ลักษณะและความสัมพันธ์ของ ......58 15 3 2018 tree...

57วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

1 อาจารย ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร

ลกษณะและความสมพนธของอนภาคผฉลาดและผโงเขลา

ในนทานประกอบสภาษตเขมร

Characteristics and Relationship between

the Wise and the Foolish Motifs in Khmer Fable Tales

พมพนภส จนดาวงค1

Pimnapat Jindawong

บทคดยอ

บทความวจยชนนมวตถประสงคเพอศกษาลกษณะและความสมพนธของอนภาคผฉลาดและผโงเขลา

ในนทานประกอบสภาษตเขมร จ�านวน 47 เรอง จากหนงสอประชมเรองต�านานและนทานพนบานเขมร ภาคท 1-9

โดยน�าดชนอนภาคนทานพนบานของสตธ ทอมปสน มาใชประกอบการศกษา ผลการศกษาพบวา ตวละครผฉลาด

และผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรมทงลกษณะสากลและลกษณะเฉพาะ โดยตวละครผฉลาดทเปน

ลกษณะเฉพาะ ไดแก สตวทมขนาดเลกและออนแอ ชายหนมทมขอบกพรอง พอตา พระราชา แมมาย และพระอนทร

สวนตวละครผโงเขลาทเปนลกษณะเฉพาะ ไดแก พระสงฆ พเขย พอตา ชายหนม เดกหญง โจร พอแม ผ ยกษ

ขนนาง และรกขเทวดา ตวละครทงคนและสตวโดยมากเปนตวแทนของคนกลมตาง ๆ ในสงคมเขมร พฤตกรรมของ

ตวละครผฉลาดและผโงเขลาจงสามารถสะทอนใหเหนสภาพสงคม วฒนธรรมเขมรได เมอศกษาความสมพนธระหวาง

ตวละครผฉลาดและผโงเขลาพบวาม 5 ลกษณะ คอ 1) ความขดแยงระหวางสตวใหญกบสตวเลก 2) ความขดแยง

ระหวางสตวกบมนษย 3) ความขดแยงระหวางมนษยกบมนษย และมนษยกบสงทมอ�านาจเหนอมนษย 4) ความ

เกอกลระหวางมนษยกบสตว 5) ความเกอกลระหวางมนษยกบมนษย ความสมพนธดงกลาวสะทอนใหเหนการใช

นทานเปนชองทางระบายความคบของใจของประชาชนทมตอขาราชการและผนอยทมตอผใหญ สะทอนการสงสอน

สมาชกในสงคมถงความส�าคญของปญญา การเลอกคบมตร การเลอกคครองและการใชปญญาเกอหนนกนระหวาง

ผปกครองและผใตปกครอง นอกจากนยงสะทอนภาพชวตความเปนอยและการปกครองของสงคมเขมรดวย

ค�าส�าคญ: อนภาค, ผฉลาด, ผโงเขลา, นทานพนบาน, เขมร

Abstract

This article aims to examine important characteristics and relationship between “the wise” and

“the foolish” motifs in 47 Khmer fable tales. The data were gathered from Prachum rueang tamnan lae

nithan phuenban Khamen phakthi 1-9 (ประชมเรองต�านานและนทานพนบานเขมร ภาคท 1-9) and

Motif-Index of Folk Literature by Stith Thompson’s method was used for comparison analysis. The result

shows that the wise and the foolish characters in Khmer fable tales have both universal and distinctive

characteristics. The wise, considered from their distinctive characteristics, are weak and small animals,

inferior men, fathers-in-law, kings, widows and God Indra; whereas the foolish are Buddhist monks, elder

brothers-in-law, fathers-in-law, young men, little girls, thieves, parents, ghosts, giants, noble men and

58 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

tree guardian spirits. Both human and animal characters represent each type of Khmer folks and reflect

Khmer socio-cultural ways. Furthermore, the study reveals five types of relationship: 1) conflict between

bigger and smaller animals 2) conflict between man and animal 3) conflict between men and/or man and

supernatural being 4) friendship between man and animal 5) friendship between men. These relationships

show how the Khmer common men release their stressed getting from the governors’ and/or the superiors

deeds. It educates social members to realize how significant of cleverness, kinds of friends, mate selection

and proper relation between the rulers and the subordinates, as well. It also reflects the Khmer ways of

lives and governance system.

Keywords: Motifs, The wise, The foolish, Fable tales, Khmer

บทน�า

ประเทศกมพชามพรมแดนตดตอกบประเทศไทยยาวถง 798 กโลเมตร ไทยรบอทธพลดานภาษา

ความเชอ พธกรรม ศลปกรรมตาง ๆ จากกมพชามาตงแตอดต ปจจบนทงสองประเทศยงเปนสมาชกของ

ประชาคมอาเซยน (ASEAN) ซงมเปาหมายในการสรางความรวมมอดานการเมอง เศรษฐกจ และวฒนธรรม

ระหวางประเทศสมาชกอกดวย แมดเหมอนวาความสมพนธระหวางประเทศไทยและประเทศกมพชาจะ

ใกลชดกน แตกลบพบวา การศกษาเกยวกบประเทศกมพชาในสงคมไทยยงมนอย ดงท เขยน ธระวทย (2543,

หนา 1) กลาววา “เราอยตดกบกมพชาเวยดนามและลาวแตคนไทยเรามความรเกยวกบประเทศเหลาน

นอยมากนกวชาการทศกษา-วจยเกยวกบประเทศเหลานนกนอย” ดวยเหตน การศกษาขอมลของประเทศ

กมพชาใหมากขนจงเปนสงทควรกระท�าในวงวชาการไทย และในสายมนษยศาสตรนน การศกษาดาน

วฒนธรรมจะน�าไปสความเขาใจซงกนและกนมากยงขน

แหลงขอมลส�าคญแหลงหนงทใชศกษาวฒนธรรมของแตละประเทศคอ นทาน เพราะนทานเปน

ผลผลตทางวฒนธรรมทสามารถเผยใหเหนภาพชวต โลกทศน จนตนาการ รวมถงมตทางสงคม วฒนธรรม

ตาง ๆ ได ในนทานมองคประกอบยอยทเรยกวาอนภาค (motif) ซงมลกษณะแปลกประหลาดและโดดเดน

จงถกจดจ�าและเลาซ�าตอกนมา อนภาคอาจเปนตวละคร วตถสงของ พฤตกรรมของตวละครหรอเหตการณ

ในนทานกได ศราพร ณ ถลาง (2557, หนา 40) ไดอธบายความส�าคญของอนภาคในนทานไววา “การวเคราะห

อนภาคจะน�าไปสความเขาใจธรรมชาตของขอมลทเปนนทานธรรมชาตของมนษยและวฒนธรรมของมนษย”

แสดงใหเหนวาการศกษาอนภาคเปนวธวทยาหนงทจะชวยใหเขาใจสารทซอนอยในนทาน และเหนความ

สมพนธระหวางนทานกบสงคมไดเปนอยางด

ดวยเหตน ผวจยจงสนใจศกษาวฒนธรรมเขมรผานอนภาคในนทาน โดยน�าขอมลมาจาก ประชม

เรองต�านานและนทานพนบานเขมร ภาคท 1-9 ทประยร ทรงศลป แปลจาก ปรช�เรองเพรงแขมร

ภาคท 1-9 ของ “พทธสาสนบณฑตย” เนอหาในเลมรวบรวมมาจากเรองทมการเขยนบนทกไวและจากค�า

บอกเลาของผอาวโสในสงคมเขมร นทานประกอบสภาษตซงเปนเนอหาในภาคท 1 และ 2 มจดเดนทผวจย

สงเกตเหนคอ นทานเหลานมอนภาคผฉลาดและผโงเขลาปรากฏแทบทกเรอง นทานหลายเรองพบเนอหา

ของการใชกลลวง การหลอกตม การยวลอบคคลในสงคม ท�าใหนาสนใจวาการถายทอดนทานประกอบ

สภาษตเขมรนน นอกจากเพออบรมสงสอนสมาชกในสงคมแลวยงมบทบาทอนแฝงอยดวยหรอไม นอกจากน

อนภาคทปรากฏในนทานอาจฉายภาพ “ความจรง” บางประการทซอนอยในสงคมเขมรได จากทกลาวมา

59วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

ผวจยจงตองการศกษาวา อนภาคผฉลาดและผโงเขลาทปรากฏซ�า ๆ ในนทานประกอบสภาษตเขมรมอะไรบาง

อนภาคดงกลาวมลกษณะเฉพาะและลกษณะสากลอยางไร ตวละคร พฤตกรรมของตวละคร รวมถงความ

สมพนธระหวางตวละครมนยสอถงอะไร ผวจยหวงวาค�าตอบทไดจะชวยใหเขาใจความคด วฒนธรรม

ตลอดจนวถชวตของคนเขมรทถายทอดผานนทานไดมากขน

วตถประสงค

1. เพอศกษาลกษณะของอนภาคผฉลาดและผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมร

2. เพอวเคราะหความสมพนธของอนภาคผฉลาดและผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมร

วธการวจย

1. ศกษานทานประกอบสภาษตเขมร จากประชมเรองต�านานและนทานพนบานเขมร

ภาคท 1-9 แปลโดย ประยร ทรงศลป

2. ศกษาเอกสารและงานวจยทเกยวของ

3. เปรยบเทยบอนภาคผฉลาดและผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรกบในดชนอนภาค

นทานพนบาน (Motif – Index of Folk Literature) ของสตธ ทอมปสน

4. วเคราะหลกษณะและความสมพนธของอนภาคดงกลาว

5. สรปผลการวจย

ขอมลทใชในการศกษา

นทานประกอบสภาษตเขมร ภาคท 1 และภาคท 2 จากประชมเรองต�านานและนทานพนบานเขมร

ภาคท 1-9 โดยศกษาเฉพาะเรองทปรากฏอนภาคผฉลาดและผโงเขลาจ�านวน 47 เรอง คอ

1. เรองคนสองคนอยบานใกลกน 2. เรองสนขจงจอก

3. เรองคงหาญ 4. เรองสภาษตราคา 30 ต�าลง

5. เรองมายาสตร 6. เรองไอโกหกกน

7. เรองชายรยาแกพษง 8. เรองคนสคน

9. เรองอกาหนงเปนอกาสบ 10. เรองเจาศกรและเจาเสาร

11. เรองครและศษย 12. เรองชายหนมสองคนอยากไดภรรยาเขา

13. เรองโจรใจด 14. เรองพอตาเลอกลกเขย

15. เรองเพอนสองคน 16. เรองเสอแพปญญาคางคกและเตา

17. เรอง เสอ ลง และกระตาย 18. เรองหนอนและอกา

19. เรองพเขยนองเขย 20. เรองชายโกหกสคน

21. เรองชายขเกยจมภรรยาด 22. เรองชายมลกสคนเรยนวชาสอยาง

23. เรองเจาขมา 24. เรองสตรนกยงทอง

25. เรองชายสามสบเบย 26. เรองสตรมายาถอนขง

60 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

ตวละครผฉลาดในนทานพนบานเขมร ขอมลในดชนอนภาคนทานพนบาน

ของสตธ ทอมปสน

1. พอคา 1. J 1115.7 Clever merchant (พอคาฉลาด)

2. เดกชาย 2. J 1113 Clever boy (เดกชายฉลาด)

3. เดกหญง 3. J 1111 Clever girl (เดกหญงฉลาด)

4. ชายหนม (ชายตาบอด, ชายอปลกษณ,

ชายขเกยจ, ชายก�าพรา, ชายยากจน)

4. -

5. ภรรยา 5. J 1112 Clever wife (ภรรยาฉลาด)

6. สาม 6. J 1541 Husband outwits his wife (สามเอาชนะ

ภรรยาดวยปญญา)

7. กระตาย 7. -

8. กงฝอย 8. -

27. เรองตาจนทรเสยว 28. เรองมนษยโลภ

29. เรองเจาบอดกบเจางอย 30. เรองคนเกลยดขขชาง คนเกลยดคดความขน

ยอดตาล

31. เรองนกกระจอกและนกกระจาบ 32. เรองบรษสขอภรรยา

33. เรองเจามดตอก 34. เรองเจาตรอมใจ

35. เรองเจากะลาคว�า 36. เรองกระตายเจาปญญา (ค�ากาพย)

37. เรองกระตายเจาปญญา 38. เรองสตรจรง แมจรง พอจรง

39. เรองปลาไหลยาว หมอยาว 40. เรองไอเฬว

41. เรองหญงชวคอตวท�าลาย 42. เรองชายสานสมก

43. เรองคนเดนทางสองคนแยงกนนอนกลาง 44. เรองเจาธง เจาสญ

45. เรองไอผอมยงนกเขา 46. เรองไอปาง นางต

47. เรองเดกก�าพรา

ผลการวจยและการอภปรายผล

1. การศกษาตวละครทแสดงพฤตกรรมความฉลาด ความโง

การศกษาเปรยบเทยบตวละครทแสดงพฤตกรรมความฉลาด – ความโงทพบในนทานประกอบ

สภาษตเขมรกบในดชนอนภาคนทานพนบานในครงน เพอจะไดเหนลกษณะเฉพาะของนทานพนบาน

เขมรและลกษณะรวมทเปนสากลกบนทานชาตอน ดงตารางตอไปน

1.1 ผฉลาด (Clever person)

ตารางท 1 แสดงการเปรยบเทยบอนภาคตวละครผฉลาดในนทานพนบานเขมรและในดชนอนภาค

นทานพนบานของสตธ ทอมปสน

61วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

ตวละครผฉลาดในนทานพนบานเขมร ขอมลในดชนอนภาคนทานพนบาน

ของสตธ ทอมปสน

9. พอตา 9. -

10. พระราชา 10. -

11. ทาวปลา 11. -

12. คางคก 12. -

13. หนอน 13. -

14. แมมาย 14. -

15. หวหนานกกระจอก 15. J 1118 Clever bird (นกฉลาด)

16. พระอนทร 16. -

17. หอยขม 17. -

18. ชายโงทฉลาดขนภายหลง 18. J 1116 Foolish person becomes clever

(คนโงทพฒนาเปนคนฉลาด)

เมอเปรยบเทยบอนภาคตวละครผฉลาดในนทานประกอบสภาษตเขมรกบในดชนอนภาคนทาน

พนบาน จะพบตวละครผฉลาดทเหมอนหรอคลายคลงกน ไดแก พอคา เดกหญง เดกชาย สาม ภรรยา นก

และคนโงทฉลาดขนภายหลง แสดงถงลกษณะทเปนสากลเพราะเปนลกษณะทพบไดเชนกนในนทานถนอน

ส�าหรบอนภาคผฉลาดทเปนลกษณะเฉพาะในนทานประกอบสภาษตเขมร กรณของตวละครสตว

เมอเปรยบเทยบกบในดชนอนภาคนทานพนบานพบวาตวละครสตวผฉลาดทรวบรวมจากนทานชาตตาง ๆ

มกมลกษณะเปน “สตวทมเลหกล” (J 1117 Animal as trickster) โดยมขอแยกยอยระบถงสนขจงจอก

(J 1117.1 Jackal as trickster) และหมาปาโคโยต (J 1117.2 Coyote as trickster) ซงเราคนเคยกนอยแลว

ในฐานะ “ตวโกง” ทเจาเลหและเหยมโหด แตในนทานประกอบสภาษตเขมร สตวทมเลหกลกลบมลกษณะ

ตรงกนขาม คอมกเปนสตวขนาดเลกและมพละก�าลงนอยอยาง กระตาย กงฝอย ทาวปลา คางคก หนอน

และหอยขม โดยสตวดงกลาวจะใชความฉลาดของตนเอาชนะหรอเอาตวรอดจากสตวทใหญกวา ความ

แตกตางนนบเปนลกษณะเฉพาะของนทานพนบานเขมรทมงสะทอนแนวคดวา “พลงปญญา” เปนอาวธท

เขมแขง สามารถเอาชนะแมแตผทมพลงกายเหนอกวาได

ตวละครสตวเจาปญญาทพบบอยทสด คอ กระตาย โดยพบทงสน 9 เรองจากนทาน 47 เรองทศกษา

เนอเรองแสดงใหเหนวา กระตายใชปญญาของตนทงในทางทดและไมด บางครงกระตายใชปญญาเพอ

ตดสนคดความ เพอชวยเหลอผอน และเพอเอาตวรอดจากสถานการณตาง ๆ เชน เรองสนขจงจอก (พทธ

สาสนบณฑตย, 2540, หนา 4-6) กระตายชวยพวกปลาใหรอดพนจากการถกสตวนอยใหญในปาจบกน

เรองชายหนมสองคนอยากไดภรรยาเขา (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 47-49) กระตายท�าหนาทเปน

ผพพากษาตดสนคดดวยความเทยงธรรม ในขณะเดยวกนกพบวาหลายครงกระตายกลบใชสตปญญากลน

แกลงผอนและหาผลประโยชนสวนตน เชน เรองกระตายเจาปญญา(ค�ากาพย) (พทธสาสนบณฑตย, 2540,

หนา 186-196) กระตายใชเลหกลเอาเปรยบสตวอน ๆ ใหท�างานหนกเพอตนจะไดไมตองท�างาน และยง

62 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

กลนแกลงเสอใหเจบตวอยบอยครง ดวยเหตน ภาพลกษณของกระตายในนทานพนบานเขมรจงเปนสตว

“ฉลาดแกมโกง” สอดคลองกบในวฒนธรรมเขมรทมส�านวนเกยวกบกระตายทสอความหมายไปในเชง

เจาเลหเพทบาย ดงท ชาญชย คงเพยรธรรม (2558, หนา 32) กลาวถงส�านวน “ไขกระตาย” ซงหมายถง

ไมไดปวยจรง เสแสรงแกลงท�าเปนปวยเหมอนกระตายเจาเลห และส�านวน “จงเอาเยยงนกยง อยาเอาเยยง

กระตาย” สะทอนถงทศนคตของคนเขมรทมตอสตวทง 2 ชนดแตกตางกน คอ นกยงเปนสตวชนสง มความ

ประพฤตเรยบรอยดงาม ตางกบกระตายทเปนสตวเจาเลห ไมควรยดถอเอาเยยงอยาง อยางไรกตาม แมกระตาย

จะมปญญามาก แตบางครงกเสยรสตวอนไดเชนกน โดยสตวทกระตายแพปญญามกเปนสตวทตวเลกกวา

กระตาย

สวนตวละครผฉลาดทเปนมนษย พบอนภาคทเปนลกษณะเฉพาะ คอ ชายหนม (ชายตาบอด,

ชายอปลกษณ, ชายขเกยจ, ชายก�าพรา, ชายยากจน) แมมาย พอตา พระอนทร และพระราชา เปนทนา

สงเกตวา ตวละครชายหนมผเฉลยวฉลาดและเจาเลหในนทานพนบานเขมรลวนมขอบกพรองตาง ๆ แต

ทายทสดพวกเขากสามารถใชความฉลาดท�าใหตนสมปรารถนาหรอมชวตทดขนได เชน เรองไอผอมยงนกเขา

(พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 266-269) ไอผอมเปนชายยากจน หนาตาอปลกษณแตมความช�านาญ

ในการยงสตว ไอผอมหลงรกลกสาวเศรษฐจงใหแมของตนไปสขอแตเศรษฐไมยอมยกลกสาวให ในตอนทาย

เรองไอผอมจงใชความสามารถในการยงสตวสรางเรองท�าอบายจนลกสาวเศรษฐตกเปนของตนในทสด จาก

ตวอยางอนภาคทยกมา อาจสะทอนใหเหนการสรางตวละครเพอสนองความปรารถนาทางใจ (wishful

thinking) ใหกบคนบางกลมในสงคมเขมรทมชวตยากล�าบาก เชน ยากจน พการ ก�าพรา หนาตาอปลกษณ

ในโลกแหงความเปนจรง คนกลมนอาจตองตอสกบอปสรรคนานปการกวาจะสมหวงได หรอทรายกวานน

พวกเขาอาจไมสมหวงเลย แตในโลกแหงจนตนาการพวกเขาสามารถ “ชดเชย” ความปรารถนาทตงไวโดย

ใชความฉลาดเปนหนทางไปสความส�าเรจ

สวนตวละครแมมายและพอตาในนทานประกอบสภาษตเขมร มลกษณะทคลายคลงกนคอ ในตน

เรองเปนผฉลาด สามารถใชปญญาเพอเอาตวรอด เพอหาผลประโยชน หรอเพอหลกเลยงการยกลกสาว

ใหชายทมาสขอได แตตอมาจะตองแพปญญาชายหนมผจะมาเปนลกเขย (กรณพอตา)หรอสามในอนาคต

(กรณแมมาย) ดงปรากฏในเรองชายมลกสคนเรยนวชาสอยาง เรองพอตาเลอกลกเขย และเรองเจากะลาคว�า

ตวละครอกตวทนาสนใจคอ พระอนทร พระอนทรใชปญญาเพอชวยเหลอตวละครเอกทเปนคนดในเรอง

เจาตรอมใจ สะทอนบทบาทพระอนทรในฐานะผชวยพระเอกซงเปนลกษณะทเหมอนกบในนทานไทย

นอกจากนในเรองสภาษตราคา30ต�าลง เรองเจามดตอกและเรองสตรจรงพอจรงแมจรง ยงพบ ตวละคร

พระราชาทสามารถพสจนคดดวยความชาญฉลาด และใชกลอบายลองใจคนบรรลผลส�าเรจ สะทอนใหเหน

วา ในทศนะของชาวเขมร สตปญญาเปนคณสมบตส�าคญของผปกครอง ผปกครองทเฉลยวฉลาดจะสามารถ

บรหารจดการสงตาง ๆ ไดเปนอยางด และเปนทพงใหกบประชาชนททกขรอนได

พฤตกรรมของตวละครผฉลาด

จากการศกษาพฤตกรรมของตวละครผฉลาดพบการใชปญญาเพอจดประสงคทแตกตางกน

ดงตอไปน

1) การใชเลหเหลยมกลอบายเพอบรรลวตถประสงคตาง ๆ

2) การใชปญญาเพอเอาตวรอด

63วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

3) การใชปญญาเพอมงหาประโยชนสวนตน

4) การใชปญญาเพอชวยเหลอผอน

5) การใชปญญาเพอตดสนคดความ

ผวจยจะยกตวอยางพฤตกรรมแตละขอใหชดเจนขนดงตอไปน

1) การใชเลหเหลยมกลอบายเพอบรรลวตถประสงคตาง ๆ ของตวละครผฉลาดเปนพฤตกรรม

ทพบมากทสด วตถประสงคในการใชเลหเหลยมกลอบายมหลากหลาย เชน เพอลองใจ เพอกลนแกลง

ฝายตรงขาม เพอแอบมความสมพนธกบชายช เพอชนะพนน เพอแกแคน ตวอยาง เรองสภาษตราคา

30ต�าลง (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 14-21) เนอเรองตอนหนงเลาถง ชายหนมท�าอบายลองใจภรรยา

ดวยการแกลงเมาแลวอาเจยนรดภรรยา เพอดปฏกรยาของภรรยาทมตอตน เรอง สตรมายาถอนขง (พทธ

สาสนบณฑตย, 2540, หนา 119-121) ภรรยาใชเลหเหลยมหลอกใหสามปดตาขณะเปาขลย เพอตนจะได

แอบรวมประเวณกบชายช เรองกระตายเจาปญญา (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 197-206) หอยขม

ใชกลอบายเพอชนะพนนวงแขงกบกระตาย กระตายทาใหหอยขมวงแขงรอบหนองน�า ถาหอยขมชนะ

กระตายจะไมดมน�าจากหนองน�าทหอยขมอาศยอก หอยขมใชวธใหพวกของตนลอมอยรอบหนองน�า

ถากระตายรองถามต�าแหนงของหอยขม ใหหอยขมตวทอยขางหนากระตายขานตอบ เมอกระตายวงและ

รองถามกครง ๆ กไดยนเสยงหอยขมน�าหนาตนเองทกครง กระตายจงยอมแพและไมดมน�าทหนองน�าใดอกเลย

2) การใชปญญาเพอเอาตวรอด พบมากเปนล�าดบท 2 โดยตวละครผฉลาดจะใชปญญาเอาตวรอด

จากโจรผราย มนษย และสตวทมพละก�าลงเหนอกวา เชน เรองสนขจงจอก (พทธสาสนบณฑตย, 2540,

หนา 4-6) กงฝอยทอาศยอยในหนองน�าแหงขอดเอาตวรอดจากสนขจงจอกทจองจะกนตน โดยบอกวา

ตวของตนเปอนโคลน กนไมอรอย พรอมแนะน�าใหสนขจงจอกน�าตนไปลางในบงใหญกอนแลวคอยกน

สนขจงจอกหลงเชอจงพากงฝอยและเหลาสตวน�าไปทบงใหญ กงฝอยและเหลาสตวน�าจงวายน�าหนสนข

จงจอกไดส�าเรจ เรองมายาสตร (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 22-26) กลาวถงหญงทเอาตวรอดจากโจร

โดยท�าทยอมเปนภรรยาโจรและขอใหโจรเลยลนกบตนเพอพสจนรก เมอโจรท�าตาม หญงนนกกดลนโจรขาด

3) การใชปญญาเพอมงหาประโยชนสวนตน การมงหาประโยชนสวนตนทพบมกมจดประสงค

เพอใหไดมาซงอาหาร ของใช และทรพยสนเงนทอง ตวอยาง เรองคนเดนทางสองคนแยงกนนอนกลาง (พทธ

สาสนบณฑตย, 2540, หนา 242-245) ชายสองคนหลอกคนขบเกวยนวา เสอผอมขาหกทพวกตนจงมาคอ

หมาไลเนอทลาสตวไดจ�านวนมหาศาล คนขบเกวยนอยากไดจงน�าววหนงแอกและขาวของเครองใชของตน

ไปแลก กวาคนขบเกวยนจะรวาถกหลอก ชายสองคนกเดนทางไปไกลแลว เรองอกาหนงเปนอกาสบ (พทธ

สาสนบณฑตย, 2540, หนา 35-39)ไอขจอจจาระใสโองแลวแบกไปขายโดยหลอกผอนวาในโองคอ ปลาเจา

สวนไอขลท�าดาบทมใบมดเลกเทาไมปายปนออกเรขาย ชายทงสองไดพบกนและหลอกกน เพราะตองการ

อาหารและของใชของอกฝาย ตอมาทงสองตกลงเปนเพอนกนเพอจะไดใชความฉลาดแกมโกงชวยกนท�ามา

หากนตอไป

4) การใชปญญาเพอชวยเหลอผอน พฤตกรรมนพบไดจากกระตาย พระราชา และพระอนทร โดยการ

ชวยเหลอมทงการชวยเหลอสตวเลกใหรอดจากสตวใหญและมนษย การชวยเหลอมนษยใหพนภยจากสตวใหญ

และการชวยเหลอมนษยใหพนภยจากผมอ�านาจหรอผทมาเอาเปรยบ ตวอยางเรองชายรยาแกพษง (พทธ

สาสนบณฑตย, 2540, หนา 30-31) นายสขพบเสอถกงกดตายจงเขาไปทายาชวยชวต เมอเสอฟนพบ

64 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

ตวละครผโงเขลาในนทานพนบานเขมร ขอมลในดชนอนภาคนทานพนบาน

ของสตธ ทอมปสน

1. ภรรยา 1. J 1701 Stupid Wife (ภรรยาโง)

2. สาม 2. J 1702 Stupid husband (สามโง)

3. พระสงฆ 3. -

4. พเขย 4. -

5. พอตา 5. -

6. ชายหนม 6. -

7. เดกหญง 7. -

8. โจร 8. -

9. พระราชาเมองจน 9. J 1705.4 Foolish king (พระราชาโง)

10. เสอ 10. J 1706.1 Tiger as stupid beast (เสอในฐานะสตว

รายผโงเขลา)

11. สนขจงจอก 11.

12. หม 12. J 1706 Stupid animals (สตวโง)

13. ชาง 13.

ยาเปรอะเปอนตวกโกรธและจะกนนายสข นายสขไปขอใหกระตายชวย กระตายจงใชปญญาวางแผนชวย

เหลอนายสขใหรอดจากเสอไดในทสด เรองเจาตรอมใจ (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 175-177)

พระอนทรแปลงลงมาเปนฤษชวยเจาตรอมใจจากการถกพระราชาขดรดและหาเรองกลนแกลง

5) การใชปญญาเพอตดสนคดความ พบนอยทสด ตวละครทมพฤตกรรมนไดแก กระตาย ชายหนม

และพระราชา ในเนอเรองมกแสดงใหเหนวามผเดอดรอนถกฝายตรงขามเอาเปรยบ หรออาจไมไดรบความ

เปนธรรมจากทอนมากอน ตวละครผฉลาดจะใชปญญาแกกลของฝายตรงขามแลวตดสนขอพพาทดวยความ

เทยงธรรม ตวอยาง เรองคนสองคนอยบานใกลกน (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 1-3) ชายคนหนงโดนโกง

เมอไปฟองผพพากษานกแกวกไมไดรบความเปนธรรม เขาจงไปขอความชวยเหลอจากผพพากษากระตาย

ผพพากษากระตายใชปญญาแกสถานการณ และใหความเปนธรรมกบชายผนนได เรองสภาษตราคา30ต�าลง

(พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 14-21) ชายผหนงถกชของภรรยาตนลกทรพย จงไปฟองพระราชาใหชวย

จบคนราย พระราชาพระราชทานน�ามนหอมใหชายนนมอบใหภรรยาประพรมเพอจะไดตามกลนนางไป

จนพบชายชในทสด หลงจบชายชได พระราชากสอบสวนและตดสนดวยความเทยงธรรม

1.2 ผโงเขลา (Stupid person)

ตารางท 2 แสดงการเปรยบเทยบอนภาคตวละครผโงเขลาในนทานพนบานเขมรและในดชน

อนภาคนทานพนบานของสตธ ทอมปสน

10

ตวละครผโงเขลาในนทานพนบานเขมร ขอมลในดชนอนภาคนทานพนบาน ของสตธ ทอมปสน

11. สนขจงจอก 11. 12. หม 12. J 1706 Stupid animals (สตวโง) 13. ชาง 13. 14. นกกระจอก 14. 15. นกกระจาบ 15. 16. ไก 16. 17. นาก 17. 18. นกออก 18. J 1706 Stupid animals (สตวโง) 19. กระตาย 19. 20. จระเข 20. 21. คางคก 21. 22. พอ แม 22. - 23. ผ 23. - 24. ยกษ 24. - 25. ขนนาง 25. - 26. รกขเทวดา 26. -

จากตารางพบวา อนภาคตวละครผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรทเหมอนหรอคลายคลงกบในดชนอนภาคนทานพนบาน ไดแก ภรรยา สาม พระราชา เสอ และสตวตาง ๆ ทโงเขลา แสดงใหเหนวาอนภาคดงกลาวเปนลกษณะสากลทพบเหมอนกนทวโลก

อยางไรกตาม แมในนทานประกอบสภาษตเขมรและในดชนอนภาคนทานพนบานจะพบอนภาคสตวผโงเขลาเหมอนกน แตในนทานประกอบสภาษตเขมรจะมรายละเอยดปลกยอยทชดเจนกวา โดยระบถงสตวใหญอยาง สนขจงจอก หม ชาง จระเข และนกออก และสตวเลกอยาง นกกระจอก นกกระ จาบ ไก นาก กระตาย และคางคก ในสวนของสตวใหญ มกแพปญญาสตวเลกดงทกลาวไปแลวขางตน แตทนาสนใจคอ ในดชนอนภาคนทานพนบานระบถงสนขจงจอกวาเปนตวละครสตวเจาเลห แตในนทานพนบานเขมรกลบปรากฏวาสนขจงจอกเปนสตวทโงเขลา ไมทนเลหเหลยมของสตวเลก จากการศกษาของเดวด แซนดเลอร (2543, หนา 160) ผเชยวชาญประวตศาสตรและวฒนธรรมเขมร พบวา “...ในนทานพนบานของกมพชามการกลาวถงขาราชการทยตธรรมไมมากนก ขาราชการโดยทวไปมกถกเปรยบเปรยเปนเสอ จระเข หรออสรพษราย ฝายประชาชนทถกปกครองมกถกมองวาเปนคปรปกษ” ดวยภมหลงทาง

65วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

ตวละครผโงเขลาในนทานพนบานเขมร ขอมลในดชนอนภาคนทานพนบาน

ของสตธ ทอมปสน

14. นกกระจอก 14.

15. นกกระจาบ 15.

16. ไก 16.

17. นาก 17.

18. นกออก 18. J 1706 Stupid animals (สตวโง)

19. กระตาย 19.

20. จระเข 20.

21. คางคก 21.

22. พอ แม 22. -

23. ผ 23. -

24. ยกษ 24. -

25. ขนนาง 25. -

26. รกขเทวดา 26. -

จากตารางพบวา อนภาคตวละครผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรทเหมอนหรอคลายคลง

กบในดชนอนภาคนทานพนบาน ไดแก ภรรยา สาม พระราชา เสอ และสตวตาง ๆ ทโงเขลา แสดงใหเหน

วาอนภาคดงกลาวเปนลกษณะสากลทพบเหมอนกนทวโลก

อยางไรกตาม แมในนทานประกอบสภาษตเขมรและในดชนอนภาคนทานพนบานจะพบอนภาค

สตวผโงเขลาเหมอนกน แตในนทานประกอบสภาษตเขมรจะมรายละเอยดปลกยอยทชดเจนกวา โดยระบ

ถงสตวใหญอยาง สนขจงจอก หม ชาง จระเข และนกออก และสตวเลกอยาง นกกระจอก นกกระจาบ

ไก นาก กระตาย และคางคก ในสวนของสตวใหญ มกแพปญญาสตวเลกดงทกลาวไปแลวขางตน แตท

นาสนใจคอ ในดชนอนภาคนทานพนบานระบถงสนขจงจอกวาเปนตวละครสตวเจาเลห แตในนทาน

พนบานเขมรกลบปรากฏวาสนขจงจอกเปนสตวทโงเขลา ไมทนเลหเหลยมของสตวเลก จากการศกษาของ

เดวด แซนดเลอร (2543, หนา 160) ผเชยวชาญประวตศาสตรและวฒนธรรมเขมร พบวา “...ในนทานพนบาน

ของกมพชามการกลาวถงขาราชการทยตธรรมไมมากนก ขาราชการโดยทวไปมกถกเปรยบเปรยเปนเสอ

จระเขหรออสรพษรายฝายประชาชนทถกปกครองมกถกมองวาเปนคปรปกษ” ดวยภมหลงทางสงคมท

แตกตางกนนเอง ตวละครสตวใหญซงเปนตวแทนของขาราชการทไมยตธรรมจงถก “เอาคน” ในนทาน โดย

ท�าใหกลายเปนผโงเขลาและเสยรสตวเลกซงเปนตวแทนประชาชน สวนสตวเลกทมพฤตกรรมโงเขลานน

มกเสยรเลหกลของกระตาย แตบางครงกพบวากระตายเองกถกหลอกโดยสตวทเลกกวาเชนกน อยางไรกด

ตวละครผโงเขลาทเปนสตวเลกกพบนอยมากเมอเทยบกบกรณของสตวใหญ

10

ตวละครผโงเขลาในนทานพนบานเขมร ขอมลในดชนอนภาคนทานพนบาน ของสตธ ทอมปสน

11. สนขจงจอก 11. 12. หม 12. J 1706 Stupid animals (สตวโง) 13. ชาง 13. 14. นกกระจอก 14. 15. นกกระจาบ 15. 16. ไก 16. 17. นาก 17. 18. นกออก 18. J 1706 Stupid animals (สตวโง) 19. กระตาย 19. 20. จระเข 20. 21. คางคก 21. 22. พอ แม 22. - 23. ผ 23. - 24. ยกษ 24. - 25. ขนนาง 25. - 26. รกขเทวดา 26. -

จากตารางพบวา อนภาคตวละครผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรทเหมอนหรอคลายคลงกบในดชนอนภาคนทานพนบาน ไดแก ภรรยา สาม พระราชา เสอ และสตวตาง ๆ ทโงเขลา แสดงใหเหนวาอนภาคดงกลาวเปนลกษณะสากลทพบเหมอนกนทวโลก

อยางไรกตาม แมในนทานประกอบสภาษตเขมรและในดชนอนภาคนทานพนบานจะพบอนภาคสตวผโงเขลาเหมอนกน แตในนทานประกอบสภาษตเขมรจะมรายละเอยดปลกยอยทชดเจนกวา โดยระบถงสตวใหญอยาง สนขจงจอก หม ชาง จระเข และนกออก และสตวเลกอยาง นกกระจอก นกกระ จาบ ไก นาก กระตาย และคางคก ในสวนของสตวใหญ มกแพปญญาสตวเลกดงทกลาวไปแลวขางตน แตทนาสนใจคอ ในดชนอนภาคนทานพนบานระบถงสนขจงจอกวาเปนตวละครสตวเจาเลห แตในนทานพนบานเขมรกลบปรากฏวาสนขจงจอกเปนสตวทโงเขลา ไมทนเลหเหลยมของสตวเลก จากการศกษาของเดวด แซนดเลอร (2543, หนา 160) ผเชยวชาญประวตศาสตรและวฒนธรรมเขมร พบวา “...ในนทานพนบานของกมพชามการกลาวถงขาราชการทยตธรรมไมมากนก ขาราชการโดยทวไปมกถกเปรยบเปรยเปนเสอ จระเข หรออสรพษราย ฝายประชาชนทถกปกครองมกถกมองวาเปนคปรปกษ” ดวยภมหลงทาง

66 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

ฝายตวละครผโงเขลาทเปนมนษย พบตวละครพระสงฆในนทานเรองครกบศษย ตามบรบทสงคม

ราชอาณาจกรกมพชามพทธศาสนาเปนศาสนาหลกประจ�าชาต2 พระสงฆซงเปนผสบทอดศาสนาจะไดรบ

ความเคารพนบถออยางสง การวพากษวจารณพระสงฆเปนสงทไมควรกระท�าเพราะถอวาเปนบาป สถาบน

สงฆจงนบเปนสง “ตองหาม” ในชวตจรง จากกฎเกณฑทางสงคมนเองท�าใหสมาชกในสงคมตองหาวธระบาย

ความคบของใจออกมาในรปแบบตาง ๆ หนงในนนคอ การสรางมกตลกขนมาลอเลยน สอดคลองตามขอ

สงเกตท ศราพร ฐตะฐาน ณ ถลาง (2537, หนา 20) กลาวไววา “ยงสงคมเครงครดเรองใดเรองนนมกเปน

เนอหาของมขตลก” ดวยเหตน สงคมทเครงครดเรองศาสนาจงปรากฏตวละครนกบวชทแสดงพฤตกรรมโง

เขลาหรอนาขบขนใหเหนอยเสมอ เชน ในนทานอนเดย พบอนภาคพราหมณผโงเขลา (J 1705.2 Stupid

(ignorant) Brahmin) และในนทานไทยกพบมกตลกทยวลอพระสงฆอยมากเชนกน

สวนตวละครพเขย พอตา พอแม โจร ขนนาง ผ ยกษ และรกขเทวดาทอยในบทบาทผโงเขลานน

สงเกตไดวา ตวละครกลมนอยในฐานะผใหญทผนอยตองยอมสยบหรอเปนผทคนทวไปเกรงกลว นทานจง

เปดโอกาสใหผดอยกวา “เอาชนะ” ตวละครกลมนไดบางเพอเปนการระบายความคบของใจ ฉะนน ในนทาน

จงปรากฏเนอเรองทพอแมเสยรลกและขนนางเสยรประชาชนในเรองไอเฬว หรอยกษถกมนษยหลอกในเรอง

เจาบอดกบเจางอย นอกจากนอนภาคผ ยกษ และรกขเทวดากยงสะทอนใหเหนวา สงคมกมพชาเปนสงคม

พทธทมความเชอดงเดมผสมผสานอยดวย

พฤตกรรมของตวละครผโงเขลา

พฤตกรรมของตวละครผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมร สามารถจ�าแนกได 3 กลม ดงน

1) พฤตกรรมเสยรผอน

2) พฤตกรรมทไมสมเหตสมผล

3) พฤตกรรมทเกดจากความเขาใจผดเพราะความไมร

ผวจยขอยกตวอยางพฤตกรรมดงกลาวพอสงเขป

1) พฤตกรรมเสยรผอนเปนพฤตกรรมทพบมากทสด สอดคลองกบพฤตกรรมของตวละครผฉลาด

ในหวขอขางตน เพราะเมอฝายหนงใชปญญาเพอมงเอาประโยชนหรอเอาตวรอด อกฝายกยอมตองเสยร

ผใชปญญานน ตวละครทมกเปนฝายเสยรผอน เชน สตวใหญ สาม ภรรยา พระสงฆ โจร พอตา ยกษ ตวอยาง

เรองกระตายเจาปญญา (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 197-206) เลาเหตการณทจระเขเสยรกระตายวา

กระตายถกจระเขกลนลงทอง จงหาวธเอาตวรอดโดยรองขไปวาจะดงไสออนในทองจระเขมากนใหหมด

จระเขหลงเชอจงรบอาปากใหกระตายออกมาจากทองตน เรองไอเฬว (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา

220-238) เนอเรองตอนหนงเลาเหตการณทกองโจรเสยรเดกชายวา โจร 500 คนโดนเดกชายหลอกวามวชา

อาคม โจรจงขอเรยนวชาดวย เดกชายบอกใหโจรลงไปทองอาคมในน�า เมอโจรทงหมดด�าน�าลงไปพรอมกน

เดกชายจงรบขโมยทรพยสนของโจรหนไป

2) พฤตกรรมทไมสมเหตสมผล ตวละครทพบวามพฤตกรรมดงกลาว เชน เสอ พระสงฆ ชายหนม

ภรรยา ตวอยางเรองครกบศษย (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 42-46) เนอเรองตอนหนงเลาถงพระสงฆ

2 ในหนงสอราชอาณาจกรกมพชา เรยบเรยงโดย รชดา ธราภาค (2555) ไดใหขอมลเชงสถตเกยวกบการนบถอศาสนา

ของชาวกมพชาวา นบถอศาสนาพทธ รอยละ 95 ศาสนาอสลาม รอยละ 3 ศาสนาครสต รอยละ 1.7 และศาสนาพราหมณ

– ฮนด รอยละ 0.7

67วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

น�าเกลอไปซอนไวในหนองน�า ท�าใหเกลอละลายหายไปทงหมด เรองเสอลงและกระตาย (พทธสาสนบณฑตย,

2540, หนา 86-90) เลาถงพฤตกรรมของเสอทเลยนแบบวธการจบปลาของนกออก

3) พฤตกรรมทเกดจากความเขาใจผดเพราะความไมร ตวละครทมพฤตกรรมดงกลาว เชน ผ พเขย

ตวอยางเรองไอปางนางต (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 270-271) กลาวถงเหตการณทผไมรจกกบ คดวา

กบคอชาง เมอผเหนไอปางจบกบได บรรดาผจงพากนหวาดกลวเพราะคดวาไอปางเปนผมพละก�าลงมาก

เรองพเขยนองเขย (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 94) พเขยผยากจนไดรบเชญใหไปกนอาหารทบาน

นองเขยผร�ารวย พเขยกนอาหารทนองเขยน�ามาตอนรบไมเปนจงเลยนแบบวธกนอาหารจากนองเขยแตก

เลยนแบบผดเพราะความไมร เมอเหนนองเขยส�าลกวนเสนออกมาทางจมก พเขยจงโวยวายวาไมสามารถ

กนวนเสนใหทะลออกมาทางจมกได และขอไมกนอาหารของนองเขยอก

2. การวเคราะหความสมพนธระหวางตวละครผฉลาดและผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมร

จากการศกษาอนภาคผฉลาดและผโงเขลาขางตน พบความสมพนธของตวละครทงในลกษณะ

ขดแยงและชวยเหลอเกอกลกน สามารถจ�าแนกได 5 ลกษณะ คอ

ลกษณะท 1 ความขดแยงระหวางสตวใหญกบสตวเลก

ลกษณะท 2 ความขดแยงระหวางสตวกบมนษย

ลกษณะท 3 ความขดแยงระหวางมนษยกบมนษย และมนษยกบสงทมอ�านาจเหนอมนษย

ลกษณะท 4 ความเกอกลระหวางมนษยกบสตว

ลกษณะท 5 ความเกอกลระหวางมนษยกบมนษย

จากความสมพนธทง 5 ลกษณะน สามารถวเคราะหใหเหนความหมายระดบสงคม วฒนธรรมและ

บทบาทของอนภาคในนทานทศกษาได ดงน

ลกษณะท 1 ความขดแยงระหวางสตวใหญกบสตวเลก

จากทกลาวไปแลวในการวเคราะหอนภาคตวละครวา คนในสงคมจะถกแทนดวยสญลกษณสตว

สตวใหญทปรากฏในนทานเขมรอยางเชน เสอ จระเข สนขจงจอก เปนตวแทนของขาราชการหรอกลมบคคล

ทมอ�านาจแตใชอ�านาจในทางมชอบ การปะทะกนระหวางสตวใหญกบสตวเลก มกสอออกมาในลกษณะท

สตวใหญตองพายแพปญญาของสตวเลก สตวใหญมกมพฤตกรรมทตลกขบขนและรไมเทาทนสตวเลก

อยางเชน ในเรองเสอแพปญญาคางคกและเตา ภาพลกษณของเสอถกน�าเสนอวาเปนผออนดอยสตปญญา

และกลวค�าขของสตวเลกอยางไรเหตผล ท�านองเดยวกบเรองสนขจงจอก สนขจงจอกซงขนชอวาเปนสตวท

มเลหเหลยมและมปญญามาก กลบถกสตวเลกอยางกงฝอยหลอกอยางนาขบขน

การทนทานท�าใหสตวใหญซงโดยทวไปจะเปนตวแทนของความนาเกรงขามและมชนเชง มาถกลด

ศกดศรดวยพฤตกรรมทนาขบขน และยงตองพายแพสตวเลกทแทบไมมพละก�าลง อยางเชน เตา คางคก

และกงฝอย อาจเปนวธ “แกแคน” ของชาวบานเขมรทไดรบความอยตธรรมจากชนชนปกครองโดย “ลงโทษ”

ขาราชการหรอผมอ�านาจเหลานนผานนทานดวยการท�าใหเปนตวตลก หรอเปนฝายถกกระท�าจากสตวเลก

ซงเปนตวแทนของประชาชนบาง

จงกลาวไดวา ความสมพนธระหวางสตวใหญกบสตวเลกทปรากฏในนทานประกอบสภาษตเขมร

มบทบาทในการชวยระบายความคบของใจใหคนในสงคม เพราะในชวตจรง ชาวบานอาจไมสามารถโตตอบ

68 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

หรอจดการกบกลมขาราชการทไมยตธรรมได แตในโลกของนทาน ชาวบานสามารถน�ามลความจรง (seed

of truth) มาเสยดสลอเลยนได และนทานยงเปนชองทางใหชาวบานไดหวเราะเยาะ “ผมอ�านาจ” ในสงคม

นอกจากน การสรางเรองราวใหสตวเลกชนะสตวใหญ อาจเปนวธการตอรองอ�านาจโดยแสดงให

เหนวา แมสตวเลกจะมพละก�าลงนอยกวาแตกอาจเอาชนะสตวใหญไดดวยปญญา

ลกษณะท 2 ความขดแยงระหวางสตวกบมนษย

ความขดแยงระหวางสตวกบมนษย มกเกดในลกษณะทสตวใหญจองจะเอาเปรยบมนษย หรอ

มนษยมเมตตาชวยชวตสตวใหญ แตกถกสตวใหญมงท�ารายในภายหลง ภาพของสตวใหญโดยเฉพาะเสอ

จะถกสอออกมาในลกษณะเจาเลห กกขฬะ โหดเหยม และไรส�านกในบญคณ เชน ในเรองชายรยาแกพษง

(พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 30-31) ตวละครเสอคดจะกนชายทชวยชวตตนท�าใหชายผนนตองไปขอ

ความชวยเหลอจากกระตาย การน�าเสนอเนอเรองเชนนเปนการน�านทานมาใชสอนสมาชกในสงคมไมให

ของแวะกบคนพาล เพราะคนพาลไมรส�านกในบญคณผอนและอาจน�าภยมาสเราได

นอกจากน หากน�าขอมลท เดวด แซนดเลอร (2543, หนา 160) กลาวไววา ในนทานพนบานของ

กมพชา ขาราชการโดยทวไปมกถกเปรยบเปรยเปนเสอ จระเข หรออสรพษราย มาประกอบการวเคราะห

ความขดแยงระหวางมนษยกบสตวใหญอาจตความไดวา ในความเปนจรง ตวละครมนษยหรอชาวบานอาจ

มสวนชวยตอบสนองนโยบายของขาราชการ ทงยงเปนแหลงแรงงานและแหลงผลตสนคาใหกบรฐ แตทาย

ทสด ขาราชการกลบยอนมาท�ารายชาวบานดวยนโยบายทางการเมองหรอใชอ�านาจเกนขอบเขต ทางออก

ของความสมพนธในลกษณะนจงจบดวยการใหกระตายเขามาชวยเหลอชาวบาน อยางไรกด ตอนจบในนทาน

ยงเปนการกลบไปใชวธ “แกแคน” ทางจนตนาการ ซงกหมายความวา ความยตธรรมทกระตายหยบยนให

มนษยตอนทายเรองนนอาจไมเกดขนในชวตจรง

ลกษณะท 3 ความขดแยงระหวางมนษยกบมนษย และมนษยกบสงทมอ�านาจเหนอมนษย

ความสมพนธในลกษณะนแบงออกเปน 3 กรณ คอ ความขดแยงระหวางคนฉลาดกบคนฉลาด

ความขดแยงระหวางคนฉลาดกบคนโง และคนฉลาดกบสงทมอ�านาจเหนอมนษย

ความสมพนธระหวางคนฉลาดกบคนฉลาด มกมลกษณะของการมงเอาเปรยบกนในตอนตน แต

เมอพบวา คกรณของตนกมสตปญญาทดเทยมกน ความสมพนธจงจบลงดวยมตรภาพ ดวยเหตผลทวา

“จะไดชวยกนใชปญญาท�ามาหากนตอไป” แตการใชปญญาท�ามาหากนรวมกนนนกคอ การรวมกนใช

เลหเหลยมหลอกเอาผลประโยชนจากผอนเชนเดม พฤตกรรมดงกลาว ผวจยมองวาสะทอนใหเหนการ

พยายามดนรนเพอความอยรอดของชาวบานเขมร แมวาจะตองใชสตปญญาและกลอบายเบยดเบยนกน

กตาม หากศกษาประวตศาสตรจะพบวา ในอดต แมกมพชาจะมปาไมอดมสมบรณ แตกมพชากยงเปน

ประเทศทยากจนประเทศหนง ดงทเดวด แซนดเลอร (2543, หนา 152-153) ใหขอมลถงสภาพเศรษฐกจ

กมพชาในชวงประมาณครงศตวรรษกอนถกฝรงเศสปกครองวา

โดยมาตรฐานของรฐอน ๆ ในเอเชยอาคเนย กมพชาเปนประเทศทยากจน ไมม

อญมณหรอแรธาตทมคาเหมอนพมาและลาวและตางจากไทยตรงทการผลตสนคาการ

แลกเปลยน และการพาณชยยงดอยพฒนา […] ตลาดภายในกลาหลง ผลผลตทางการ

เกษตรสวนเกนแทบไมมการออมต�าและเงนกใชเฉพาะในราชส�านกและในกลมชนกลมนอย

69วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

3 โจวตากวานอธบายเพมเตมวา ใหมเฉน นนแซจ เปนบคคลในสมยแผนดนฮน (ราว พ.ศ.427) เปนคนยากจนมอาชพขายฟน

แตชอบศกษาเลาเรยน เดนไปพลางอานหนงสอไปพลาง ภรรยามความอบอายขายหนาจงทอดทงใหมเฉนไปมสามใหม

เปนชาวนา

กมพชามเศรษฐกจแบบพอเลยงชพ ประชาชนสวนใหญใชเวลาไปกบการเพาะปลกขาว

ขนาดทดนถอครองคอนขางเลกแมในหมขาราชการชนสงนอยคนมทดนมากกวาสองสาม

เฮคเตอรผลผลตต�าและระบบชลประทานซงอาจสามารถชวยเพมผลผลตบางกแทบไมม

จากขอมลทางประวตศาสตรท�าใหเหนวา ความเปนอยของชาวเขมรสวนใหญในอดตคอนขาง

ล�าบาก ในสงคมระดบชาวบาน จงพบการเอารดเอาเปรยบหรอหลอกกนเองเพอความอยรอด ในนทาน

หลายเรองพบวา บางครงความมงคงของตวละครกไมไดเกดจากความขยนหมนเพยร หรอการสชวตจนถงทสด

แตเกดจากการใชสตปญญาแกมดวยเลหกลฉกฉวยผลประโยชนจากผอน เชน ในเรองอกาหนงเปนอกาสบ

(พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 35-39) ไอขจและไอขลไดทรพยสมบตมากมาย เพราะใชเลหกลหลอกเอา

สมบตจากลกหลานของเศรษฐ

สวนกรณความขดแยงระหวางคนฉลาดกบคนโง มทงลกษณะของการเอารดเอาเปรยบ การเอาตวรอด

และการหาประโยชนสวนตน เชน เรองมายาสตร (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 22-26) หญงสาวหลอก

โจรเพอเอาตวรอดจากการถกท�าราย เรองสตรมายาถอนขง (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 119-121)

ภรรยาหลอกสามเพอตนจะไดมสมพนธกบชายชโดยสะดวก พฤตกรรมของตวละครเหลานฉายใหเหนรองรอย

บางอยางในสงคมได เชน การปรากฏอนภาคคนฉลาดหลอกเอาอาหารและทรพยสนจากคนโงอยบอยครง

สะทอนใหเหนความยากจนของชาวบานท�าใหตองดนรนเพอความอยรอด สวนอนภาคภรรยาฉลาดทมชใน

นทานหลายเรอง ผวจยไดสบคนขอมลจากบนทกของโจวตากวาน หนงในคณะราชทตจนทเดนทางไปเจรญ

สมพนธไมตรกบราชอาณาจกรขอมทนครธม เมอ พ.ศ.1839 พบขอความทสอดคลองกบอนภาคในนทาน

วา “...พวกหญงพนเมองมตณหาจดนกคลอดลกไดวนสองวนกรวมประเวณกบสามทนทถาสามไมสนอง

ใหสมกบความอยากกจะเปนเรองใหมเฉนถกทอดทง3ถาสามบงเอญมกจการงานยงหนทางไกลเพยงสอง

สามคนยงพอทนไดแตถาเกนสบกวาคนขนไปแลวนางเมยกจะพดวา“ขาไมใชผนจะใหขานอนคนเดยว

ไดอยางไร”...แตขาพเจากเคยไดยนมาวาพวกทรกเดยวใจเดยวกมเหมอนกน” (โจวตากวาน, 2557, หนา 18-19)

นอกจากน กรณความขดแยงระหวางมนษยกบสงทมอ�านาจเหนอมนษย เชน ยกษ ผ รกขเทวดา

เนอเรองมกก�าหนดใหสงทมอ�านาจเหนอมนษยเปนผโงเขลา ซงเปนวธการชดเชยความปรารถนาทางใจให

มนษยทตองการเอาชนะสงทมอ�านาจเหนอกวาตน

สงทนาสนใจประการหนงทผวจยพบคอ ความสมพนธระหวางคนฉลาดกบคนโง ยงมบทบาทใน

การระบายความคบของใจใหคนในสงคมดวย สงเกตไดวา ตวละครทเปนฝายคนโงมกเปนคนทมสถานะสง

ในสงคมหรอสถานะสงกวาตวละครอกฝาย ในโลกแหงความเปนจรง คกรณของตวละครกลมนไมสามารถ

“ตอกร” กบคนกลมนได จงมาแสดงออกในนทานเปนเชง “ยวลอ” เพอผอนคลายความตงเครยดจากความ

ขดแยงทเกบไวในใจ ขวตรงขามระหวางคนโงและคนฉลาดทพบในนทานประกอบสภาษตเขมรมกเปน พอตา

(คนโง) กบลกเขย (คนฉลาด) พระสงฆ (คนโง) กบศษยวด (คนฉลาด) แม (คนโง) กบลก (คนฉลาด) พเขย

(คนโง) กบนองเขย (คนฉลาด) เปนตน จากตวอยางจะเหนไดวา ตวละครคนฉลาด คอผทมสถานะทางสงคม

70 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

ต�ากวาหรอเปนผนอยกวาตวละครคนโงนนเอง ไมวาลกเขย ศษยวด ลก และนองเขย ตางกถกกดข หรอม

ความขดแยงกบกลมบคคลทเปนตวละครคนโงทงสน การกดขอาจอยในรปแบบการใชงานหนก การดดา

วากลาว หรอการแสดงอ�านาจทเหนอกวา เชน เรองครกบศษย (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 42-46)

ศษยวดตองท�างานหนกเพออ�านวยความสะดวกแกพระสงฆ ในนทานจงมวธระบายความคบของใจใหศษยวด

โดยการใหศษยวดกบพระสงฆสลบบทบาทหนาทกน พระสงฆในเรองจงตองท�างานหนก เชน แบกเกลอครง

หาบกลบวดแทนศษย พระสงฆยงแสดงความโงทนาขบขน เชน เอาเกลอไปซอนในน�าท�าใหเกลอละลายหมด

หรอไมนงสบงออกไปขางนอก เพราะเชอทศษยบอกวาตนมคาถาก�าบงกายแกกลาแลว นอกจากน ยงมภาพ

ศษยวดท�ารายรางกายพระสงฆ ในตอนทพระสงฆใชใหศษยวดตแมลงวนทเกาะจมกตน ศษยวดไดตจมก

พระสงฆอยางแรงจนเลอดไหล เนอหาในนทานขางตน เปนทงการยวลอภาพลกษณของพระสงฆ และ

“สรางความสะใจ” ใหบคคลทอยในสถานะต�ากวา โดยท�าใหคกรณเกดความเจบปวดทงทางกายและทางใจ

การสรางความสะใจนเปนการตอบสนองความปรารถนาทางใจทผนอยตองการกระท�าตอผใหญเมอรสกวา

ตนถกกดขมาก ๆ แตไมสามารถโตตอบไดจงตองมาสรางความปรารถนาใหเปนจรงในนทาน

ลกษณะท 4 ความเกอกลระหวางมนษยกบสตว

ความสมพนธในลกษณะนมกอยในรปแบบการชวยตดสนคด หรอการทสตวเลกชวยใหมนษยพน

จากการคกคามของสตวใหญ สตวทชวยเหลอเกอกลมนษยมกจะเปนสตวเลกอยางกระตาย กระตายใน

นทานเขมรเปนสตวทเปนตวแทนแหงปญญาท�านองเดยวกบนกฮกในนทานแถบตะวนตก กระตายมกเปน

ทพงใหแกมนษยและสตวทงหลายเมอไดรบความอยตธรรม หรอถกคกคามจากสตวใหญเสมอ กระตายจะใช

ปญญาทงเลหเหลยม กลอบาย และความฉลาดทางวาจาเปนอาวธในการปกปองเพอนมนษยและสตวตาง ๆ

ใหรอดจากความอยตธรรมและอนตรายทงปวง เชน เรองชายรยาแกพษง (พทธสาสนบณฑตย, 2540,

หนา 30-31) กระตายชวยมนษยใหรอดจากการเปนเหยอของเสอ เรองสนขจงจอก (พทธสาสนบณฑตย,

2540, หนา 4-6) กระตายชวยบรรดาสตวน�าใหรอดชวตจากการคกคามของสตวใหญ

จากทกลาวไปแลววา สตวใหญในนทานเขมรนนเปนตวแทนของขาราชการทไมมความยตธรรม

ฉะนน กระตายผมหนาทชวยเหลอชาวบาน จงนาจะเปนชาวบานดวยกนเองทไดรบการยอมรบนบถอใน

ชมชนวาเปนผฉลาดและมใจยตธรรมเทยงตรง ซงตรงกบขอเทจจรงทางประวตศาสตรกมพชาทระบวา

หมบานเกอบทงหมดมความสมพนธกบภายนอกและกบรฐอยางกะปรบกะปรอยและไมเปนมตร เมอมขอ

ขดแยงในหมบานหรอระหวางเพอนบานจงมกใชวธประนประนอมกนมากกวาการใชกฎหมาย และจากขอมล

การปกครองหมบานกมพชาในตนครสตวรรษท 19 ยงแสดงใหเหนวา โดยปกตแลว หมบานจะถกปกครอง

โดยผอาวโสทไดรบการเลอกสรรโดยพนฐานของทกษะทางการเกษตร การรหนงสอ และความมใจยตธรรม

(เดวด แซนดเลอร, 2543, หนา 157) ฉะนน ในสายตาของชาวเขมรแลว กระตายหรอชาวบานดวยกนเอง

ทเปนผอาวโสและไดรบการเลอกสรรแลวจากคนในหมบาน คอทพงทแทจรงของประชาชนมากกวาขาราชการ

ทมาจากภาครฐ ซงสวนหนงมแตจองจะฉกฉวยผลประโยชนและเอารดเอาเปรยบประชาชน

ลกษณะท 5 ความเกอกลระหวางมนษยกบมนษย

ความสมพนธลกษณะนพบไดจากความสมพนธระหวางเพอน พนอง และพระราชากบประชาชน

ความเกอกลกนระหวางเพอนพบในเรองเจาศกรและเจาเสาร เนอเรองสะทอนวา แมวาเราจะเปน

คนโง แตหากมมตรทฉลาดกสามารถน�าพาใหเราพบกบความมงคงได สวนความเกอกลกนระหวางพนอง

พบในเรองเดกก�าพรา (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 274-283) เลาถงพนองก�าพราคหนงทนองเปนคน

71วารสารมนษยศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ปท 15 ฉบบท 3 ประจ�าเดอนกนยายน - ธนวาคม 2561

เฉลยวฉลาด ความฉลาดของนองชวยใหตนและพพนจากความล�าบากและไดครองเมองยกษอยางสขสบาย

หากน�าความสมพนธระหวางคนโงและคนฉลาดจากนทานดงกลาวมาพจารณาจะพบวานทานเขมรทง 2 เรอง

ตางแฝงแงคดวา การมคนฉลาดอยใกลตวไมวาในฐานะเพอนหรอพนองจะน�าพาใหชวตเราดขนได

นอกจากน ความเกอกลระหวางพระราชากบประชาชน ในนทานประกอบสภาษตเขมรสะทอน

ใหเหนวา พระราชาทฉลาดจะเปนทพงทดใหกบประชาชน จากบนทกของโจวตากวานกลาววา “คดพพาท

ระหวางราษฎรนนแมเปนเรองเลกนอยกตองกราบบงคมทลใหพระเจาแผนดนทรงทราบ” (โจวตากวาน, 2557,

หนา 27) เหนไดวาในสงคมเขมร พระราชามความใกลชดกบประชาชน พระราชาจงควรมคณสมบตเปน

“ผฉลาดทเทยงธรรม” เพอจะไดเปนทพงของประชาชน ดงปรากฏในนทานเรองสภาษตราคา30ต�าลง

(พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 14-21) เนอเรองสวนหนงเลาถงพระราชาทใชความฉลาดออกอบายตาม

จบคนรายใหประชาชนทมารองทกขไดส�าเรจ จากนนพระองคกทรงตดสนคดดวยความเปนธรรม ขณะเดยวกน

ในนทานประกอบสภาษตเขมรยงแสดงใหเหนวา ประชาชนทฉลาดกสามารถชทางสวางใหพระราชาไดเชนกน

ตวอยางเรองสตรจรงพอจรงแมจรง (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 207-218) เลาถงชายหนมยากจน

ใหค�าชแนะพระราชาจนท�าใหพระราชาไดภรรยา พอตา แมยายทเปนคนดพรอมมาอยรวมชวต

ความสมพนธระหวางคนโง คนฉลาดในนทานทยกมาสะทอนใหเหนการถายทอดค�าสอนของคน

เขมรทใหความส�าคญกบสตปญญาวา การมคนใกลชด ผปกครอง และผใตปกครองทเฉลยวฉลาด

จะน�าความผาสกมาสตนได ในทางกลบกน กมนทานอกหลายเรองทชใหเหนโทษของการมคนโงอยใกลตว

เชน เรองหญงชวคอตวท�าลาย (พทธสาสนบณฑตย, 2540, หนา 239) ชใหเหนวาภรรยาทโงเขลาและโลภมาก

จะขดขวางลาภของสาม ฉะนน จงกลาวไดวา ชนชาตเขมรใหความส�าคญกบสตปญญาอยางยง การเลอก

คนทมปญญามาอยใกลชดจงเปนสงส�าคญอยางหนงทบรรพบรษเขมรพยายามสงสอนลกหลานของตน

ผานนทานพนบาน

บทสรป

จากการเปรยบเทยบอนภาคผฉลาดและผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรกบในดชนอนภาค

นทานพนบาน พบวามทงสวนทเหมอนและตางกน อนภาคทเหมอนกนสะทอนความเปนสากลของนทาน

พนบานเขมร สวนอนภาคทตางกน สะทอนใหเหนวฒนธรรมเฉพาะของชนชาตเขมร รวมถงค�าสอน และ

ความขดแยงทเกดขนจรงตามประวตศาสตรเขมร อนมลกษณะทแตกตางไปจากชาตอน ๆ

เมอศกษาอนภาคผฉลาดและผโงเขลาในนทานประกอบสภาษตเขมรโดยละเอยดพบวา ตวละคร

เปนตวแทนของคนในสงคมเชงสญลกษณ ตวละครสตวเลกเปนตวแทนของชาวบาน สวนตวละครสตวใหญ

เปนตวแทนของกลมขาราชการหรอผมอทธพลในสงคม ในนทานหลายเรอง พฤตกรรมทตวละครแสดงออก

เปนการระบายความคบของใจของชาวบานทถกกดขจากภาครฐ ฉะนน สตวเลกจงมกแสดงพฤตกรรมฉลาด

ในขณะทสตวใหญมกแสดงพฤตกรรมโงเขลาและเสยรสตวเลกอยเสมอ นอกจากน อนภาคในนทานยงแสดง

การยวลอกลมบคคลทเปนทนบถอในสงคม เชน พระสงฆ แม พอตา รวมไปถงยวลอสงทมอ�านาจเหนอมนษย

เชน ผ รกขเทวดา เพอระบายความคบของใจและเพอตอบสนองความปรารถนาทางใจใหมนษยและบคคล

ทเปนผนอยในสงคม ทายทสด อนภาคผฉลาดและผโงเขลายงมบทบาทในการสงสอน ใหแงคดเรองสต

ปญญาทส�าคญตอความสมพนธระหวางคนในครอบครวและในสงคมไดเปนอยางด

72 Journal of Humanities, Naresuan University Year 15 Volumn 3, September - December 2018

บรรณานกรม

เขยน ธระวทย. (2543). กมพชา ประวตศาสตร สงคม เศรษฐกจ ความมนคง การเมอง และการ

ตางประเทศ. กรงเทพฯ: สถาบนเอเชยศกษา จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

โจวตากวาน. (2557). บนทกวาดวยขนบธรรมเนยมประเพณของเจนละ (พมพครงท 3). (เฉลม ยงบญเกด,

ผแปล). กรงเทพฯ: มตชน.

ชาญชย คงเพยรธรรม. (2558). รายงานการวจยฉบบสมบรณ การศกษาวเคราะหสญลกษณสตว

ในวฒนธรรมเขมร: การคงอยและการเปลยนแปลง. อบลราชธาน: โรงพมพมหาวทยาลย

อบลราชธาน.

เดวด แชนดเลอร. (2543). ประวตศาสตรกมพชา (พมพครงท 2). (พรรณงาม เงาธรรมสาร สดใส ขนตวรพงศ

และวงเดอน นาราสจจ, ผแปล). กรงเทพฯ: มลนธโครงการต�าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร

ส�านกงานกองทนสนบสนนการวจย.

พทธสาสนบณฑตย. (2540). ประชมเรองต�านานและนทานพนบานเขมร ภาคท 1-9 (ประยร ทรงศลป,

ผแปล). กรงเทพฯ: ภาควชาภาษาไทย คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร สถาบนราชภฏธนบร.

รชดา ธราภาค. (2555). ราชอาณาจกรกมพชา. กรงเทพฯ: สถาพรบคส.

ศราพร ฐตะฐาน ณ ถลาง. (2537). “บทบาทหนาทและความส�าคญของคตชนในสงคมไทย” ใน ทองถน

มนทานและการละเลน, หนา 12-42. กรงเทพฯ: ศลปวฒนธรรมฉบบพเศษ, มตชน.

ศราพร ณ ถลาง. (2557). ทฤษฎคตชนวทยา (พมพครงท 3). กรงเทพฯ: โครงการเผยแพรผลงานวชาการ

คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

Thompson, Stith. (1977). Motif-Index of Folk Literature. Bloomington and London: Indian University

press.