View
10
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑ Ι ΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 1985 ΕΤΟΣ Θ - ΤΟΜΟΣ Δ' - ΤΕΥΧΟΣ 31
Ι Α Ο Υ Σ Τ Α ΤΡΙΜ ΗΝΙΑΙΟΠ ΕΡΙΟ ΔΙΚΟΣΥΛΛΟ ΓΟΥ
ΑΠΟΦΟΙΤΩΝΝΑΟΥΣΗ Σ
))))))))))))))))))\///))))))/))))))))))))))))))))))/)))
Το πρόβλημα της φυλετικής προέλευσης των Ναουσαίων και απόψεις των ιοτορικών Τρικουπη, Αραβαντινου και Τοντόρωφ
Φιλοσοφία και Φυσική
Η ωραιοπάθεια
ΑΡΑ Π ΙΤΣΑ
Διεθνές Λενδροκομικό Συνέδριο
Η κόκκινη πιπεριά στα Μακεδονικά χωριά
///)///))))/)))>))))))))))/)/))>))))ψ)//)))))/)))/))'/)/)
Φυλάξτε τά τεύχη τής «Νιάουστας»
Παλαιό τεύχη μπορείτε νά προμηθευθεϊτε άπ.ό τά γραφεία ταϋ Συλλόγου
Ή «ΝΙΑΟΥΣΤΑ» στηρίζεται στην αγάπη ι;αΐ τό ενδιαφέρον
των συνδρομητών της
Παρακαλοϋμε νά μεριμνήσετε για την ανανέωση τής συνδρομής
του έτους 1985
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΝΛΟΥΣΗΣ
1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ
2) ΜΝΗΜΗ ΑΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΣΑΜΗ ΚΑΡΑΤΛΣΙΟΥ
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΕΙΨΟΥΝ ΑΠΟ ΚΑΝΕΝΑ ΝΑΟΥΣΑΙΙΚΟ ΣΠΙΤΙ
Μ Π Ο ΡΕΙΤΕ ΝΑ ΤΑ Π ΡΟ Μ Η Θ ΕΥΤΕΙΤΕ ΑΠΟ ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ ΕΙΑ
ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΓΡΑΦΕΙΑ ΤΟ Υ ΣΥΛ Λ Ο ΓΟ Υ ΑΠΟΦ ΟΙΤΩΝ Ν ΑΟ ΥΣΗ Σ
Νέα διεύθυνση Βασιλέωα Κων)ντίνου 40, κάθε Δ ευτέρα Τρίτη Πέμπτη 6-9 απόγευμα.
“ Ν Ι Α Ο Υ Σ Τ Α , ,ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟ ΔΙΚΗ ΕΚΔΟ ΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛ Λ Ο ΓΟ Υ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ Ν Α Ο ΥΣΗ Σ
ΕΤΟΣ Θ'. Τόμος Δ '. Τεύχος 31.
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΟδοοαέας Ντινόπουλος, Ελένη ΜήτααλαΛευκή Σαμαρά, Χρηστός Μουχάγιερ, Αλ. Οικονόμου
ΓΡΑΦΕΙΑ Π ΕΡΙΟ Δ ΙΚΟ ΥΒασ. Κωνσταντίνου 44
ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΣ Β ΕΡ Ο ΙΑ ΣΓιάννης Καρατσιώλης, Γεωπόνος 60.331
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΪΩ Φ ΥΛΛ Ο Υ«Αράπιταα» φωτογραφία Κων. Σπορελα,
ΣΤΟ ΙΧΕΙΟ Θ ΕΣΙΑ — ΕΚΤΥΠ Ω ΣΗ-Τυπογραφία» Αντώνη ΜαυρογένηΑντωνίου Κομάρα 3 — τηλ. 260.140 & 226.92«Θεσσαλονίκη
Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν αΙστορικά — Λαογραφικά — σελ.Επικαιρότπτες
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Αντιστίξεις 48ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Σ Τ .: Το πρόβλημα της φυλετικής προ
έλευσης των Ναουσαίων 50ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Η Νάουσα τότε και τώρα 60ΣΒΑΡΝΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤ Ε Λ ΙΟ Υ : Οι πελοργοί της γειτο
νιάς 6 1
ΣΠΑΡΤΣΗ Ν ΙΚ .: Τα κουκούλια 63ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ ΙΦ ΙΓ .: Η κόκκινη πιπεριά στα Μακεδο
νικά χωριά 66ΜΠΑ I ΤΣΗ ΔΗΜ.: «Ν ΙΑ Ο ΥΣΤΑ » μια πόλη από ευερ
γέτες 70
Επιστημονικά — Λογοτεχνικά — Παιδαγωγικά — Έ ρ ευ ν ες
ΜΥΛΩΝΑ ΓΙΑΝΝΗ: Φιλοσοφία και Φυσική 71ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΟΥ ΓΚ ΙΚ Α Ν.: Η ωραιοπάθεια 74ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣΚΟΠΩΝ Β Ε Ρ Ο ΙΑ Σ : Οδοιπορικό
Φυτειό 1983 76ΦΤΕΡΓΙΩΤΗ ΕΛ. - Μ ΗΤΣΑΛΑ ΕΛ .; Η ισότητα των δύο
φύλων στα Σιχολικά βιβλία 78
Γεωργικά — ΔεντροκομικάΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Διεθνές δεντροκομικά Σ υ
νέδριο (Περιλήψεις ομιλιών) 84ΑΛΜΑΛΙΩΤΗ ΔΗΜ .: Παράγοντες απόδοσης της καρυ
διάς 88ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Ο Δ Υ Σ .: Συντήρηση μήλων Γκρόννη
Σμιθ - Κλώνοι Σιπουρ και Στόνταρ 90
Δραστηριότητες ΣυλλόγωνΑΛΔΑΚΟΥ ΘΩΜΑ; Δραστηριότητες πολιτιστικού Κέν
τρου 1984— 1985 Θ3ϊΟΥΛΙΔΗ ΔΗΜ .: Πολιτιστική ατΖέντα 84
Η σημερινή «Ν ΙΑ Ο ΥΣΤΑ » κυκλοφορεί με περισσότερες σελίδες. Η εξήγηση δίνεται αμέσως παρακάτω. Κρί- θηκε αναγκαίο να προστεθούν κι άλλες σελίδες (σύνολο 8) μιας και αποφασίσθηκε να δημοσιευθεί ολόκληρη — αρκετά μεγάλη για τα μέτρα της «Ν ΙΑ Ο ΥΣΤΑ Σ» — η ιστορική γλωσσολογική μελέτη του συνεργάτη μας Στέρ- γιου Σπ. Αποστόλου που αφορά τους Ναουοαίους και την φυλετική τους προέλευση. Έτσι διευκολύνεται καλύτερα ο σημερινός αναγνώστης της «Ν ΙΑ Ο ΥΣΤΑ Σ» και ο αυριανός μελετητής της Νάουσας. Η εν λόγω μελέτη βλέπει για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας.
Η αναφερόμενη εργασία, δεν θα θέλαμε σε καμιά περίπτωση, να συντελέοει στον περιορισμό της άλλης και καθιερωμένης ύλης του περιοδικού για την οποία ενδιο- φέρανται πολλοί συνδρομητές και αναγνώστες.
Στις 25— 27 Απριλίου 1985 ο τοπικός σύλλογος γεωπόνων του Νομού Ημαθίας στη Βέροια οργάνωσε το Α' Διεθνές Δεντροκομικά Συνέδριο. Γιο την ενημέρωση των δεντροκολλιεργητών του Νομού μας δημοσιεύουμε μερικές περιλήψεις, ρπο τις σπουδαιότερες ομιλίες που αναπτύχθηκαν στο συνέδριο. ’Ετσι θα πάρουν μια «γεύση δεν- τροκομική- το τί συμβαίνει στη Γαλλία και Ιταλία. Επ ίσης θα πληροφορηθούν για την διακίνηση των Ελληνικών φρούτων στη Δυτική Ευρώπη.
Όπως πάντα στις σελίδες του περιοδικού μας δημοσιεύουμε αρκετό άρθρο ποικίλης ύλης, επιστημονικό, ιστορικό, λαογραφικά, δεντροκομικά και αρκετές δραστηριότητες των πολιτιστικών συλλόγων.
Αυτό για τώρα. Καλές διακοπές. Ραντεβού μετά τρεις μήνες.
ΗΣυντακτική Επιτροπή
Ετήσια συνδρομή Ιδιωτών δρχ. 600
Δήμοι, Κοινότητες, Συν)σμοί δρχ· 1.500
Εξωτερικού δολλάρια 20
47
α ν τ ι ο τ ί ξ ε ι ςελεύθερος σχολιασμός της cniKaipÖTnTac
Όταν ο κόσμος ακούει σοβαρή μουσικήΔημοσιεύτηκε στον Αθηναϊκό
Τύπο (Ελευθεροτυπία, 20. 6.So) ρεπορτάζ της Μαρίας Μαραγκού με τίτλο «Ό ταν ο κό- ομος ακούει σοβαρή μουσική», αποσπάσματα του οπαίου παραθέτουμε στη συνέχεια κα λόγω επί καιρότητας (προβολή της «ΚΑΡ ΜΕΝ» στον θερινό μας κινηματογράφο αλλά και λόγω του γε- νικώτερου ενδιαφέροντος που παρουσιάζει μιά που αγγίζει ένα θέρα για πολλούς «Ταμπού». Το θέμα της σοβαρής μουσικής και των επιλογών της από τους νεοέλληνες :
«•.Τρεις δίσκοι μονοπωλούν σχε δον το ενδιαφέρον του κοινού αυτόν τον τελευταίο καιρό. Το γεγονός δεν θα εξέπλυτε, αν δεν τύχαινε οι δίσκοι αυτοί ν ' αφορούν την κλασσική και την λεγάμενη σοβαρή μουσική. Είναι η μουσική της τα νίας «Αμαντέ- ους» η όπερα «Κάρμεν» του Μπι- ζέ και τα «Κορμί να Μπουρά να* του Καρλ Ορφ..., των οπαίων οι πωλήσεις δίσκων έφτασαν οε υψηλότατα για τα ελληνικά δεδομένα επίπεδα με αποτέλεσμα την πλήρη εξάντληση των αποθεμάτων των εταιριών δίσκων, οι οποίες ας σημειωθεί έκαναν μέιχοι τώρα παραγγελίες μεταξύ 50 και 100 κομματών το εξάμηνο.
Το γεγονός δημιούργησε σχόλια αισιοδοξίας στους μσυσικόφι- λο-υς κύκλους, σχόλια που επιδέχονται διάφορες ερμηνείες κοινωνιολογικής περισσότερο φύσης. Ίσως όμως, πίσω απ' όλη αυτή την εμπορική επιτυχία να
μην κρύβεται ούτε η κόπωση προς κάποια μουσική που έφτασε σε αδιέξοδο, ούτε καμμτά στροφή 180° προς κάποια άλλη κατεύθυνση, αλλά μόνον εξηγήσεις του φαινομένου απλές και μονοσήμαντες. Όπως το «ευχάριστο» άκουσμα τω\' συγκεκριμένων έργων — η «Λίμνη των Κύκνων» για παράδειγμα είναι πάντα μιά εμπορική επιτυχία — και η σύνδεσή τους στη μνήμη του θεατή με συγκεκρμένες εικόνες, όπως το πάθος της Κάρμεν, το στοιχείο των προεκλογικών αυγκεντρώσε
Σάλος έγινε στις τελευταίες εξετάσεις στην έκθεση των μαθητών, για δυό άγνωστες οε πολλά παιδιά λέξεις που υπήρχαν στο θέμα. Δόθηκε έτσι η ευκαιρία σε πιθανούς και απίθανους γλωσσά αιμύντορες και υπέρμα- χους των παραδόσεων (απην περίπτωσή μας των γλωσσικών) να μλήισουν για καταστροφή της γλώσσας, για περιορισμό της εκφραστικής δυνατότητας των νέων. και σε επέκταση για «φαστ - φουντοποίηση» (θ ε έ μου τί «κου.λτουρκ'ιρικος» όρος) της ζωής τους, για απώλεια των μεγάλων οξιών και ιδανικών, για αδυναμία του ίδιου του εκπαιδευτικού συστήματος να οπλίσει τους νέτυς με αρκετές γνώσεις κι ένα σωρό άλλα πράγματα, που αν το μαζέψει κανείς και τα ταξινομήσει δίπλα δίπλα, θα νομίσει ότι οι νέοι μας συνενοούνται
ων (Καρμίνα Μπουράνα). τις σκηνές του γάμου ο' όλα σχεδόν τα κίνημα ιογραφικά έργα με ίο γαμήλιο εμβατήριο του Μέντελ- σον κλπ.
Το θετικό στην περίπτωση αυτή είναι ότι ίο μεγάλο κοινό έρχεται σ' επαφή μ ' ένα άλλο είδος μουσική, και είναι σχεδόν βέβαιο ότι ακούγοντας ένα τί- τοό δίσκο θ' ανακαλύψει, έστω και σε μικρό ποσοστό, ιην άλλη, την πραγματική μαγεία της μουσικής».
Α. Ο.
σήμερα μόνο με νοήματα και γρυ λισμούς ενώ ο υπόλοιποι έχουν αναχθεί σε ύψτστες από πλευράς τελειότητας, σφαίρες, γλωσσική1: επικοινωνίας.
Στη συνέχεια βέβαια οι δυό αυτές λέξεις (ευδοκίμηση και αρωγή, όπως θα καταλάβατε) χρη σιμαποιήθηκαν τόσο πολύ εκτός από τις παραπάνω αναλύσεις, οι γελοιογραφίες, ααττρκά κείμενα. λεζάντες θεατρικές επιθεωρήσεις κλπ., που το νόημά τους έγινε γνωστό «τοις πάσι» και δεν πρόκειται να σβηστούν από τη μνήμη κανενός νέου «εις τον αιώνα».
Με την ευκαιρία αυτή, και γιο παρηγοριά ο' όσους ολοφυρουι- τα· για ανεπάρκειες του εκπαιδευτικού μας συστήματος κο' των γνώσεων που παίρνουν, ¡1 μάλλον εν παίρνουν οι νέοι μαΓ παραθέτουμε στη συνέχεια το πα
Συμβαίνουν κι αλλού!
48
α ν τ ι σ τ ί ξ ε ι ςελεύθερος σχολιασμός της επικαιρότητας
ράιπόνο ίου προέδρου της Εθνικής Γεωγραφικής Ειαιρίας ίων Ηνωμένων Πολιτειών, του μ ε γ α
λύτερου ίσως ιδρύματος στον κό δαμο για θέματα Γεωγραφίας ο οποίος πρόεδρος διαπι στώνει στην επιφυλίδα του τελευταίου τεύχους του περιοδικού «-NATI Ο- NAL GEOGRAPHIC, την ραγδαία αυξανόμενη άγνοια των α- μεμικανών σπουδαστών οε οιοι- χειώδη θέματα γεωγραφίας. Να μερικές από τις ερωτήσεις που
τέθηκαν οιους οπουδαστές: και τα ποσοστά επιτυχία στην απάντηση. Σ ε παρένθεση τα ποαοατά επιτυχίας στην ίδια ερώτηση οε ανάλογη έρευνα που είχαν κάνει το 1950 οι «NEW YORX T IMES:
— Ποά χώρα κυρίως διασχίζει ο Αμαζόνιος: Το 1950, 78ο)ο απάντηοαν σωστά ότι πρόκειται για την Βραζιλία. Το 1984, μόνο 27ο)ο έκαναν το ίδιο.
— Σε ποτά χώρα βρίσκεται η
Διεθνές Δεντροκομικό ΣυνέδριοΟ Τοπικός Γεωπονικός Σύλλο
γυς Νομού Ημαθίας οργάνωσε το Α' Διεθνές Συνέδριο στη Β έρο α (25—27 Απριλίου 1985). Στο Συνέδριο αυτό μίλησαν ειδικοί επιστήμονες από το εξωτερικό (Γαλλία - Ιταλία), καθηγητές Πανεπιστημίου της Γεωπονικής Σχολής Θεσσαλονίκης και ειδικοί επιστήμονες των Ιδρυμά των Εμεύνης της χώρας. Αν δε μας απατό η μνήμη είναι το πρώ το διεθνές συνέδριο που πραγματοποιείται στην χώρα μας ο' ότι αφορά τα ςτυλλοβόλα δέντρα κα· συγκεκριμένα την ροδάκινά, αχλαδιά, μηλιά και κερασιά. Κι' αυτό οργανώθηκε από την «βάση» από ένα μικρό Επαρχιακά Σύλλογο, από ένα μικρά φορέα που καλά καλό δεν συμπλήρωσε ούο χριόντα θηιτεία από τότε που δρύθηικκ. Που στο κόπο κάτω δεν είχε υποχρέωση να αναλά- βει να φέρει σε πέρας ένα τεράστιο και κολοοιαίο έργο, να επω- μισθεί δηλαδή τις ευθύνες ενός
διεθνούς δεντραχομικού συνεδρίου, που από την φύση του παρουσιάζει τεράστια προβλήματα οργανωτ κά τεχνικά και οικονομικά. Την οργάνωση τέτοιου συνεδρίου θα έπρεπε να αναλάβουν άλλοι φορείς που συγκεντρώνουν άλλωστε όλες τις προϋποθέσεις όπως είναι το Γεωτεχνικό Επιμελητήριο, οι Γεωπονικές Σχολές, τα ιδρύματα Ερεύ νης κλπ.
Το πυνέδριο πραγματοποιήθηκε γιατί βρέθηκαν επικεφαλής του Συλλόγου ένας άξιος, ικανός κα· δημιουργικός πρόεδρος που έφεοε κατ την μεγαλύτερη ευθύνη γ·π την επ’τυχί ατού συνεδρίου. ένας δραστήριος και εργατικός νηαϋ'πστέας κατ μεριικά Οικόπα μέλη του Συλλόγου που δούλεψαν, μόχθησαν και ξενύ- νττσαν για να φέρουν σε πέρας τη νσποοτολή του. Λίγοι άνθρωποι όλο κΓ όλο.
Ο Σύλλογος πέτυχε στην αποστολή του. γ ατί στηριίχθηιχε κα
Μανΐλα: Το 1950. 84ο ) ο ήξεραν ότι ήταν τις Φ λιππίνες. Το 1984 μόνον 27ο )ο. Τέλος πόσοι νομίζετε ότι ιστορούσαν να αναφέρουν τρείς Αφρικανικές χώρες, απ' τη Σαχάρα μέχρι τη Νότιο Αφρική, το 1984 (υπάρχουν πάνω από 30 χώρες). Μόνον 7ο)ο, και 69ο)ο δεν μπόρεσαν να αναφέρουν ούτε μιά!!
Ας παρηγορηθούμε λοιπόν. Συμβαίνουν κι αλλού.
Α. Ο.
τά κύριο λόγο, στις δικές του δυνάμεις. Ακόμα και οι περισσότερες δαπάνες καλύφθηκαν από τους δικούς του πόρους. Αυτό δεν πάει να πει ότι και άλλοι φο- ρείό δεν βοήθησαν τον Σύλλογο και δεν ουνέβαλαν οιχονομικώς. Ίοκι ίσια, η ηθική και υλική συμβολή των φορέων εκτηιήθη- κε και αναγνωρίσθηκε απ’ όλους.
Ο τοπ κός Σύλλογος Νομού Ημαθίας, ξεχώριοε απ’ όλους τους Γεωπογικούς Συλλόγους της χώρας και διακρίθηκε. Για την ιστορία αναφέρουμε τα ονόματα της Οργανωτικής Επιτροπής: Βασ. Κουκουριάννης (πρόεδρος του Συλλόγου). Ευαγ. Δημητρί- ου (γραμματέας του Συλλόγου). Ευρ, Ζηαέκας, Λαζ. Σαββίδης, Παρ. Ανδρίτοος, Βοο. θεοχαρό- πουλος, Παν. Βασιλειάδης, Νικ. Τστόμης, Κων. Τσιπουρίδης. Νικ. Κελέσης. και Νικ. Μπουσ άκης.
ΟΝ.
49
Το πρόβλημα της φυλετικής προέλευσης των Ναουσαίων και απόψεις των ιστορικών
Τρικούπη, Αραβαντινού και Τοντόρωφ
(Μια άλλη θεώρηση του θέματοο)
ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ο - ΓΛ Ρ ΣΣΟ Λ Ο ΓΙΚ Η ΜΕΛΕΤΗ ΝΑΟΥΣΑ
Α ' Οι απόψεις των ιστορικών Αραβαντινού, Τρικοΰ- πη και Τοντόρωφ για τους Ναουσαίους
Πρόσφατα είδε το φως της δήμο- σιέίτηυας μία ενδιαφέρουσα ιστορική πιραγματεία του Νικολάϊ Τοντόρωφ, σύγχρονου βούλγαρου ιστορικού, ακα- δημάίκού μοι πολιτικού.
Η πΙραγματεία αυτή που εκ&όθηκε το 1982 στα ελληνικά φέρει τον τίτλο «Η ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821» (Η περίπτωση των Βουλγάρων) και προλογίζεται με μιιά εκττνέσιτατη ιστορική εισαγωγή από τον έλλήνα ακαδητμαικό και τέως πρωθυπουργό Παν. Κα-νειλό- πονλο.
Στο ειδικό κεφάλαιο αυτής της πιραγ μβτείας με τον τίτλο «Βούλγαροι εθ:- λαντές στην Ελλάδα στην επανάσταση του 1821», ο Τοντοριωφ κάλ-ΕΗ. επώνυμη αναφορά στους βούλγαΐρους αγωνιστές που πολέμησαν στο πλεχνρό τοϊν ελλήνων επαναστατών, συγιχατολέγον- τας μιεταξυ αυτών και τον Αγγελή Γά- πσο.
Πύταν αυτού, ο συγγραφέας κάνει μνεία και για Βούγαρους της Νάουσας, παραπόμιπονυας για πκρισσότερ·;ς λεπτομέρειες στο έργο τοτ* έλλιηνα ιστό ρι-.ιού Σπυιρ. Τρικούπη με τίιτλο « Ι ΣΤΟΡΙΑ ΤΉΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑ- ΝΑΣΤΑΣΕΩΣ».
Παραθέτω τ» πλήρες κείμενο της αναφοράς του Τοντόρωφ στα παραπάνω σημεία.
"Επιφανής αγωνιστής για την ελευθερία της Ελλάδας ήταν ο Άγγελος ΓστΖος, Μετά την ισοπέδωση της Νάουσας, όπου ανέπτυξε πλούσια δραστηριότητα, έφυγε για τα νότια με μια μεγάλη ομάδα συμπατριωτών του και πήρε μέρος σε πολλές μάχες.” “ Ο διακεκριμένος ιστορικός και αγωνιστής Χριστόφορος Περραιβός, τότε υπουρ
γός Πολέμου, έγραφε νια τον ΓστΖο στις 16 Ιουνίου 1823: «ΚΙ πατρίς θα σε τιμήσει αξίως. Εις αυτήν επακουμ- βώντας θα λάβεις προνόμια και δικαιώματα πατριώτου και δι" αυτής θα σε γνωρίσουν τοιούτον και εκείνοι όπου σε ονομάζουν σήμερον και οε μεταχειρίζονται δια ξένον».,5Ϊ”
158. Γιο τους Βούλγαρους της Νάουσας της εποχής βλ. Σ. Τρικούπης,
ΤουΣτέργιου Σττυρ.
Αποστόλου
Ιστορία της Ελληνικής Επονασπάσεως, τομ. Β \ Λινδίνο 1860, σελ. 180.
159. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, τμήμα Χειρογράφων. (Στη συνέχεια με τα αρχικό ΕΒΕ) Αρχεισν Αγώνος, αρ. 19169 (1 )
Ορθότατα, νομίζω, ο συγγραφέαν αποφεύγει να επεΜτα&ζί πΤ^σηώτερο σ ' αυπό το θέμα, γιατί τα στοιχεία τα οποία επιικαλε ίτα ι απιό το έργο του Τρι κοΰπη «πάσχουν», οπκοσδήποτε.
' Αγνωστο πώς και χωρίς να κάνει μνεία στην πηγή απ’ όπου είχε τις πληροφορίες για την Νάουσα και την φυλετική προέλευση των κατοίκων της, ο Τρικόύπΐης αναφέρει επί λέξει:
Η πόλις της Ναούσης δια το πλήθος των κατοίκων της Χριστιανών, Ελλήνων και Βουλγάρων, δια τους πόρους της και διο το περιτείχισμά της εφόνη προσφυές ορμητήριον των κατ' εκείνο τα μέρη επαναστατικών κινημάτων’ δια τούτο πολλοί και σημαντικοί οικογένειαι, εν αίς και οι του Κόρα- τόσου και Γότοου, κστέφυγσν χάριν ασφαλείας εις αυτήν, και εισήλθαν «αι τα υπό τον Καρατάσον και τον Γάτσον
στρατεύματα υπό την σημαίαν της ε· παναοτάοεως. Και πρώτον μεν εφόνευ- σαν τον διοικητήν και τους περί αυτόν ολίγους Τούρκους, τους μόνους ευρισκομένους εν τη πόλεό διεχύθη- σαν έπειτα εις τα χωρίο των Βοδινών προε διέγερσιν των μη προθύμων χωρικών και έκαυοαν και τρία χριστιανικά χωρία, την Επισκοπήν, την Όσλανην και το Δρεοίλοβον’
Airó τον ίδιο, σ' άλλο σημείο τον Βιβλίου του, οι Καρατάισος και Γάτους χαρακτηρίζονται σαν «... ο Γά- τοος οπλαρχηγός των Βοδινών και ο ΚαραταΊσος οπλαρχηγός της Βέροιας». (2)
Άλλος έλλ πίνας ιστορικός του περασμένου αιώνα ο Π. Αραβαντυνός, στον αλφαβητικό πιύνακα των εθνικών και τοπικών ονομάτων που συνέταξί?1 και συμπ»ριέ).α&ε στο έργο του «¡ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ», ωναφερό-μένος στη\' «Νιάουστα», ιτην φυλετική προέλευση των «Νιαουστ ιτνο'τν ή Νια- ουστπίωιν» και τους αγώνες τους «ατά του αλβανού πασιά των Ιωαννίΐνων Αλή Τεπελενλή, γράφει:
όΝιάοηστα Νέα της Μακεδονίας πόλις οικουμβνη eat δύο χιλιιάδων χιριστι· ανωών οικογενειών φυλής Βουλγαρικής υπό την διοίκίηριιν τη ; θεσσαλονί- κιης. Οι Νιαιουστινοί ή Νιαουσιαίει έδειξαν ουχί ευκαταφρόνητοι1 ανδρείαν αντισπαθύντες τω 1804 κατά Αλιριοτ- σαλικού στρατού σταλένηος εις λαφυ- ραγώγησιν της πόλίβώς των. Μετά ίε· κάμιηνον πολιορκίαν ηναγοβάίσθη η aro- λις αύτη να υποταχβή εις τον άγριον «κείνον «Ολιορκητήγ της, και πολλά ποθούσα διβφυγτν επ-,ι.δεζύως τον παντελή όλεθρόν της υποβλιηθτ.ίισα υπό την άμβσον δυοίικησι'ν του Λιρχιι ευνούχο« τον Σουλίτάνου». (3)
50
() E . 1. ΣτουγιβννάΜη; στο έργο«ισ τ ο ρ ί α τ η ς π ο λ ε ω ς ΝΑ
Ο ΥΣϊΙΣ» (βασισμένη ene ov&tßOio σχε- &ίασμα τον Δ. Πλαταρίίδη) καταλογί- ξει επιπολαιότητα στον Αίραβαντι,νό ως πιρος το σημείο am ó και πιστέ ύη Λτιο τελίευταίος παρασύρθη,ιι? από -ne ύπαρξη ξενόφωνων οικογενειών ηου ιγκαιαστάθηπαν «ττην Νάουσα μιτά την καταστροφή του 1822 και προέρχονταν από ta προς Βορράν της πόλη; χωριά (4) που την εποχή εκείνη μιλούσαν ένα είδος παρεφθαρμένη; η Ια βικής διαλήίτο-υ.
Είναι ευνόητο ότι και η άποψη αυτή του Αραβαντινού για την φνίλβίτική προέλευση -των Ναοικταίοχν «πάσχει» και μάλιστα σε σοβαρότερο βαθμό από αυτήν του ΤιςιΜούπη, γιατί, δέν ανα- φάρεται μ«νον σε μήρος των κατοίκων τη; πόλιης αλλά aro σύνολό τους μι ’ ακόμα, γιατί δεν τεκμηριώνεται μ* την επίκληση αποδεικτικών στοίχε tow.
Ακόμα, θεωρώ αναγκαίο να τονίσω ότι και η άποψη που διατυπώνει ο Τοντόρωφ, μ ι ' αυτή, εμφανίζει «αδύ- veta σημεία».
Μεταξύ των Βουλγάρυΐν αγοχνιστοιν που πολέμησαν στο πΑ,βυρό των ελλ.ή- νΐ'τν τπαναστβτών, ό-ηως κα ηροηγού- ι·»νβ αναφέρθηκίε, συγκαταλένε ι και τον Αγγελή Γάτσο. Και για ιιεν όλους 51·τού; Μάνει επώνυμη αναφ-ορά του τύπου καταγωγή; των (διάφορες περιοχές της Βουλγαρία; κΛλγ.) για τον Γώτσο όμως δεν γίνεται καμμιά αναφορά σχετική με τον τάπιο Μοταγωγής του και τα στοιχεία που αποδειαβνύουν την βουλγαρική προέλευσή του.
Ακόμα, μπορώ να επισημαίνω και το γεγονός άτι ο Τρικοάπιη; (στον οποίο ΓΚίραηψπε.ι ο Τοντόρωφ) κάνει μνεία τη; ύπαρξης «χριστιανών Βουλγάρων» κατοίηων της Νάουσας, εντελώς αόριστα, και πουθενά δεν χαρακτηρίζει τον Γάτσο σαν «Βούλγαρο» εκτός από την αναφορά που κάνει σ ' αστόν tnfrv «οπλαρχηγός Βοδινών».
Προχωρώντας ακόμα πιό άέρα, m a γραφόμενα arto τον ιστορικό και αγωνιστή Χριστόφορο Πέρραιβό (οτον οποίο, επίσης, παραπέμπει ο συγγραφέ- ο;) παρατηρούμε κ ι' εβώ ότι ο χαρακτηρισμός που προσδίδει στον Γάτσο »ξένος» δεν σημαίνει κατ ' ανάγκην κοι Βούλγαρος,
Συνεπώς, από τα στοιχεία που παραθέτουν οι Τρικούπης Mai Περραιβός δεν προκύπτει «σποδέ ικττκά» άτι ο Γά τσος ήταν βουλγαρικής καταγσγής.
Από σεβάσμιό όμως προς την ιστορική αλήθεια, είμαι ι·ποχιρεωμέινος να παραθέσω και τηΐ' προσωπική μαρτυρία που παραθέσει στο έργο του ο Σ. Ε. Στουγιαννάκιης σχετικά μ* τον τόπο καταγωγή; του Αγγελή Γώτσου.
«Εσφαλμιένω; ο Γάτσος θεωρείται Περισιωριτη;, υπο δε του Γίειρβίνου Βοδενιώτης. Κατά πλπ"ΐροφ>ορία; του πάππου μου (1803 — 1886), ήτο εκ ΣβΙρακιι,νού, (χωρίίιου οοεί/χοντος 4 ο>ρα; ΒΔώς της Εδέσσης), οπλαρχηγός δε του τμήματος Βοδενών. Ω; τοιούτον δε ορθως θεωρεί και ο Σπ. Τρικούπης (Ιστ. Ελλ. Επα,ν. Β . ’ ν ϋ .' 134). Εκ Σαρακινόβου μετοιπήσβς εις Πιιρισιώ- ρι έγινε χοιροβοσκός είτα δε, δια της ανδρείας και τόλμης του ανεδείχθη ο- rj?, αρχηγός εΜτιμιηθίίς δεόντως υπό του Καροτάσιου». (5)
Το χωριό Σαρακίνοβο, που ο Στον- γιαννώκης αναφήρει σαν τόπο καταγω γή; του Γότθου, σύμφωνα με πληροφορίες που κατόρθωσα να συγκεντρώσω. πράγματι. ήταν ξενόφωνο και οι κάτοικοί του μιλούσαν τότε την ίδια πάρε φθαρμένη σλαβική διάλεκτο, πον πως αναφέρθηκε προηγούμενα, μιλούσαν μερικά από τα χωριά της Νάουσας κατά την εποχή τη; επανάστασης.
Επύσιη; και το Περισώοι.· όπου μετοίκησε ο Γάτσος, χωριό που όρίοπον ταν βορειοδυτικά από τιμ· Νάουσα, ανάμεσα ΔραζΟλοβο και Γιαννάκοβυ. «ατά πληροφορία (βλ. στη συνέχεια) κατοιΜοίτνταν από ξενόφωνους.
0 I . Κ. Βασδοα6έλ(λης στο βιβλίο του «ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ Ε ΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΝΡΤΗΣIΑΣ ΑΓΟΝΑΕ (1796 — 1832) σαν τόπο καταγωγής του Γάτσου αναφέρει κΓ αυτό^ το χωριό Σαρακιινή, (6 ), πτρισού- τβςίες δε πύσχνοφορίες για την προσωπικότητα του τελευταίου μας παρέχει και ο Ν, Γ. Φιλιππίδης στητ- ιστορική πραγματεία τον γ.ια τη\- επανάσταση και την καταστροφή της Νάοιοας.(7)
Επίσης, από τα έιργα των .ιστορικών Α. Ε . Βακαλόπουλου (ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ — 1354 — 1833) (8) και Δ . Α. ΚοΜΧίνον (ακαδημαϊκού) «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠ ΑΝΑΣΤΑΣ IΣ» (9) orta ίίεφάλαια τα σχετικά με την επανάσταση και καταστροφή της Νά- ουοας ν/τι τους Πιροιταγωνι,ΤΓΤΓς της, δεν Yiivrrrai μνεία περί βοτΑψαρικής καταγωγής των Ναουσαίων και του Γώτσου.
Σχετικά με την ύπαρξη ξενόφωνων χτικιών στη*· περιοχή τη; Νάουσας — ορεινή και πεδινή — σημαντικά δια·
φωτιστικά στοιχεία μας ,τΐϊηΐχονται από την «ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ». Τα στοιχεία αυτά δεν έχουν σχέση με την Νάουσα και του; κατοίκιους της, που, ήταν 'Ελληνες και η γλοισσα τους καθαρά ελληνική, εκτός από «ολι,-γιυ; τινας μόνον ξενι- ιημοιι; και βα,ρβαριίτηιοίις (υι οποίοι) δραδίηερον παρεκτέφρησαν εις το γλωοσόρι£ν των δια της μετά των γει τόνων σχέσε ο>; και επι-,οοιντιννίας». (Στο σημείο αυτό ο Στουγ,-,αννάκη; σχολιάζει τις απόψεις που διατυπάτνει στο σχεδίασμά του ο Δ. Πί,αταρίδη; σχετιοιά με την ελληνική πιροέλευοη των Νααυσαίων και θεωριόντα; ασθενή τα επιχείρηματά του προστρέχειι σε « t i«ούρησή τους, μη παραλκίπο\·τας, όμως, να τονίισιει μβί αυτός, ότι «ικανοί βουλγαρικοί λέξεις», πράγματι, ε νυπήρχαν στο γλοκτσικό ιδίαμα των Ναοιισαίων. οι οποίες άμιος, με την πάροδο του χρόνου εκβλήθηκαν κανονικά. Νομίζω πως ο Στοΐ'για,ννάκης α- τύχτισε στο σημείο αυτό. ¿Σλαβικές· παοεφθαρμ^έι-ες, ναι. «ΒθυΟ /αρυκαί», πόθεν, το συμπέρασμα: (10)
Σε άλολο σημείο του β.βλίου σχετικό με τους ξίενόφτωνου; τη; περιοχής Νάουσας, σναφέρεται:
«Α ι κιυριώτεραι ( των ,πι?ρί την Νά· ουισαν κωμών) afruve; και ευοίσκοντο «ις σχέσεις και επικΟιvowiav π ιοςτην πέλιν είναι αι εξήςί Προ; Ναν μέν καα Δά; τα: Σέλι (εξ 800 οικιογ.), η άινω ιινηιονευομένη Σκοτίνο (120 οι- κ.ιΟγ.) , το ΤισιόρΐΌβον (65), η Μαρούλια (70). ΒΔώς το Περισιώρι (ιϊ| 120 οικογ.), το Δραζίλοβον (450), η Κου- το»όφ>λιιανη (90), και η Όσλιανη (εξ 80 οικογ.). Προ; Ν και ΝιΑιόν Αόμοκ* δοχώρι, Διιχαλχύριΐ, Αιαβάρνιτσα και Χ(·)ρΐΓΐπάνι. Αώς δε Μονό,σιπι τα. Κόπανοι, Ά νω και Κάτω. Γιάιντσιστα, 2?ερ βοχοτρι, Βέστιτσαι δύο και ΠισΑισιάνι (Γυμνοχώρι). Βως δε κ.αι ΒΑώς Ά ρ · σεν, Επισκοπή, Τσαρμορινόν, Μπάνια, Δέβοβον, ' Ανω και Κόσο* Γιαννακόν, Φέτιτσα και Μπέλα · Βόνια ( Ασιτρο- νέρ ι). Και οι ιιέν ν.άτοι-ιοοι. Σεΐ.ϊον, ΣΜστΙνας, Τσιορνόβου*. Μαςω όσιας, Αρκανδοχωρίου, Δ,ιαβορνίτσης, Διχα* λίενρίου και Χωοοπαγίου ωμίλαυν την Ελληνικήν, οι δε των άλλων κιωωώγ (εκτός το\ν τη; Κίσυιτσούφλ'.αινης λα- λούντων την Ελλήΐ’οβλαχίΜήν) ">μί- λοσν τη\- Σλαιυομακέδονική ν *. ( I I ) Και στο σημείο αιιιό, νομίζω, διαπρό·- τεται. σφάλμα. ΧαροκΙτηρίζονται σαν *3ϊ.αν<ηιακε δονιιτή γλτίκικτα» το πχβρε· φθαρμένα σλαβικά που μιλούσαν τό|τε
51
τα χωριά αυτά.Στα υου·ρκικά αρχεί·α του ιεροδυκα-
στηρίου (ιεροδικείου) Βέροια; — Νά αυσας &ev γίνεται κιαμμία αναφορά σε «Σλαβομακεδόινες» υπό την έννοια ιδ ιαίτερης εθνότητας, ούτε και oe «ολα- βομακεδανικίή γλώσσα», η οπιοία να ο- μιλείται στην περιοχή της Νάουσας.
Αΐκάμα κ ι ' ο Τοντύρωφ πιου θέωρεί- ται ένας απιό του; εξέχοντες Βούλγαρους ιστορικούς, στην περίπτωση του οπλαρχηγού Αγγελή Γάτσου, «σλαβό
φωνου», από περιοχή της ελληνικής Μακεδονία; (Σαρακίνοβο), τον θέλει «Βούλγαρο» στην καταγωγή, ομολογών τας έτσι έμμεσα ότι και οι λήιποί ομόγλωσσοι του Γώτσου είναι της αυτής εθνικότητας. ΦυσικΙά είναι μία άποψη την οποία οι συνάδελφοί του των Σκ οπίων την αντιμάχονται, πρίο- οθώντιας στη θέίση της την θω ριά του αυθύπαρκτου «σλαβομιακΕ δανικού έθνους» μ« ιδική του γλώσσα, την «πλ.α βαμακεδονική».
Tb θέμα fev είναι αντι,κείμΐ’ .γο εξέτασης αυτής της μελέτης. Απλώς θί· χθτ/Λί παρενθετικά.
Εν «άσει περιπιώοΊι, μ? βάθη τις πλ,ΙΓροφορϋες που π&ριέχονται σττγ « IΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Π ΟΛΒΟΣ ΝΑΟΥ- ΣΗΣ» συνέταξια δύο γλιτσσογεωγρομt - κούς χάρτες της Νάουσας και της πε- ρτσχή; της. 0 πιρύτος αφορά στην προ επαναστατική περίοδο (Νΰ 1) και ο δεύτερο; στην μιιτά την επανάσταση. (Ν,ο 2).
Β ' Γλωσοολογικοί χάρτες Νάουσας και περιοχής της (Προεπαναστατικός - Μετεπαναστατικός)
npcLnuummoi ΓΛΰεεοΓΚύΓΡΛΦί&οε χάρτης Kiomi 111 ΠΕΡΙΟ ΧΗΣ ΤΗΣ
( L A B )ΟΣΑ ίΛΗΗΙ L A B ) ' * 2 Τ Ι ξ ^ 11 κ?1£Λ 1 ( ΣΑΒ)
\ I ' β 1\ Τ Σ Α Ρ Μ σ Ρ ΙΝ ϋ ϋ Ο ( Ι Ι^ )
kipajliadh^ lab) I ¿Lajtpmonri | ¿ - ΤΓΤΓ. . η ira/ ΙΧΝΒ■ ΐ^ ν ΐ ί Ι Ο Ρ Κ Σ Α Β ) ' . * , hfcTIimiBJA)EAB
ΙΒΡΒΟΧΟΡΙίΕΑΒ)
ΜύΗΟΣΠΙΤΛ (ΣΑΒ)----»ίΤ Σ Ι
( ΪΑ Α ΙΟ Α Ι a(B.U)• ΐ Χ Ά ι \ α ^ (- ·
/ · 1 AUfiCtfM LTUOiAA)luPOYrU(Lui) §in&ifmntoBQ
Ϊ h u d tu m i
β ϋόλιις• ΙωβιβLAA £ ΐ χ ο ι * ο ι * ο ν μ ι λ ο Ο · » ν χ/,ν ¿ Ο . η ν ι γ λ ύ σ · » .
ΕΑ-ΒΑ ·■ “ · · * λ λ Η ν ο - 0 λ » χ ι» ή
L i H · * * * ·Α ·Η ι *» ή Α ι ά λ ΐ » χ η η»ρι<ρύ»ρμάνη
ΣΗΜΕΙΟ D1
Ό χάρ της βυν τά χ θη φ ι u i &άοη τά »ληρο^ορ ι α π ί O T O i v t l c Αχό Τΐ ̂• Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ΤΗΣ ΠύΑίώίΣ Ν Α Ο ΪΕ Β Σ - , · ε λ . 6 3 * » ί 6 4 , χο0 Σ . I . Ι .χ ουχ ιβ ννά
* η ( 3 » β ι α μ Α * η α ί ά^άκΑοχο e * c Α (αομιι, τοΟ ώ. Ολαχ λ # ί 4 η )» * £ * * ν<μ — Αοοη α ί μ έ ρ ι ρ ν » τοβ Σ υ λ λ ό γ ο υ ‘ λ ϊ ΐοοο ί ίων» Α άκν κιο ΐ ι Γ υ ρ ν * · ί ο ν Ι δ ρυσης* ΑΝ α ΣΤΑ Γ Ι Ο Σ mI U H a 0 Α Ο Γ Ι Ο Σ * , β ίο ο α λ ο ν ί χ η 1 9 7 6 .
MSTfcilAI α Σ Τ Α Τ Ι Αθ£
ΓΑJ Σ Σ 0 Γ Ϊ 0 Γ Ρ Α 1 Ι Ι 0 Γ ΧΑΡΤΗΣ Μα Ο ΪΕ α Σ ΑΑΙ Ο Ε Ρ ΙΟ ΙΗ Γ ΤΗΣ
1· I
Ο̂ΑΙΑΜΙΚLAb)(lab)
•ΧΕΤ ΙΕΓΑ h i u m aV a f Λ A P t E H l U A J i )
\ ΐϋίεμριιίνιο(Εΐμ)'N T t -A Z lA O U Q l Τ Λ & Ϊ / ( A A B I t y U T O n i l
soYituTSAuJa* * Λ .( L.-.-BA ) · Tl^«A»p60(£Ai,)/
b i t u i t a U i u ILAS
j£nXrji(BLP)aiiUamoti lap)
ΣΗ Ρ ΒΟ ΙΟ Ρ Κ ΣΑΗ )
- AGiiAworrLab) HQH0H 1 I IA ( LA I j )
( t A A ) L L A l
hAin( i n lA P r .J iA CXPI(cAA)
A l A f l i D P a i l U ( i A A )
(εΔ)ΙΣΙΡΡΜΟΗΟ
■■......Μ ........ Xu.pl»tAA Κ ά χ · ι » ο ι »αύ μ ιλ ο Ο ο »ν τήν έλληνΐ>»η γλώοβ»ΕΑ-ΗΑ Κ έ ϊ β ΐ Η Ο ΐ χοΰ ρ ΐ λ ο Ο · « ν τήν t Α λη νο -β λ Α χ ι
Κ ά τ ο ι κ ο ι xou ρ ιΑοΟβαν * » · ί .φ θ α ρ μ / ν η θ λ « β ΐκ ^ Α ιά λΑ κτο • Τ . . . , Χωριά χού H * T * f l i p i i f r ,K e v η L jt> sx tK t . ίφ Βηκβν 1
· Α · ι * ά * χωριά Α#ΰ }» ΐ*β ν ή έγ*» -ί ·Λ« {φ θηΜ Ανζ ,2 £ ^ ' ^ )
Οβροτ ( ό ι ντα ι , 6 * cjq ά ϋρ ιβΟς Ι ι ο υ ν , χληοοφορίακα σ τ ο ί χ ε ! » ¿κά τ ^ ν * Ι · ΣΤΟΡΙΑ ΓΗΣ ΠΟΑt Q t Ηα Ο ΪΣ Η Γ * . α ε λ . 1 47 . ( ε ν ο χ .μ ά χ ίρ τ η ho D . n u m i u i τήν τόχη εολλώ j i r . 6 t i c p c i w s χωριά «βρ ιοχΡ,ς N io v # » c ι
• 01 « λ ε Γ α τ ο ι 4e ( ¿ » 6 τ ο υ ς χ ω ρ ικ ο ύ ς ) «ρυ^βνχες ε ί ς ·Ιοφα.λη μέ> ρη τά Α υοα ετα κόμιστα χ ρ ά γ μ α χ α ,ο ί μ ί ν Σ ε Σ ι ώ τ ο ι , Σ κ ο τ ι ι ν i C i * ι ,Η α ρ ο ν - οιΟτα, ι t t » ( Τ ο ι ο ρ ν ο Β Cτ α ι κα τ ίψ υγο« t i c b l p o i k V j o l A i ιΦν β ο ρ ε ίω ν ’ χωρίων t l t O i σ ιωρ ιοϋ ,άρ ας ιλ-ό&ου , ί.Ου Τ πουψλια νης . Οβλι ιενης Καί AoitOwκ α ι ί φ υ γ σ ν ά λ λ ο ι μ ίν t ί ς * Ε ό ι ο ο α ν , ο I α λ ε ί ο χ ο ΐ Λμως ώς χ » ί χ ο λ λ ο ΐ * ϊ - A c o o a l o i ι ί ς τα μέρη τΟ» I t p p O v ν ο ί κ ο υ . Τ ( ο υ μ « 7 ι ί ς κ » ( Δ ρ ί μ ρ ς , ¿νθο ¿ γ < ι τ α ο τ α θ £ ν τ ε ς οωζοντα ί Ι τ ι κ α ί vD* ft»o τΐ ίν λ ρ « ν ν μ ( · ν Dou- λ ι Β » « α ι . Τ β ν At έρημωϋάντων χωρίων »1 ο ί κ ί » . ! ά λ λ » ι μ ί ν Ι *υ ρ » ο Χ η 8 η - α»ν ο \6 τοΟ καχαΔ ιώκο ντος τούς t c u y o v t c ; To u p m xo O ο τ ρ * τ ο ΰ , ί λ τ ί - ζο νχο ς νά εύρ η χρ^μαχ» , ά λ λ β ι ¿ i β ί ν χφ χράν<*ι κα χ ά ρ ρ β υ β α ν . . . . . . . .
Από μιά προσεκηνή μελέτη των ε πί μέρους στοιχείων των χαρτών σε συνδυασμό μιε τις παρατιθέμινες επεξηγήσεις στην σημείωση του χάρτη Νο 2 συνάγονται, «ατά την άποψή μου, τα παρακάτω συμπεράσματα:
I ) Οι. ολίγες λέξεις σλαβικής προέλευσης που ενυπήρχαν στο γλωσσικό ιδίωμα της Νάουσας, κύρια, λόγω των σχέσεων και επικοινωνίας της με τα προς βορράν ξενόφωνα χωριά, Gta πρέ πι»:ι να υπειστ;λθαν σταδιακά και κατά
την περίοδο απώ την ίδρυσή της μέχρι τις πβραμονέίς της επανάστασης και αυτό εξηγείται γιατί:
2) Σύμφωνα με τα πληροφοριακά στοιχεία Μ>ν μας παρέχονται, bi κάτοικοι των χωριών που καιταστράφη- καν ή εγκαταλιϊίφιττραχν μετοίκησαν — στην σιη τριπτική πλ!εκη)τηφία τους — στις περιοχές Σερρών., Μελε,νοΙκσυ, Τδουμαγιάς και Δράμας. Επειδή δέ, η μετοίκηση αυτή σα*νέβη κατά την περίοδο της επανάστασης, έπεται άτι η
πιίϊση από την πλευρά της σλαβόφωνης διαλέκτου για την εισδοχή στοιχείων της στο ελληνικό γλωσσικό ιδιί- ωιμα των Ναουσαίω,ν, μ.ε.τά την επανά στάση, εξασθέι-ησε σημαντικά, παρά το γεγονός ιτης καταφυγής στην Νά· ο,υσα μερικών αικιογε,ν®ιών.
3) Π'Γοκύπτει η ΐανάγΜη να επιχβι- ρηθεί μιά συστηματική έρευνα για ιταν εντοπισμό του βαθμού επίίδιρασης της σλαβική; διαλέκτου πάνω στο ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα που μιλοισαν οι
52
ψ α υ υ σ α ί ο ι , τ η ; Ο Λ Ο ( α ς ,τ β σ υ μ π κ ρ ά υ -
μαιο θα ««ναι οοαθοριστιχά και για τον προσδιορισμό "πί» φυλετικής πηοέ>1?υ- η,ης των τελευταίων. Αιχίάμα. τα συμπεράσματα αυτά θα κφίνουν τελεσί- & ι « α τιην ορθότητα ή μή .των απόψεων tu>v ιστορυβών Αραβαντινού και Τρ.- κηπη .
Πέραν αυτού, θα nglftnl: ι να επι χν,· £η&ϊί και άλλη μία έρευνα προς την «οιτττθυνση τη; ύπαρξη.; κατατόπιση- χών στοιχείων σε ξένες πηγές, κτίρια τουρκικές και αλίβανικίές, τα οποία θα ανμιδόλλουν «ποφασιιαίτιπά στην προ· οπάθεια συναγωγής ορθού συμπέρασμα το:.
Κάνοντας αρχή από τις ξένες πηγές σημειώνω αμιέσως παρακάτω τα συμπεράσματα αία οπίυία κατέληξα σαν α.νοτέ5Ι?σμο αυτής της έρευνας:
Γ' Ξένες μαρτυρίες για την μη σλαβικΛ προέλευση των Ναουσαίων
I) ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ Μ ΑΡΤΥΡΙΕΣ.
Από τα ιστορικά αρχβία Μακεδονία; οτα οποία κοτέφυγα και βιδιπά — λόγω περιοχή; — στα αρχεία του ιε- ροδιχαστηρίου (ιιεροδικείσιυ) Βέροια;— Νάουσας, 8βν πιροκύπτει ότι οι Να- owraíoi ήταν βουλγαρικής φυλής. Οι διαπιστώσεις μου είναι οι παρακάτω:
α) Η αναφορά mw γίνειίαι σ ' αυτά για .τους Ναουοαίους γίΛΈται, ακριβώς, μ« την χρήση αυτή; της λέξης με την προσθήκη — «m e περίπτωση— των επιθέτου’ «άπιιστοι», «επαναστάτες», «ληστές» κ.λ.π. (12)
0) Οι Τούρκοι θεωρούν σαν κΙαμμά- τι τον ελληνικού έθνουςόχι μόνον τους Ναουοαίους αλλά και τους κατοίκους τιμν γύρω χωριών. (13)
γ) Όταν e.noÓKteLTo να γ ίνει αναφορά σ.το εθνιύό άνομα «Βούλγαρος» ή «Βούλγαροι», οι τούρκοι ιεροδικα- στές (καιτήόβς) δεν παρέλειπαν να το σημειώσουν σταν κώδικα όπως, π.χ. στην περίπτωση ·ττ>υ Γιοβάν, κάτοικου του χωριού Μπούσιανη τη; Βέροια; που χα(ρα«ττ(ρβξβται «Βούλγαρος». (Πράάειται για περιστατικό επίθεσης ’Λεφτών στο χωριό αυτό, οι οποίοι eu τ<>ΐ tüw άλλων, λεηλάτησαν την περιου πια του Γιοβάν κιαι έχαψαν την. γυ· ιαίκα του). (14α)
Επίσης, άλλη περίπτωση όπου γόνε- ι<*ι μνεία Βούλγαρων στα πουρκιικά η?χ*ία Βέροιας — Νάουσας, «(ναι αυ- *8 που αφορά στην εμφάνιση ληστών ,ΤΓΤΓ̂ περιοχή της Νάουσας οι οποίο.
ομιλούσαν την βουλγαρική γλώσσα. O l ληστές αυτοί. άγνωτττο από που προερχόμενοι, κατέλαβαν τους κύριόν«· ρους ο&ικΙούς κόμβους των γειτονικών καζά&ων Βέροιας και Γιαννιτσών και απέχιοψιον τον δρόμο στους εμπόρους πιου κατη^ίινον/ταν στην Θεσσαλονίκη. Πολλοί από αυτούς μιάλ'στα, πεζοί. και έφιπποι, περιφέρονταν γύρο» από την Νάουσα και προξενούσαν «ζημίες και καταστροφή; στους τάξε ιδιώ τες». Απιό τον βαλή Θεσσαλονίκης εκ- δίδεται και αποστελΟ,εται στις τουρκικές αρχές της Βέροιας αυστηρή διαταγή για την λήψη μέτρων και εξόν- τοτση των «αγνώστου ταυτότητας τυ- χοδιω&οτών». Στο κείμενο της διαταγής γίνεται σαφή; διαχωρισμός των Να- ουσβιίων από τους βουλίγαυόφωνχνυς ληστές οι οποίοι απ,οκαλούνταιι «τυχοδιώκτες άγνωστη; ταυτότητας» και όχι Βούλγαροι από ην Νάουσα. (Μ β)
δ) Από έ.ναν υακροσκελιέστατο κατάλογο 408 ονομάτων κατοικιών της Νάουσα; rao έθαβαν μέρος στην ε-πανά- σ,τα.ση του 1822 και οίΛοτώθηκαν στις μάχες ή αγνοούνταν η τύχη τους, συγκέντρωσα 20 μόνον, τα οποία, κατά την άποψή μιου, είναι σλαβική; προέλευσης ή ιβτοδηλοίίν τέτοια:
1) Δημτιτρί'ος Μπέλ&ιπς (σελ. 284)2) Τάσι ο; Γπορίνας » »3) Ζίρο Δάγχας » 2854) ΝιτΙ.νος Βόδα; » 9
5) Ζαφεβριος Εούτσνη; » 3>
6) Χρηστός Κάμτσης » 9
7) Δότσιο; Ραίδ,όιρης » 9
8> Τίτιώτσιο; Σκάνισο; w »9) Γεωιργάκιης Τάντσης » 286
10) Θωμάς Σπώσκου » 28611) Παναγιώτη; Τράϊιχον * 28712) ΚοΛ’σ.ταντή; Μάΐκος » 9
13) Νίίοος Στολιέινος » 9
14) Λάκη; Πέτπου » 9
15) Τάσος Βίντα; 9 »16) Γεώργιος Τρύβικου 9 28817) Κίόστας Ρούτκας 9 9
18) Λάκης Μντσκας » 2S919) Καλή; Γιοβάννας » %
20) Ρίζος Πράσκας 9 9
Επίσης, από έναν άλλο κατάλογο 199 ονομάτων που αφορά σε κατοίκους της Νάουσας που εγκατέλίειψιαν την ιό λη κατά τη\' επανάσταση και μιετά την κατάληψή της από τα εχθρικά στρατεύματα και επανήλθαν ύστερα από χορήγηση αμνηστίας, συγκέντρωσα άλλα 10 ονόματα, σλαβικής πιθανόν, προέλευσης:
I) Δόιζια Μπιμπαράσκα Ιακλ. 290)
2) Δήνη; Πράγκου 9 2913) Κώστας Σ,ιάνκα; 9 9
4 ) Φΐλιπίπος Νοσκοτζίνης 9 2925) Τάοιιος Τζοίγιββα; » 9
6 Μάνη; Τζέτρη; 9 9
7) Δήνης Δότσιου 9 9
8) Δημήτριος Δάγκας 9 »9) Δήνης Κολάτττικος 9 »
10) Τράΐκος 9 293
Σε σύνολα, δηλαδή, 6Θ7 κατοίκων της Νάουσας μόνον 30 ονόματα είναι σλαβικής προέλευση; ή υποδηλούν κατά κάποιο τρόπο τέίτοια, ποσοστό δηλαδή 4.94%. Πάντως, επί πλ!έόν ή επί έλαττον των αριθμητικών στοιχείων που παραθέτω παραπάνω μπορεί να υπάρχει >οαι κώπο.ια απόκλιση, πολιύ μ ικρή, όμως. (15)
2) ΑΛΒΑΝΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
α) Απότο αλβαν.ιπό ιστορικό δημο- ruiS τραγούδι που αναφέρεπαι στην καταστροφή της Νάουσας από τους Τούρκους το 1822 δεν προκύπτει, ούτε κάν ένδειξη, ότι οα. Νάουοιίοι έ χουν βουλγαρική ή εν πάοει περιπτώ- σει. οποιαδήποτε άλλη σλαβική προέ- λ.ευση. Το τραγούδι αυτό μεταφράστηκε και για πρώτη φορά είδε το φως τη; δημοσιότητας ηρόσφατα. 116)
β ) «SHQE — ΤΕ» (Σκέ-τ) και όχι Βούλγαρους ή Σλαβομακεδόνες αποκα- λ,ούσαν γενικά τους σλαβόφωνους της περιοχής Νάουσας οι αρβανιτιές έμποροι ξυλέίας, τεχμιίτες ξύλου (πελΐεχ.1- τάΐες κορμών δένδρων) , ξυλοκόποι, μεταφορείς ξυλείας κ.λje. που δούλευαν στα βουνά τη; Νάουσας (’Πριόνια, Γχουρνάααβο κ.ά.) από το δεύτερο μιισό του περασμένου αιώνα και που εγκαταστάθηκαν τελικά στην Νάουσα ( περίπου 25 — 30 οικογένειες) προερχόμενοι, Κύρια, από τα ορεινά χωριά Ντάρδα και Σιινμτσα ταυ Μόρα- 6α, περιοχής Κορι-τσώς. (Νοτιανατολι κή Αλβανία).
Αντίθετα οι ίδ ιο ι, όταν έχαναν αναφορά στους Ναουσαίους, χρησιμοποιούσαν το εθνικό όνομα «GREEE» (Γκ|ρέΐ» — Έλληνες) ή και την λέξη «N EGO SH TALLINJ» Νεγκοσταλίν — Ναουσαίοι), παραγωγή λό!η από το «NEG02IHD» (Νεγκίόζν,τ — Νάουσα 1.
Ακόμα, στην περίπτωση που κάποιος αρβανίιτης έπαιρνε ναουοαία γυναίκα, αυτήν την απΟπαλούσαν «GRE- CKA» ( Γκιρέτσκα — Ελληνίδα), ενώ αν προέρχονταν από τα σλαβόφωνα χιοριά της Νάουσας «SHKLIRAg (Σκλίρα — Σλιάβα) γενικά, χωρίς να
53
γίνεται διάκριση εθνικότητας ( Βουλ- γάρα. Βυρβίόα κ-λ,-π.). Η διάκριση αυ τη γινόταν γιο τβ άτομα που είχαν πραγματικά την καταγωγή από την Βουλγαρία, Σερβία ή άλλη σλαβική χώρα. (16 β)
γ ) Σίτο αλβανικό λεξικό (FJALO R I GJUHES SHQIHE» («κ.δοση του Ινστιτούτου Επιιστηιιώγ, 1954) όπου κα- τεφαγα για περισσότερε; πληροφορίες, σχετικές με την λ,ίέξη «SHOE — TE» (Σκε-ιτ), 6ρή»α τις παραγωγές από αυτήν λέξεας «SHQENIA ή SHQE- RIA» (Σκενία ή Σκίερία) για τις οποίες δίιδιει τον ακόλουθο ορισμό: «και νό όνομα για νους Σλάβους» (17), κάτι το αντόττοιχο, δηλαδή, προς το «.Φραγκιό», που είναι κοινό όνομα για τους Φράγκου;.
Φαίνεται, ότι η λέξη «SHQE — ΤΕ» είναι αρχαιότατη γιαπί, σε άλλο λεξικό, όπου επίσης κατέφυγα για συμπλη ρωματικι£ς πληροφορίες το iFJA LO R SHQIP — GREQISHT» (fenavexfiotn) από RíjLüNDJA, PRISH TINA 1977) η ίδια λέξη σημαίνει: α) ΣκΙύθες, βασικά. (ρίζα SHQE — Σχέ, SHQA — U — Σκιά - ου — ο Σκόθης - βλ. σχ. στο ίδιο λΙεξικό —). κατόπιν β) Σλάβοι, γενικά, (χωρίς να γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένο σλαβικό φύλο) και τέλος, (επειδή οι Βούλγαροι ε ί ναι σλαβικό ψ{0κ> — ή εκσλαβισμένο
βλ.. σιχ. άποψη του έλλίηνα ακαδημαϊκού Π. Κανελλόπουλου στο βιβλία του Ν. Ταρνόρωφ, σελ. 10, συσχ. με παραπομπή 1), γ) και Βούλγαροι. (18) Φυσικά, η τελευταία ερμηνεία «κατ' επέκτασιν».
'Οπως και προηγούμενα ετόνισα, είμαι πεπεισμένος ότι η λ$Βη «SHQE- ΤΕ» (Σκέ-τ) είναι αρχαιότατη αλβανική λέξη, ιλλυρική; σαφώς, προέλευ οης και είναι ιστορικά εξακριβωμένο ότιι <νι Αλβανοί είναι απόγονοι!. των I). λυαιών, πανάρχαιου λαού της Βαλκανικής χερσονήσου.
Επομένως και από την παράθΙεση των παραπάνω αλβανικών μαρτυριοδν, αβίαστα και σαφέστατα προκώπτει ότι οι Ναονσαίοι είνα ι ελλην υκής καταγω- γής·
Δ ' Ουσιώδεις διαφορές στον χώρο της φωνητικής ανάμεσα στους Ναουσα(· ους και τους Σλαβόφωνους
'ΟμίΓος, τα αποδεικτικά στοίχε ία που αποκλείουν «τελεσίδικα» τηγ βουλγα
54
ρική ή οποιαδήπατε άλλη σλαβική προέλευση των Ναουσαίων δεν εξαντλούνται μόνον με την αναφορά στις ξένέ; μαρτυρίες και σε όσα άλλα σχετικά στοιχεία έχω επιικαλ-εσθϊί μέχρι τώρα.
Παραθέτω, στην συνέχεια, ορισμένες ουσιώδ&ις διαφορές τ ις οποΒες 5ι- ετώστωοα στον τρόπο προσφοράΐς των φθόγγων κύρια, από τους Ναουσαίους και από σλαβόφωνους της περιοχής, ότσ.ν οι ΓτελίΕυταίιοι κάνίουν χρήση της ελλ.Ιτινικής γλώσσας. Οίι διαφορές τις οποίες εντόπισα αναφέρονται, ως επί το πλίϊίιστον, στον διαφορετικό τρόπο προφοράς ορισμένων συμφώνων και είναι καρπός μιάς έρευνας που πραγματοποίησα μεταξύ των ετών 1961 — 1962 σε υπερήλικα πρόσωπα, κύρια yu ναίκες.
Οι παρατηρήσεις μου:
0 δ ο ν τ ι κ ά
Το γράμμα Δ δ 1 ) Στο γλωσσικό ιδ ίωμα των Νοούσα ίων υπάρχει και ποο- φέρεται κανονικά π.χ. δρόμους, πιδί, δικέλι, δούλους, Δ-ημήτρη; κ.ά.
2) Στις αντίστοιχες λέξεις το δ δεν προφέρεται από to u ; σλαβόφωνους και αντί αυτού χρησιμοποιείται το σύμπλεγμα των συμφώνων ντ π.χ. ντρέμος, πιντί, ντικέλι, ντούλος, Ντη μήτρης κ.ά.
Ο δ ο ν τ ι κ ά
Το γράμμα Θ θ I ) Στο γλωσσικό ιδ ίωμα το>ν Ναουσαίων υπάρχει και προ φέρεται κανονικά π.χ. Θιός. βανλός. θήκη, άνθρουπους, θηρίου, Θανάσης κά .
2) Σ τις αντίστοιχες λέξεις το θ δεν προφύρεται από τους σλαβόφωνους και αντί αϊτού χρησιμοποιείται, το σύμφωνο τ π.χ. Τιός, τολός, τήχη, άν- τρωπος, τηιρίο. ΤανάΟη; κ.ά.
Λ α ρ υ γ γ ι κ ά
Το γράμμα Γ γ 1 ) Στο γλωσσικό ιδ ίωμα των Νοούσα ίων υπάρχει και προ- φέρεται κανονικά π.χ. γάστρα, γιόμα, γουμάιρι. γράφου, μιύγα, Γόλιης κ.ά.
2) Σ τις αντίστοιχες λέξεις το γ δεν π,ροφβρετβι από τους σλαβόφωνους και αντί αυτού χρησιμοποιείται το σΰ μιπλεγμα των συμφώνων γν. π.χ. γκά- στρα. γκιάμα, γκοηιόρι, γκιράφω, μιυγ- κα, Γκάλης * Α .
Λ α ρ υ γ γ ι κ ά
Το γράμι,ια X χ I) Στο γλωσσικό ιδ ίωμα των Ναουσαίων υπάρχει και προ-
φέρεται κανονικά π.χ. χάρου;, χορά.
χουργιό, τοίχους, χώμα, Χρήστους κ,ά.
2) Στις αντίστοιχες λέξεις το χ δεν προφέρεται από τους σλαβόφωνου; και αντί αυτού χρησιμοποιείται το σύμφωνο κ π.χ. κόρος, καιρ(γκ)ιό, καρά, τοίχος, Κώμα, Κρήστος κ Α .
Γϊ λ ω σσ uκ ά
Το γράμμα Λ λ (υγιρό) I) Στο γλωσσικό ιδίωμα των Ναουσαίων υπάρχει και προφέρεται κανονικά π χ . λάμπα, λύκους, λέτσιους, λαπά;, γάλα. Αλέ- κους κ.ά.
2) Σιτις αντίσταιχιτς λέξεις το λ προ φέρεται από τους σλαβόφωνους πάρο πολύ βαρετά, σχεδόν διπλά λλ π.χ. (λλ)άμπα, (λλ)ύκπς, (λλ)έτσιος, (Μ.) απάς, γκά(λλ)α, Α,(λλ)έκος κ.ά.
Σ υ ρ ι σ τ ι κ ά
Το γράμμα Σ σ 1) Στο γλωσσικό ιδ ίωμα των Ναουοαίωιν υπάρχει και προ· φέρεται κανονικά π.χ. σκάφη, σταγόνα, σκουφούνι, μισόλα, μιοΚίνης, Σου- φία κ.ά.
2) Στις αντίστοιχες λέξεις το σπρο φέρεται από τους σλαβόφωνους έντονα συριστικό, σαν διπλό παχύ σ, (σσ) π.χ. (σσ)κάφη, (σσ)τα(γκί)όινα, (σσ) κουφούνι, μι(ασ)ά(λλ)α, μι(στ)κί.νη-., (Σσ)οφία κ Α .
Διαφορές όμως δεν παραττρούντοι μόνον στις παραπάνω περιπτώσεις.
Πρέπει να σημειώσω τον ιδιόρρυθμο τρόπο της χρήση; του αρσενικό ίι και θήλυκού άρθρου στηγ αιτιατική του ενικού (.τον, την) από τους ίδιους-
Οι Ναουσαίοι κάνοντας χρήση των παραπάνω άρθρων προφέρουν· κανονικά το ν τον άρθρου ενώ σλαβόφωνοι το παραλείπουν αι-εξάρτητα ακ η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή σί-μ· φωΛ'ο π.χ.
1) Ν α ο ύ σ α ί ο ι
α) Την πήρι κί την έβσλι στην ιϊ· κρα.
β ) Τοίιν είπ ιν τούν Αλέσου να τούν αφ/ήκει τούν τουρέλά.2) Σ λ α β ό φ ω ν ο ι
α) Τη πήρε και τη έβαλε στη άκρη-β) Το είπε το Αι(λλ)έ|κο να το αφή
σει το τουρβά.Διευκρινίζω και πάλι ότι ο εντοπι
σμός των παραπάνω διαφορών ως προ; τον τρόπο προφοράς ορισμένοκν συμφώνων από τους σλαβόφωνους, έγινε σε πρόσωπα μιε περιοριαμόνη κοινωνική ζωή, χωρίς καμμιιά παιδεία και κύρια, ο« γυναίκες υπερήλικες, που, t°
μεγαλύτερο μέρος τη; ζωής τον; το πέρασαν μβ οικιακές ενασχολήσεις (σπιτική ζωή) γ ι ’ αυτό και διατήρη
σαν πολλά από τα στοιχεία τη; φωνητικής αναλλοίωτα. Στις τελίευταίες 6ε^αατίβς οι διαφορές αυτές έχοι.'ν,
σχεδόν, Εζαλαιφθεί και χρειάζεται ιδ ιαίτερη παρατηρητικότητα για να τις
κανείς.
£ ' Ξένα δάνεια στο γλωσσικό ιδίωμα της Νάουσας. Εντοπισμός εκατοστιαίας συμμετοχής των Σλαβικών λέξεων στο σύνολο των δανείων.
θα ήταν παράλειψη, νομίζω, να μην το θεωρώ σαν καθοριστικό παράγοντα, σα χωριστά) στο σύνολο των δανείων,αναφβρθώ και στα δάνεια από ξένες γ,ιατί η συμμετοχή τους ole εκατειστι- θα μας οδηγήσει στην συναγωγή εν-γλώασες πιου υπιεισήλβαν στα γλωσσι- αία αναλογία (απιό την «lifts ξένη γλιώσ διαφερόντων συμπερασμάτων. κό ι βίωμα των Ναουσαίων κι ’ αυτό
1) Δάνεια από την Τουρκική (Η παράθεση ενδεικτική, όχι συνολική)
1) ζαβαλίιδικους (ζάβαλης ZAVALLI 1111) ελαττωματικός, (και μειονεκτικός)2) κουρασάνι (κορασάνι KORASAN 165) αμμοκονίαμα (είδος)3) γιμίνιά (γεμε·· ί ΥΕΜΕΝΙ 61) είδος παπουτσιού4) μ ιντΐρ ι (μμντέρι MIiNDER 208) χαμηλός καναπές5) ντάλα (,ντάλα DAL 231) ακριβό»;, απάνω που6) κουμίπή; (κουμπές KUBBE 168) τροτΟΛος7) μπιζιρνώ (μπεζερίζω ΒΕΖΜΕΚ 218) βαρυέμαι, αποχάμνω8) τακίμι ( τακίμι ΤΑΚΓΜ 359) σύνολο όμοιο (πραγμάτων)9) παρτάλι (παρτάλι PARTAL 268) κουρέλι
10) μπιμπίλα (μπιρμπχλα B IR '-B IR I 219) στρίφωμα μαντηλιού (κεντ.)11) μσυστιρής (μουστερής MÜSTERI 214) πιελάτης12) τσιρίσι ('τσιιρίισι C IR IS 386) συγκολλητική ουσία13) νταμιπλάς (Ιταμπλάς TABLA 360) συγκοπή14) μπιτίζου (μίπιτίζυ) ΒΙΤΜ ΕΚ 219) τελειώνω15) χουζμιέτι (χουσμέ.τι HLZMBT 429) υπηρεσία, εξυπηρέτησηΙό) ταϊφάς ( ταϊφάς TAYFA 259) σύνολο ανθρώπων, φυλή17) μπερντάχι (πίερντάχι PERDAH 278) κόντρα ξύρισμα, ξύλο (μιετ.)18) ντιμπισίρι (τεμπεσίρι T E B E SIR 363) κιμωλία19) ισνάφι (εοινάφι ESNAF 107) συντεχνία20) κουλά! (κολάι KOLAY 161) ευκολία21) λέσι (λΐ&ι LES 183) ψοφήμι, βρώμα22) αντιρί (αν τερ ί ENTARI 24) μακρύ γυναικείο φόρεμα23) ταζέίδικους ( ταζέδικές ΤΑΖΕ 359) φρέσκος24) μΛιλιν,τζίικι (μπιλίε τζίκι B ILE Z IK 219) βραχιόλι25) «ιρανικούς (βιράνι VIRAN 51) ερείπιο (και επίί ανθρώπ.)26) καράρι (καράρι KARAR 146) αναλογία, δόση,27) τιπές (τεπές ΤΒΡΕ 364) κορυφή («tei κεφαλιού)28) νταμίπάκιικου ( ταμπάκικο TABAK 360) βυρσοδεψείο29) κασμέτι (κισμέτι KISM ET 157) τύχη, πεπρωμένο30) μιριμέτι (μερεμέτι MERFMET 203) επιδιόρθωση31) μαλιμπί (μουχαλεμπί MUHALLBBI 2Γ5) είδος γλυκίσματος32) γκαβάζης (καβάσης KAVAS 135) φρουρός, φύλακας33) ουλούκι (λούκι OLUK 189) υδρορροή34) κουλάνι («αλάνι KOLAN 161) ζώνη35) τσαΐρι (τσαΐρι CAYIR 381) λειβάδι36) συρμαϊά (σερμαγιά SERMAYE 322) κεφάλαιο (χρηματικό)37) μπώσικους (μιπάσικο; BOS 220) χαλαρός38) τσιλιμπίής ( τσελέπης CELEBI 383) ευγενής39) ταίμι (ταγίνι ΤΑΥΓΝ 359) σιτηρέσιο40) πισιάρι (πεσκίρι PESK IR 27«) πετσέτα41) τουπούζι ( τοπούζι TOPUZ 370) βαρύ ρόπαλο, σίδερο ζυγού42) κουρμπάνι (κουρμπάνι KURBAN 169) θύμα, Ουσία ζώου43) καιραί («αρσϊ KARSI 14«) απέναντι44) αβτζής (αβτζή; AVCI 3) κυνηγόίς45) μφουμιπάρι (μπουμπάρι BUMBAR 221) παχύ έντερο46) ταπί (τΟπί TAPU 361 τίτλος ιδιοκτησίας47) χοΛτούμης (χαντούμης HADIM 420 ευνούχος48) τσιατμάς ( τσατμάς CATMA 383) ξύλινος τοίχο;49) σ ιμίθι (σ ιμ ίτ ι SIM IT 323) κουλούρι, είδος κουλουριού
55
50) ταμάχι (ταμάχι51) γκαϊρέτι (κουράγιο) 52)53) υχτιμπάρι (Εκτίμηση) 54)55) τζιαμακιάνι (τζαμαρία) 56) 57) ιμάνι (ενδοιασμός, έλεος) 58) 59) κιμέρι (πέτσινο πορτοφόλι) 60) 61) ταξιράτι (ατυχία) 62)63) νισάφι (φτάνει, επαρκεί) 64) 65) σιμίαιλέκι (γέινος) 66)67) τζιαντές (δημόσιος δρόμος) 68) 69) ταυζλα (πολύ αλμυρό) 70)71) αντζιάκ (ακριβώς) 72)73) γιαζίκ («(αίμα) 74)75) ζαμιέτι (κόπος) 76)77) ιλιάτσι (φάρμακο) 78)79) ιξ ίκ ι (λιψό 80)81) κουρμπέτι (ξβνηυειά) 82)83) αλάβερσιν (δόξα τω Θεώ) 84) 85) κυαμέτι (πολύ) 86)87) κπ έγκ ι (ρόλο μαγαζιού) 88)89 καρακόλι (περίπολος) 90)91) μπαντγιαβά (τζάμπα) 92)93) μΜιρκιάτ (ευτυχώς) 94)95) μπριριντζί (μιά χαρά, πολύ
καλά 96)97) ντιληπάλλας (τρελλός, ζωη
ρός ) 98)99) σιακάς (αστείο) 100)
101) χούχμι (για φαγητό:λυωμάνο) 102)
103) νταλκάς (καίριος) 104)105) ουλιούρμι (αρκετά) 106)107) ντουσμάνης (χάρος,εχθρός) 108) 109) μπαίά (πολύ, σαν πολύ) 110) 111) νΤεμέκ (δηλαδή (τάχα) 112)
ΤΑΜΑΗ 360) πλεονεξίαέίρτζι (κόστα, σειρά κοινωνική)γιανγκίνι (πυρκαίά)ιμπρέτι (πείσμα)κιουσές (γωνιά), τζακιού κύριαριτζιάς (παράκληση, ικεσία)μαϊτάπχια (παχιά λόγια, κομπαρρη μοσύνησακίν (τίποτα/μεταφ: μ ιλ ιά !)μπουζμάς (κατσάδα)στού τζβντιμι (στον διάβολο)χατάς (καταστροφή)αντέτι (έθιμο)ζαράρι (ζτμιά)ζανάτι (επάγγελμα)ισάπι (λογαριασμός)κιοτπεύου (δειλιάζω)αλιζβιρίσι (κατανάλωση)ζαϊρές (ζωοτροφή)κιρισ τές ( ξι*λε ία)κισάτι (αναδουλειά)μουζαβίρης (δ'.αβολέας, συκοφάντης) μπάριμ (τουλαχΌτο) μπούίρουν (ορίστε)
μαυχαμπέτι (διασκέδαση, ψυχαγω-για)
χούσμι (ευχαρίστηση στο φαγητό) συρνέκι (δείγμα, είδος) σαλάμ'ΐκους (σωστός), ακέραιος) αμπατζιάς (έξοδος) σκεπής) γκαρτσμάκους (τα φωνητικό όργα ό ) χαμάμ (ακριβώς) κά .
π.σκέσι (δώρο) τσιμπρής ( τσιγκούνης)
Τ ο π ο ν ό μ ι α : (μερικά)
Σ η μ ε ί ω σ η : Οι αριθμοί που βρ ίσκονται απέναντι από τις λέξεις με αύξ. αριθμ. I—50 παραπέμπουν στ·ς σελίδες του βιβλίου «ΕΤΥΜΟΛΟΓI -
Καρά - μπουνάρ (μαύρη πηγή), Χαμί- η ( βουνοκορφή, από το ΧΑΜ ΙΤ), Τσιφλίκι (μεγάλη γαιοκτησία), Κου- λούκι (παρατηρητήριο), Ιζμαήλι (περιοχή, από το ΙΣΜΑΗΛ), Μαντέμι (μεταλλείο), Γκουτζιά - Τοβρλά (περιοχή έξω της Νάουσας) κά .
ΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ» του Ν .Π . Ανδρι-
ώηη. (19)
2) Δάνεια πό την Λατινική (μέσω Ιταλικής, Βεν ετοιάνικης κλπ.) (Η παράθεση ενδεικτική, όχι συνολική)
I ) νταραβέρι2) παλάντζα3) κατίνα4) ντούρους5) πα ντέρα6) ρουφκιάνους7) σοώπτώ8) παρασόλι 9 ντάρα
10) κουλίάστρα
(DARE — AVERE IT A L 231 νταρ)ιρι) δοσοληψία(PALANGA LAT 259 παλάντζα) ζυγαριάCATENA IT A L 152 κατίνα) αλυσούδα pun κλειδαριά)(DURO IT A L 232 ντούρος) άκαμπτος, ίσιος, σκληρός ( RANDIERA IT A L 261 παντιέρα) σημαία (μεταφ.: χαρταετός (RUFFIANO IT A L 312 ρονφιό.νος) προαγωγό;(SA LTA R E IT A LIA 317 σαλτάρω) εξακοντίζω, πηδώ (PARA — SOLE ITA L παραοόλι 268) αλεξήλιο (προφυλ. ήλιου) (TARA ITA L 231 ντάρα ή τάρα) απόβαρο (COLASTRUM LAT 161 κολάστρα) γάλα μετά τον τοκετό
(το πρώτο γάλα)
56
11) σουλτούκου12) ριγάλου13) νάνα14) μουσαφέζ ιχους (μεσοβέζικος
ίσως από το MEZO — VENTO — βνδιασμένος άνεμος. VEN/204
15) ριτσέτα (ρετσέτα16) βα·γγόρα (6«γγέρα17) χΐιλάρι (κελάρι18) προτ,νου (προννο19) κούρβα (κούρβα20) στιβάλι (στιβάλι21) μισκίνης μεσκίνης22) κσύτλα (κούτρα
23) τααλσιούνι (κχτλτσούνι24) Μάργα («ΐάργα25) λιβάντα (λεβάντα26) μ ι σέλα (μεσάλα 27 μσύχου! (μόκο!28) φούρ)α (φούρλα29) μποίίχλα (Λίπούκλα30) χαρχάλι (καρκάλι31) λίίπιινου (λούπινο32) ντράβαλα ( τράβα?,α33) σιιρβησιάλτ (κλύσμα)35) κΐάρτου (τέταρτο)37) λώβα (υποκίνηση))39) κόντρα (αναμέτρηση)41) αβάντα (περιθώριο)43) λιγγέρι (σκεύος κουζ.)45) σακαράκα (παλιό μετ. μέσο)47) βιτούλι (χαραχτ. μοσχαριού)49) βίρα (συνέχεια/επίρ.)51) ζαμποΰκους (είδος φυτού)53) σχσντέλι («πιμινημ. δίσκος)55) στραπάτσα (επίρ: τα διέλυσε)57) τσιρότου (τσιρότο)
(SO LTU VEN 335 σουρτούχο) σακάκι, είδος επανωφοριού (REGALO IT A L 308 ρεγάλο) δώρο NONA ITAL 229 — 230) γιαγ.άΕνδιάμεσος άνεμος και μεταφ.: αυτός που γέρνει πότε εδώ και πότε εκεί
RICETTA ITA L 309) συνταγήVEGGHERIA ITA L 49 εσπερίδα (βραδινή συγχ)ση)CELLARIOUM LAT 155) αποθήκη τροφίμων PRUNUS LAT 302) κορόμηλο, δαμάσκηνο CURVA LAT 169) πόρνη STIV A L VEN 342) μποτίΤι, σκαρπίνι MESCH1NO ITA L 204) άθλιοςSCUTRA 170) μεταφ. στους Ναο υσαίους: είδος μετρ, σκεύους. Κανόνι κά: χύτρα (και μέτωπο)CALZONE ITA L 147) κάλτσα CARGA VEN 147) γεμάτα επιρ.)LEVANDA ITA L 180) είδος μυρωδικού MENSALIUM LAT 204) τραπεζο-μάν-τηλο MOCCüO ITAL 210) σιωπή!, τσιμουδιά!FRULLO ITA L 410) σβούρα BUCCULA LAT 221) βονκλα CARACALLA LAT 147) το λειρί τοί' πετεινού LUPINUM LAT 189) είδος φυτού «ταξικό)TRAUAGLIO IT A L 373) φασαρία 34) καντάρι (ο ρωμαϊκός ζυγός)36) καρκέλα (κρίκος)38) στασιόνι (σταθμός σιδηρ)κος)40) μσ,ντζια (είδος πράχ. φαγητού)42) λόχους ('λαχνός)44) κουκούμι (φωτ. μέσο/ δοχ. με υγρό φωτιστικό: πετρέλαιο)46) Βέλου ( τούλι)48) βιγ^άλώ (βιγλίζω, παρατηρώ)50) βραγιά (φράχτης)52) μέντα (φυτ. αρωμ. καραμέλλα)54) σκουτί (φόρεμα, ύφασμ. μικο. παιδ.56) τσάπα (τσαπί)58) φλάτσκας (με ιδιόρ. κατατομή κεφαλιού, προσώπου/από το λατιν.
F LASCA) κά .
Τ ο π ο ν ύ μ ι α ( μ ε ρ ι κ ά ) Καμάρα (θολωτή, αψιδωτή), περιοχή άξω της Νάουσας Γαλατσιάνους (ίσως από το Γάλάτες. επίσης περιοχή κ,ά.
Σ η μ ε ί ω σ η : Οι αριθμοί που βρί- αύξ. αριθμ. 1—32 παραήμϊτουν σης σε- αΐκογται απέναντι ατβό τις λέξεις με λί&ες του ίδιου βιβλίου. ( βλ. παραπ. 19) (20).
3) Δάνεια από την Σλαβική (Η παράθεση ενδει κτική, όχι συνολική)
1 ) γκλάβα ( γκλάβα GLAVA 64) κεφάλι, χοντρό κεφάλι2) μπάρα ( μπάρα BARA 217) τέλμα3) ρούντου (ρούιντο RUDO 312) λεπτό σγουρό μαλλί4) ζακόνι (ζακόνι ΖΑΚΟΝΑ 111) έθιμο5) «Ιουτέται (κοτέτσι KO TETS 168) ορνιθώνας6) λότσα (λούτσα LUZA 189) λιμνάζον νερό, τέλμα7) ντόμπρους (ντόμπρος DOBR 232) «αλός, ειλικρινής8) πλάβα (πλάβα PLAVA 283) βάρκα λίμγης9) μπράτιμους (μπράτιμος BRATIM 222) στενής φίλος
10) βιιρβιρίίτσα (βερβερίτσα VERVERITSA 50) σκίόυρος11) βίτσα (βίτσα V ITSA 52) βέργα12) στρίγκλα (στρέκλα STRUKEL 344) αλογόμυγα (μετ. είδ, αρώστ.)13) μπάμιπσυ (μπάμπω BOBO 217) γριά
57
14) μούχ·ους μούχος15) τζιαντίλα (τσαντίλα16) Μαραύτα (καρούτα17) ιζβόρι (πηγή)19) γκόλιους (γυμνός)21) ίζμπα (σκοτεινό μέρος) 23) μΜουνέλσυ (πηροννι) 25) πέτσικους (στραβός)
¡MUHU 215 σκόνη, τσίπα, εξωτ. επίστρ.)TSEDILO 382 σακββούλι γιαστράγ. τυριού)KORYTO 147) ξύλινη σκάφη 18) αλότα (νερουλό, π.χ. χιόνι)20) ζμπουρίζσυ (φλυαρώ)22) ούλτσα (στενό σοκάκι)24) ουζντίξου ( τακτοποιώ)26) χλιάπας (από το χλέπια — ψωμάς, ανόηΤος, 6λάκας κ.ά.
Τ ο π ο ν ί ' , μ ι α ( μ ι ε ρ - ι κ ά ) : Ντούπ- κ.ις ( ·ρρΰπ'ες), Μπάμπις (γιριές), Ιζ- βόργια (πηγές), Γοαόρ(γΐΜΐνα · ρέκα
(το ρήμα της Γιώργοινας), Γκουλέμα ρέκα (μεγάλο ρέμα), Γκ.ουσιόγκλαβου (γκούσια — το μπροστινό μέρος του
λαιμού και γκλάβα — κεφάλι, φράζεται: (περίπου λαιμοκέφαλ ά.
Σ η μ e ί ω σ η : Οι αριθμοί που βρίσκονται απέναντι από τις λέξεις με
αύξ. αριθμ.. 1—16 παραπέμπουν στις ραπ. 19 και 20) σελίδες του ίδιου βιβλίου, (βλ. πα-
( 21)
4) Δάνειο από την Αλβανική (Η παράθεση ενδεικτική, όχι συνολική)
1) μπέσα (μπέσα2) γκουρτσιά (γκοριτσιά3) τσιούπα (τσούπρα4) ζβέρκΟυς (ζβόρκος5) μίηαμιπέζης (μπαμπέση;6) κατσίκι (κατσίκι7) πλιάτσικου (πλιιάτσκο8) μάϊ (περισσότερο9) τσιούγκου» (κουλοχερη;
10) τσάπα (κομμάτι11) τσιαπάρι (βήμα12) νταλντώ (επιχειρώ
13) σκρούμους (καρβούνιααμα ί4 ) τζιούμπα (εξόγκωμα (σώμ)15) τσιούοίνι (τσούγκρισμα16) ηρόκαλου (κομμάτι πέτρας)17) τσιουτσιούρου (βρύση με λίγο
νερό18) τζάντζα; (με πολλά χούϊα19) λάτα (λείο σανίδι απιό το ρήμα20) τρουκουλνω (κυλώ κάποιον
B E SE 218) εμπιστοσύνη, πίστηGO RITSE 65) αγριαπιδιάCUPE 387) κορίτσιZVERK 142) τράχηλοςPA BESE 216) επίορκος, αναξιόπιστοςKATS 153) γ ίδ ιPLACKE 286) λείαΜΕ 308) πιό πολύ (στυγκρ. βαθμός)CUNG 60) με ακρωτήρ. χέρι (και κουλές)COPE 59) τεμάχιοCAP 62) απόστ. ανοικ. αντίχ. και δείκτη/βήμαDALLDIS 72) επιχειρώ, ριψοκιν δυνεύω (μεταφ. επιδίδομαι έντοκάτι)SHKRUMB 530 απαν/h άκωσηXHUMBE 624) εξόγκωμα (μετά οπό χτύπημα)COKAS 68) χτυπώ την πόρτα μεταφ. τσουγκρίζωTROKE 575) πολύ σκληρό χώμα σαν πέτραCURKE 70) κρουνός, βρύση/μικρή φλέβα νερού που σιγοτρέχει.
ΧΑΝΧΕ 621) άνθρωπος ιιε χούϊα, με βίτσαLA TO J 261) πελεκώ κάτι για να του κά\'ω λεία την επιφάνειαRRUKULIS 480 κυλώ κάποιον κά τω/και σπρώχνω κάποιον κυλι
21) πλιαοροάτσι (παιχνίδι από τρύπιο PLA S 417) σκάζω, εκρήγνυμαι ξύλο που «κιάλι με αέρα από τορήμα PLAS
22) μπούρας (άντρας, μ* την έννοια: παλικάρι
23) κάτσιους (είδος αγριολούλουδου24) μπόντους (αιχμή, μύτη25) γκαζγκαλνώ (γαργολώ26) τσ έπους (τράγος
BURRE 52) άνθρωπος που κρασά ει το λόγο του
KACE 190) άγριο τριαττ άφυλλο/ αγριολούλουδο BODEC 42) αγκίδα, μυτερή απόληξη NGAS 345) κεντρίζω κάποιον στο στόμα, γαργαλώ CJA P 59) τράγος κ.ά.
Τ ο π ο ν ύ μ ι α: ενόπισα το Βάντου: VADE — σύστημα ποτίσματος με αυ-(αγιροτική περιοχή), πιθανόν από το λάκια/595
Σ η μ ε ί ω σ η : Ol αριθμοί που βρ ίσκονται απέναντι από τις λέξεις με αύξ. αριθμ. I—7 παραπέμπουν στο ί
διο βιιβλίο. (6λ. παραπ. 19,20,21 (22) — Οι αριθμοί που βρίσκονται απέ
ναντι από τις λέξεις με αύ|. αριθμ..
8—26 παραπέμπουν στις σελίδε βιβλίου «FJALO R I GJUHES ΙΡΕ» (23).
58
Υστερα coró την παράθεση των πα- ταιχή της κάθε μιας «το σύνολο των ραπάνω στοιχείων για την κάθε ξύνη λέξεων που υπεισήλθαν στο γλωσσικόγ),ώσσα χωριστά η εσωτερική σνμμε- ιδίωμα της Νάουσας ο αν δάνεια (σε
1) Δάνεια erró την Τουρκική: σύνολο λέξεων 119 50 %2) * 3» » Λατινική: 3» » 60 25.2 %3) » » » Σλαβική
διάλεκτο: » * 32 13.4 %4) » 9 ■» την Αλβανική » » 27 Π .4 %
γενικό σύνολο 238 100 %
Επαναλαμβάνω άτι η παράβαση των TOocotóvo γλωσσικών δανείων είναι ενδεικτική. Ταυτόχρονα, όμως, είναι ναι αναλογική ole σχέση με όσιες άλλες έχω συγκεντρώσει μΐέχρι τώρα και συ νρχίζω να ωγκεντρώνω. AW πρόκει- ιαι να υπάρξει κάποια απόκλιση, ε ίναι βέβαιο ότι αυτή βα «ίναιι αυξητική ( Ιεραρχικά) των τουρκικών και των λατινικών.
Airó το μικρό ποσοστό των δανείων σλαβικής προέλευσης που συμμετέχει στο σύνολο των ξένων λέξεων και ενυπάρχει «το γλλοσσακό ιδίωμα της Νάουσας και από την συντριπτική πλειοψηφία αυτών της Τουρκικής και επόμενα της Λατινικής (φαινόμενο καθολικό και σε άλλα ελληνικά γλωσσικά ιδιώματα, καθώς και στην κοινή νεοελληνική). προκύπτει οβϊαστα το σιηπέρασμα ότι το γλωσσικό ιδίωμα τιιΐν Ναουσαίων αναπτύχθηίχΐϊ και εξελίχθηκε διαχρονικά μέσα στους κόλπους της ελληνικής γλώσσας ue απόλυτα φυσιολογικό τρόπο. Αιχγμα μία μαρτυρία, απόλυτα αντικίΐ-ψενακή και τεκμηριωμένη, που σποδέικνύει «flv ελληνική προέλευση των Ναουοαίων και οδηγεί a τον χαρακτηρισμό των α- πόι)ε«ιΐΐν Αιραβαντινού και Τρικούηη παν ευθαίρττων, ιστορικά αβάσιμων x«t «καθ’ ολοκληρίαν» απορριπτέων.
Και όλες οι μαρτυρίες που μέχρι τώρα επικαλέσθηκα για να αποδείξω την ελληνική καταγωγή των Ναουσαί- luv, προσεπικουραυνται και ισχυροποιούνται ακόμα περισσότερο με την επ ίκληση και άλλης μιας που προέρχεται «πύ τον ευρύ χώρο των ήθών, εθ ίμων. τοπικής ενδυμασίας (ανδρικής *σι γυναικείας,)· τραγούδιών (24) κ. λ~τ. που δεν εμφανίζουν καμμίά — α- πολύτως — ομοιότητα μβ τα αντίστοιχο των σλαβόφωνων.
Τ.Ύ ' Ανακεφαλαίωση των εκτεθέντων.
Καταλήγοιντας, κρίνο) σκόπιμο να ο- νακιφαλαιώσω μιε λίγες γραμμές τα ό- °ο μέχρι τώρα εκτέθηκαν:
1 ) 0 Έλληνας ιστορικός Αραβαν- τινός υποστήριξε ότι η Νάουσα κατοι- κούνταν από 2000 οικογένειες βουλγαρικής φυλής.
2 ) Άλλος Έλληνας ιστορικής, ο Τρικούπης, έγραψε ότι η Νάουσα κα- τοικούνταν αιπό χριστιανούς Έλληνες και Βουλγάρους.
3) 0 Βούλγαρος ιστορικός Τοιντό- ρωφ υποστηρίξει ότι ο Γάτους ήταν Βούλγαρος και κάνει αναφορά σε Βουλ γάρους της Νάουσας.
4) Σίνψ «ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΙ Σ ΝΆΟΥΣΗΣ» παρέχονται στοιχεία σχετικά με τα ξενόφωνα χωριά της περιοχής Νάουσας.
5) Από ίίςβυνα στα τουρκικά αρχεία του Ιεροδικείου Βέροιας - Νάουσας δεν προκύπτει ότι οι Ναουσαίοι είναι Βούλγαροι. Αντίθετα οι Τούρκοι τους θεαροιιν ciuv κομμάτι ίου ελλενικού έθνους, καθώς και τα χωριά γύρω από την Νάουσα. Επίσης, πουθενά δεν χαρακίτηρίξεται ο Γώτσος σαν Βούλγαρος-
6) Airó ονομαστικούς καταλόγους των τουρκικών αρχείων που αφορούν σε επαναστάτες Νοουσαίους δεν προκύπτουν σλαβικά ονόματα καθοριστικά της βουλγαρικής ή σλαβικής γενικά προέλευση: των Ναουσαίων.
7) Επίσης »caí από αλβανικές μαρτυρίες προκύπτει ότι οι Ναουσαίοι ήταν 'Ελληνες και όχι Σλάβοι.
8) Υπάρχουν βασικές διαφορές στα στοιχιεί« της φωνητικής μεταξύ του γλωσσικού ιδιώματος της Νάουσας και του τρόπου με τον οποίο έκαναν χρήση των* ελληνικών οι ξένόφ-ωνοι της περιοχής της.
9) Από τον εντοπισμό των ολίγων λέξεων σλαβικής προέλευσης στον χώρο των ξένι.κών (γλωσσικών) δανείων του γλωσσικού ιδιώματος της Νάουσας αιτοδεικνύειται αντικειμενικά η ελληνικότητα της προέλευσής του και η ελληνική, επίσης, προέλευση των Ναουσαίων.
10) Τέλος, και στον χώρο του φολκλόρ (λαογραφία κλπ.) υπάρχει διαμετρική διαφορά μεταξύ του ναιουοαί·
εκΟτοστιίαία αναλογία) βμιφανίξίεται ό πως παρακάτω:
ϊκου και αυτού των σλαβόφωνων, άλλη μία μαρτυρία της ελληνικότητας του πρώτου και συνακόλουθα της ελληνικής προέλευσης των Ναουσαίων.
Βιβλιογραφία - Πηγές
(Οι αύξολπες αριθμοί αφορούν στις παρα.Γτομστές ταυ κειμένου )
1) Νικολάϊ Τοντόρωφ: «Η ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821» (Η περίπτωση των Βουλγάρων), οιελ. 150— 151, Αθήνα 1982.
2) Σπυρίδων Τρυκούππς! «ΙΣ Τ Ο ΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΛ- ΣΤΑΣΕΩΣ», -τόμ. Β Γ, σελ. 172, Λονδίνο (1861).
3) Π. Αραβανυινός: «ΧΡΟΝΟΓΡΑ ΦΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ», τόμ. Β ', σελ. 116. Αθήνα 1856.
4) Ε .Ι . ΣΤΟΥΓΙΑΝΝΑΚΗ: «ΙΣΤΟ PIA ΤΗΣ ΠΟΛΕΟΣ ΝΑΟΥΣΗΣ» (κατ’ ανέκδοτον σχβδίαισμα Δ. Πλα- ταρίδου)’ σελ. 46 (επανέκδοση από Σύλσγο Αποφοίτων Γυμνασίου Ναού- σης). Θεσσαλονίκη 1976.
5) Ε .Ι . ΣΤΟΥΓΙΑΝΝΑΚΗ: 0λ .σελ. 70.
6) Ι Κ . ΒΑΣΔΡΑΒΕΛΛΗ: «ΟΙ ΜΑ ΚΕΔΟΝΕΣ Ε ΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠ ΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΓΏΝΑΣ» (1796 —1832), σελ. 119, (έκδοση Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών) Θεσ)κη 1950.
7) Ν .Γ. Φ ΙΛ ΙΠ Π ΙΔΗ Σ: * Η ΕΠΑ- ΝΑΣΤΑΣΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ* < ιστορική πραγματεία), σελ. 36, Αθήνα 1881.
8) Α Ε . ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ: « Ι ΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ* (1354— 1833), σελ. 585. Θεσσαλονίκη 1969.
9) Δ .Α . ΚΟΚΚΙΝΟΥ: «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ» Τρίτη έκδοση, τόμ. Ε ’ , σελ. 57—78, Αθήνσ 1957.
(Συνέχεια στη σελίδα 1>2)
59
Η Νάουσα τότε κα ι τώρα
1934 . I I πλατεία Καμένα και η περιοχή της. (Π α λ ιά ονομασία της πλατείας Διοικητηρίου ν..-ημερινη μορφή της περιοχής
Τρομπακά)
12-12-30. Το παλατάκι (Φωτογραφίες Π α ν. Μαρκέρη)
Το παλατάκι σήμερα. ( Προβλεπεται η αναστή- Λωσή του σε συνδυασμό με το γήπεδο που κα
τασκευάζεται στην περιοχή) (Φωτογραφίες Αλ. Οικονόμου)
00
Οι π ελα ργο ί της γειτο ν ιά ςΣτη γειτονιά μας κόπιασαν
νακρυνοί τουρίστες ατ.ό την Αί- ο. όπως κάθε χρόνο. Οι με-
•άλες άσπρε; φτερούγες τους- (¿V ) μια ανάλαφρη κιτρινάδα
το μεγάλο ταξίδι. Μ ’ όλη :ην κούρασή τους δείχνουν μιαν ζκαταμάχητη αισιοδοξία και ρί* χνονται με τα μούτρα στη δουλειά να στήσουν την καλοκαιρινή τους στέγη. Πού αλλού; γτο πιο ψηλό μέρος της πολιτείας κοντά στους ανθρώπους και -άνω απ’ αυτούς. Στο τζαμί της τιλιάς Μητρόπολης. Κ α λ ά που έπεσε ο μολυβδένιος τρούλος του— ο Α λλά χ ας με συγχωρέσει— και βρήκαν οι πελαργοί το καλύτερο οικόπεδο για να παραθερίσουν.
Ανήμερα το δειλινό -ανέβηκαν ψηλά στο μπαλκόνι του μιναρέ κι από κει άρχισαν να λένε αντί :ον χότζα την προσευχή «μπιρ Αλλάχ» τα βάσανα και τους καημούς τους.
Μα δεν είναι ζωή αυτή εκεί κάτω. Η ζέστα έχει γίνει καμίνι, βρωμοκοπούν τα μαραμπού τον Νείλου, ο ουρανός βρέχει μολύβι κ ι’ όλο κινδυνεύεις να φας καμμιά σφαίρα Π αλαιστίνιου αντάρτη στο πλατάρι.
Μόνη σωτηρία η φυγή. Μας είχαν πει πέρσι οι γονιοί μας ά- '*α δερτε τα σκούρα εκεί να πά- "« ψηλά στο τζαμί εκεί που σας γεννήσαμε. Αν το ποοτρικό σας "ο πήραν οι άνεμοι να χτίσετε κλλο, την δουλειά την ξέρετε. Μη θαρρείτε πως κΓ εκεί τα πράγματα είναι ρόδινα κ ι’ ωραία.ΛΤ > >Ίπορει σφαίρες να μην πέφτουναλλά έχουν ρίξει τόσο φαρμάκιττα φύλλα και στα κλωνιά των λ' /‘’•'ίντρων που αφανισαν τα κιρκι-νίζυα και τα ψαλλιδωτά τα χε-'•’•όόνια. Κ ι ’ απ’ τους δικούς μας
"λίγους θα βρείτε. Μόνο πετροχελίδονα και κείνη την πληγή του ουρανού τις κάργες. Να προσέχετε την τροφή σας.
Μ ’ αυτές τις γονικές τις συμβουλές χωρίς διαβατήρια και βίζες οι πελ.αργοί πέρασαν τα σύνορα και κόπιασαν στον τόπο μας
ΤουΣτέλιου Σβαρνόπουλου
δείχνοντας έτσι σεβασμό στην πελαργίσια παράδοση.
Πρώτη φροντίδα το στεγαστι- κό. Μ ήτε άδειες απ’ το πολεο- δομικό μήτε πράξεις τακτοποιή- σεως. ’Αρτιο το οικόπεδό τους και οικοδομικά υλικά άφθονα στις πλαγιές του Βερμίου και οτα στεγνά πουρνάρια.
Σ ιγ ά - σιγά και με μεθοδικό- τητα έπλεξαν το σπίτι τους με μια απχράμιλ.λη αρχιτεκτονική που την ζηλεύουν οι μηχανικοί κι" οι χτίστες της αντικρινής πολυκατοικίας του Ιορδάνη.
Το θέμα της διατροφής το αντιμετωπίζουν με τις προσγειώσεις τους στους φιδότοπους των βράχων και με άγριες τρυφερές ρίζες κι’ όπου νάναι θα γιομί- σουν πεσμένα στάχια στα θερισμένα σταροχώραφα.
Δεν είναι μονάχα η ώρα η βράδυνή που ξυπνάει τους πόθους σαν παίζουν τα μπουζούκια του αντικρινού του μαγαζιού με τις γυμνόστηθες τις καλλονές, είναι κι’ ο προορισμός της δημιουργίας, της διαιώνισης του είδους.
Η πελαργίνα γέννησε δύο αυγά κι’ η φροντίδα του ζευγαριού διπλή να τα κλωσσήσουν βάρ-(V Λ /Λ ΓΓ f «i Jονα - βαρόια. 1 α τσόφλια σκα- σαν, οι νεοσστί αντικρυσαν το φως του ήλιου που πους τύφλω
σε και κάναν τα πρώτα αδέξια βημχτάκια κάτω απ’ τις προστατευτικές φτερούγες της μάννας. Ο αρσενικός, ο Τούρκος, όπως τον αποκαλεί ο κυρ-Λάζος, ολόρθος στο ένα του ποδάρι κάνει παρατηρήσεις και διαπιστώσεις για την τιμιότητα και αφοσίωση της συμβίας του.
Ε ξ άλ,λου άλ λ ο ς αρσενικός εδώ κοντά δεν είναι εκτός απ’ το καμπαναριό του Αγίου - Γιώργη στο Σταύρο...
Α λ λ οίμονο στην πελαργίναπου θ’ απιστήσει. Τότε συγκροτείται δικαστήριο με εφετειακή σύνθεση και εισηγητή τον απα- τημιενο σύζυγο και επιβάλλει την έσχατη ποινή, την θανάτωση της μοιχαλίδας δια ραμφισμούν.
Η πελαργίνα της γειτονιάς μας είναι πιστή σύζυγος. Έ τ σ ι αρχίζει το πρόγραμμα της εκπαίδευσης χουρίς διαρροές θεμά- τουν. Μάθτμα πρώτο, θ ’ ανοίγετε το ράμφος σας για να πέφτουν σε παγίδα οι μύγες και τα κουνούπια και για χόρταση εμείς εδώ είμαστε. Οταν ο πελαργός στέκεται στο ένα πόδι είναι προ- μήνυμα βροχής (φέτος πολ.λές οορές έχασε στα προγνωστικά), όταν κάθεται το θερμόμετρο θ’ ανέβει, όταν κάνει το 7 μαθαίνει στα παιδιά του αριθμητική, ενώ οι βιαστικοί της παρέας παθαίνουν ’νίλ.α μη μπορώντας να κατανοήσουν πως τέσσερα και τρία κάνουν εφτά...
Ο ήλ.ιος καίει μεσούρανα, τα κάτασπρα τα πελοιργάκια κινδυνεύουν από ηλίαση. Να θέμα για ζωγραφική σύνθεση, ώρες ατέλειωτες η μάνα ή ο πατέρας να κάνουν προστατευτική σκιά με τα φτερά τους απλωμένα στον
ήλιο.Αρχίζουν τα δύσκολα. Μάθη-
61
Οι πελαργοί της γειτονιά
μχ σωματικής αγωγής. Να έτσι Οχ κουνάτε το. οτερά σας. Τέσσερα ζευγάρια φτερούγες, Βΰο μικρές και δΰο μεγάλες, παίζουν αδιάκοπα. Τ α λάθη τιμωρούν-
-πατέρας ο εν χαρίζει κα- στανα, δίνει κλωτσιές.
Μάθημα ωδικής. Ό ταν ο πελαργός κροταλίζει κάνει ταρατό- ρι, όπως λένε. Στην πραγματικότητα εξυπηρετεί δυό ανάγκες: καθαρίζει τη στοματική του κοιλότητα και σύγχρονα τραγουδάει παρασυρμένος απ' την φλύαρη γαλιάντρα του γέρο - πλάτανου ή από κανένα ταςιμάκι της
«Μιμόζας«... Οι μικροί πολύ το θέλουν να τραγουδήσουν αλλά τα μαλακά τους ράμφη κάνουν πιφ και τρώνε φάπες, θα το μάθουν κι’ αυτό.
Αρχίζουν οι απογειώσεις σε μικρό ύφος στο χώρο της πίστας της φωλιάς κ ι’ αύριο πιο ψηλά και την άλλη ακόμα πιο ψηλά ώσπου φτάνει η μεγάλη στιγμή της ρί'^ης. ^
Π> γονιοί ντουέτο το κροτά- λισμα για ώρα πολλή έτσι σαν προανάκρουσμα μάχης για να εμψυχωθούν τα παιδιά τους. Κ ι ’ ύστερα απ’ το στηβαίο της φω
λιάς δίνουν το σπρώξιμο του ποχαιρετισμού. Ά ν τ ε στο κα) Καινούργια γενιά τράβα μπ: στά. Μπορείς.
Τ ι κρίμα- σιγά - σιγά Οα λ. ψουν απ’ τους ουρανούς μας αξιαγάπητοι πελαργοί, θύμα- κι’ αυτοί της τεχνοκρατίας κ του ανθρώπινου πολιτισμού.
Οι όμορφες λαϊκές ιστορίες 1 λείψουν κι’ αυτές και πώς 1 γεννιούνται τα μικρότερα μας δελφάκια γιατί όπως ξέρετε - μωρά τα φέρνει ο πελαργός καλοκαίρι ενώ τον χειμώνα μπάμπω απ’ τα τσουκνίδια...
Τ ο π ρ όβλ ημα τ η ς φ υ λ ε τ ι κ ή ς π ρ ο έ λ ε υ ο η ς τω ν Ν α ο υ ο ο ίω ν και α π ό μ εις τω ν ιο τορικώ ν Τ ρ ι κ ο ύ π η , Α ρ α β α ν τ ι ν ο ύ κοι Τοντό ρω φ
(Συνέχεια cuno την σελίδα 59)
10) Ε .Ι . ΣΤΟΥΓΙΑΝΝΑΚΗ: όυ*. σελ. 46.
11) Ε .Ι . ΣΤΟΥΓΙΑΝΝΑΚΗ: 0 λ .ci£ λ . 63— 64.
12) «ΑΡΧΕΙΟΝ ΒΕΡΟΙΑΣ - ΝΑΟ ΥΣΗΣ»: σελ. 289 (έκδοση Ε ια ιο . Μακ/μΙών Σπουδών), περίληψη διατα - γμς τον Βιαλιή Θεσ)νί<κης μ* χιοονολ. 26 Mb(mou 1822. Θεσ)ινίκΐη 1954. Συ- σα· με Ι.Κ. ΒΑΣΔΡΑΒΕΛΛΗ: ό.π. σελ. 247. Θεσ)νίπη 1950 (πλήρες κείμενο).
13) «ΑΡΧΕΙΟΝ ΒΕΡΟΙΑΣ - ΝΑΟ'ΥΣΗΣ» σελ. 290 (ύχίδοση Ε.Μ .Σ.) περίληψη αυτοο'ΐρατορικοΰ cpi ρμονίου μ* χρονολ. 5 Απριλίου 1822, O so)ν ίκη 1954. Συοχ. με I JC. ΒΑΣΑΡΑιΒΕΛ ΛΗ άπ. σελ. 249. Θεσ)νίκη 1950 (πλή μες κείμενο).
14«) «ΑΡΧΕΙΟΝ ΒΕΡΟΙΑΣ - ΝΑ- ΟΥΣΗΣ, ό.π. σελ. 70 (κείμενο ι«ρο- δικασσικής απόφαση; μ.» χρονολογία 25 Απριλίου 1673.
146) «ΑΡΧΕΙΟΝ ΒΕΡΟΙΑΣ - ΝΑΟΥΣΑΣ» ό.π. σελ. 372—373 (διαταγή ■ εου Βολή Θεσσαλονίκης προς τις «ουρ κινιί~ αρχές Βέρο:«.; με χρονολογία 11 Απριλίου 1848.
15) Ι Ε . ΒΑΣΔΡΑΒΕΛΛΗ: Ó λ .σελ. 284—293 (ονομαστικοί κατάλογοι Νΐαουισαίωιν).
16α) ιίΝΙΑΟΥΣΤΑ»: Τριμηνιαίαπεριοδική έχί&οαη Συλλόγου Αποφοίτων Γυμνασίου Νάουσα;. Τεύχος 30 Ιανουάριου - Μαρτίου 1985. σελ. 7— 11. (6λ. ισσορικο-Jαογραφική μιελέτη Σ τέλ ιο υ Σπ. Αποστόλου με τίτλο: «Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΤΟ 1822 ΣΤΟ ΑΛΒΑΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ».
16β) Μαρτυρία του γράφοντος. Τ ις λέξεις ακούσε κατ' επανάληψη στο παρελθόν από υπέργη,ρα στενά συγγενικά του πρόσωπα κιαταγόμενα από τα οναφερομενα στο κείμενο χωριά.
17) "FIALOR I G)UHES SHQ1PE” (Insrituti i Shkencave), faq. 540. Tirana
1954.
18) K. Kristoforidhi "FJALOR S QIP-GREQISH T". faq. 339 (Transi ptim - perpunim Alexander Xhuvar ribotim, Prishtina 1977.
19) Ν .Π . Ανδριώτης: «ΕΤΥΜΟΛ ΓΙιΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΝιΒ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ» Δεύτερη έκδοση, ο< (θλ. στο κείμενο) , θετπσαλονίκ/η 19
20) Ν.Π. Ανδριάψης: 6λ . σελ. {( στο κείμενο)
2 !) Ν .Π. Ανδριώτης: ό.π. σελ. (( στο κίείμενο)
22) Ν.Π. Αν&ριώτης: o jt. «ελ. (( στο κείμενο)
23) -FIALOR 1 G|UHES SHQIP’ ο. p. faq. (6λ. οίτο 3«εί(μενο)
24) «ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟ ΔΙΑ ΤΗΣ ΝΙΑΟΥΣΤΑΣ» Συλλε Τάοςη Μπάΐτση. 'Είκιδ'οση του Ομ® για την προστασία και προβολή ι εθίμου «ΓΕΝΙΤΣΑΡΟΙ ΚΑΊ ΜΠ0 ΛΕΣ», Νάουσα 1977.
62
Τότι ui τώραΤΑ Κ ΟΥ Κ ΟΥ Λ Ι Α
Στουν Κιΐρό οη' το κουκούλια δο μη πληρώσεις; ΊΑιγαν πιργιλαστικά. Κ ι' αυτό απόμεινειν σον παροιμία γιατί άλογοι τότι, οτουν κιρό απ' τα κουκούλια πλέρουνον, τότι έπιφτιν μοΖου- μένους πσράς.
Το μιταΕουακούληκα τρεψουνταν μη μουρόφυλλα. Τότι όλα τα μπαΕέντγια r ' J πουτίΖουνταν είχαν μουριές φυιτη- μένεις. Στη Μπλσνα. ΛαΖαράσκα, Μαντρί Αέροντουν, Μιλίτοα, Γκληοούρο, Μουοτοφά, Βόλια. Αγια Θανάσης, Σια- οιάκιι. Κούκουν, Σκάλα, Καραίδα, Τρου χοός, Παναγ ουπούλα, Πλσχένια. Γούρ- να του Μπαρ ¡τα. Τσιφλίκι Μπαλτάνετου, Βάντον, Μπα,χούτσι, Β:ρ νιώτικη, Γολοτσκιόνου, Παλιουσώτηρα κι σ' όλο το οημσκοοντινά μέργια τρουγιού- ρου στη Νιάουοτα.
Οι μουριές φυιτεύουνταν μη κουλου- ρίΖια, Ζ κλίντγ α ή κι σπόρουν απου τρανές μουριές που κάρπιΖον. Μιρικοί κιι τις αμπέλι ο Ζαν. Τις φύτηβαν πέντι έΕι μέτρο σι τιοιράγκουνσ ή καλαρ- τΖινσ μπακΑα βουτά.
Τώρα μούγκι γιο ιλιότσι οπόμεινα / μουριές.
Υπήρχαν άγρεεις μουριές αρσινικές. πευ δεν κάρπιΖαν, θηλικές πούδιναν μούρα άσπρα, ή κι μοόρα μικρά, μη φύλλα σκιαιτό κι λιτϊτό, Απ' τ' αυτές έκουφταν φύλλου για του πρώτου κι του δεύτηρου χέρι.
Οι μούρεις οι Νιαουσπνες, μη φαρ- δύτηρο στρογγυλό μάϊ χοντρότηρο φύλ λα ήταν μιρικές αρσινικές κι μιρικές θη>··κές πούδινσν μούρα τρανύτηρο κου;;.·65εις, άσπρα ή μαύρα. Για του μιτάΕι δεν ήτα·' καλές αυτές που κορ- πούοσν γιατί ατού τρανό χέρι που χρει- όΖοντσν πουλϋ φύλλου τα διμάτχιο απ’ τουν καρπό ήτταν μάϊ βαριά.
ΤοναμτταΕύ μέρους απ' τις μουριές ΣηυγαρίΖοντον κι σπέρνουνταν καλα- μπούχ'ΐ μη φασούλια, ποτιστείς, τριφύλλι κι άλλα.
Τώρα που οι μουριές γίνηκαν φόρ- ύεις απ' τα 1939— 40— 41 κιι δώθι. Χάθηκαν κΓ οι μουρατΖίδοι. Ξιακουστά μούρα είχειν του Μπαχούτσι. 'Οντας είθλαν να πουν γιο κανόναν που εί- λιγειν φέμστ.α κΓ έτοΖν χουρίς να δ ίνει. είλιγαν δα πόριες «Μούρα απ' του Μποχούτσι» ή για ένα πράγμα που δεν ομπουρούσειν να γόνει.
Ου Κουοτσ'/τούλης οϊχιν βγάλει οτοι- χόκια για τους μουρατΖήδεις:
Το μαύρα επαρδάλησαν στη Ζμ'ιΕη και (στη γάστρα
κΓ ου δήμαρχους διάταΕειν να μην τα (τρων τα άσπρα.
Τα μούρα το καλύτηρα μιρμίγκεις τα (πλσκώνουν
κι οι μουρατΖήδοι που το τρων τη γλώσ· (οα τους δαγκώνουν.
Τα μούρα μαΖώνουνταν σι καλότχια ή για μάϊ ταΖέδικο στη μαλαγκούτα, που δόνουνταν μη πέτσα οπού μουρό- βιρνα απ' του κουτσιάνι κι τη σου- φρουμένη κουρφή της σον καλάθι, Μη σουφρουμόνη κουρφή τοοκουμένη μη
ΤουΝίκου Σπάρτσπ
του χέρι εφχϋϊΟνόμι κι τάση γ.α να πίνε υμι ν:ρό στη μολαγκούτα οπού κανό ιΖβόρι.
Πισχέαη τουρφαντό σ' ανήμπουρους ή φίλους ήταν μνιά μολαγκούτα μούρα. Ήταν του προυϊμάτηρου του φρούτου μαΖί μι τα κιράσκιο. Κανένας δε φύλαγειν τις μουριές, σλοινοι μόΖου- ναν οπ’ ούπου είθειλαν κι ου ντρογά- της τους άφηνε ιν αν δεν πατούσαν του κσλαμπούκι.
Σ ι πενιού τσύχαν τα πιντγιά νόχουν δάχτυλα μουριομένα κι μούτοκα λιρου- μό.η σπ' τα μούρα πόφαγαν.
Τώρα που κιι που οι καμνιά άκρα υπάρχει καμνιά μουριά αμπουλιοσμένη απού κανόναν μιρσκιλήν
Τΐόιτι όλονοι πήγηναν για μαύρα σα στου πανηγύρι,
Τουν κου*ουλόαπουρου τουν ίφιρναν ιμπάροι οπ' τη Σαλουνίκη οι χαρτου- νένια κουτιά σφραγισμένα, μη τρύσεις μιχρές γ.α να αϊρίΖητει. Κσθι σπή- τι όπιρνειν ένα ίαιομι τρία ή κι πάρα πόνου κουτιά. Κουκουλάσπουρουν έ- φκιανειν ou Κουντάπουλος ου Στρό- της που κάθουνταν στου ΤΖιαμί κι υυ ΚουίουμτΖής μέσο στου οουκάκι του
Αρνή. Αυτιν,οί ντγιάλιγαν καλά κουκούλια κι τάφινον νο βγάλουν πιπιρού- γκεις που Ζιυγαρώνουντον κι γινοΰ- οον σπίλους. Έπιρναν κι αργαιτϊνεις γιο τ' αυτήναγ τη δουλειά,
Τουν κουκουλόοπουρου τουν φύλαγαν σι ψυγεία στη Σαλουνίκη, τουν αγόραΖαν του Μάρτη κι τουν έβαναν στου εικσυνουοτάοη. Του Βαγγιλισμοϋ πήγηναν τα κουτχιά στην ικκληοιό να το ιβλουγήσει ου Παπάς νο δόσουν πουλά κουκούλια. Ένα κουτί είχειν 25 γραμμάριο ίσιομι 36.000 αυγά.
Εβγα Απρίλλη όντας αχιρνούοαν να τρανεύουν τα φύλλα στις μουριές, έ- βγαΖαν τη σακούλα, την πονίτικη μη του σπάρου κι τουν όπλουνσν σ' ένα πανί άσπρου σιμά στου τΖιάκι πάκι- γειν. Ου σπόρους σχιρνούσειν νο ρου- ϊΖει. Το μικρά οκουλίκια ανέβηναν σι μικρά μουρόφυλλα για να βουσκήσουν. Πανουθιά σ' αυτό τάφειρναν σ’ έναν προυα,ηλιακόν νουντάν κι τάβανσν σ' έ να τσιαρταιάφι. Εκεί έβαναν κι τ ’ αυγό της Πασχαλιάς απ' του εικόνισμα, κι ταυ ύψουμα της Μιγάλης Πέφτης. Μη τις χάριεις αυτές να γένουν πουλά κι γιρα κουκούλια. Στου τσιαρταιάφι έριχναν ψιλσυκουμένο μουρόφυλλα που τό’κουφτον μη του κουπί δ'.
Ου σπόρους ρόϊΖειν στου έμπα του Μάη κι μη Ζιστάν κιρόν βαστούσιν τρεις τέσσιρεις μερεις του ράϊσμα. Όντας ου χαβάς ντιγκιλέντπδειν έβαναν κιι κανά μαγκάλι μι Ζιάρι στου νουντά
Τις μέρεις που ρόϊΖειν του μιτάΕι κύταΖαν να μην έρθει κανένας μη κακά μάτι κι μστχιάσει τα σκουλίκια. Έ τσι σχιρνούσειν του πρώτου του χέρι μη τρία ταίσματα την ημέρα. Όοου τράνιβαν τα σκουλίκια απ' ταυ μιτάΕι ττ όριουναιν κι οι' άλλους νουντάδεις. οι ονώγεια. στου μιταΕσυργείου κι σι ώρα ανάγκης κι στις οχυρώνεις. Ό σου αριώτιρο ήταν το σκουλίκια τόσου καλάτηρου γένουνταν του μιτάΕι,
63
Τότι κ ι χώρ
'Ενα κουτί είθειλειν αηάνου κότου ντγιό νουντάδεις. Ό λου του σπίτι γέ· νουντον ντορ - μαντόν. Οι οπητικοί κσι- μούγτσν στ' αινουγούντγια κι στουν α- λιακό.
Τώρα αλησμουνήθηκιαν αυτό, μούγγι σαν παρομύτχια απόμειναν.
Τα κριβότχια για του μιτόξι γένουν- τον οπού πουδαρχά διχαλουτό ξυλένια μι ντγιό πατώματα οι ουγδόντα πόντους κι σι ινόμιοη μέτρου ψηλά. Στο πουδαριχά έβαναν ντγιό λαβδαριές κι' οπσνουθιό άπλουνσν τα καλαμπουτά μι φάρδους ντγιό μέτρα άπονου κότου. 'Ετσι γένουνταν τρία πατώματα μαΣί μι του πάτωμα κότου που γένουνταν σβρογιά. Τα παροθόργια στου μιτα- Εουργείου είχαν κονότχια που έκλειναν κι' οπού μέσα έβανσν πόλεις μι μποόρντεις ή παλιά Ζιλιά για να μη σιβαϊνει κρύγιου.
Πονουθιό στα καλαμπουτά άπλουνσν πρώτα ιφημιρίδεις ή παλιές λινότσεις ή σακιά ή κι μολογκούτεις για να μην πέφτουν τα σκουλιικχι κΓ οι κακαρό- τΖεις τους. Τα σκουλίκια τ' άριουνον όντας σνέβηνον οι οκέργια φύλλα.
Μη του ράισμα του μπόξι σέβηνειν στου πρώτου του χέρι πέντι έξι μέ- ρβις ύστορνας κοιμούντον μι του κι- φάλί ψηλό τα σκουλίκια, χουρ>ίς να τρών 12— 24 ώρεις, άλλαΖον την πέτου τους κι οέβηναν στου δεύτιρου χέρι. Σ ι έξι μέρεις ύστορνας έρχουν- τον του τρίτου χέρι, οι ΐφτό του τέταρτου κι αι δέκα μέρεις το σκουλί- κια οέβηναν στου τρανό ταυ χέρι γιο νο φκιόσει κι του κουκούλι του. Στου τρανό του χέρι το σκουλίκια είβειλσν πουλύ τόΐσμα' ένο κουτί γύριβειν 336 κιλά φύλλα. Σ ι όλη τη Ζσυή του έ- τρουγσν 420 κιλά. Μιρικοί τότι πήγη- νσν νύχτα μη τόλουγο στα Βουδινό' για ν' σγουρόσουν φύλλου κι όχι μι του φουρτχιό σμά μι την ουκό. Τρίο τοίομοτο γένουνταν την ημέρα.
Στ ις αρχές το οκουλίκι.ο ήτταν μαυριδερά κ ι' όσου τρόνηβαν, γένουντον μόί ασπρότηρο μη ντγιό βοόλε ις όσ- πρεις κσυντά ατού κιψόλι τους. Ό σου τρόνηβαν το οκουλίκτα του φύλλου κόφΦουντταν μόι χουντρό κι στο τρανό τα χέργια έριχναν φύλλα κι κλαυνάμγιο όκουπα
Τ ις μουρόβιργεις τις ¿χούφταν μη του Ζουβανό κι τις έφκ*ονσν δ.μάτχια
διμενα πάλι μι μουρόβιργεις kj φόρ- τουναν τέοοιρα πέ.ιπ διμάτχια οτ' ό- λουνου κι ντγ:ό στιου γουμάρ». Τόφίρ- νον στην αυλή κι το κλορνοΰοον μη τουν κλαδουκόπου ή του κουπίδι. Ό ταν ήταν βριμένου του φύλλου οι βέρ- γεις στήνουνταν κι αριώνοονταν στουν τοίχου γιο νο στιγνώσουν, γ:στί τα σκουλίκια αρώατηναν μη βριμένα φύλλα. Ούπ λιρουμένα έπριηειν να ίνει γιατί δα κόφτουντσν η κλουστή απ' του κουκούλι. Οι β έρ γες κλαρνούν- τσν σ' ένα Ζιλί κ» μι τις πουδιές τό- φιρνσν κι τόίΖαν τα σκουλίκια στα κρ<· βότχια,
Στου τρονό του χέρι κουβσνούσομι κι ατπς ογκαλιές φύλλου για τάίςμα.
Τις βέργεις τις τρονύτηρεις τις Ει- φλούσαμι κι τις πέτσεις τις ατεγνουνά- μι για να δένσυμι του τριφύλλι κι τις βέργεις τις εφκισνόμι μύτη μη τουν κλοδουκόπου σ' ένο κούτσουρου κι τις εβονόμι βιργιό στο φασούλια. Τ ις όλ- λεις ιτς μικρόττηρεις τις βαστούσον γ:α την άλλη χρουνό για του κολό. Μι τ' αυτές έψηναν την πήττα τα Φώτο
. — για να γένουν μόί κολύτηρο τα κου- μβκαύλια την άλλη τη χρουνιά. Ή τις εί-
θειλαν κι για προυσανάματα για του φούρνου ή του τΖιόκι.
Τώρα καν κανένας δεν χρειόΖητιTOÓKVG
Σίτου τέλους απ' του τρανό του χέρι γένουνταν τα μούρα κι οχιρνούοειν του πανηγύρι y o τους μαυρατΖίδεις. Όπους είλιγειν κι' ου Καυοταντούλης
•Τα μούρα είνει άβλαβα έχουν μιγάλη (χορι
κι κάθι χάφτας μουρατΖής τα τρώει κοι (γουστάρει.
Το μαύρο το κολύτηρο μιρμίγκεις το (πλακώνουν
κι οι μουρατΖΙδεις που το τρων τη (γλώσσα τους δαγκώνουν-..
'Οντας αημακόνπβειν να μπιτίοει του τρονό του χέρι αχιρνούσον οι πρώτοι καλαούΖιδοι ν' ανιβοίνουν σιαπάνου στα πουδαρικά κι' οχιρνούοαν να πλέ- γουν ταυ κουκούλι.
Τώρα ούπ ξέρουν οι νέοι τι δα πει κουκούλια μι μιτάξι
Τόπ έπριηειν νο γένει του κλάδου■ μο Πηγηνόμι στη Σέτο , στου Σπηλιού, στουν οξου τουν Αγια Σουτήρη κι μη το φολκϊντγια εκουφτάρ; πλειόπηρου τυξόρι αμό κι σιουμόρι. ή βρουμουξυ-
λιές, φρόψα ή κι γάβρο. Μιρικοί ιφ νον κ»' ένα κλουνί ογκόθι παλιούρι σγριουσπάραγγσυ που τόβονον στην < Εόηουρτα γιο του κακό του μόπ
Τα κλαντγιά ήταν κουντά πινίντο ουγδόντα πόντους σ' συ,τά ανέβην το σκουλίκια για νο πλέξουν του κ< χούλι τους Την πρώτη την ήμερο τα κλατντγιό έφκιανον του -στούρι μσ-. Στη μέση απ' το κριβάτχιο έ) νον μιρκές ηρ.ρουσκ.:ές μι ic o kc κλουνοργιο οπού πιξάρι Τις βέργ τις μπουντούσσν στου στρατού (ω λο-ιπο κλαδιά από το τόΐσμα), πουχ γένει ως τότι ίσιου τριάντα ο ορό' πόντους πάχους. Σι κανό ντγιό μέρ έβαναν κΓ άλλου κλαδί Απ τη μ πυρσυοκιό στην άλλη έφκιονον και ρεις. σειρές κόθιτεις στις μι σκιές πιρουοκιές κι σνόμ σο τόίΖον οκέ τα σκουλίκια που δεν ανέβηνον τιλιυττοία τα λίγα τιμπέλικο σκουλί τα μόΖουναν σ' έναν κ ουσέν κι τά| νον ανθισμένη λ για y a να φκιάστ κουκούλι. Στου τρονό ταυ χέρι παρ oióZouvrrov κι αατένιετς. Όσα οκού κιο ήτον όρουστα το πουλιμούσον σι πουτόμι γ.α να γλυτώσουν τ' άλλα.
Γιο δικαπέντι μέρεις Ειαπόστεινσν στκγτικοί ίσιαμι νο μπιτίοει του π ξιμσυ απ' τα καυχούλιο. Τότι Ειάντγ Ζσν κ» ηορόεις πσρέεις πήνηναν μούρα Για νο πει ου Κουστοντούλι-
Το μούρα είνει νόστιμο κι όλοινοι (Ζηλεύουν
τον ονομαστό το μουρατΖή όλοι (κουρού ϊδεύουν.
Όλοι τα τρων αχόρταγο μι τις νουι (ο ντάμα
κι όλοινοι τα πιργιλούν, πιρίεργον(πράμα..
Τώρο αυτά φοίνουντι σαν napa τχιο.
Όταν μπίτιΖειν του πλεξιμου μου νον το κλοντγιό μη τα κουκούλια αγκαλιές ογκαλιές το κστέβοΖο'· σ ουλή γ»α να μαΖουχτσύν σι κονέστι: Σημακόντιβειν Αγια Απόστουλους κι νο μόοουν το κουκούλια ακαλνοίκ τους ουγκινείς κι τους γειτσνους βότχιουν. Τότι γένουντον πήτεις. μπ· μπόργια κρες μη λοιιβίντγια κι το| τόρι. Μιρικοί όπλουνον τα κουκού σ' ένσν νουγτόν παυ οήκχκιοον ' στρατού. τα καλομπουτα κι τα που ρικά κι οπού κει τα μόΖουναν στο ι
64
Τότι κ ι τώρα
κισ ΜΙ την άλλη την ήμερα το πήγη- νον orno Καμένο γιια πούλημα.
ΜσΖώναυντος ντγιάλιγαν τα μαλακό τα «μικ·ίσκ»α- κι το τρανά τους ..μπουταλάδεις» κι τα βαστούσαν για του σπήπ. Φόρτουναν τα σακιά στ' ό- λουγου ή τάπιρνον στουν νώμου κι τα πήγηναν στα Καμένα. ΤογόροΖαν οι ΧατΖηνώτηδοι πούχσν κι φοϋρ-νοον κι τάφηναν για να μη βγουν ητνρούγκεις. ΑγόραΖαν κι· ου Κουτόπουλους, ου Κου- ιουμτΖής κΓ άλιοινοι. Έβοναν του χέρι τους στου σακκι'ι κι τα Ζαύλιγον Ει- πΓτούτσυ γιο να γενουν μικίσκισ ή έ βρισκαν κάνα μαλοκό για να τα πληρώσουν ιφτηνότηρα.
Ένα ιτκτυχημένου μιτάΕι έδουνειν απ' άνα κουτί πινίντα ίσιισμι ιΕΐνιτο ου- κσδεις κουκούλια.
Μιμικοί νσικοσκηροί ήταν μάϊ μιρα- κλίδαι κι τάΤΖον μη φισφισλούκι, Απτ' αυτούς αγόραΖον κουκούλια για σπόρουν.
Ύσταρ/ας απ' του μάσιμου το πι- Εόργιο κι οι μαί τρανές βέργεις οπ' του στρατού δένουνιταν διμότχιια για προυσισνάματο. Ου άλλους αα στρατούς μοΖώνουνταν σι χαράργιο ή παλιά Ζι- λό κι πο-ίλημνιούντον στην πολιόατρότα. Τα καλομπουτά κσυλουριόΖουνταν, δένουντο / κι μαΖί μη τα πουδαρικά μο- Ζώνουντα < στου μιτοΕουργείου γιο την άλλη τη χρουνιά. Κι ύστορνας βάρτει βούρτσεις κι λανάργιο... ονασκουμπό- νουντον οι νοικσυκυρές κι οχιρνούοσν τα φουκς νίοματα. το Εικαπνίσματα, τα σφουγκορ άμοτο κι τασβηοτώματα γιο νόρθει οι αράδα του σπήιτι.
Πού να νταλντίαεις τώρα να πεις γιο μιτάΕι.
Ου στρατούς τα τοσκνα απ' τις μου- ροβιργεις κι τα πιΕόργια έπιαναν τό
πουν στου μαγείρημα, του τηγόνιομα, έφκιανον κι τουν καφέ στου καφόμπρι- κσυ του κολοακαίρι μάνι μάνι. Σ ι βα- ρυχειμουνιές ήταν χρειαΖούμινα κι τα πουδαρικά έπους γράφει ου Κουοταν- τούλης οι ώρα ανάγκης.Και άλλος πάλι έκαμε μια ωραία πράΕη έκαιγε τα πουδαρικά που κύταΖε μιτάΕη.
Μιμικοί ντγιό ιβδουμάδεις ύσταρνας απ' του πρώτου του μιτάΕι «τ' όντας τρόνηβαγ το νέα τα βλοστόργιο απ' τις μουριές έοιρνον τα κλαντγιά απ' του βλαστούλάγημα της μουριάς, ο- χιρνούσαν τουν τοιορκέΖη απού απορούν πόφκιανον οι ίδιοι απού ντγιο- λιγμένα κουκούλια της πρώτης ιοου- δείας. Αλοινοι σγόροΖσν σπείρουν για κί,τορνα κουκούλια. Ου τσιαρκέΖης έ- φκιανειν μάί μ κροτηρο κσυκαάλ'Ο «Ζου- νοράττα» μη λιανώτηρου νήμα καλύτη- ρου για μτνμπίλεις. Τα κουκούλα αυτά το βαατούασν για του απήπ.
Μιρικοί βαστούσαν κι κολά κουκούλια απ' την πρώτη ισουδειά, αυτά α- μά όπους κι τουν τσιαρκέΖη γιο νο σταθούν πουλάν κ,ιράν τάψηνον σι ταφείς στου φούρνου σαν που έβγαΖον του ψουμί κι είχειν πυρά ου φούρνους.
Τα μικίακα κι τους μπουντσλάδεις όπους κι τα καλά τάβραΖον στου κα- Ζάνι για να ψουφίοει του σκουλίκι κι νο μαλακώσουν. Ύαταρνας απ' του βράσιμου, όπους ήταν Ζιουματιοτό του ν.ιρό, έττιρνσν ένο φουκολάκι καθαρό κι του βαστούσαν στο βρασμένο τα κουκούλα, ίσια,μι να σκαλώσουν νήμοτο, πουλά ή ουλίγα, για να γένει χουντρή ή λιανή, όσου είθειλαν η κλουστή απ' του μιτάΕι. Μιτό τραβούσαν τις ινου- μένεις κλουστές απ' τα κουκούλα μη του χέρι κι την ά πλούτον καγκέλιο
κογκέλια για να μην πιδικλώνιγπ ο' έ να σινί ώσπου να Ειτυλιχτετί όλη η κλουστή απ’ τα κουκούλια που οκά- λουσαν στου φουκάλι κι να φανούν τα σκουλίκι,ο. Αν ήταν Ζιουμστιστά του νι- ρό ξανάβσναν του φουκάλι για νο τσακώσει κΓ άλλεις κλουστές μιτοΕενιεις που τις έριχναν οι άλλου σινί. Δεν έ- βσναν κι πουλά κουκούλια στου κοΖόνι.
Τ ις κλουστές οπ' του οινί όντος οτέγνουναν ίβριοκον την αρχή κι τις μόΖουνσν στην ανέμη οι θηλιές κι ύσταρνας στου τσικρίκ» μοσούργιο για ταυν αργαλειό. Έφκιοναν κιομιρί που λέγουνταν »μπουραυντΖιούκι ■>.
Μιμικές τιχνήτρεις όπους η Νταν- γτάνινο κ·Γ άλλεις είχαν ειδικά «μο- γκάνι» πόφκιοναν νήματα μιταΕουτά λιανά ή χουντρά.
Μη του μιτάΕι οι Κολιδοι έφκιοναν μπιρσίμνιο, χουντρά ή λιανά σι διό- φουρα ουρνόκισ απού χρώματα για να κιντσύν λιμπσντγιά, »λέκιια αντρικά, τυ- πιλούκιο κι' άλλα.
Μη του μιτάΕι ύφηναν στου απήτι κουκουλάρικα υφάσματα για αντρικά κουστούμια, άφηναν κιομιργιά για τσι- αρτσιάφκια, πύλεις, σιρβέτεις. πουκάμισα της νύφης κι του γαμπρού, σάβανα κι τέτοια μη «μάνεις» κ,ι «δαχτυ- λάτα». Σ ι πουλά απτ' ουτά του απ- μάνι ήταν οπού μπαμπάκι πουλύ γι' αυτό κι του υφάδι μιτάΕι. Οι Ζόστρεις κι τα Ζσυνάργια τ' αρντρίκισ ήτσν όλα απού μιτάΕι βαμένου μη μπουϊές απ' του Σισνό, τουν Κομκούλου ή τουν Αλντάκσυ. Μι του μιτάΕι κι ντούσαν τραχηλιές, έφκιοναν κουλούφκια απού προυσκέφαλα, πύλεις κιι γκάφεις γυνη- κί-εις κΓ άλλο πουλά πράγματα υφαντά για του σπήτι.
Ψ -
63
ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
Η ΚΟΚΚΙΝΗ ΠΙΠΕΡΙΑ ΣΤΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΧΩΡΙΑ^ • ν ·Χ ·Χ ··ν ·Χ » Χ * Χ ·Χ .· ·ν ·Χ ·ν ·'ν · ·ν ·Χ * 'ν · ·ν ·Χ ·> .··ν ^ ·ν ·Χ * Χ * Χ ·Χ ·ν » 'ν · Χ ·Χ ·Χ « Χ ·Χ ·Χ ·Χ ·Χ ·Χ * Χ ·Χ ·Χ ·Χ ·Χ * Χ · χ ·χ ·χ * χ .χ .χ ,
Ψ ημμένη, ¡ξεφλουδισμένη, ξυόάτη, μ ’ αλάτι και λάδι, όλο γεύση και νοστιμιά η φρέσκια και γλυκεία κόκκινη πιπεριά, έχει τούτο τον καιρό την πρώτη θέση στο καθημερινό τραπέζι του σπιτιού μας.
Π αχύσαρκη κι ορεχτική τρώγεται με πολλή ευχαρίστηση. Σ τ ις ταβέρνες οι καλοφαγάδες την καλοπληρώνουν, γιατί ανάμεσα στην ποικιλία των άλλων μεζέδων πρώτη και καλύτερη είναι η κόκκινη ψημμένη πιπεριά.
Τούτη την εποχή την τρώμε φρέσκια κομμένη στη σαλάτα μας, ψημμένη ή ζεματισμένη και ξεφλουδισμένη με αλάτι, ξύδι και λίγο σκόρδο για πιο πικάντικη. Ετίσης μαγειρεμένη στις εντράδες μας.
Προκλητικά κόκκινη κι αστραφτερή από φρεσκάδα φαντάζει ανάμεσα στ άλλα λαχανικά της αγοράς. Μπορείς να περάσεις από κοντά της και να μη την λιμπιστείς, να μην αγορά- σες καναδυό κ ιλά ; Κ ι εδώ που τα λέμε, δεν είναι και φθηνή. Α λλά , έλα που είναι νόστιμη! Κ α ι δεν είμαι μόνο αυτό, είναι και πολύ ωφέλιμη για την υγεία μας.
Μ ια κόκκινη πιπεριά από άποψη βιταμινών — όπως λένε — ισοδύναμε! με τέσσερα πορτοκάλια. Μια πιπεριά δηλαδή μπορεί να καλύψει τις ανάγκες μιας ημέρας σε βιταμίνη 0 και είκοσι δύο πιπεριές σε β’ιταμίνη Α .
Με την καψαϊκίνκ — τη διεγερτική ουσία — που περιέχει σε'^Ργάλη ποσότητα, ανοίγει την όρεξή μας γατί διεγείρει το πεπτικό μας σύστημα. Η πιπερίνη και το πιπερικό της οξύ διαλύουν τα οργανικά σώματα καθώς και τα ανόργανα άλατα, εμποδίζουν τη θρόμβωση και την εμβολή. ( Ωστόσο, ρωτείστε κι ένα γιατρέ που τα ξέρει καλύτερα).
Γ ια την δυσπεψία και τον πυρετό είναι φάρμακο αποτελεσματικό. Σ τ η Δαμασκηνιά λ .χ . του Βοίου, αλλά και σε πολλά άλλα χο>?ιά μα
κεδονικά, παίρνουν οι γυναίκες κόκκινες «τσι- ούτσκες» — τ ι ; μικρούλες εκείνες στρογγυλέ; πιπεριές, που μοιάζουν με κόκκινα κεράσια, αλλά είναι σωστή φωτιά στη γεύση — τις βράζουν, και με το καυτερό τους ζουμί κάνουν εντριβές στην πλάτη, στο στήθος και στα πόδια και γιατρεύονται από το κρυολόγημα.
Μ ια γερή εντριβή με ζουμί «τσούτσκας πιπεριάς» κάνει τον άρρωστο... περδίκι. Απαγο-
Της Ιφιγένειας Διδασκάλου
ρεύουν όμως να φάει κόκκινες πιπεριές όποιος υποφέρει από «τραχώματα» — σοβαρή αρρώστεια των ματιών — , ούτε πιπέρι κόκκινο.
Στο χωριό Γαρέφι, στη Σωσάνδρα, στου; Προμάχους, αλ.λά και σ’ άλλα πολλνά χωριά στην περιφέρεια της Αριδαίας, κόκκινη καυτερή πιπεριά με λάδι ή με ρακί, ή με οινόπνευμα, είναι το καλύτερό τους φάρμακο για το κρυολόγημα. Ακόμα και τον πυρετό από την ελονοσία τον θεραπεύουν μ ’ αυτό το φάρμακο.
Ο αγρότης Γιάννης Τοπάλης — Μακαρίτης τώρα — οιηγήθηκε κάποτε στον κ. Π αύ- λο Λιολόπουλο, γεωπόνο, τούτο το περιστατικό:
Φυλακισμένος έξη ολόκληρους μήνες ο Γιάννης Τοπάλ.ης στον πόλεμο του 1914, είχε προσβληθεί από ελονοσία και καθημερινά καιγόταν από τον πυρετό. Μ άταια παρακαλ.ούσε τον θεράποντα Γάλλο γιατρό του να του επιτρέψει να φάει κόκκινες πιπεριές καυτερές του χωρίου του, για να του κοπεί ο πυρετός. Ο γιατρός του δεν έδινε προσοχή στα λόγια του. Ωστόσο, με την επιμονή του ο Γιάννης, κατάφερε να πάρει την άδεια του γιατρού. Του φέρανε, λοιπον σ ένα κ αλάθι μέσα κόκκινες πιπεριές, που όταν τις μέτρησαν τις βρήκαν 27.
Ο Γιάννης, μπροστά στον γιατρό του αρ-
66
Η κ ό κ κ ινη π ιπ ερ ιά
•/ισε να τρώει τη μια πίσω αϊτό την άλλη τις καυτερές πιπεριές, ενώ από τα μάτια του τρέ- χανε τα δάκρυα... ποτάμι! Τόσο καυτερές ήτανε 5ΐ πιπεριές.
Ό ταν τελείωσε το... καυτερό του εκείνο γεύμα ο Γιάννης, είχε μουσκέψει στον ιδρώτα, είχαν πρηστεί τα χείλη τ,ου από την καούρα, αλλά σε εικοσιτέσσερις ώρες ο πυρετός της ελονοσίας, που τόσο τον βασάνιζε καθημερινά, είχε πάει περίπατο στα... «όρη, στα βουνά», όπως λέμε κι ούτε ξαναφάνηκε. Ο Γιάννης είχε γιατρευτεί!
Οι χωριανοί στο Γαρέφι και στους Προμάχους, για νάχουν ζεστά τα πόδϊα τους στις πολύ κρύες ημέρες του χειμώνα, βάζουν κόκκινο πιπέρι μέσα στις σάλτσες τους πριν τις φορέσουν, κι ' ύστερα βάζουν τα παπούτσια τους.
Τη μέθοδο αυτή — λένε — χρησιμοποίησαν και μερικοί στρατιώτες μας τον χειμώνα, στον πόλεμο του 19 40 , στο Ελληνοαλβανικό Μ έτωπο. Α λλά και οι Γερμανοί στο Ρωσικό Μέτωπο, έκαναν χρήση του κόκκινου καυτερού πιπεριού μέσα στις μάλλινες κάλτσες τους, για να φυλάξουν τα πόδια τους από τις παγωνιές.
Οι Βόροιοι λαοί, που καταναλίσκουν πολλά λιπαρά κρέατα, τρώνε πολλές πιπεριές.
Η γυναίκα είναι κόλλα και χρειάΖιτι απ' όλα.
θέλει αλάτι κι αλατάκι, κι πιπέρι κι πιπεράκι.
Όποιους θέλει ν’ αγαπήσει, θέλει να χασουμιρήσει
θέλει γρόσα να Εουδιάσ' κι να μη τα λουγαριάσ'.
Ούλα, ούλα να μη θέλ’, θέλει αλάτι κι πιπέρΊ
Από το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Σεπ τεμβρίου μέχρι το τέλος του Οκτωβρίου που γίνεται η συγκομιδή της πιπεριάς, την βρίσκουμε στα μανάβικα φρέσκια, παχύσαρκη και κατακόκκι- νη. Ό λο τον άλλο χρόνο — σαν κόκκινο πιπέρι — τη χρησιμοποιούμε στην κουζίνα μας. Τη διατηρούμε όμως και ξερή, περασμένη σε αρμαθιές, καθώς και διατηρημένη σε κονσέρβες.
Σ τ η Μακεδονία κάνουμε χρήση κόκκινου πιπεριού σε αρκετά φαγητά της καθημερινής μας μαγειρικής. Τσορβάς και σαλτσιστό ψάρι (γριβάδι) στην Καστοριά χωρίς κόκκινο πιπέρι, ούτε νόστιμο είναι, ούτε μοσχοβολάει, ούτε γαργαλιστικό είναι στην όψη.
Φασουλάόα και φασουλοταβάς στο φούρνο γίνεται χωρίς να μπει μέσα κόκκινο πιπέρι, αλλά και μια - δυό «τσιούτσκες» πιπερίτισες;
Χωριανές νοικοκυρές τηγανίζουν αυγά μαζί με άσπρη μυζήθρα, την περιχύνουν με λίπος και λίγο κόκκινο πιπέρι και... νοστιμεύονται!
Έ ν α σατυρικό 'λαϊκό τετράστιχο λέει:
Οι «μπόμπες» — γριές — του χωριού γιατρεύοντας τον «λυμένο» αφαλό του άρρωστου, μουρμουρίζουν: Απού πέρ’ του βουνό, είναι τρία
-αρια. Ιονα μ ελ τ άλλου πιπερ τ άλλου οεν τουν αφαλό κι φεύγ’ Μ.
Το παλληκάρι, που πρωτογνώρισε το «κεν- της αγάπης, πλέκει το στίχο:
όυό πουλάκια τα καημένο, πάνε κι έρχονται γιο μένα
τόνο το πουλί αγαπάω, τ' άλλο παίΖω και γελάω..
Τόνο το ταίΖω μέλι, τ* άλλο κόκκινο πιπέρι.
Μούπε το πουλί ν’ απέχω, γιατί διάφορο δεν έχω.
Πώς ν' απέχω απ' την αγάπη πάποθα πολλά γιο δαύτη;
Π αγάπη είναι βελόνη κι όπου στέκω μ' αγκυλώνει
η αγάπη είναι καρφίτσα μ' αγκυλώνει την Καρδίτσα.
Λυτός που γνώρισε καλά τη γυναίκα και τις απαιτήσεις της πλέκ*ι το δικό του τρχγού- °· με τα λόγια:
Φράγκο μου ατο καπέλο σου
αυγά με το πιπέρι
να τρέΕει η μάνα σου
να γλύφει το... σκουτέλι.
Ά λ λ ο τ ε ο1 γεωργοί στην Αρναία της Χ α λ κιδικής, πριν ξεκινήσουν για τους αγρούς, έπρεπε να φάνε την «παπάρκα» — την πρωινή τους σούπα. Εβαζαν, δηλαδή στην κατσαρόλα αρκετό νερό, έρριχναν λάδι, τσιγαρισμένο κρεμμύοι και αρκετό κόκκινο πιπέρι, τρίβανε μέσα ψωμί και η «παπάρκα» ήταν έτοιμη. Την τρώγανε και... δρόμο για το χωράφι.
Σ τα χωριά της Φλώρινας, της Πτολεμαι- δας, της Έδεσσας και της Αριδαίας που καλλιεργούν σε μεγάλες ποσότητες την κόκκινη πιπεριά, τούτη την εποχή της εσοδείας, αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα σε κάθε γεύμα των
67
Η κ ό κ κ ιν η π ιπεριά
χωριανών. Γ ι αν τους ρωτήσετε πώς πάνε από όρεξη, Οα σας πούνε ¿τι »τρώνε και χορτασμό οεν έχουν«. Ιοση ορεςη τους οινει η καταναλω- ση της κόκκινης πιπεριάς.
Κάπου πενήντα ποικιλίες πιπεριάς υπάρχουν. Στην περιφέρεια Αριδαίας όμως καλλιεργούν δύο ποικιλίες της κόκκινης πιπεριάς. Τη γλυκέιά και την καυτερή. Το κόκκινο χρώμα της γλυκειάς πιπεριάς είναι εξαιρετικά λαμπερό σαν τα κόκκινα μάγουλα των κοριτσιών στο χωριό Κριμίνι του Βο'ίου, γ ι’ αυτό κ ι’ ο λαϊκός τραγουδιστής δίκαια έπλεξε το στίχο του έτσι:
Μήλο μου, γλυκό μου μήλο και νεράντΖι μου γραμμένο
σένα στοίχημα οε θέλω να σε στήσω κρύα βρύση
μαρμαρένιο κυπαρίσσι.
Νάρχονται όμορφες να πλένουν, τα κορίτσια να λευκαίνουν.
Μ' ήρθεν ένα, μ' ήρθεν άλλο, μ' ήρθε ένα φτωχό κορίτοι
που έλαμπε κι αυτό κι η βρύση.
Στέκ(ει) η βρύα’ και το ρωτάει: Α, μωρέ φτωχό κορίτοι
πόθεν τάχ’ς τα μαύρα μάτια, τα φλουριά τα μερτΖισνάτα;
Έχω άντρα πρώτο κλέφτη κι αδερφό πρώτο γροοάτο
παν και πάτησαν τον ήλιο και του φεγγαριού τη λάμψη.
Πήραν γρόοια, πήραν άσπρα, πήραν κόρη ρωμιοπούλα
πού'ταν άσπρη οον το γάλα, κόκκινη οαν το πιπέρι I
Η καυτερή κόκκινη πιπεριά έχει βαθύ κόκκινο χρώμα.
Η γλυκέ ιά πιπεριά έχει τον μίσχο της χοντρό, ενώ η καυτερή λεπτό.
Λιγνόμεση Οάταν και η κόρη, που γ ι’ αυτήν ο λαϊκός τραγουδιστής έπλεξε το τραγούδι του:
ΠιπερόριΖο, ψιλή, λιγνή μου μέση
και να σ’ όριΖα.
Μα τη θάλασσα, ψιλή, λιγνή μου μέση
να σ' αγκάλιαΖα.
Το ανάστημα του φυτού λίγες φορές φτάνει τους πενήντα πόντους. Απ’ αυτό και τούτο το χαριτωμένο ταχτάρισμα της μάνας για το μωράκι της, που πρωτοκάνει για πρώτη φορά τα βηιματάκια του:
Στράτα, στρατίτοα, φουντωτή μηλίτσα
κοντοπιπερίτσα!
Γ ια να γίνει η πιπεριά πιπέρι χρειάζεται
\α είναι ξερή. Αλλοτε η αποξήρανσή της γί- \ονταν στον ήλιο, έξω στην ύπαιθρο, στα «πι- περάλωνα».
Ανασκουμπώνονταν οι νοικοκυρές, καθάριζαν τ ’ αλώνια από τα χόρτα, τις πέτρες και τα χώματα και τα κατάβρεχαν καλά με τις ποτι- οτήρες κι ύστερα τα ξανασκούπιζαν. Ετοίμαζαν μια αραιωμένη φρέσκια κοπριά από τα βόδια τους και μ ’ αυτήν άλειφαν το αλώνι και τ ’ άφηναν να στεγνώσει.
Στεγνό πια τ ’ αλώνι το ξανασκούπιζαν κι άπλωναν τις πιπεριές, αφού πρώτα τις κομμάτιαζαν μέσα στις ξύλινες σκάφες με το σιδερένιο κοφτερό φτυάρι. Η δουλειά τταν πολύ κοπιαστική. Αργότερα πήραν χειροκίνητες μηχανές που κάβε μιά τους είχεν έξη σειρές κοφτερά μαχαίρια.
Σ τ ις μηχανές οι ιεριες και τεμαχίζοντανγρηγορότερα, αλλά και δεν συνΟλίβονταν. Κομμένες κατόπι απλώνονταν στο αλώνι για να στεγνώσουν. Επρεπεν όμως να ανακατεύεται η μάζα ουό φορές την ημέρα.
Εκτεθειμένη, ωστόσο, στον αέρα και στη σκόνη, έχανε και από το ζωηρό χρώμα της και από την καλή της ποιότητα. Ακόμα, γιατί, και η υγρασία της νύχτας, και η πρωινή δροσιά έπεφταν επάνω της. Γ ι ’ α-τό, κάβε σούροπο, με τη δύτη του ήλιου φρόντιζαν και συμμάζευαν τη μάζα στη μέση του αλωνιού και την σκέπαζαν καλά με κουβέρτες και πολλά πανιά.
Ορισμένοι από τους χωριανούς παραγωγούς στέγνωναν τις πιπεριές τους επάνω σε ξύλινα τελάρα, ενώ κάτι» απ’ αυτά καίγανε φωτιά. Με τον τροπο όμως αυτόν ο; πιπεριές και μαύριζαν και καπνίζονταν, οπότε το πιπέρι μύριζε καπνίλες.
Τ α τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει όλα. Η Γεωργική Γπηρεσία με τους Συνεταιρισμούς της διαθέτει ό) α τα σύγχρονα μέσα, τόσο για την ατοξήρανση, όσο και για την άλεση τη : πιπεριάς.
Έ ν α καιρό, τις στεγνές πιπεριές για να τις κάνουν πιπέρι τις άλ.εΟαν στους πετρομυ-
68
Η κ ό κ κ ινη π ιπ ερ ιά
Λους. Γγροσκοπική όμως η πιπεριά καθώς είναι, έπρεπε όοο ήταν καλά στεγνή, προτού οη- Ααδή υγρ ανθεί να πάει στον μύλο για άλεση. IV αυτό οι παραγωγοί και μυλωνάδες συνεννο- ούνταν πρώτα, ώστε ο μύλος να είναι έτοιμος στην ώρα του. Το πόσο βιαστική ήταν μια παραγωγός νοικοκυρά φαίνεται κι από τούτο το δημοτικό τραγούδι, που λέει:
Αμάν, αμάν βρε μυλωνά, άλεσε το να χαρείς
κι από μένα ότι ποθείς.
Αμάν, αμάν βρε μυλωνά μου, θα το βρεις.
— Να στ' αλέσω κούκλο μου, να και την καρδ°ύλα μου
να κι ο μύλος χάρισμά σου, να και άλα τα καλά σου!
Κ ι ένα ακόμα τραγούδι π' αναφαίρετα·, στο πιπέρι:Όλα τα δέντρα της αυγής δροσιά είναι γεμισμένα
και μένο τα ματάκια μου πολύ ναι δακρυομένα.
Πού ήσουν τριανταφυλλένια μου τόαο καιρό χαμένη;
Ήμουν στα πλάγια που έβοοκα, στα δέντρα που κ°ιμόμουν
και στην ψιλή την πιπεριά που μάΖευα πιπέρι.
Πιπέρι για τις έμορφες και για τις μαυρομάτες
να πιπερώσουν τα φαγιά, νο φαν τα παλληκάρια!
Π άνω στην άλεση πολλές φορές οι πέτρες του μύλου κολλούσαν και σταματούσαν. Ά ρπ αζε τότε ο μυλωνάς μια χούφτα αλεύρι, τόριχνε και ςαναςεκινούσε ο μύλος. Αν όμως τύχαινε και οεν είχεν αλεύρι κοντά του, έρριχνε κοπανισμένο κεραμίδι, οπότε και τα 0υό αυτά — αλεύρι ή κεραμίδι — χαλούσαν την ποιότητα του πιπεριού, πλήθαιναν την τέφρα του, αλλά τρώγαμε κα; μεις... κοκκινόχωμα!..
Σήμερα αυτό δεν γίνεται, μην το φοβάστε, ο έλεγχος από το εργαστήριο του Χημείου είναι τακτικός και το κοκκινοπίπερό μας απαλλαγμένο από οποιαδήποτε νοθεία.
Ό ταν μικρά παιδιά — θυμάμαι — ξεστομίζαμε κάποια «κακή» λέξη, άρπαζε η μητέρα μια πρέζα κόκκινο καυτερό πιπέρι από την πι- περοΟηκη και μας το έχωνε στο στόμα. Κ α ι τό- ' ί , πω, πω, φωτιά, Θεέ μου! Φουλτάκιαζεν η
γλώσσα μας και πρήζονταν τα χείλη. Τρέχανε και τα οάκρυα από τα μάτια, αλλά το «φάρμακο» ήταν «μιά κι όξω», αποτελεσματικότατο. Πού να τολμήσουμε να ξα*ναπροφέρουμε «κακή» λέξη. «Βουβακάκι»!
«Η γλώσσα» — λέει μια παροιμία — κόκ- καλα δεν έχει, αλλά κ.όκκαλα τσακίζει γ ι’ αυτό την κακόγλωσση γυναίκα τη λένε: « Ά ν τ ε , μωρή πιπέρω! Φωτιά στάζει το στόμα σου».
«Φωτιά» πρέπει νάταν κι ο λόγος του νιού που έκ.οψε τις ελπίδες του κοριτσιού μ ’ αυτά τα λόγια:
Αν κάνει ο πετεινός αυγό κι η μυγδαλιά πιπέρι
τότε κι εού να καρτερείς για να σε κάμω ταίρι.
Πολύ χαριτωμένο ήταν το τραγουδάκι που λέγαμε πριν από κάθε παιχνίδι και που έχει τα λόγια:
Ανέβηκα στην πιπεριά, να κόψω ένα πιπέρι
κι η πιπεριά τσακίστηκε και μούκαψε το χέρι..
Δός μου το μσντιλάκι σου το χρυσοκεντημέν0
να δέσω το χεράκι μου που είναι ματωμένο.
Κ α ι Οα κλείσουμε με δυο ακόμα δημοτικά μας τραγούδια που μαρτυρούν, πως δεν καίει μονάχα το καυτερό πιπέρι, αλλά που καίει κι ένα φιλί γυναίκας ή κοριτσιού. Το πρώτο:
Πραματευτής πινέθικι ο' όλα το πανηγύρια
πως γέλασι κι ψίληοι χήρις κι παντριμένις.
Οι καλουγρές κι οι παπαδιές λογαριασμό δεν είχαν
μα σαν της βλάχας το φιλί, γλυκότιρου δεν έχει.
Γλυκό είναι οαν τη Ζάχαρη, μα καίει οαν το πιπέρι!
Τ τ> ί / %ο οευτερο τραγουοι:
Ένα ς κοντός καλόγερος, ένας καλογεράκος
πώχει τα χίλια πρόβατα, τις δυά χιλιάδες γίδια
απώχει μύλους δώδεκα, μαντάνια δεκαπέντε
έχει κι ένα Ζερβόμυλο, π* αλέθει το πιπέρι
τον έρριΖαν μιαν αφορμή φίλησ' ένα κορίτοι
και πούλησε τα πρόβατα και πούλησε το γίδια
και πούλησε τους μύλους του μ’ όλα του το μοντάνια.
6')
« Ν Ι Α Ο Υ Σ Τ Α » μια πόλη από ευεργέτες32. Το Βαϊνανίδιο
Κολυμβητήριο
Ήταν και έμεινε για τον τόπο ένα όραμα, η μεγάλη δωρεά ταυ μετανάστη συμπολίτη Κων)- νου Βαίνανίδη. Το έργο ξεκίνησε το 1957 με τη δωρεά του Βαΐ- νανίδη. Η τότε επιτροπή που αποτελούνταν από τον δήμαρχο Αλέκο Χωνό και τους Αναστάσιο Τσίτση, Δημότριο Βαίνανίδη και Γιάννη Γιαννικουρή ως τεχνικός, ήρ3ε σε επαφή με τον δωρητή ύστερο από μεσολάβηση του Αγγέλου Βαλταδώρου. Το οικόπεδο, τεσσάρων στρεμμάτων, παραχωρήθηκε από τον Δήμο και την Επιτροπή του Γυμναστηρίου. Η άδεια και τα σχετικά σχέδια εκ δόθηκαν από το Υπουργέ ο Γεωργίας, ύστερα από συντον.σμένες ενέργειες πολ λών παραγόντων. Αναφέρουμε τον κ, ΚολφαρέΖο. τον Γιάννη ΚαραμπατΖό. την Ολυμπιακή Επιτροπή και τον Ε.Ο .Σ. Αθηνών.
— Οι διαστάσεις του κολυμβητηρίου καθορίσθηκαν με διεθνείς προδιαγραφές 2 0X 50 μ. και είχε κομπίνες, κερκίδες, α- μουδιά. βούτες χλωρίου για τα πόδια, πύργο καταδϋσεως με κυμάτισμά για την ανανέωση του νερού. Επίσης προβλεπόταν από το σχέδιο να γίνει και χειμερινό. Ήταν σχεδιασμένο για διεξαγωγή διεθνών αγώνων.
Η δωρεά αυτή παρέμεινε αναξιοποίητη, γιατί την περίοδο εκείνη δεν βρέθηκε ένα προοδευτικό και τολμηρό μυαλό για να φέρει αε πέρας το έργο αυτό, και η Νάουσα έχασε την ευκαιρία να γίνει ένα αξιόλογο αθλητικό κέντρο.
Η Επιτροπή ονόμασε το έργο «ΒΑ ΓΝ Α Ν ΙΔ ΕΙΟ ΚΟΛΥΜΒΗΤΗΡΙΟ» πρ?ς πμή του ευεργέ
τη. Με την δωρεά τέλειωσε η πισίνα και η βάση του πύργου κστσδάσεως. Δυστυχώς όμως με την αλλαγή της Δημοτικής αρχής κα, την εξάντληση των χρημάτων της δωρεάς το έργο
Του Δημ. Μπάϊτση
έμεινε ημιτελές στο στάδιο αυτό. Ο δωρητής προσεφέρθηκε να συνεχίσει την χρηματοδότηση γιο την αποπεράτωση του έργου, πλην όμως δεν έγινε τίποτε. Σήμερα στην θέση αυτή υπάρχει το κλειστό γυμναστή ριο.
Ο δωρητής πέθανε με την πίκρα, χωρίς να ιδεί να υλοποιείται το όραμά του. Η δε πόλη μας έχασε την ευκαιρία να αποκτήσει το κολυμβητήριό της και να καταστεί ένα κέντρο αθλητισμού. Ευχόμαστε πολύ σύντομα το όραμα του Βαίνανίδη να γίνει πραγματικότητα και να δοθεί το άνομό του, όπως άλλωστε και του αξίΖει.
33. Η Παναγιωπούλα
Είναι παλιό μοναστήρι και βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομ. ανατολικά από τη Νάουσα. Είναι αφιερωμένο στη Ζωοδόχο πηγή. Η Παναγιωπούλα ήταν μο
ναστήρι γυναικών και έπαιξε σημαντικό ρόλτ στην Επανάσταση της πόλης στα 1822 καθώς και στο Μεκεδον.χό αγώνα που πρόσφορε τις πρώτες βοήθειες στους τραυματίες.
Η εκκλησία ανακαινίσθηκε στα 1895, με στηρίγματα τοίχου στη μια μεριά, καφασωτά κτλ., είναι αγιαγραφημένη όλη, όπως και ο Αγιώργης με την ίδια τεχνοτροπία. Πολλά θέματα εικόνων είναι παρμένα απ' την Παλιά Διαθήκη.
Μέσα στον περίβολο της μονής ήτον φχιαγμένα κοι τα κε· λ·ά τα οποία σήμερα δεν υπάρχουν. ΣώΖεται όμως το σπ’τι που μέχρι τελευταία οτέγαΖε τον μοναχό Μελέτιο, ιδρυτή του οικοτροφείου κοι τους τροφίμους, Επίσης υπάρχει και το πηγάδι πάνω οτο οποίο είναι τοποθετημένο το κςμπαναρ·.ό. Οι πόρτες της εκκλησίας είναι χαμηλές όπως σε όλα τα μοναστήρια μας. για να μη μπαίνουν μέσο οι Τούρκοι έφιπποι
Πάνω ςπό την κύρια είσοδο είναι η εικόνα του Αγίου Θεοφάνη, Γ.ρεστάτη πολιούχου της Νάουοας.
Μια επιγραφή μέσα στην εκκλησία μας δίνει τα ονόματα των πρωτερσγτών του μοναστηριού με τα εξής:
ΕΓΕΝΕΤΟ ΕΠ ΙΜ ΕΛΕΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΤΡΟ
ΠΕΥΟΝΤΩΝ Κ ΥΡ ΙΩ Ν ΔΗΜ ΗΤΡΙΟΥ ΑΡΝΙ
ΚΑ Ι ΚΩ Ν ΣΤΑΝ ΤΙΝ Ο Υ ΚΑΚΑΛΕ ΕΤΕΙ1895
Πρόσφατα οι Ναουσαίοι συνεχίζοντας τις παραδόσεις των προγόνων τους, ανακαίνισαν τα κτίρια. Η Παναγιωπούλα ανήκει στην ενορία Αγίου Γεωργίου. Πα λιά λειτουργούσε κόθε Κυριακή Σήμερα κόθε Παρασκευή.
70
Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α Κ Α Ι Φ Υ Σ Ι Κ Η
(Η εξέλιξη των ιδεών στη φυσική)Η φυσική επιστήμη (όχι βέβαια με
,,φ , σημερινή της μορφή, αλλά με την ι μο,·ψί ψοοικής φιλοσοφίας) γεννήθηκα και αναπτύχθηκε στην Αρχαία £λ-
λοδα
Πρώτοι οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι Ζήτηοον να ερμηνεύσουν την δημιουργία τη·.· ΟνόπτυΕη κοι την εΕέ- ΑίΕιΊ του κόσμου και νο δώοουν ικανοποιητικές απαντήσεις στα μυστήρια και οκατανόητο φυσικά φαινόμενα του σύμ- ιοντοε.
Ωστόσο η εμφάνιση στην Αρχαία Ελ- λό&α της φιλοσοφίας, της κοσμολογίας, της αστρονομίας και των άλλων ε πιστημών δεν είχε χαρακτήρα ουτόμα- τρς γέννησης. Πολύ τιριν από την Αρχαίο Ελλάδο διάφοροι λαοί της ΑοΙος και της εγγύς Ανατολής έφθοσαν οε οΕιοθαύμοστα επίπεδα ηολτπομού. ε- πηρεόΕσντος τους άλλους λαούς κοι ιδ,οίτερο τους Έλληνες με τους οποίους ήρθαν οε επαφή διο μέσου των εμπορικών ανταλλαγών. Έτοι λοιπόν στην Αίγυπτο, στη Συρίο, στη Βαβυλωνία αλλά και παραπέρα στην Περσία κοι στην Ινδία γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι πρώτες ορχέγονες ιδέες της φυσικής φιλοσοφίας και αστρονομίας. Σύμφωνα με το Διογένη
το Λαέρτιο: «Το έργο της φιλοοοφίος μερικοί ιοχυρίΕονται πως- έχει την κα- τογωγή του στην Αοίο γιστί οι εισηγητές της φιλοοοφίος στους μεν Πέρ- οες ήταν οι μάγοι, στους Βαβυλώνιο ί κοι Ασούριους οι Χαλδοίοι κοι στους Ινδούς οι γυμνοοοφιστές (οο· ψαι · ιερείς) - Είνοι λοιπον λογικά νο υπο&μσουμε ότι απ αυτές τις χώρες δημιουργήθη^ον το πρώτα δείγμοτα
τα πρώτα σπέρματα της φιλοσοφίας 1(111 των επιστημών επειδή η πορογω- νή τους εΈαρτιώτον από το μεγάλα η°τόμια και τις κοιλάδες, τις ιδιαίτερες εδαφολογίες, κλιματολογικές και νεωγμοφ κές συνθήκες κοι επειδή γιο τρ λόγο ουτό χρειάστηκε νο γίνουν μενόλα τεχνικά έργα που απαιτούσαν °Φ ενός μΕν τη γνώση των μαθημα- "κών οφ ετέρου δε την ένωση με- νάλων ομάδων ανθρώπων. Η άμυνο ε- πίαης στις επιδρομές των εχθρικών φυ
λών οποιτούσε την δημιουργία μεγάλων κρατών και πόλεων στις οποίες δημιουργήθηκε το ιερατείο που τκοπό του είχε την καλλιέργεια των επιστημών και της φιλοσοφίας. (»Μ ε τη λέξη ιερατείο δεν εννοώ μόνο τους ποπά δες κάθε αρχέγονου ή αρχαίου λαού ολ λά και τους σοφούς και τους ειδικούς που ασχολούνταν με την συγκέντρωση γνώσεων κοι με την μελέτη κοι την έ ρευνα των φυσικών φαινομένων»).
Το πιο προχωρημένο ιερατείο, από άποψη σσφίσς «οι γνώσεων κατά την διάρκεια της Αυγής της Αρχοίας Ελληνικής φιλοσοφίας ήταν το ιερατείο
ΤουΓιάννπ Μυλωνά
Φυσικού - Μαθηματικού
της Αίγυπτου γι' ουτό και πολλοί Έ λ ληνες φιλόσοφοι κοι οτοχοστές μετοΕύ των οποίων ο Θαλής και ο Δημόκριτος μοθήτευοον για αρκετό χρόνιο στην Αίγυπτο.
Οι Έλληνες στοχαστές που επιοκέ- φθηχον την Αίγυπτο, την Βαβυλώνιο, την Περοίο και άλλες ασιατικές χώρες μελέτησαν είτε έμμεσο είτε άμεσο το ιερατικά αρχείο των χωρών ουτών και διδάχθηκαν πολλά όχι μόνο για ορισμένες τεχνικές γνώσεις άλλο και για τ ις βοοιχές αρχές της αστρονομίας και των άλλων επιστημών.
Αλλά ον οι Έλληνες φιλάοοφοι δι- δάχθηοον τις πρώτες αρχές της φιλοσοφίας κοι των επιστημών οπό τους ασιατικούς λαούς εν τούτοις εργάσθη- καν με πόθος, αφομοίωσαν πλήρως τις πρώτες ιδέες, πέτοΕαν ά,τι άχρηστο και περιττό υπήρχε από τις αρχικές θεωρίες, δημιούργησαν νέες ανώτερες ιδέες και φιλοσοφικά συστήματα κοι παρουσίασαν έναν πνευματικά και ποιοτικά ανώτερο πολιτισμό στο παγκόσμιο πνευματικό οικοδόμημα που θα οποτελούοε τη βάοη για τη γέννηοη. την ονόπτυΕη κοι την εΕέλιΕη άλου του σύγχρονου δυτικού πολπιομού. Με ου- τήν την έννοιο λοιπόν ο Αρχαίος Ε λ ·
λη νικάς Πολιτισμός είναι πρωτότυπος κοι ποιοτικό ανώτερος οπό κάθε άλλο πολιτισμό του αρχαίου κόομου: Ό πως γράφει ο Ένγκελς : «Ο μικρός οε πληθυσμό ελληνικός λοός πέρασε οπό όλα τα μονοπάτια της επιστημονικής σκέψης και δημιούργησε έναν μεγάλο πνευματικό πολιτισμό που τον θαυμάζουν οι αιώνες».
Έτοι λοιπόν δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες κατά την διάρκεια του 8ου - 7ου - 6ου αιώνα πριν τη νέα χρονολογία για την ονόπτυΕη του λαμπρού πολιτισμού της Κλοοοικής Ελλάδος; Η συγκέντρωση των ανθρώπων απς πόλεις, η ονόπτυΕη της τότε βιοτεχνίας, η ονόπτυΕη του εμπορίου κοι της ναυσιπλοΐας, η κατάργηση της δι- γροφίος. ο Εεπεομός του ιερατείου και τέλος και πολύ σημαντικό το δημοκρατικό πολίτευμα που επέτρεπε τον ε λεύθερο στοχασμό κοι την ελεύθερη διοκίνηση των τδεών ήταν οι κύριες κοι κυρίαρχες αιτίες που η αρχαίο Ελλάδα έφτασε σε τέτοιο επίπεδο ovó- πτυΕης ώστε να δώσει τέτοια καθολικό κοι γιγάντια πνεύματα στον παγκόσμιο πνευμοτικό πολιτισμό όπως ο Ησίοδος, ο ΑναΕαγόρας. ο ΑναΕίμαν- δρος, ο ΑναΕημένης, ο Εμπεδοκλής, ο Δημόκριτος, ο Ηράκλειτος, ο Πλάτων ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος κ.ό
Στην αρχή, στην πρώτη περίοδο της Ελληνικής φιλοσοφίας οι Ίω νες φιλόσοφοι ενδισφέρθηκαν κυρίως νο λύσουν το πρόβλημο της σύστασης κοι της ουοίας της ύλης: και αργότρεο οι διάδοχοί τους καταπιάστηκαν να βρουν την αρχή της κίνησης της ύλης: Ερευνώντας το πρόβλημο αυτό ενδιαφέρθηκαν να μάθουν αν ο εΕωτερικός κό- ομος στον οποίο Ζούμε κοι αισθανόμαστε σποτελείται οπό πολλά σύνθετο στοιχείο ή από ένα μόνο στοιχείο Πολλοί δέχθηκαν ότι ο κόσμος αποτε· λείται από ένο μόνο στοιχείο, άλλοι οπό δύο ή κοι περισσότερα
Ο Ησίοδος, που κατά τον Αριστοτέλη ήταν από τους πρώτους φιλοσοφί- οαντες του 7ου αιώνα πριν τη νέο χρονολογία, δημιούργησε το πρώτο φιλοσοφικό ούστημσ γιο την γέννηση κι ε-
71
Φιλοσοφία κα ι φυσιι
Εέληξη του κόσμου. Στο έργο του «θ εογονία- δέχεται ότι στην αρχή ήταν το χάος οπό το οποίο γεννήθηκε η γη και ο έναστρος ουρανός (πρώτη αντίθεση).
Ο Ηοίοδος εδώ δεν εννοεί βέβαια μόνο τη γή μας ολλό γενικό το στερέωμα σαν βάση για την ανάπτυξη της Ζωής. Κατόπιν γεννήθηκε η νΟχτο και η μέρο (δεύτερη αντίθεση) κοι μετά γεννήθηκε ο έρωτας Ο έρωτος έχει την ιδιότητα να γονιμοποιέ ί, να φέρνει σε εποφή τα οντίθετα. Με τον Ησίοδο λοιπόν γεννιώνται τα πρώτα δείγματα της διαλεκτικής που θα αποτελέσει τη βάση γιο την ποροπέρο ανάπτυξη των ιδεών γιο την γέννηση κι εΕέληΕη του κόσμου.
Ο Θαλής ο Μιλήοιος. ο Γενάρχης της Αρχαίος Ελλην.χής φιλοσοφίας διάσημος γιο τις γνώσεις του, θεωρεί σαν πρώτη αρχή του κόσμου το νερό: Τσ νερό οπσντόται και στις τρεις μορφές της ύλης δηλαδή την στερεά, την υγρά κοι την αέρια και το γεγονός ότι για να αναπτυχθεί και διατηρηθεί η Ζωή χρειάΖεται το νερό, οδήγησε το Θαλή στη θεώρηση του νερού οαν αρχή του κόσμου. Ο Αριστοτέλης επίσης γράφε· ότι ο Θαλής ήταν πανθεϊστής (υλιστής) και δίδασκε πως όλα τα πρόγμοτο μέσο στην πλάση έχουν ψυχή Αλλά η ψυχή στη Φιλοοοφ κή γλώσσα του Θαλή σημαίνει το αίτιο που κάνει το πράγματα, το όντα να κινούντο! νσ μεταβάλλονται και να χουν Ζωή «τον λίθον, έφπ. ψυχήν έχειν, ότι τον σίδηρον κινεί- Ο Θολής υποστήριξε πως Ο κόσμος είναι ένας και ότι όλα γίνονται από κάποια ανάγκη (οι- τΐο)
Ο Αναξίμανδρος. Μιλήοιος και αυτός και σύγχρονος του Θαλή, υποστήριξε ότι αρχή όλων είνσι το άπειρο. Αλλά λέγοντας άπειρο, εννοούσε την υλη Το άπειρο είναι άναρχο κοι άφθαρτο. Δεν έχει ούτε τέλος. Τεράστιες μετοβολές γίνονται στη φύση ολλό τίποτα δν χάνεται ή ό,τι χάνεται σήμερα, θα Εανογίνει αύριο. Το άπειρο λοιπόν είναι άφθαρτο κι αιώνιο,
Ο ΑνοΕομένης επίοης Μιλήοιος θεωρείται οπό τους μεγάλους στοχαστές που πρόοφερε πολλά στην Ελληνική διανόηση, Ο ΑνοΕιμένης δέχεται σαν πρώτη ουσία του κόσμου τον οερα. Ο
αέρας βρίσκεται παντού, δε σταματά ποτέ η κίνησή του, αλλάξει συνέχεια και είναι η αιτία της Ζωής και της κ ίνησης στα έμψυχο όντα. Με το να κινείται ο οέρας συνέχεια δημιουργεί την αραίωαη και την πύ:<νωση Με την αραίωση γίνεται φωτιά, μς την πύ- χνωση γίνεται σύννεφο, χώμο Πέτρο :<λπ. Κοτά τον ΑναΕιμέ'-η στο σύμπαν σχηματίστηκε πρώτα η γη, που κρατιέται στον σέρα και που η βάαη της βρίσκεσαι στο βάθη του «άπειρου.
Ο Ηράκλειτος, ο επωνομαξόμενος και σκοτεινός, ο πατέρας της διαλεκτικής. ο ιδρυτής και αρχηγός της σχολής της Εφέσου γεννήθηκε το 544 και πέθονε το 484. Επιρεάστηκε οπό τις διδασκαλίες του Αναξίμανδρου και Α- νσξιμένη κοι είδε τον κόσμο σον ε νιαίο σύνολο δίχως αρχή κοι τέλος. Θεωρεί την «ρωτιά σον το πρωταρχικό κοι οιώνιο στοιχείο του κόσμου. Από τη φωτιά γεννιώνται όλα τα όντα και σ' αυτήν ξαναπηγαίνουν. «Ουσίο κοι ορχή πάντων εστι το πυρ-. Τίποτα δεν είναι ακίνητο, σταθερό, μόνιμο, οιώνιο. άγιο. -Πάντα. . ρεω, είνσι δε πο- γίως ουδόν-. Το Σύμπαν δεν είναι κα- τοσκεύσομα κανενός θεού ή κανενός
ανθπώπου. μα στην ορχή το πάντα ήταν φωτιά. Κστά τον Ηράκλειτο το σύνολο της πραγματικότητας μοιόξει με ποταμό που τρέχει ασταμάτητα. Η δε ουσία των πραγμάτων αλλάξει συνέχεια. Η αέναη αλλαγή είναι το κύριο χαρακτηριστικό της αντικειμενικής πρα- γματικέπητας. Χωρίς κίνηση δεν υπάρχει Ζωή κι εξέλιξη Αφού δε όλα ρέουν, μεταβάλλονται. αλλάξουν και τί ποτά δεν μένει σταθερό και αμετάβλητο, αλλά όλα κινούνται. υπάρχει αιώνιο ολλογή, Παρομοιάζοντας την αιώνια αυτή κίνηση με το ρεύμα του ποταμού έλεγε πως «δεν μπορούμε νο μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι*
Ο Δημόκριτος γεννήθηκε στα Άβδη- ρα γύρω στα 460. Νέος ακόμα μελέτησε το συγγράμματα των (ώνων φι- λοσόφων και ιδιαίτερα του Λευκίππου και του Ανοξαγόρα του ΚλοΖομένιου. Θεωρείται ο πατέρας της ατομικής θεωρίας της ύλης διότι δεχόταν οτι ο κ«>σμος αποτελείται οπό τα άτομα κοι το κενό. Η μεγαλειώδης ουτή ιδέα θο απασχολήσει και θα προβληματίσει για 2.500 χρόνια τους επιστήμονες και τους
φιλόσοφους και θα οποτελέοίι τη οη γιο την ανάπτυξη της σύγχρονη ταμικής θεωρίας της ύλης που r ρες της ήταν ο Ντάλτων. ο Λαβ Ζιέρ, ο Λομονόαωφ κ.ά Ο Δημόκρ πνεύμα καθολικό και συνθετικό, περιορίστηκε μόνο στη μελέτη των των αρχών του κόσμου ολλό kc ρεύνησε όλες τις εκδηλώσεις των σικών φαινομένων Μελέτησε επ το κοινωνικό «ροινόμενο της ετκ του κοι γιαυτό θεωρείται οαν ένα πό τους πρώτους κοι π ο μεγό Έλληνες στοχαστές που στέκεται πλο στον Αριστοτέλη. Πολυδιαβαομ όπως ήταν, έγραψε πολλά γιο τη σική, την ηθική, τη φυοική, τα θημοτικό. την τέχνη. Τόσο ήταν το 000 του για μάθηση που προτιμούα βρει την αιτία ενός φαινομένου ι νο κερδίσει όλο το χρυσάφι της αίας.
Τέλος ο Επίκουρος, ο τελευι μεγάλος Έλληνας φιλοσοφος πρ ν παροκμή της Αρχαίος Ελλάδος, θα χωρήσει παραπέρα την θεωρίο του ρόκριτου και θα εφοδιάσει το ά και το κενό με εσωτερική κίνηση δομή για να εξηγήσει την δήμιοι των επιπέδων οργάνωσης της ύλη
Οι παροπόνω καταπληκτικές ψι) ψικές ιδέες, που θο αποτελούσαν βάση ολόκληρου του Δυτικού π< σμού, είχαν σαν σκοπό να εξηγή τα φυσικά φαινόμενο και τις α τους έτσι ώστε νο τεθούν υπό ι χο οι δυνάμεις της φύσης, με τερο σκοπό την ανάπτυξη συστημ γιο οσφολή ναυσιπλοΐα και παρα σνσπτυξη της βιοτεχνίας κοι του nopio-u
Με ΤΟ πέρασμα των οώνων, η χαία Ελληνική κοινωνία πσροκμάΖι φιλοσοφίο οπό ορθολογιστική, γί με τον Σωκράτη και τον Πλάτωι οωστρεφής και θεωρητικολόγο· 1 οι Ρωμαίοι καταλαμβάνουν την f δα, επιβάλλοντας απολυταρχικά τειιμα και καταστρέφουν ό,τι καλ χε απομείνει οπό τον Αρχαίο Ελλ πολιτισμό. Μετά από αυτό και γιο χρόνια στην Ευρώπη θα επικρατή' αμάθεια, ο σκοταδισμός, οι θρηοι φ ίες και οι δεισιδαιμονίες. Ο άν noc θα εκβαρβαρωθεί και θα χάσε
72
Φιλοσοφία και φυσική
g£,a του οαν άνθρωπος και θο γίνει ρμοιο του δεσποτισμού στη θεοκρο- ύμενη Ευρώπη της αμάθειας. Η ε-
τχή αυτή θα περόοει στην ιστορία με ο όνομα μεσοίωνας.
Τον 13ον, 14ον, 15ον αιώνα, αρχί- ει μια νέο εποχή στην Ευρώπη. Η α- ακόλυψη της Αμερικής κοι των όλων ηπείρων, η ανάπτυξη της βιοτε- vioc κοι της μανηφακτούρας και η εγάλη συγκέντρωση των ανθρώπων ,;ς πόλεις θέτουν νέα προβλήματα
¡ου οποιτούν επείγουσες λύσεις. Την -οχη αυτή γεννιώνται πνεύματα κα-
ολικσ, όπως του Λεονόρδο Ντα Βίν- οι, του Ραφαέλ. του ΜικελάντΖελο, ου Τιτοιάνο και άλλων. Από την άλ
λη μεριά, ο Μεγάλος Κοηέρνικος δέχεται άτι η γη δεν είναι πλέον το κέν- ρο του Σύμπαντος ολλό ένας απλός λανήητς που περιστρέφεται γύρω α
πό τον ήλιο. Ο Τύχο Μπραχέ μελετά τις χινήσε,ς των πλανητών, ο μαθητής του Κέπλερ ανοκαλύπτει τους νόμους που δ.έπουν την κίνησή τους, ο Γαλιλαίος δίδει τις πρώτες απλές αναλο-
γικες σχέσεις γιο την κίνηση των σωμάτων και ο Νεύτων, ο Μεγάλος Νεύ- των, γράφει στην γλώσσα των μοθη- μοτικών τους νόμους που ακολουθούν τα σώματα και οι πλανήτες του ηλιακού συστήματος κατά την διάρκεια της κίνησής τους. Όπως γράφει ο Έ ν · γκέλα -Αυτή ήταν η εποχή που απαιτούσε γίγαντες. Και γέννησε γίγαντες.
Γίγαντες του πνεύματος, της μάθησης, της θέληοης και του χαρακτήρα». Αυτή ήστν η εποχή που πέρασε στην ιστορία με το όνομα αναγέννηση.
Ο Νεύτων, μια από τις μεγαλύτερες διάνοιες που γέννησε ποτέ η ανθρωπότητα, έθεσε τις βάσεις της κλασσικής μηχανικής και της μαθηματικής ανόλυ- οης κι εξήγησε όλα τα μηχανικά φαινόμενο της εποχής του με αξιοθαύμα- °τη ακρίβεια. Αργότερα ο ΜόΗγουελ διατύπωσε τις περίφημες εξισώσεις που διέπουν τα ηλεκτρομαγνητικά φαινόμε- να Ετσι με το Νεύτωνο και το ΜάΕ- Υουελ ολοκληρώθηκε το οικοδόμημα Τ'« κλασικής φυσικής.
Στα τέλη του 19ου και στις σρχές 'ου 20ού αιώνα, νέες ανακαλύψεις έρχονται οτο φως. Το 1900 ο φυσικός Μοξ Πλονκ γιο να εξηγήσει το φαινό-
μενο της ακτινοβολίας των σωμάτων διατύπωσε την θεωρία των κβάντα. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή, η ενέργεια απορροφάται και διαδίδεται στο χώρο κατά τρόπο ασυνεχή και με πολύ μικρά σωματίδιο που λέγονται φωτόνιο. Η θεωρία των κβάντα είναι μια οπό τις πιο επαναστατικές θεωρίες της Φυσικής διότι εισάγει την σου /έχεια εκεί nou επ,κρατούσε απόλυτη συνέχεια, δηλαδή στη διάδοση της ενέργειας. Το 1905 α μεγάλος Αϊνστάιν διατυπώνει την ειδική θεωρία της Σχετικότητας και το 1916 ολοκληρώνει το λαμπρό αυτό οικοδόμημα με τη δ ατύπωοη της γενικής θεωρίας της σχετικότητας. Το 1925, 26, 27 διατυπώνεται η κβαντική μηχανική οπό τους ΧάίΖεμπεργκ, Σραίντιγκερ. Μπορ, Πα- ο-ΐλί, Ντίρακ, Μπορν και άλλαυς. που θα θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη της ατομικής και πυρηνικής φυο κής,
και τη δ άαπαση του ατόμου.
Με το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η Φυσική επιστήμη βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιοφέροντος της στρατιωτικής τέχνης και τεχνολογίας κοι κατο- οκευόξονται οι πρώτες ατομικές βόμβες οι οποίες και χρησιμοποιούνται.
Μετά το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η ρογδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, της βιομηχανίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών. της ηλεκτρονικής των αερομεταφορών οφείλεται κύρια οτα μαθηματικό και στις φυσικές επιστήμες.
Οι ιδέες της φιλοσοφίας, των τεχνών, των μαθηματικών, των φυσικών ειπιστημών, αποτελούν το κλειδί για την ευτυχία του ανθρώπου ή για την αυτοκστσστροφή του. Στον άνθρωπο λοιπόν επαφίεται η εκλογή της χρησιμοποίησης της φυσικής επιστήμης για το καλό κοι την ευτυχία του.
Διαβάσαμε...Ο άνθρωπος θέλει να είναι κάτι παραπάνω απ' ό,τι είναι
μόνο ο εαυτός του. Θέλει να είναι ένας ο λ ό κ λ η ρ ο ς άνθρωπος. Δεν τον αρκεί να είναι ένα ξεχωριστό άτομο, αλλ’ απαιτεί να μετατεθεί από την ατέλεια της ξεχωριστής του ύπαρξης σε μια «ολότητα».. Ο πόθος του για συμπλήρωση υποδηλώνει ότι μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο αν κάνει δικό του αυτό που είναι βίωμα των άλλων, που δυνητικά θα μπορούσε να είναι δικό του. Σ' αυτό που ο άνθρωπος το αισθάνεται σαν δική του δυνατότητα, περιέχονται όλα όσα είναι σε θέση να κάνει ολόκληρη η ανθρωπότητα Η τέχνη είναι ένα απαραίτητο μέσο αυτής της συγχώνευσης ταυ ξεχωριστού ατόμου με το σύνολο, της άπειρης κοινωνικοποίησής του, της συμμετοχής του στα βιώματα, στις εμπειρίες και στις ιδέες ολόκληρου του ανθρώπινου γένους.
Ερνοτ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της Τέχνης, Εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1972
73
Το κείμενο tor ζωγράφον κα ακαδημαϊν.ού -V. Χατ ζηκδριάχον - Γκ ίχα nor ηχολονιΙεί, Λημοσιεντη- κε για πρώτη μορά oto Περιοόικό ν—μμερα», χρόνος I I ' τεύχος tm Μ άρκο τον lí>84, και ανηδτμιοοι- ενίίηχε ητον τά·ιο (κάτι οιραίον·· (μ ιά περιήγηση πιην νεοελληνική κακογονοτ ιά), έκδοση »οι ψΐΧοπύν περιοδικού .1Λ 77», . I ¡h)va IQS4. Κρίναμε ότι η αναδημοοίενοή tor στι ; σελίδες τον τιεριυδιχού μαςΟα μπορούσε να προκαλ.έοει μιά σνζή- τ ι/οη γι'un από το τεράστιο δέμα πον πραγματικά μαστίζει την σύγχρονη κοινωνία μας, την κακογονοτ ιά δηλαδή, δέμα πον δεν στερείται καδόλον κοινοινικοίν και άλλων προεκτάσεων και πον αποτελεί κα- δρέπτη τ ον σύγχρονον πολιτιστικού μ α ; επίπεδον.
Η ωραιοπάθεια άλλοτε δεν υπήρχε. Είναι καινούργιο προϊόν —όπως και τα Μουσεία. Οι «Ιδ - αίτερες Σύλλογός» διαφόροη’ φιλοτέχνων με τετρά π'ποον οε Μου οεία στον 19ον αιώνα και τότε μόνο άνοιξαν τις πόρτες τους οτο πολύ κοινό. Οι άνθρωποι αρ- ρώοτησσν από ωραιοπάθεια λίγο αργότερα. Ο σημερινός άνθρωπος, μαθημένος από τις εγκυκλοπαίδειες, πήρε τη συνήθεια να κυνηγάς- το «ωραίο», ή μάλλον εκείνο που τον έμαθαν να νομίζει ωραίο. Κανένας σήμερα δεν ψωνίζει ούτε ένα σπάγκο, ούτε μιά βούρτσα, αν αυτά τα πράγματα, εκτός απ' την καταλληλό- τηιά τους, δεν τα νομίζει και ωραία, Οι ευρωπαϊκές βομηχανίες έρριξαν στην αγσρί άφθονα τέτοιο φτηνά μηχανοποίητα αντικείμενα «ωραία» και πρώτης ανάγκης. Ά λλοτε τα ωραία αντικείμενα ήταν σιμόν ία. Μόνο στα παλάτια έβρισκες ωραία έπιπλο, ωραία βάζο, ωραία ταιπέτα και α- κ,ρβά. Ήταν κομοιμένα για πυ- τοχράτορες και δούκες και παράγγελμά να επίτηδες οε μεγάλους ή καλούς τεχνίτες, και σε
Η ΩΡΑΙΟΠΑΘΕΙΑμερικά ειδικευμένα εργοστάσια. Ο λαός ei-νε τις λαϊκές τέχνες, που πς έκανε μόνος του. Όταν τα Μουσεία κι οι εγκυκλοπαίδειες φανέρωσαν σ' όλο τον κόσμο τους θησαυρούς των βασιλιάδων, διάφοροι εργοστασιάρχα έιτιια- σαν ν ' αντιγράψουν τα σχέδ·α που στολίζουν τα παλάτια, για να τα κολλήσουν όπως απά\’ω οια μαχατροπήρουνα, οτα φλυ-
ΤουΝ. Χατζηκυριάκου - Γκίκα
τζάν-ια και στα ντουλάπια τους. Το στολίδι που είχε ένα ωρισμέ- νο νόημα μέαα στο πλαίαιό του, έγινε ψεύτικο με τη νέα του χρη σιμοποίηαη. Ό,τ ήταν ωραίο, γ ιατί ήταν και καλά φτιαγμένο, έγινε άσχημο, γιατί η βιομηχανική κόπια δεν άξιζε —ούτε μπορούσε ν' αξίζει— το πρωτότυπο.
Σ ' ένα τέτοιο ψεύτικο περιβάλλον ζούμε οι σημερινοί άν- θρωστοι, και δεν είνο παράδοξο όλες οι τρεχούμενες ιδέες περί ωραίου, και επομένως περί τέχνης. να βρίσκονται τόσο μακρύά από την αλήθεια.
Μερικοί καλλιτέχνες από μας νομίζουν, καλή τη πόστει, πως ανι ιπροοωπευουν με τη νέα τέχνη τους τους ανθρώπους της εποχής μας, Εγόι θα έλεγα το αντίθετο: αντιπροσωπεύουν τυ μέλ λον, διότι έχουν μιά διοραΓκότη- ru που λείπει στον άλλο κόσμο. Αλλά το παρόν' το βρίσκεις α' αυτό που γαλλικά λέγεται
Δεν ξαίρω αν έχετε μ,πεί ποτέ στη ΙΛΧΈ καμιάς CONCIERGE στη Γαλλία, (Σ .Σ . διαμέρισμα θυρωρού ). Αλλά και εδώ, το ίδιο θα παρατηρήσετε, με λίγες παραλλαγές, αε πολλά εύπορα λαϊκά σπίτια, Σε μικρά δωμάτια, 6-
που μόλις περνάς, ένας τεράοΐ- ος μπουφές, σκαλισμένοι; οε οιύλ ψεύτικης Αναγεννήσεως ή Ερρίκου του Β ', πιάνει το ένο τέταρτο του χώρου. Το άλλα i¿. κιρτο είναι η θέση του ιραπεζ ου. Ένας καναπές εποχής Αου· δοβίκαυ-Φιλίππου. τραπεζάκια και κονσόλες διαφόρων- ειδών, και ουχνά «χρυσοποίκιλτες», καρέκλες μοντέρνες, η σόμπα γερμανικού ρυθμού, η ταπετοαρίο, οι μπερντέδες, οι λΌογρανρίες. τα «κάδρα» και άλλα διάφορα ά χρηστά αντικείμενα πιάνουν τον υπόλοπο χώρο και καμμιά (popó και το νυφιικό κρεββά π με tic Ιϊπρούντζινες κολόνες, την κουνουπιέρα και τα κομοδίνα τον. Διάφορα νταντελέν α σκέπασμα- τα «κοσμούν» τα έπιπλα, Σ ό τραπεζάκια υπάρχουν φωτογραφίες, κάρτ-ποατάλ, κουταλάκια αχιβάδες σέρβις α λικέρ, μπούκα λάκια, κόκκινες καρδιές, μπαμπό νιέρες. χαρτοφύλακες δεμένοι με καρδέλλες, διοκάκια, μαξιλο- ρόκια για τις καρφίτσες, ήμερο λόγ α, τερρακότες. βάζα, λάμπες, άδεια μελανοδοχεία, μπιμπελό κάθε εποχής και προελϊν σε ως,
Όλα αυτά, επειδή θεωρούνται «ωραία» και στοιχίζουν ένο ο χρηματικό ποοόν. χρησιμεύουν να αποδείξουν τον πλούτο και την- υπεροχή, την καλαισθησία και τον πολιτισμό της οικογένειας στην οποίαν ανήκουν. Είναι το κοινων«6 και ψ υ χ ο λ ο γ · κ ό θερμόμετρό της.
Μή νομίσετε ότι ανεβαίνοντεζ μερικές βαθμίδες της κοινωνική1; σκάλας, το γούστο καλλιτερεύει. Καμμιά φορά συμβαίνει (και αυτός είναι τρόπος του λέγεινί ιο αντίθετο. Αλλά τα έπιπλα και γο μπιμπελό, είνοι οπωσδήποτε ' κρϊβώτερα, πό περιποιημένα Πλησιάζουν περισσό τέρα σταπρότυπα, στα οποίο θα ήθελαν να μοιάοουν. Κ ι' έτσι επιτυγχό·
74
νεται ο σκοπός να ξεγελαστεί η ανθρώπινη ματαιοδοξία.
Αλλως τε, εκτός από τα σχήματα, τα σχεδία, τα μοτίβα και τη οιακόαμηση, που κλέψαμε απ' ία Μουσεία κ ι' τα παλάτια, κλέψομε και προσπαθούμε να μιμη- θούμε και τους τρόπους των 6α οιλιάδων και των πριγκήπων. Τα σπίτια μας —και του πιύ μικρού αστού— είναι βασιλικά, ηρ.γ«η- πικά, διηρημένα. Το σαλόνι, που είναι ως επί το πλείστον κλειστό, και στους πτό πολλούς δεν χρησιμεύει καθόλου, το σαλόνι, που τα παντζούρια του είναι πάντα γυρτά για να μην· το βλέπει ο ή- λτος και που ανοίγεται μόνο οε εξαιρετικές περιστάσεις, είναι το ωραιότερο και το μεγαλύτερο δτιτμάτο του απιτιού. Όλος ο κό ομος θέλει, και δίνει τη μεγαλύτερη προσοχή του, έοτοι και με άλλες Ουσίες, στην «αίθουσα της υποδοχής*.
Ξαίρω πολλούς πλούσιους που άθελα ή θεληματικά παίρνουν και τα έθιμα του περιβάλλοντος, και. όΐον ακόμα δεν υπάρχει καμ μια υποδοχή, εν τούτοις περιδιαβάζουν ατα σαλόνια τους με ύφος πορφμρογέννηιου Αυιοκρά· κιρος.
Οπτός βλέπουν τον εαυτό τους αλλοιώι κο απ' ό.ιι είναι οι σημερινοί άνθρωποι φτάνουν να βλέπουν και τα πράγματα αλλοι- (ιΐτικα. Τα αισθήματα λόγου χά- μιν, Με τη βοήθεια του μωμοντι- ώτού, ο έρως γράφεται ρε το έψιλον κεφαλαίο, άσχετο αν δεν χρησιμεύει παρά οε πολύ κοινές ιστορίες. Η φρασεολογία, η με- Υολοσκημούύνη, η υποκρισία, η ώμορία, ο ακαδημαϊσμός. το τε- Τίμμένο το PONCIF, όπως λέ- Υ« ο BEAUPELAIRE. δεν είναι παρά τα επακόλουθα ριάς κακής αρχής.
Πολλά κακά φέρνει λοιπόν η ωροιοπάθε'α οε όλα τα κυινωνι- κά επίπεδα: αγοράζεις σπόγγο
«ωραίο* αντί να τον διαλέγεις γερό. Χτίζεις σπίτι, όχι για τις ανάγκες οου, αλλά γ a ίο θεαθήναι. Δέχεσαι ευχαρίστως κάθε κακή κόπια ωραίων ή παλιών πραγμάτων, και δεν κάνεις καινούργια. Νομίζεις, οτο τέλος, πως είσαι και άλλος άνθρωπος επειδή ζείς σ' ένα ψεύτικο γύψινο παλάτι. Δηλαδή μ' ένα λόγο: μετατρέπεις αληθινές αξίες οε ακατάλληλες, ανύπαρκτες, ή φανταστικές.
Μόνο ο λαϊκός άνθρωπος στην' Ελλάδα γλικτωοε.
Τα νησιώπκα σπίτια, οι προο- ψυγτκές μπαράγκες, τα τοαρουχάδικα, τα μανάβικα, το σιδεράδικα, οι ταβέρνες, ία ξύλινα καφέ νεδάκ ίο τους, οι στάμνες και τα χωριάτικα ρούχα, όλα αυτά και πολλά άλλα μένουν ανεπηρέαστα κα· γνήσια.
Η ωραιάτης των λαϊκών σπι- πώ\’ δεν είναι εξεζητημένη, Ο νησιώτης που χτίζει το σπίτι του, δεν γυρεύει να ίο κάνει «ωραίο». Χωρίς περιττά στολίδια, χωρίς μεγάλα χώρο, χωοίς ακριβά υλικά, τα λαϊκά σπίτια τραβούν τους ξένους οπό την Ευρώ πη για να τα θαυμάσουν.
Και τώρα ίσως μπορούμε να βγάλουμε ένα ουμπέρατμα: Ψά χναντος το ωραίο, ποτέ δεν το βρίσκεις.
Έ·τγγ μόνο ιιπορεί να ερμηνέ- ψε> κανένας τη ψράση παυ είπε κάποτε ο Πικασσό για τον εαυτό του :
— Δεν ψάχνω. Βρίσκω,Έτσι και τα λαϊκά rπίττα «βρί
πκτνιν» χωρίς να ψάχνουν,Γιατί βρίσκουν; Ίσως γιατί
δεν ψάχνουν. Ίσως γιατί έχουν ωρκτμένες αρετές φυσικέ0 και αυθόρμητες (όλοι οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες κενότητες για να είναι καλλιτέχνες, ούτε όλοι οι λαοί). Ί,αως γιατί είναι άλλο να ψάχνεις με υέθοδο. άλλο να ψάχνεις το ιοραίο, και άλ·
λο να ψάιχνεις την αλήθεια, άλλο να ψάχνεις την ενι άπωση και άλλο να ψάχνεις τον εαυτό οου.
Δεν ξαίρω γατί βρίσκουν Ξαί ροτ όμως ότι η μέθοδος που ακολουθούν σε ό,π κάνουν είναι ορ θή.
Ψάχνουν το απλό, το αωοιό, το λογικό, το μετρημένο, το οργανικό, το πειραματισμένο, το θε τικό, το κατάλληλο, ίο πρακτικό,
Μάρτης 1934 Ν. Χ.-Γ.
Σημείωση της σύνταξης Αυτά σημείωνε το 1934 ο ζω
γράφος Ν. Χατζηκυρ’άκος - Γκί- κας. Τα χρόνια εκείνη, βέβαια, η τέχνη του λαϊκού ανθρώπου δεν είχε διαστρεβλωθεί όσο σήμερα, Η ελληνική κο νωνία δεν είχε υποοτεί τις καταστρεπτικές αλλοιώσεις από τον τουρισμό και την άνιοη ανάπτυξη. Μέχρ·· τότε, μόνο ο λαϊκός άνθρωπος είχε γλιτώσει στην Ελλάδα, Αλλά πενήντα χρόνια μεσολάβησαν και ο Ν, Χοτζηικυριέ'ίος - Γκϊκας διατύπωνε το 1982 την παρατήρηση που ακολουθεί: (Μ
«Η προβολή της λαϊκής τέχνης, άνθιοε. ηυξήθη. φούντωσε και επολ λα-πλα,τάοθη οε τέτοιο βαθμό που αν περάσεις από την Αράχωβα λ,χ. και παρόμοια μέρη, μπορεί η τουριστική λαϊκή τέχνη να αε πνίξει με τους όνυχας, τους κλάδους και τους πλοκάμους της. τόσο έχει πήξει και τόσο έχει γίνει θορυβώδης, εκ- κωφοντική, φωνακλόδικη και ε- τπθει κή όοο και μονότονη, άχαρη, άγουστη και φρικαλέα»,
Μάιος 1982 Ν. Χ.-Γ.
Σημειώσεις(1) Αΐπώσπ«-·σιμα από την ομιλία στην τελετή της ανσ-'ήουξή; τον ως επιίτι- μιον 8ι6σι>·1τοοσ τη; Πολντεγνικής Σχο λής του Αοιστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το Μάιο του 1982, Γΐτως δηΐιοσιβύττρ« στο π-ο. «Ετιθό- υη» εχ. 126 (1982), σ. 295.
75
Ο δοιπορικό Φ Υ Τ Ε Ι Α 1983Στ ις 26, 27 και 28 Δεκεμβρίου του
1983 οι Κοινότητες Ανιχνευτών της Τοπικής Εφορείας Προσκόπων Βέροι- ος πραγματοποίησαν εκδρομή στη γραφική Φυτεία Ημσθίος, με κυοιότερο στόχο νο ερευνήσουν την ιοτορια “ου Χωριού, την αρχιτεκτονική του το ήδη κοι έθ-μα των κατοίκων του.
Σκοπός τους ήταν νο γνωρίσουν κοι νο προβάλουν όσο το δυ/ατόν π;ριρ- σάτερο την αυθεντική Ελλάδα
Οι Ανιχνευτές εργάστηκαν κατά ομίλους. με αντικείμενο μέρος του όλου θέματος, το οποίο φυα,κά μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε τεράστιο, αν θέλουμε νο το εξετάσουμε με λεπτομέ- ρε ο και επαγγελματικότητα Ίσως όμως ουτή η προσπάθεια και π παρουσίασή της να γίνει αφορμή για διεΕοδ.- κότερη μελέτη είτε από τους Αν,χνευ- τές είτε από κάποιον άλλο ειδιχότερο.
Εκτός από την έρευνα οι Ανιχνευτές ασχολήθηκαν και με την καθιερωμένη προσφορά υπηρεσίας στο χωριό, καθαρίζοντας την είσοδο της Κοινότητας από τα χιόνα κοι το αμμοχσλι- κο. Οι κάτοικοι της όμορφης αυτής γων,άς της Ελληνικής υπαίθρου που διατηρεί τα ίχνη μιάς ποοαδορ'ακής εμφάν σης. πρσαιποθούν νο κρατήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο στοιχείο της Τους Ανιχνευτές τους ο , ιάλιαασν οπό το πρώτο λεπτό και μ α πάγιο δά- θεση προθυμίας αντανακλούσε στο ποό- σωικι τους.
Η Φυτεία είναι ένα μ,χρο ο τε νό χωρ.ό, που βρίσκεται ΒΔ της Βέρο ςς και απέχει απ' αυτήν 14 χιλ Ο πληθυσμός της υπήρξε θηλόσιος από το σημερινό που είναι 200 περ:πτυ άτομο, Οι περισσότεροι οπό τους χωρίο νσύς κατοικούν στη Βέροια και πηγαίνουν εκεί συνήθως τις γιορτές και τα κολοκοίριο
Πάτε ακριβώς χτίστηκε το νωριό δεν γνωρίζουμε, αλλά υπάρχουν ενδείξεις άτι χρονολογείται εδώ κοι τρεις αιώνες. Οι κάτοικοι της Φυτείας είναι κοθορόοιμοι Έλληνες γηγενείς κοι δεν δέχτηκαν προσμίξεις Συγκεντρώθηκαν εκεί από άλλα χωριά που εγκοταλει φθηκσν εΕοιτιος των τούρκικων επιδρομών
Στο χρόνιο της Τουρκοκρατίας το χωριό ή 'α/ Κεφαλοχώρι ΟναμαΖάτον Τοόρνοβα επειδή είχε πολλά αμπέλια κοι έβγοΣε πολύ κοι μούρο κρασί που ονομαζόταν βίνσ Έτσι οργστερο το
χωριό ονομάστηκε Τσορνοβίνο. Τσόρ- νοβο θο πε> μαύρο κρασί.
Το χωριό κάηκε δύο φορές Μιο από τους Τούρκους κοι μιο κατά τον εμφύλιο πόλεμο 1945— 1949 Στην πρώτη πυρκαγιά κάηκε και η εκκληοία του Αί-Νικόλο ε··ώ ήτον γεμάτη οπό χριστιανούς Πιθανολογείται ότι ή τους μάΖεψαν οι Τούρκοι εκεί μέσα η συγκεντρώθηκαν γιο νο σωθούν. Πριν από μερικό χρόνιο έγ ναν έργο αναστύλωσης κοι βρέθηκαν ανθρώπινα οστό κοι κομμάτια οπ > αγιογραφίες. Το σημερινό τέμπλο έγινε το 1957— 1958
Η συμμετοχή των χωριανών στους εθνικούς αγώνες είνοι μεγάλη. Βέβοιο ποτέ δεν έγ νε μάχη εκεί αλλά βοηθούσαν με κάθε τρόιπο τους επαναστάτες κοι άλλους ανθρώπους που κοταδ; ω- καν τους Τούρκους
Χοροκττηριστική ήτον η μαρτυρία του ήρωα Μακεδονομάχου κοπετόν - Κόρο- <α Το χωριό δεν γνώρισε τούρκικη κατοχή. Οι Φυτειώτες είνοι πολύ περήφανοι κοι γι' αυτό και γιατί κατόρθωσαν νο κρατήσουν Ζωντανές τις παραδόσεις τους και το έθμά τους μέχρι σήμερα.
Το 1795 με 1805 ο Αλή Πασάς των Ιωσννίνων θέλησε ν' αγοράσει το χωριό, ολλά οι κάτοικοι κο"έφυγαν οτον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. ο οποίος κστόφερε νο ανατρέφει το σχέδιο των Τούοκων οι οποίοι έπαιρναν μο.Ό το χαοά'ό' με διάφορα οποσπά- οματα. Η ενδυμασία τους είναι χαρο- κτηριοτική των ορεινών περιοχών. Αν- δρες κοι γυναίκες φορούσαν τα σι- γκοίνία, που μοιάΖσν πτλύ με κόπο (πρόβειε ή γΈινο μολλΙ) κοι γιλέκο με κεντημένο διάκοσμο και φλουριά. Αργότερα φορούσαν παλτό βελούδινα κοι μετά την ευρωπαϊκή στολή.
Οι κάτοικοι καλλιεργούσαν και καλλιεργούν το αμπέλια, τα κάστσνα, κοι τα κεράσιο.
Σπουδαίο μνημείο του χωριού είναι η ΒυΖοντινη Εκκλησία του Αγίου Αθανασίου η οπΟϊο ανακαινίσθηκε το 1760— 63 ειιί Μητροπολίτου Βεροίος Δωροθέου, σύμφωνο με διασταυρωμένες κοι έγκυρες πληροφορίες. Αυτό είναι μ ο ένδειξη ότι το χωρ·ό χτίστηκε γύρ<·) στα 1700.
Το 1925— 30 ως το 1958 η εκκλησία είχε ποθεί Ζημιές και αποφασίατη- κ- να κατεδοφ σθεί Κανόνας όμως δεν τολμούςε νο βγάλει το πρώτο κερο
μύδι. ενέργε α που τελικά έκανε ο Π(]. πο-Θανάοης, ο οποίος και πέθονι γες μέρες μετά το εγχείρημά του ιΜ> τό. Πολλοί παππούδες της εποχής 5ο άφηναν νο τελειώσει το γκρεμός, το οποίο κοι σταμάτησαν όταν οφ φτάοει καντό c t o ιερό (ίσως μσο από κάποιο όραμα). Έτσι οή,.ςμα #· πόρχει το ιερό της πολιός εκκληοκκ σον μικρό εκκληοόκι και δ-πΑο ο*; βώς ο καινούργια - μεγάλη εκκληοιο που χτίστηκε ααν αντίγραφο του Αγ ου Αντωνίου Βεροίος Στην πολ·ό ». κλησίσ που είναι βυΖοντινή υπάρχον, τριών ειδών αγιογραφίες σε Ζώνες στο τέμηλο. Η μιο τοιχογραφία ηερλανίίο νει παραστάσεις οπό την Αγία Γροφτ η άλλη τη Ζωή του Χριστού απ ιηγ Γέννηση ώς την Ανόστσοη κοι η ip¡ τη την Ιερό Παράδοση κοι η άλλη τους Αγίους Αποστόλους και τον Αγιο Α θσνάσιο. Εκεί υπάρχει το τάλαντο ι, σήμαντρο κατασκευασμένο οπό στον- δάνη. όπως αυτά που χρησιμοποιούσαν στο Αγιο Ό ρος. Αυτό ήταν ι κομπόνα μέχρι πριν 20 χρόνιο. Ani τότε χρησιμοποιείται μόνο στην γιορτή του Ai Θανάση Η παλιό εκκληοιο δεν είχε παράθυρο και είνοι χορηλη οπό το φόβο των Τούρκων. Ο Αίθο- νάσης είναι θαυματουργός Πολλοί όε ρωστοι που έμεναν μέσο στην εκ«λ" σίο για 40 μέρες έφυγαν θεροπευικ νοι.
Πολλές φορές οι Τούρκοι ηροοκ' θησον νο κάψουν την εκκλησία ολλά αυτή δεν άναβε. Στον τόπο ττί εκκλησίας υπάρχει ένο νερό, το αγ°· νέρι που λέγεται κοι πηγάΖει οπό κο τω οπό ττγν παλιό εκκληοία.
Κάποτε οι κάτοικοι της Φυτε-ας 8ϊ ληοαν να χρησιμοποιήσουν το νερό γιο ύδρευση, ολλά η πηγή στέρεψε Κ° μια άλλη ψορό κοτέβαοε τόοο ποΑύ νερά που παρέσυρε χώματα κοι ουλή- νες.
Στ ις 18 Ιανουάριου ημέρα της V1 ορτής του Αγίου Αθονασίου. γίνεται πανηγύρι στη Φυτεία. Πανηγύρι X«»lc τυπικότητες, επισημότητες κοι λόγουα Γίνειτοι ένο προγμοτικό γλέντι Από βραδύς ο γεροντότςρος κάτοικος τό1-1 χωριού συντροφιά με άλλους χωρίο νους ψήνουν τις καθιερωμένες κόιεα στην οούβλο, κοκορέτσι και ένα είδος λουκάνικα. Πρωί - πρωί είνοι Αδη έτοιμος ενός αρκετά μεγάλος αοιθυ0- οπό σουβλιστά κοτόπουλα κοι βάΖουν
76
(πη (ρω π ή τα 4 κοΖόνιο με την /¡δα και τα κρεμμύδια που εδώ και μερικό χρόνιο έχει /¡νει κι αυτό παοά- δοοπ 'Ετσι μόλις τελειώσει η Λειτουργά, που σι πιστοί γεμίΖουν τον εκ κλησία και βγουν στην αυλή μολεύονται γ ύ ρ ω οπό το κούτσουρο που σιγο· κοινέ /ιο να Ζεσταθούν, ορχίΖει ο πλπστηρ οσμός. ψημένο ή κσι Ζωντανό κοτόπουλο, ακόμα και μικρό yon· PDUvókiu βγαίνουν ολα στο οψυρί. Φωνές οπό oue αρμόδιους «σι τιμές που ανεβαίνουν κλιμακωτό 2 .000— 2 500 δρχ. πουλιέται ένο κομμάτι κοκοογ.- τοι Tq χρήμστο που μσΖεύοντοι πηγαίνουν στην εκκλησία, ακριβώς όπως ηολιό Μωνο nou τότε το -κουρμπάνι* — όπως λένε χαροκτηριστικά το πανηγύρι — γινόταν y a λόγους εθνικούς, γιο νο μένει Ζωντανό και ατί- 0ασο το αδούλωτο πνεύυο των Ελλήνων. Όλα οστά με τη συΐΌδείσ των οργάνων που Ευπνάν το έμ(pirró τον ένστικτο του τσάμικου, Μόλις φτάνει μεσημέρι, όλοι ετομόΖοον το ποτήρια και τα πιάτα γιο να σρβιριοτούν από το Φιπειώτικο κοκκτνελι και οπό τη νόστιμη γίδο που έν-νε στο κοΖόνιο Αφού λοιπόν φον, η ούν και χορέψουν, όλοι μαΖί σαν πομπή κστευθύνονται στο σπίτι του παπα-Θονόσπ που γιορτάΖει, ο οποίος δεν προλαβαίνει να τους κερνάει το πατροπαράδοτο δυνατό ρακί. •Και του χρόνου παιδιά στο κουρμπάνι με υγεία » εύχεται
Ι.τις 23 Δεκεμβρίου, του Άγιου Κο- λεντη, το μεσάνυχτα κοινέ κέδρο στη μέση της πλατείας γο να πυρώσου/ όπως λένε, τον νεογέννητο Χρ στό Το ίδιο Βράδυ κοπέλες προσφέρουν *ε- οόομστο, το λεγάμενα κόλιντο. Από τα προϊόντα του τόπου σε μεγάλο πα- νέριο. Το ποιδ-σ γκιρίΖουν στους δρόμους λέγοντας τα ταπ κά παροδοσ οκό κόλιντο «κόλιντο, κόλιντο κι ο Χο1- ατός γεννιέται...» Το πρώιο ποιδί της πορέος, κάθε φορά το παίρνουν μέσο ιπο σπιπ κοι το κερνάν. Έπειτα το ΒόΖουν να σκαλίσει τη φωτιά στο τΖά- Κ' και να πει «σρνά. κατσίκια, παιδιά. ολα το καλό νσ φέρει ο Χριστός Αυτό δεν υπήρχε στα έθιμα, αλλά ε- γινε τελευτοίο.
Την επφ ενη μέρο, 24 Δεκεμβρίου. οφόΖουν τα γουρούνια από τα οποία κονουν λουκάνικο κοι παστό κρέας. Το λουκάνικο μένουν κρεμασμένο στα μπολ Κονιρ ως την ημέρα των Φώτιον, που το ευλογεί ο ποπάς Από τα έθιμο αυ- ,0 οχεδόν όλα έχουν Εεχαστεί Τα κε- Ρασματο έχουν σντικστσσταθεί οπό κο- Ρ<νέλες κοι τυποποιημένα στραγάλο
και σταφίδεςΤα Πρωτοχρονιάτικο Κάλαντα οκού·
γονται μετά τα Χριστούνεννα ώς την Πρωτοχρονιά, οπό το παιδιά του χωριού, που γυρνούν στους δρόμους κοι οτις γειτονιές φωνάΖοντας - Σούρβα - σούρβο κι ο Αί-Βασίλης·· Κάθε σπιτικά έχει έτοιμη την πίττα παυ συνήθως είνοι τυρόπιττσ ή σπανοκάπιττα κπι μέσα υπάρχει κρυμμένο νόμισμα που το λένε μυτηλίκι. Η κοπή νίνεται αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου, γυρνώντας την πίττα τοεις φορές ο αρχηγός της οικογένειας και παίονον- τας ο κοθένος το κομμάτι που βρίσκεται μπρος του. Κομμάτια βγαίνουν via το Χριστό, τον Αί-Βασίλη κοι για κάθε περιουσιακό στοιχείο. Οπως: σπίτιχυράψι, Ζώο κλπ. Το ποωί ο παπάς πηγαίνει στην εκκληρίο Περιμένουν το νέο χρόνο, παίρνουν σιτάρι μέσο οπό τα στάχια και ρίχνουν ο καθένας οπό ένα σπόρο σ*ο τΖάκι, Όποιου σπόρος πετοχτει πιο ψηλά σημαίνει πως θο πάει καλό γι’ ουτόν η χρονιά. Αυτά τουλάχιστο απαιτεί το έθμο
Από το Χριστούγεννα μέχρι τα Θεπ- φόνεισ κάθε βράδυ στο τΖάκ1 καίναν λιβάνι, γιο να Εοοκίσουν τουε διαβόλους ή τους κοτκαντΖολέους, Τρυσ κσρκσντΖολέους τους φεντάΖουαι μι-
κροοκοπ'κούς με ουρά και καπέλο κο' τους πιστεύουν τόσο πολύ, ώστε κάθε πρωί έχυναν το νερό, μήπως το μμ· χαρίσουν. Οι καρκαντΖολέει το βράδυ παρά το γεγονός ότι στο χωριό υπήρ- χον μόνο 22 βρύσες, όσοι νεννιούν- τσν στο διάστημα αυτό, ν ο όλη τους τη Ζωή, τους φώναΖον κορκοντΖολτ- ους.
Τα περίφημα λουκά/ κο των Χριστουγέννων το φωτίςει o nonóc πορομονη των ©εοφανείων «που δένσν οι o tciu-
ροί * ώστε να μπορούν να φαγωθούν τα ©εοφονειο - σνοίγου1' οι Ου-ΐονοί κοι κατεβαίνει το Πνεύμα- Τότε όλο τα παιδιά κοιτάΖουν στον ουρανό μήπως και δουν το θούμο, Μ<ο φορά ένας Βλάχος βούτηΕε νο πισαει το σταυρό οτο παγωμένο νερό που είχαν συγκεντρώσει οι χωριανοί «στο τρανό πηγάδι- τα Θεοφάνεια, ήταν όμως τόσο πογωμένο το νερό που αναγκάστηκαν νο τον θάψουν στην κοπριά για να γλυτώσει. Από τότε ο σταυρός ρίχνεται στη βουση της πλατέ ος Τα Θεο- φσνεια γίνεται «Η δημοπρασία των ε ικόνων- ΜοΖΐεύοντοι πολλά χρήματα ακόμα και σήμερα για το no óc θο κρατήσει τις εικόνες του Α -Θονάση ταυ Aϊ-Νικόλο κοι αντίστροφα.
Τα animo του χωριού δεν παρου
σιάζουν τίποτε το ιδιαίτερο. Είναι τυπικές κατασκευές της Μακεδονκης αρχιτεκτονικής. Κατασκευές γιο την εΕυ- πηρετηση των αναγκών της καθημερινής αγροτικής Ζωής.
Φτιαγμένα από λάσπη κοι πέτρες με ενδιάμεσο Εύλινο Ζωνόριο οτους τοίχους για την κολύτερη στερέωση και αντοχή της κατασκευής ο:ο χρόνο οπό τους χτιστάδεο της Φραγκότσης σημερινή Ερμοκία της Πτολεμαίδος και το μεροκάματό τους πληρωνόταν αε κρασί και άλλα προϊόντα, στέκονται σήμερα βουβοί μάρτυρες της ιστορίας του χωριού.
Τα περισσότερο διώροφο με την μπροστινή ουλή κοι το ισόγειο όπου οποθηκεύονε τα εργαλεία της δουλειάς τους κοι την παραγωγή τους από κρασί, στάρι κλπ
ΕΕωτερ.κά υπάρχει μιο Εύλινη οκόλο που οδηγεί στσν πάνω όροφο, στο ανόι ή χωλ όπου κρεμούσανε y o το χειμώνα τα λουκόν <α Μ ο ωραία πο- ρόδοση που συνεχίΖετοι και σήμερα Εσωτερικά είναι χωρά μένα σε δωμάτιο (τους οντόδες), τ α τΖαυακιόν σαλόνι με το τΖσκι σ-πλιομένα με τα ντεκλίΖια έπ.τιλο. Τέλος το υσνεοειό. κουΖίνο με το δ άφοοα σκεύη όπως· τα τσουκάλια, λαίν ο (στάμνες νερού), μποκράτοια (ορειχαλκινα οκεύη μογει- ρεύμοτος) ουμπληρώνούν τον εΕοπλι- σμό του νοικοκυριού Απλά και με τά- Εη τοπεθετημένα μέσο στο σπίτι το καθετί φτιαγμένο με ανθρώπινη κλίμακα με σεβασμό πόας το περιβάλλον του ανθρώπου.
Απαραίτητο σι ιπληρωμο του νοικοκυριού είναι ο φούρνος ν ο το ψωμί κοι τις πίττες, φτιαγμένος από λάσπη και πέτρες. Δενό-αν ορμονικό με τπ σπίτι και τον εΕωτερικό ηεοίνυρο.
Χαρακτηριστικό δείγμα της τοπικής αρχιτεκτονικής αποτελεί το ετοιμόρροπο σπίτι του Δη μητριού Περηφανώπου- λου που είναι κτισμένο το 1731 Άν- τεΕε οτην πορεία του χρόνου Κινδυ· νεύει όμως να πέσει από την αδιαφορία κοι την μονίσ της κατοστροφήε του νεοέλληνα
Το μοναδικό ανοοιυλωμένο κτίριο που δεοπόΖει με τον όγκο και τη μεγαλοπρέπειά t o u στην κεντρική π λ α
τεία του χωριού είναι το παλιό σχολείο. που σήμερα στεγσΖεν την Κοινότητα κσι υπενθυμίΖει μ·: την ποοουσία του την ευθύνη όλων, πολιτείας και πολιτών οηένοντι στην ιστοριο κσι την παράδοση του τόπο"
( Σ ΐ 'ν έ χ ε χ ι στη οκΛι'δα 83
77
ΟΤΗΤΑ Τ9Ν ΔΥΟ ΦΥΛ9Ν ΣΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΤΗΣ λΚΑΙ Β' ΤΑΞΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
.’-αγνωστικά είναι για ό ) σχολείο τα βοστκό'ερπ :α για τη διαμόρφωση ητώ\·, όχι μόνο τη γλοσ- λά τη γενική δεολογική μόρφωση.αναγνωστικά εμπεριέχε- ύνσλο των αξιών χαι τ<ον που θέλει το εκστα:6ευπήρα να μειοδοτεί. Η ει- υ ανθρώπου, που τείνε' τρφώοει το σχολείο, εμ- π π ο πλήρης μέοα στα τους.'όλη σημασία τους οφε ί - ϊ δυο λόγους. Ο πρώτοΓ συχνή απαοχόληοη μ'
δάσκαλος και οι μαθητές τοιούν τ' αναγνωστικά ριΐ:οότερες ώρες απ' ά ι
εγχειρίδια.τος λόγος είναι η μεγά- ιλογική σημασία τους, ιο που περ-έχουν την ί- ύαγία με τ ' άλλα εγχει- Τ μεταδίδουν με τρόπο και επομένως απο’ελε- ερο. εξουδετερώ νοντ α ς δυνατότητα κριτικής α\-
ςές παρατηρήσεις στα προηγούμενα
ι καινούργια ανα- κά
25ετ,ία γαλωχούσαν τα Ελληνόπουλα. Ένα από τα χαρακτηριστικά τους, η «σεξιστ ική» τους τοποθέτηση, τόσο σύμφωνη με την ελληνική νοοτροπία, όπου ο παράγοντας φύλο έπαιζε πρώτε όοντ.α ρόλο.
Μέσα από τα κείμενα πρόβαλε η εικόνα μιας κοινωνίας, που συγκροτούνταν από δύο ά-νισα στρατόπεδα. Στο ένα οι άντρες ενεργά και παραγωγικά στοιχεία της κοινότητας και στο άλλο ια
Ελένη Φτεργιώτη και Ελένη Μήτσαλα
δασκάλες
παθη·τ.ικά μέλη, οτ γυναίκες.Οι εκδόσε ς του 1979 ως προς
το περιεχόμενο και τη μορφή είχαν βελτιωθεί σημαντικά σε σχέση με τις προηγούμενες.
Στο θέμα ϊοότητα των δύο φύλων» είχε σημειωθεί ένα πρώτη βήμα γτα το ανέβασμα της γυναίκας μέσα στ/ αναγνωστική ίου δημοτικού. Το βήμα όμως α ν ό δεν ήταν αρκετό γτα να αλλάξει την εικόνα των δύο φύλων μέσα στα βιβλία αυτά, το περοχόμενο των οστοίων αναμφισβήτητα πα- ρέμενε πίσω οττό την πραγμα γ -
κότητα.
αγνωσί’Κίΐ mu χμηο ;ι όση μέρα οιο σχολείο άρ-
εχδίδονται από το 1-982 ανπικαθστρύν σταδιακά όέμενα. Αυτά είχαν λί- α ζωής. Μπήκαν οτο δη- όλις το 1979. ενώ μέχρι ιαν από το 1954 τα ίδιατιικά )ΐε μικρές μόνο πα-**χ·
ιυς μας είναι γνωστά τα α αυτά, που για μια
Τα καινούργια αναγνωστικά φέρνουν το σχολείο πιο κοντά στη ζωή. Οι συγγραφείς τους φαίνεται ότι προβληματίστηκαν ■ περτσοτ ερο πάνω στη αστουδαι- ότητα των σχέσεων, που ιο παιδί θα μάθει να δημιουργεί, μέσο των προτύπων που θα συναντήσει στα σχολικά βιβλία. Είναι σαφές όπ έγινε και ένα σοβαρό βήμα προς την εξίσωση των δύο φύλων. Δεν μιπορουιμε να πούμε
όμως ότ τα πράγμα ια έχουν φπ σε στο ιδανικά τους σημείο.
Στην εργασία μας αυιή (Ιο προσπαθήσουμε να παρουε ói.cin με αναλυτ κά την ε ’κόνα ποι· προβάλει μέοα αιπύ τυ αναγνι. οπκιό ιων δύο πρώτων τάξεων όσον αφορά τη θέση τ,ων δύο φ ■ λων στην οικογένεια οιην κοι- ντσνία, στο σχολείο.
3. Η θέση της γυναίκαςΗ σημασία της μητέρας μέιιι
στην οικογένεια ουδέποτε αμφ.· οβητήθηκε. Ό λοι οι ηολ;ι:ςιι>; συμφωνούν σιο σημείο αυτό κιι θεωρούν πρωταρχικό ίο μηιρ-κό ρόλο. Φυσικά αυτό δεν μπορίιι- σε να λείφει και από τα er—τερι- νά αναγνωστικά.
Μέοα ο' αυτό η εικόνα ιιγ Ελληνίδας μητέρας είναι εικόνι μίας γυναίκας ευαίοθηιης, στοργικής. ιρυφερής. Ο κόσμος -η<. όμως και οι δραοτηρ ότητές της δεν περιορίζονται μόνο στην Αποκλειστική υπηρεσία των πα διόιν και του άντρα ιης. θ ' δο<· λειές του αττττιού δεν αποτελοί" τπο μόνο δική της φροντίδα κτι! ευθύνη. Εκτός από τη γιαγιά (>■' ηθοί της είναι ο άντρας της κι» τα παιδιά της. Εργάζετα κι α" ιή όπως και ο πατέρας (Λ. Λ. 146)., (Β, β. 27); , ( Β, γ, 56), II
Σημείωση 1Α = Αναγνωστικό Α" τάξης α = πρωί,ο τεύχος 1) ι = δεν-
τερσ τεύχος.
Σημείωση 2Β = Ανογνωστικό Β' τάξης α = πρώτο τεύχος β — δεύτν-
ρο τεύχοςγ = τρίτο τεύχος δ = τέτθΙΓ
το τεύχος.
δουλειά ι-ιμ; δεν εμφανίζεται σαν οικονομική ενίσχυση ιης οικογένειας. αλλά ouv )ΐια ψυσική δρα- οιηρίότηια, ενώ κάπ τέτοιο δε συνέβαινε παλιότερα.
Τη μητέρα της βρίσκουμε κον- ,ύ ό παιδί της οπό τις πρώτες κιόλας εικόνες του αλφαβητάριου. Το συνοδεύει στην παιδική χαρά, πηγαίνει μαζί του στο ταχυδρομείο και στην αγορά. Το συμβουλεύει (Α, α, 113) βρίσκε- ιαι κοντά ίου οτην σρρώστεια ίου (Α, α, 119), φροντίζει για ας παρέες του (A, β, 125). Πέρα όμως οπό τη φροντίδα της φυ οικής ευημερίας του τιαιδού της, ορχίζει v/j επιδρά συνειδητά και έ|Μΐιραικια οτη μόρφ;οοΐ| και τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Συνοδεύει την κόρη της στο μου ocio (Β : γ, 32) και ιης εξηγεί ια εκΟέματά του.
Δεν περηιένει από τον άντρο ιης, να πάρει αυτιός αποφάσεις και ν' πκολουΟήπει αυηή υποτακτικά, αλλά αποφασίζουν από κανού, Αποτραοίζει μόνη της για οριομένα καθημερινά προβλήματα και η απόφασή της έχει βαρύ- τητο (Α, α. 128).
Πέρα από το καθημερινά προβλήματα την απασχολούν και ούγχρονα κοινωνικά θέματα τα οποία προσπαθεί να μειακεχτίισει οια παιδιά της (Β , γ, 90).
Η εικόνα της μητέρας δεν πα- μουοιάζεται πάντα οτην ιδανική ιης μορφή. Βλέπουμε κι ένα αρ- νηι ,κύ πρότυπο, (Β, α, 51) μια Μητέρα όμως roo πραγματική και πιο καθημερινή, που εκνεύριζε Iül με τη φλυαρία του γιου της κοι ίου φέρεται απότομα.
-την παλιά πατριαρχική οικογένεια των αναγνωστικών ήταν οδκινότητο να έχει η σύζυγοι; μεγαλύτερη ηλκία από ι,ον άν- ΐρο ιης. Σήμερα τα αναγνωστικέ ιολμούν να παρουσιάσουν αυ " ίν ιην ιτραγμαπκότηια (πατέ- Ρ°ς 37 χρονών · μητέρα 38). (Β,
5 . 21 ) .
Σε ορισμένα σημεία όμως fu καινούργια εγχειρίδιο εξακολου Βούν να εμφανίζουν τη μητέρα με ιην παραδοσιακή της μορφή. Ο ψυχικός της κόσμος είναι πιο ευαίσθητος <ιε σχέση με τον άντρα. Κλαίει και γελάει μαζί, ά- ιαν γυρίζει ο άντρας της από ιη Γερμανία (Α, α, 173). Η γυναίκα του ναυτικού, που μέχε οό σπίτι με τα πο διά της περιμένο- ντας ]ΐε αγωνία γράμμα από τον ανιρττ της, είναι μία εικόνα που δεκαετίες τώρα τη βλέπουμε στ' αναγνωστικά ( Β, β, 57). Διαβάζουμε στο κείμενο «...εκείνη ίο πήρε το γράμμα και ιο άινοιξε βιαστικά. Τα χέρια της έτρεμαν ε λαφρά κι έσκισε λίγο την άκρη της κόλλας... Τα μάτια της έτρεχαν πάνω στο χαριί οαν δύο φω- τε νά μπαλάκια, αριστερά δεξιό. Το πρόσωπό ιης άλλαζε όψη. Σε μία στιγμή έσμιξε ία τρρύδ α της σούφρωσε τα χείλη ιης και φάνηκαν ζαρωματιές στο μέτωπά της,.. Ότσν όμιως γύρισε σελίδα. το πρόσωποό της άμχιοε να στρογγυλεύει και ία μάτια της να μεγαλώνουν. Σε λίγο γέμισαν δάκρυα, αλλά ήταν από γελαστό μάτια...». Βλέπουμε οτο παραπάνω απόσπασμα μια εξωτερίκευση συναισθημάτων, που δεν εμφανίζεται πουθενά οε κάποιον άντρα πρωί αγων στή των ονα- γνωστικών.
4. Η θέση του άντρα
Στην ελληνική κοινωνία ο πο τέρας θεωρούνταν πάνια απόλυτος αρχηγός της οικογένειας είτε ήταν σωστός είτε όχι. Από τις δικές του ικανότητες εξαρτιόταχ· η υλική ύπαρξη ολόκληρης της οικογένειας. Την πραγματικότητα αυτή την καλλιεργούσαν όλα τα προηγούμενα αναγνωστικά. Παρουσίαζαν τον πατέρα οαν το σημαντικότερο πρόσωπο της οκο γένειας που πρόπφερε γενναιό-
δωρυ υλική και ηθική ευημερία σ' αυτήν και ως αντάλλαγμα τιε- ριίμενε απόλυτο σεβασμό και υ- πακοή.
Η ιδανική εικόνα του πατέρα διαφοροποιείται ατπ νέα εγχειρίδια. Δεν τον βλέπουμε ce προχ’ο- μιακή θέοη οιην οικογενειακή ιεραρχία. Μ θέση του μέσα στην οικογένεια φαίνεται ισότιμη με της συζύγου του.
Από τις πρώτες εικόνες του αλφαβητάριου φαίνεται η διαφοροποίηση της θέσης του μέοα στην οικογένεια. Για πρώτη φορά οε ελληχ’ΐκά αναγνωστικό τον βλέπουμε να φοράει ποδ ά και ν ' ασχολείται με δουλειές του σπιτιού. Και στο αναγνιΡττικό της Β ' τάξης ( Β, γ. 56) εμφαχτ'ζεται να μαγειρεύει μόνο που εδιίι η είσοδός του στηχ' κουζίνα γίνεται κάπως ήπια (ασχολείται με ιο νοικοκυριό επειδή ο ίδιος είχα οοειούχος ενώ η γυναίκα του εργάζεται). Η εικόνα αυτή ξεφεύγει εντελώς από την παραδοσιακή εικόνα του πατέρα, γι αυτό και προκαλεί ποικίλες αντιδρά- οεις. Είναι όμως γεγονός αναμφισβήτητο ότι ο ρόλος του μέσο στην οικογένεια έχε· αλλάξει, τώρο που η μητέρα επεξέτεινε τη δραοτηριότητά της οτον επαγγελματικό και νοινωναχό τομέα.
Μέοα ατα αναγνωστικά παρουσιάζεται ο πατέρας πιο πραγματικός και πλησιάζει περιοσότερο κα με φυσικότερο τρόπο τα παιδιά τ.ου (Α, β, 125). Τον συναντάμε να συζητάει μαζί τους για διάφορα θέματα. Για τη λειτουργία του κομπιούτερ (Α, β. 117) για τη συμπεριφορά του νεογέχ'- νητου (Β, γ, 22) κ.τΛ. Δεν είναι αυταρχικός και δεν προσπαθεί να επιβάλει τη γνώμη του υπό τύπο διαταγής. Συζητάει με τα παιδ ά του και βγάζουν από κοινού ορισμένα συμπεράσματα (Β, α. 89),
Σε κάποιο κείμενο της β' τά
79
ξης διαβάζουμε τον παρακάτω διάλογο :
— Δημητράικη, μάζεψε το χαρ τί και ρίξ 'το οτα σκουπίδια
— Ό χι μάζεψε το εού.— Μα, Δημητράκη, εού το τιύ
ταξες και θέλεις άλλος να το σηκώσει.
Αν δεν μπεοουσες, εν τάζει.Ο Δημηιράκης το κατάλαβε.
Πήρε το χαριάκι... κλπ.Μέοα αε αρκετά κείμενα χάνε
ται (ο μπαμπάς) φίλος με τα ιται διά του. παίζε μαζί τους και δεν δίνει την εικόνα του ππντογνώ- οτη και του αλάχθαοτου (Β, γ, 49), (Β , δ. 18),
Από τη θέση του πατέρα και της μητέρας μέσα οςην οικογένεια όπως την παρουσιάσαμε παραπάνω γίνεται φανερό ότι η ια- ρουσία και των δύο γονέων κοντά στα παιδιά είναι εξ ίιτου έντονη. Η ισότητα του πατέρα και της μηιέρας έχει φτάσε· σε τκα- νοποιη πκό επίπεδο.Παρα ι ηροάμε όμως ουχχό ένα διαχωρισμό σπς σχέσεις των παιδιών με τους γονείς τους ανάλογα με ιο φύλο τους. Δηλαδή ο ιτατέρας πιο ου- χνά παρουσιάζεται με το γιό ή ο παππούς )τε τον εγγονό και η μη- ιέρα με την κόρη ή η γιαγιά ιιε την εγγονή (Β . γ, Θθ), (Α, α, 100), (Β, α, 23), ( Β, α, 89). (Β. γ, 22), (Α, β, 117). (Α, α, 105), (Α, α. 138), (Α, β, 19β), (Β . γ, 32), (Β,β,83). Αυτό είναι ένα γεγονός που μας προξένησε εν τύπωση, χωρίς να μπορούμε να δώσουμε μ α κάποια εξήγηση.
Παραιηροόμε ακόμη ότι συ- χνότερα εμφανίζονται ο πατέρας |ΐε ίο γιό παρά η μητέρα με ιην κόμη ως πρωταγωνιστές κειμέ- γωνιοτές κειμένων (6 προς 1), γερανός, που προσφέρει ποσοτική υπεροχή στην εμφάνιση του ανιρικού φύλου στην οικογένεια.
Έντονη διαφορά όμως συνεχίζει να υπάρχει στα δύο φύλα. C-
κεί όπου τα βλέπουμε έξω από το οικσγε νε ακό τους περιβάλ- λοχ· Οι συγγραφείς, όταν θέλουν να περάσουν στα παιδιά κά ποιο σοβαρά μήνυμα, το παρουσιάζουν συνήθως μέοω ιου άντρα. Στο κείμενο «ο κλόουν» (Β.α, 35) ο πρωταγωνιστής προβληματίζει τα παιδιά με πολύ όμορφο τρόπο, πάνω σε σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Άντρας είναι ο ζωγράφος ( Β, β, 13), που προσπαθεί να μυήσει τους μαθητές οτα μυστικά της ζωγραφικής. Ο γέρο - Λάμπρος (Β α. 97) είναι ο πολεμιστής που οτα χ·:άτα του αγωνίστηκε για την πατρίδα.
Την αγάπη για το βιβλίο την εμφυσώ στα παιδιά ο θείος Στρα- τής ( Λ,β.51 I. Μόνο μια κυρία ( Β, δ, 38) η κυρία Λένα, αγωνίζεται για το καλό του κοινωνικού συ χόλου μέσα από ίο σύλλογο της γειτονιάς της.
Ένα ακόμη θετικό σημείο των σημερ νών αναγνωστικών, που δεν πσέπει νο παραλείψουμε είναι ίο ότι παρουσιάζουν και άντρα δάσκαλο στην πρώτη τάξη του δημοτικού.
Πρέπει όμως να αναφέρουμε ότι τα καιχ'-ούργια αναγνωστικά όπως και τα παλιό τροφοδοτούν τη σκέψη των μαθηιών με άνισυ οριθμό επαγγελμάτων σε σχέση με τα δύο φύλα. Η ανισορροπία του πίνακα ( Πίν. 1) με 35 ανδρικές ασχολίες και 7 γυναικείες επιβεβαιώνει τη φυλετική θέση που εξακολουθεί να υιοθετείται από το σχολείο και ερμηνεύει ή δικαιολογεί την αντρική κυριαρχία, αρκετά έχπονη ακόμη στην ελληνική κοινωνία.
Εκτός από την παραπάνω παρατηρούμε και μερικές άλλες ανισορροπίες. Στα τεύχη της β' τάξης έχουμε 30 μαθήματα με πρωταγωνιστές αρσενικού φύλου ενώ 14 μαθήματα με πρωταγωνιστές θηλυκού φύλου.Στα αναγνωστικά της Α' τάξης
τα κείμενα είναι ισάριθμα προς ιο φύλο των ηρώων. Ε οης παρουσιάζονται άνδρ,ι.ς ετ νομοί συγγραφείς σε 51 μαθή] ία ενώ γυναίκες μόνο σε 20 c βιβλία και των δύο τάξεων.
5. Παππούς - γιαγιά
Ο παππούς και η γιαγιά εί κολουθούν να θεωρούνται 6ο κά μέλη της ελληχ'ΐκής οικο νέ ας, Αν κται δεν παίζουν ( νέα αναγνωστικό πρωτεύοντα λο, δεν παύουν αρκετές φο( να υπάρχουν στο σπίτι. άτ ζούν με τα παιδιά και ία εγ1 νια ιούς. Ε)ΐφανίζονται ακόμη ζούν στο χατριό μακρινά από παιδιά τους χ<ι>ρίς όμως χ'α νουν την επαφή μαζί τους. Εχ ιότερη είναι η παρουσία τ< στα αναγνωστικά της Α' τάί (11 κεφάλαια) απ' ότι στις (3 κεφάλαια) και μερκές ακτ αόρατες αχ'αφορές.
11 ιδανική εικόνα ταυ πατυ δεν είναι μια πιστή απσιιιίμι ιου παραδοσιακού οικογενειάι με χαρισματική εξουσία. Ο ρό ιου είναι περισσότερο κοντό ι εγγόν α του. Τα κρατάει σ ιροφιά, παίζει και συζητάει |ΐ τους ( Β. β. 17), (Α. α, 135). τάσης βλέπουμε να δίνει με παράδειγμά του ένα πατριωΐ δίδαγμα στα παιδιά ( Β, ß, S «Εγού θα μείνω να προσέχω
σπίτια» λέει ο παππούς κατά εισβολή των Τούρκων οτην προ, ενώ η υπόλοιπη οικογέχ εγκαταλείπει το χωρ ό.
Σε κάποιο κεφάλαιο της τάξης διαβάζουμε (Α. α, 1 «Το μεσημέρι στο σπίτι βοηθ όλοι να ετοιμαστεί το τροιπέζ
— Στον καιρό μας οι γυνατ ετοίμαζαν το τραπέζι, είπε η αγ ά.
— Άλλαξαν οι καιροί, γιο είπε χαμογελώντας ο πααιποι
Ο παππούς εδώ εμφανίζει ut
80
ΐ ϋπος ιιρσοδευπκός, που ακο- οιθι'ί την ιποχή του ενώ η γιο ,ιό παραμένει πιστή στο παλιό ,,ρόιυπο της γυναίκας - νοικοκυ-ός.
νΓ όΧ,\α σημεία βλέπουμε η >ιογιά να βρίσκεται κοντά στα γγήνια ιης. να τα μιλόε τρυψε- (ι και να ίο διηγείται παραμύ
θι «για βασιλοπούλες και κουτά ορνίθια» (Λ, α, 179). Δεν είναι ήιιος και αυτή τελείως ξεκομμένη και από τα σημερινό προβλήματα (Λ, β. 95). «Χιλιάδες άν- Η,ηπαι ζητούσαν να σταματή- οοον ο πόλεμοι και να γίνει ετ- μήνη οε όλο τον κόομο, γ'π να ζοόν όλοι αγαπημένοι και χαμού liev.ii», εξηγεί μία γιαγιά στην ί'γγονή της.
6. Αγόρια - κορίτσια
Σια καινούργια αναγνωστικά, όπου διαπιστώσαμε μια γεν'ΐχότε- μη ημσαπάθεια ανανέωσης, ο παράγοντας «φύλο» δε φαίνεται να παίζε ιον ίδτο καθοριστικό ρόλο γιο ιην ποιότητα των διαπρασω- πτ<ών σχέσεων μεταξύ παιδιών, Και τα βιβλία της Α' και τα βι- βλία ιης Β' τάξης, δίνουν ποοο- Ίικό αΧλά και ποιοτικά την ίδια σχεδόν έμφαση στο αγόρι και στο κορήο . Βαθιά ριζωιμέχ'η όμως ε ξακολουθεί να υπάρχει, και ανα- ραπιέται κανείς ιτάοο καιρό ακόμα θα υπάρχει, μια διαφορετική (πάθη αις προς το τρύλο, έτρι που υλικά Υα περνά στον αναγνώ- 111Π των σχολικών εγχειριδίων μαζί με το μήνυμα ττ|ς ισότητας κάπου - κάπου έμμεσα ίο μήνυμα της αν σότητας.
Ξεφυλίζοντας κανείς ίο αλφαβητάριο θα διαπιστώσει αμέοως π|ν ιΐσάπμη παρουσία αγοριών και κοριτσιών. Εάν είχε κάποια ί'παψή με ι α βιβλία του δημοτι- κ°ό θα ανινληφθεί αμέπως άτι η εικόνα του κοριτσ ού με την ινού κ’λο στο χέρι έχει εκλήψει. Αγό
ρια καν κορίτσια χορεύουν τρέχουν, παίζουν μαζί. Στα περισσότερα κείμενα εμφανίζονιαι μαζί, σαν αδέλφια, παν φίλον οαν συμμαθητές. (Α, α. 1521, (Α, α. 166), (Α, β, 67), (Β .6 .6 7 ). ( Β, β. 85). Οι ήρωες - πρότυπα λειτουργούν (ΐέσα στην ομάδα τπερ ocóτέρα σαν παιδιά παρά σαν αγόρτα και κορίτσια. ( Α, 6.44 ) , ( Α, 6, 99). Παιδιά και των δύο φύλων συζητούν και παίρνουν κοινές απο φάσεις. Εντύπωση κάνει ο διάλογος που επικρατεί στις διαπροσωπικές τους οχέιοεις. Κανείς δεν αυθαιρετεί κα δεν επιβάλει τη γνώμη του. Τα παιδιά δεν υποτάσσονται και δεν υπάκουου ν πα θητιιχά στους μεγάλους. Ακόμη και η δασκάλα (Β, α, 43) (Β, β, 23) αναθέτει εργασία ο ' αυτά ύστερα από πρότσ.ή τους ή ύστερα από συμφωνία μαζί τους, Παρουσιάζονται ο·αν αυιόντμες υπάρξεις, neu οργανώνουν στο παιχνίδια τους τη δική τους μικρή κοινωνία χωρίς επεμβάπε ς των μεγάλων. (Α. β. 33), ( Β. β. 65), ( Β, γ, 6). Εκφράζονται ε λεύθερα μέσα από το παιχνίδι θί γονιας μόλ’οτα μερικές φορές καίρια κοινωνικά και παιδαγωγικά προβλήματα, όπως διαβάζουμε στον παρακάτω διάλογο του εγχειριδίου της β' τάξης (Β, α, 95) «...ΕΝΑ Κ Ο ΡΙΤ ΣΙ: θα ήθελα να είχε κάθε γειτον ά ένα οικόπεδο ελεύθερο.
ΟΛΗ Η ΤΑΞΗ: Μακάρι να είχε.
ΕΝΑ ΑΓΟΡΙ : θα ήθελα και ία βιβλία του σχολείου να ήταν αστείο οαν τα μικηιάους.
ΟΛΗ Η ΤΑΞΗ: Μακάρι να ήταν!
ΕΝΑ Κ Ο ΡΙΤ ΣΙ: θα ήθελα ν' άφηναν εμάς τα παιδιά μια βρο- μάδα να κυβερνήσουμε τον κόσμο.
ΟΛΗ Η ΤΑΞΗ: Μακάρι να μας άφηναν...» κλπ.
— Αγ-όρια και κορίτσια παρου-
οιάζονται σαν όντα ενεργητικά, που παίρνουν πρωτοβουλίες και αναλαμβάνουν ευθύνες (Α. β. 26), f Β, α, 43), (Β, δ. 42) «Ο θωμάς και η αδελφή τρυ η Ρέα... βρήκαν μια ουνωαγή μαγειρικής. Η συνταγή έλεγε:...
— Ά ντε να το φτιάξουμε κι εμείς, είπε ο θωμάς,
Ανασκουμπώθηκαν λοιπόν και στρώθηκαν οτη δουλει».
Τα παιδιά που εμφανίζονται )ΐέσα οτα κείμενα έχουν δημιαυρ γικότητα. φαντασία και χιούμορ. (Α, β, 128). Α, β, 32), Β. β. Θ5). (Β. β. 27). Προβληματίζοντα- και κάνουν διάφορες σκέψεις πάνω ο' αυτά, που τους λένε οι μεγάλοι. «Τι δύσκολο που είναι να κάχεις όσα σου προστάζουν οι μεγάλοι!» λέει μεταξύ άλλων ένας μικρός στα κείμενο της β' «το ραδιόφωνο». Και ο' ένα άλλο κείμενο της Α' τάξης διαβάζουμε: «Η Μαρία ξέρει πως κι ο Δ - ονυιαάκης μεγαλώνοντας θα καταλάβει ότι είναι μεγάλη χαρά όχι μόνο να παίρνεις αλ\6 και να δίνεις. Κι ακόμα πως είναι ποΧλό πράγματα που ι ' αγτοπάιιε πολύ και τα μοιραζόμαστε με τους άλλ'-υς.
Αυτά οκέςιτεται η Μαρία κι τ νους της πάει στον ήλιο κα στη δασκάλα της». Οι τραβληματ ομοί αυτοί Βέβαια ανεβάζουν τη θέση του κοριτσιού μέσα σια βιβλία, παρενθετικά όμως αναφέρουμε ά τι τέτοιες σκέψεις δεν είναι δυ νοτόν να γίνουν από παιδιά ου τής της ηλικίας.
Στηχ1 οικογένε α βλέπουμε τ ' αδέλφια να υπερέχουν όχι λόγω φύλου αλλά λόγω ηλικίας (Α. 0,21), (Β , δ, 7).
Μέοα στα κείμενα συναντούμε παιδιά, που έχουν το δικαίω- ωμα να έχουν ελαττώματα χωρίς αυτό να τα καταδικάζει υποχρεωτικά (Β, β, 65). Τα βλέπου με να μαλώνουν χωρίς να υποχωρούν τ' αγόρια ή τα κορίτσια.
81
«— Εμείς δεν ξαναπαίζουμε μαζί οας, είπε η Κατερίνα.
Εσείς όλο το δικό σας θέλετε να γίνεται.
— Και εοείς δεν πάτε πίσω ε ίπε θυμωμένος ο Παύλον,.
Ο καβγάς συνεχίστηκε και μέσα στην τάξη».
Είναι φανερό ότι η θέση του κοριτσιού έχει ανέβει οε οχέση με τα προηγούμενα αναγνωστικά. Εξυπνάδα, αποφασιστικότητα. (Α, β, 85). (Β. β, 65), (Α. β, 26) χαρακτηρίζει τα κορίτσια εξ ίισου με τ' αγόρια. Διαθέτουν δια νοητικά προσόντα και τα καταφέρνουν το ίδιο καλά με τους συμμαθητές τους στα παιχνίδ α (Α, β. 128), (Α, β, 44).
Είναι αξιόλογη η προσπάθεια των συγγραφέων να αποφύγουν εκδηλώσεις φυλετισμού οτα νέα αναγνωστικά. 'Ομως τα βιβλία θα ήταν διαφορετικά, αν ο μη φυλετισμός προέρχονταν όχι μόνο από μια προσπάθεια των συγγραφέων, αλλά αιπό μια βαθύτερη κα γενικότερη στάση της κοι νωνίας. Όσο κι αν προσπαθεί κα νείς να κρύψει βαθιά ριζωμένες τάσεις, έρχεται πάντα μια στιγμή που προδίδε roí.
Αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Ο συναισθηματικός πλούτος, που από παράδοση χαρακτηρίζει τη γυναίκα κάνει κι εδώ την εμ- φάν οή του. Το κορίτσι εμφανίζεται ρομαντικό (Α α, 120) συναισθηματικό (Α, α, 128), ευαίσθητο (Β, α, 32), όπως στο ποι- ηιματάκι που ακολουθεί.«... Σ ' ένα κλουβάκι εσύ. Κτ εγώ α' ένα στενάχωρο μπαλκόνι Κρυφά οου ανοίγω το πορτί. Πώς χαίρομαι τη λευτεριά σου! néfra στ,ου κάμπου τη γιορτή,..».
Το κορίτσι στο παραπάνω ποίημα ελευθερώνει το μικρό της φίλο, το πουλάκι και χαιρέτα τη λευτεριά του γιατί το ίδιο ζει ο ένα στενάχωρο μπαλκόνι.
Σ ' ένα παιχνίδι των παιδιών «μαγαζιά» τ ' αγόρια διαλέγουν επαγγέλματα που από παράδοση είναι αντρικά ψαράς, μπακάλης, καφετζής, έμπορος και μόνο ένα κορίτσι γίνεται φαρμακοποιός (Β, γ, 52).
Ο Βάΐας (Β . β, 37) δείχνει θάρρος καθώς πηγαίνει οτο σχολείο από το απομονωμένο σπία του, περνώντας από έναν ερημικό δρόμο κι ένα ετοιμόρροπο γε- φύιρι, ενώ κάτι ανάλογο δεν 6λέ πούμε αε κανένα κορίτσι των αναγνωστικών.
Σημειώνουμε βέβαια και μια αντίθετη συμπεριφορά αγοριού. Ο Γιωργάκης δ ακατέχεται από το φόβο της μοναξιάς (Β α, 69), αλλά υπάρχει η διευκρίνιση ότι το ογοράκι είναι μόλις 5 χρόνων.
Ο Διαμαντής ( Β. δ, 60), που είναι αυνομίλικος της Έφης είναι αία παιχνίδια πολύ rao τολμηρός απ' αυτήν. Σκαρφαλώνει στο δέντρο και κάνει ακροβατί- ες. ενώ η Έφη τον παρακολουθεί με θαυμασμό.
Α. ΠΙΝΑΚΑΣ
Α ν δ ρ ι κ ά
Ταχυδρόμοςναυτικόςγιατρόςψαράςξυλοκόποςεργάτηςοδηγός ταξίψιλικατζήςδάσκαλοςασυρματιστήςλοστρόμοςμπακάληςμανάβηςβοσκόςγεωργόςτεχνίτηςκουλουρτζήςποιητήςm αθμάρχηςοικοδόμος (μάστορας)κλόουν
Το τολμηρότερο πα'δί μιας
μάδας από αγόρια και κορίτσια είναι ο Παντελής, που πρώτος σκαρφαλώνει στην κορυφή ενός χωμάτινου λόφου σαν αρχαίος πολεμιστής (Β, γ, 28).
Μέσα στο πνεύμα της εξέλι ξης των αρχών και των ιδεών που επικρατούν στα νέα εγχε ρίδια έχουν γίνει πολλές αλλαγές θετικές στο θέμα της αότη τας των δύο φύλων, όπως τονίσαμε κατά τη διάρκεια της μελί της μας. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε ότι σε αρκετά ας μεία τα βαραίνει ακόμα το παρελθόν.
Το ευχάριστο είναι ότι γίνονται θετικά βήματα όαον αφορά ι βαίπκιό υλικό της δημοτικής η παίδευσης. Χρόνο με το χρόνο το σκολείο αποκτά τη δυνατότητα να μυήσει τα σημερινά ελληνόπουλα με τον πιο κατάλλη.λ τρόπο στον πολιτ ομό, του οποί ου αν σήμερα είναι το προϊόν cu' ρΌ θα είναι οι φορείς.
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ
τροχονόμος ζωγράφος καπετάνιος ζευγάςμπουλτοζιέρης τεχνίτης OTE καφετζής έ|ΐπορος μηχανοδηγός καραβοκύρης ηθοποιός ψιλικατζήςτεχνικός τηλεοράσεων
Γ υ ν α ι κ ε ί ο Δαίεκάλα εργάτρια καπειάνιοσα παιδίατρος διευθύντρια ιοοπάνιασα φαρμακοποιός
82
Οδοιπορικό φυτεία 1983ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μυμιώ Γεωργίου - Νίλίσεν: «Η οικογένεια ota αναγνωστικά του δημοτικού» Κέδρος 1980.
Άννα Φραγκουδάκη: «Τα αναγνωστικά βιβλία του δηιμοτ- κού ο χολείου» θεμέλιο, Αθήνα 1978.
Α. Βελαλίδης - Κ. Καλαπανί- δαη - X Κανάκης: «Η Γλώσσαμου», Αναγνωστικό πρώτης Δημοτικού.
Α. Βελαλίδης - Α. ΒουγιούκαςΚ, Καλαπανίδας - Ν. Κανάκης:
sil Γλώσσα μου». Αναγνωστικό δευτέρας Δημοτικού.
(Συνέχεια από τη σελίδα 77)Το Οδοπορικό pac δεν τελειώνει
εδώ, θα χρειαστεί συνέχιση της προσπάθειας για την ανίχνευση του πασελ- θόντος. που σίνουρα έχει πολλά ακόμη να μας αποχαλύψει.
Μέσα στο σύγχρονο περιβάλλον τα έργα και οι παραδόσεις του παρελθόντος παραμένουν, σαν μικρές πολλέο φορές οάσεις, που έχουν τα στοιχείο της ισορροπίας της ποικιλίας του ανθρώπινου μέτρου και μας αποκαλύπτουν τις ρίΖες μας.
Ας προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε αυτές τις καθαρές ανθρώπινες aEiec που δεν υπάρχουν πλέον ούτε στο έο- γο που δημιουργούμε, αλλά ούτε και CT. / τρόπο της Ζωής που Ζούμε σήμερα.Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ
Ευχαριστούμε τον Πρόεδρο της Κοινότητας Φυτείας κ. Κων/νο Τότσκα. το Κοινοτικό Συμβούλιο, τον Ιερέα π.
Αθανάσιο Μαρμαρά και το Σύλλογο Φυτειωτών - Βέροιας, για τη συμπαράσταση στην προοπάθειά μος, και τον κ. Γεώργιο Ζιώγα, για την οικονομική ενίσχυση.Π Α Ρ Ο Υ ΣΙΑ ΣΗ ΕΡΕΥΝ Α Σ
Το υλικό της έρευνας -Ο Δ Ο ΙΠ Ο ΡΙΚΟ ΦΥΤΕΙΑ 1983- παρουσιάστηκε:
α) Στη Βέροια 21 Ιανουάριου 1984 στην αίθουσα Βαθμοφόρων Τοπικής Ε φορείας
β ) Φυτεία 7 Μαρτίου 1984 στην αί θουοα του Κοινοτικού Καταστήματος
γ) Αθήνα 10 Μαρτίου 1984 στη 2η Πολιτιστική Ανιχνευτική Ενημέρωση, αίθουσα Αθανασίου Λευκαδίτη.
Στην έρευνα πήραν μέρος οι Βαθμοφόροι και Ανιχνευτές: Ν. ΑμποτΖί- δης. Α. ΒύΖας. Γ. Ζαρχάδας, Γ. Κα- Ζα.ττΖίδης. Λ. ΛάΖος, Μ. Λάμπρογλου, Ν. ΟουσουλτΖόγλου, Λ . Σπάρου, Κ. Σταυράπουλος, Κ. Ταμπακόπουλος. Σπ. Τελλίδης και I. Τσομήτρος.
ϋ; δύο κύκλοι λαμπίριζαν παράξενα αε: στη μεσημεριάτικη λάβα.-'¿ιες ξεχασμένες έσβηναν Τ·α να ξαναγεννήσουν στο σκοτάδι Μυρτιάς κλωνάρι στεφανώνει τις τσιμεντένιες κολώνες που σε περιτρυγυρίζουν.Ιν,: ανάμνησιν ηρώων ξεχασμένων."Τήδε κείμεθα, τήδε κείμεΟα..,» τειθόμενοι, ή μη πει'θάμενοι.1® τταχτύ χρώμα των μαλλιών σου
έσβηνε αργά.μέσα στο φως της μέρας που ανατέλλει.Βολομένη μνήμη, εκπνοή ζωής.Μια έκκλιση ακόμα, μη σταματάςΜια εκκλιση σε τί:ν _ , ,-“ 5 τι που σε προσμένει.Ι'-οεσα στο λαιμό μου ένα κοκάλινο μενταγιόν
'Lí μύρια χρώματα βαμμένο :'-7ΐ ξεψύχησα.
«Τήδε κείμεθα»Κ ι όλα έγιναν άσπρα, ολόασπρα.Ενα σκυλί ούρλιαζε ξαφνικά
και οι αγωγιάτες στο λιμάνι καρτερικά να περιμένουν.Έρημος, έρημος ο δρόμος.«Τήδε κείμεθα, τήδε κείμεθα...»Κ ι όμως τίποτε δεν αργοσαλεύει Κ ι όμως ούτε ένα άσπρο πανί στο βάθος του πελάγου.Ερημη, έρηιμη η θάλασσα.
Κ ι εσύ θα περιμένεις την Αυγήνα δεις τον πρώτο ήλιοπίσω από τις αρχαϊκές κολώνες.
«Σαντορίνη Απρίλης ’84»
Λήρα Γεωργία
83
ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΕΝΤΡΟΚΟΜΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΚ(Περιλήψεις ομιλιών)
(.) Σύλλογος γεωπόνων X . Η μαθία; τΤ'.ς — ¿7 ΑπριλίουI Θ8Γ> οργάνωοε στην Βέροια ( χί- (5:υσ<χ Λντωνιάόίΐο; Στέγη Γ :χ α αάτων και Τεχνών Λήμου Β έ ροια;) οιεΘνέ; οεντροκοαικό τυ- νεοριο όπου ειοικοί επιττήαονε;
Ι'/λληνε; και ξένοι ανέπτυξαν οεντροκομικά θέματα που έχουν τχέτη με τα είόη οπωροφόοων που καλλιεργούνται ττην περιοχή μ α ; όπου; είναι η ροδακινί οί, η κεράτιά, η αχλαδιά και η μηλιά. Γ ια την ενημέρωση των αναγνωστών, από το σημε- ρινό τεύχος και σε συνέχειες Θα δημοσιεύσουμε περιλήψεις των ο- μιλιουν που ανεπτύχΘτκαν στο συνέδριο.
I I συντακτική επιτροπή.
1) Πανόραμα της Ροδα- κινοκαλλιέργειας στην Ι ταλία
του(C A R LO F ID IG H ELLI(Κάρολος Φιντιτοέλλι)
IN STITU TO SPERM IN EN TALE PER LA FRUTTI CO LTU R A
ROMA - ITALIA
Η παραγωγή ροδάκινων ατην Ιταλία βρίσκεται εδώ και μερικά χρόνια στο στάδιο της επέκτασης Η ετήσιο παραγωγή έχει Εεπεράοει το 1,5 εκατομμύριο τόννους. Από τα σύνολο της πο- ραγωγης το 70% περίπου είναι ποικιλίες για νωπή κατανάλωση, το 15% συμπύρηνα και το 15% νεκταρίνια. Η μεγαλύτερη επέκταση γίνεται στα νεκταρίνια καθώς ιιαι στα συμπύρηνα, που δι- αδ δενται χάρη της ενίσχυσης
της τιμής από την Κοινή Αγορά. Οι δύο πιο ενδιαφέρουσες περιοχές της ροδαχ.νςχαλλιέργειας είναι η Εμίλια - Ρομάνια (το ανατολικό τμήμα της) και η Κομπανία (ΚαΖέρτα. Νεάπολη και Σαλέρνο). Η ρσδοχινιά καλλιεργείται επίσης και στις περιοχές Βένετο και Πιεμό/τε, Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια βαθμιαία μετατόπιση της καλ λιέργειας προς τις Νότιες περιοχές. Πιοτεύεται ότι αυτό θα συνεχιστεί και στο μέλλον.
Τα πιο διαδεδομένα σχήματα στις νέες φυτείες είναι η παλ- μέτα (με τις διάφορες παραλλαγές της: Κανονική, ακανόνιστη, ελεύθερη κλπ.) και ο ατρα- κτοειδής θάμνος (κυπαρισσκι) με πυκνότητα φύτευσης 70 — 150 δεντρύλλια στο στρέμμα (αποστάσεις φύτευσης 4,5—5 μέτρο μετσΕύ των γραμμών και 1,5— 3.5 επί της γραμμής.
Το πιο διαδεδομένο υποκείμενο είναι ακόμα το σπορά φυτό (80—85%) ενώ τ’ άλλα υποκείμενα όπως το αμυγδαλοροδάκινο GF 677 κοι οι δαμασκηνιές DAMAS 1869, SAN G IU LIA N O 655,2 και G F 43 έχουν χρησιμοποιηθεί για εδάφη ειδικής κατηγορίας.
Το εύρος ωρίμανσης των ποι- ικλιών είναι πολύ μεγάλο και καλύπτει μια χρονκή περίοδο που αρχίΖει από τα μέσα Μαΐου και τελειώνει τέλος Σεπτεμβρίου.
Μια τεχνική ειδικευμένη που όλο κοι περισσότερο επεκτείνε- ται. είναι η εντατική καλλιέργεια υπό κάλυψη, για την πρώιμη ω- ρίμανση των καρπών κατά 20 τουλάχιστο μέρες.
2) Προσανατολισμοί καλλιέργειας της με και αχλαδιάς στην Iτ<
του(C A R LO F ID IG H ELL (Κάρολος Φιντιτοέλλι
IN STITUTO SPERMINEN PER LA FRUTTI C O LT l
ROMA - ITALIA
Η καλλιέργεια της μηλιά οκεται εδώ κοι μερικά χ στο στάδιο της επέκτασηε εκείνη της αχλαδιάς μετ εντυπωσιακή επέκταση τγ ρίοδο της δεκαετίας του πέρασε στην συνέχεια σε οδο ισοροπίας.
Η ετήσια παραγωγή μή̂ νέρχετοι περίπου σε 2,5 ι μύρια τόννους. ενώ εκείν αχλαδιάς είναι 1,2 εκατό τόννους.
Λ Λ Λ
Η παραγωγή των μήλων συγκεντρωμένη στην kc
του ποταμού Αίδίγη (Μπο> - Τρέντο) κοι στην Εμίλι μάνια (Φερράρσ και Μπόλι Σημαντικές ποσότητες | παράγονται στο Βένετο, στ μόντε και στην Κομπανία
Η παραγωγή των μήλων ποικιλία είναι ως εΕής:1) Ομάδα Γκόλντεν Ντε
λίτοιους2) Ομάδα Ρεντ Ντελίτσι
ους (Στάρκιν κλπ)3) Ομάδα Ρσμ Μπιούτι4) Λοιπές ποικιλίες
Οσον αφορά την Πκί Ντελίτσιους οι κλώνοι π<
84
Δ ιεθ νές δ εντρ οκ ομ ικ ό συνέδριο
ριαρχούν ανήκουν οτον τύπο Στάνταρ. Ιδιαίτερη Θέση έχουν οι κλώνοι των οποίων η επιδερμίδα των καρπών δεν παρουσιάζει ευαισθησία στην σκουριά όπως είναι η Σμούθ (SM OOTH E) η Γκόλντεν Β, η Μπελγκόλντεν (BELGOLBEN) κλπ. Οι κλώνοι σπουρ δεν ξεπερνούν το 5% του ουνόλου. Γιέλουοσπούρ (Y E L LOW SPUR) κλπ.
Οσον αφορά τα Κόκκινα Ντε- λίτσιους, αντίθετα οι κλώνοι του τύπου σπουρ υπερέχουν και ξεπερνούν το 60% του συνόλου των δεντρυλλίων που φυτεύθη- καν τα τελευταία χρόνια όπως είναι τα Ρεντ τσιφ (RED C H IEF), Ορεγκον σπουρ (O R EGON SPUR) κλπ. Οι πιο διαδομένοι κλώνοι του τύπου Στάν- ταρ είναι η Χάϊ έρλι (Η I EA R LY) Στάρκιν (STA R K IN G ), Ton ρέντ (TOP RED ), Κλαοίκ (CLASSIC) κλπ.
Τα υποκείμενα της μηλιάς που κυριαρχούν είναι τα Μ9 και Μ26 για τις Στάνταρ ποικιλίες και ΜΜ106 και το σπορόφυτο Υια τις σπουρ ποικιλίες ή κλώνους.
Η κσλλιέργεια της αχλαδιάς είναι συγκεντρωμένη στην Εμί-
- Ρομάνια με παραγωγή που Εεπερνά τα 3)4 της Εθνικής παραγωγής. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν για την καλλιέργεια της αχλαδιάς η Κομπανία και η Σικελία στην κατηγορία των καλοκαιρινών ποικιλιών.
Οι πιο ενδιαφέρουσες ποίκιλες τς αχλαδιάς είναι οι παραδοσιακές Πάσα Κρασάνα (PASSA C R A S S A N A ), η Ουΐλιαμς
(W ILLIAM S), Αμποτε Φέτελ
(Α ΒΑ ΤΕ F ET E L ) Κάϊζερ (ΚΑΙ- ZER ), Κόσια (C O S C IA ) , Ντε- κάνα ντελ Κομίτσιο (DECANA D EL C O M IZ IO ), Κόνφερονς (C O N FER EN C E)
Το 95% των οπωρώνων αχλαδιάς είναι μπολιασμένοι σε κυδώνια των κλώνων A, C, ΒΑ29,
Ανταμ ς (ADAM S )
3) Έρευνα ανοράς, προτιμήσεις καταναλωτών, προοπτικές για τις εξαγωγές νωπών και μεταποιημένων ροδάκινων, κερασιών, μήλων και αχλαδιών στη Δυτ. Γερμανία.
ΧΡ ΚΟΥΦΑΚΗΣ Γραφείο Γεωργικού Ακολούθου
Μονάχου
1. Ροδάκινα.
Με την ένταξή της στις Ε.Κ. η Ελλάδα σημειώνει μείωση των εξαγωγών νωπών ροδάκινων προς τη Δυτ. Γερμανία, σε αντίθεση με την Ιταλία η οποία ισχυροποίησε ακόμα περισσότερο την κυριαρχούσα θέση της
Το αυξανόμενο κόστος παραγωγής και μεταφορών οδηγεί τους Έ λληνες ροδακινοπαρα- γωγούς, ολοένα και περισσότερο, να προτιμούν την απόσυρση των προϊόντων τους αντί να τα προσφέρουν επί προμήθεια στην απομακρυσμένη και· όχι σπάνια, αβέβαιη γερμανική αγορά.
Άλλοι παράγοντες που επιδρούν αρνητικά οτις εξαγωγές ροδάκινων προς τη Δυτ. Γ ερμανία είναι, η ανεπαρκής πολιτική διανομών, τα κάποια προβλήματα στις μεταφορές και στη συντήρηση - αποθήκευση καθώς και
η αδυναμία ομαλού, σταθερού και συνεπούς εφοδιασμού όλων των περιοχών της Δυτ Γερμανίας.
Πιστεύεται ότι είναι δυνατή η εξάλειψη των σημαντικότερων από τα προαναφερθέντα προβλήματα και κατά συνέπεια υπάρχουν καλές προοπτικές για την ισχυροποίηση της θέσης των ελληνικών ροδάκινων στη Δυτ. Γερμανία.
Εξαλλου, η Ελλάδα κατέχει το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς μεταποιημένων προϊόντων ροδάκινου στη Δυτ. Γερμανία.
Υπάρχει, όμως, ανάγκη βελτίωσης της ποιότητας της ελληνικής κομπόστας διότι, σε αντίθετη περίπτωση, η Ιταλία θα συνεχίσει να αυξάνει το μερίδιό της, προσφέρεντας καλής ποιότητας προϊόντα σε. συγκριτικά, συμφερότερες τιμές.
2. Κεράσια
Αν και τα ελληνικά κεράσια αντιμετωπίζουν δυνατό ανταγωνισμό από τα ιταλικά, εν τού- τοις τυγχάνουν ικανοποιητικής αποδοχής από τους Γερμανούς καταναλωτές.
Υπάρχουν καλές προοπτικές για την αύξηση των εξαγωγών τους, αρκεί να βελτιωθούν οι συνθήκες μεταφοράς και συντήρησης καθώς και το σύστημα διανομής και προώθησής τους στις αγορές της Δυτ. Γερμανίας.
Τα κεράσια σε σιρόπι που προσιρέρονται από την Ιταλία, Ολλανδία και Λουξεμβούργο είναι παραδοσιακά άριστης ποιότητας και δεν παρέχουν περι-
85
Δ ιεθ νές δ εντρ ο κ ο μ ικ ό ουνέδ
θώρια επιτυχούς ανταγωνισμού στα ελληνικά προϊόντα.
3. Μήλα.
Οι καταναλωτές της Δυτ. Γερμανίας προτιμούν, κυρίως, μήλα υπάξυνης γεύσης, ενώ η ελληνική παραγωγή αντιπροσωπεύεται, στο μεγαλύτερο της μέρος, από ποικιλίες μήλων με γλυκιά γεύση.
Το μικρό μερίδιο της γερμανικής αγοράς σε γλυκά μήλα δι- εκδικούν με επιτυχία η Ιταλία και η Γαλλία προσφέροντας υψηλής ποιότητας προϊόντα.
Αξιόλογη παρουσία ελληνικών μήλων στην αγορά της Δυτ. Γερμανίας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με βελτίωση των συνθηκών συντήρησης και προσφοράς προϊόντων βελτιωμένης ενιαίας σταθερής ποιότητας.
Μεγάλες π~σότητες συμπυκνωμένου μη' οχ- μού και μήλων βιομηχανίας ε-πάγοι η Δυτ. Γερμανία από τις χώρες της Ανα- τολ. Ει οώπης, όπου οι προσφε- ρόμενες τιμές είναι πολύ χαμηλές
Η Ελλάδα, κυρίως, λόγω αυξημένου κόστους παραγωγής δεν μπορεί να ανταγωνισθεί τις εν λόγω χώρες.
4. Αχλάδια.
Τα ιταλικά, γαλλικό και ισπανικό αχλάδια κυριαρχούν στην αγορά της Δυτ. Γερμανίας. Ιδιαίτερο τα ιταλικά νωπό και
μεταποιημένα αχλάδια θεωρούνται σχεδόν ασυναγώνιστα.
Η συχνά σημειούμενη πλεονα- σματική παραγωγή θερινών αχλαδιών μας δεν έχει προοπτικές διάθεσής της στη Δυτ. Γερμανία διότι οι επιτυγχανόμενες τιμές στις αγορές της είναι ασύμφορες.
Το ίδιο ισχύει και για τις φθινοπωρινές και χειμωνιάτικές υας ποικιλίες οι οποίες όμως, ευτυχώς, δεν σησειώνουν συχνά, προβληματικά πλεονάσυατα.
4) Τα Ελληνικά οπωροκηπευτικά οτην Ολλανδία
(έρευνα αγοράς - προτιμήσεις καταναλωτών - προοπτικές).
I. ΧΑ ΤΖΙΚΟ ΣΓραφείο Γεωργικού Συμβούλου
Χάγης
1. Ροδόχινα - Νεκταρίνια.
Τα τελευταία χρόνια τα ελληνικά ροδάκινα και νεκταρίνια πήραν μια αξιόλογη θέση στην ολ- δανδική αγορά. Τα μεν ροδάκινα αντιπροσώπευαν τον περασμένο χρόνο (1984) περίπου το 19% σε σύνολο εσογωγών 22. 000 τόννους. τα δε νεκταρίνια το 30% σε σύνολο εισαγωγών 3.000 τόννων.
Παρ' όλα αυτά όμως δεν πήραν ακόμη την αναμενόμενη θέση τους στην ολλανδική αγορά. Υπάρχουν ευνοϊκές προοπτικές για την παραπέρα αύξηση των εξαγωγών μας.
Ό σ ο ν οφορό τα κονσερβο-
ποιημένα ροδάκινα κατέχου πρώτη θέση και κατά τον σμένο χρόνο αντιπροσώι περίπου το 80% του συνόλο εισαγωγών της Ολλανδίαε ανέρχονται σε 12.000 τό’ περίπου
2. Κεράσια
Τα ελληνικά κεράσια έχ< δραιώσει τη φήμη τους οτγ λανδιική αγορά, γι' αυτό ι εξαγωγές μας αυξάνονται χρόνο
Τον περασμένο χρόνο ι ληνικά κεράσια αντ,προσώι το 30 — 35% σε σύνολο 5— τόννους εισαγωγών της 0 δίας.
Οι εξαγωγές των κερ' μας στην Ολλανδία μπορο αυξηθούν με διεύρυνση τ ξαγωγιικής περιόδου.
3. Μήλα - Αχλάδια.
Η Ολλανδία εισάγει κάθε νο περίπου 150—160.000 νους μήλα.
Η Ελλάδα μέχρι τώρα δε τόρθωσε να εξάγει αξιό, ποσότητες μήλων στην ολ. κή αγορά, αν και διαθέτε κετές ποσότητες κόκκινω λων και υπάρχουν αρκετι ριθώρια.
Ό σον αφορά τα αχλά Ολλανδία εισάγει περίπου 25.000 τόννους κάθε χρόν
Υπάρχουν ουσιαστικές δ λίες γιο τα Ελληνικά αχλάΙ
86
Δ ιεθ νές θ εντρ οκ ομ ικ ό συνέδριο
5) Η καλλιέργεια της κερασιάς στη Γαλλία, εργασίες βελτίωσης, κυριώτε- ρες καλλιεργούμενες ποικιλίες, προοπτικές για το μέλλον.
R. SAUN IERS, INRA [STATION D' A R B O R IC U LTU
RE FRUITERE LA GRANDE FERRADE-PONT DE LA MAYE
FRANCE
H ετήσια παραγωγή κερασιών fστη Γαλλία είναι γύρω στους 100-120.000 τόννους. Κατέχει
[την τρίτη Θέση μεταζύ των χω- |ρών παραγωγής, μετά την Ιτα- (λία και την Δ. Γερμανία.
Εδώ και 20 χρόνια, η παρα- Ιγωγή αυτή δεν έχει αλλάζει, εκτός από τις χρονιές που οι α-
ί νοιΕιάτικες παγωνιές προκάλε- σαν μεγάλες ζημιές (1975, 1977)
| Από την συνολική παραγωγή 25-30.000 τόννοι κεράσια χρη
σιμοποιούνται στη βιομηχανία. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών (περίπου τα 3/4) αντιπροσωπεύεται από τα BIG A RREAU X, που χρησιμοποιούνται στη ζαχαροπλαστική και στη κονσέρβα (τύπος NAPOLEON)
Η παραγωγή κερασιών είναι ουγκεντρωμένη στην Κοιλάδα
του Ρον (72%)' στο Κέντρο της Γαλλίας, στην Κοιλάδα του Γκα- ρόν, στην περιοχή R O U S S ILLON και στην ορεινή περιοχή LAN GUEDO C.
Σήμερα οι εργασίες βελτίωσης ατή Γαλλία έχουν τους παρακάτω στόχους: Μέγεθος καρ-
πού, σταθερότητα της σάρκας και αντοχή στη μεταφορά, αντίσταση στο σχίσιμο, ταχύτητα έναρξης καρποφορίας, αυτογονιμοποίηση, δυνατότητα συλλογής με δόνηση, όψιμη ανθοφορία, αντοχή στις ανοιξιάτικες παγωνιές, αντίσταση του δένδρου σε βακτηριώσεις.
Π ΙΝ Α ΚΑ Σ 1
ΚΑΛΛΙΕΡΓΟ ΥΜ ΕΝ ΕΣ Π Ο ΙΚ ΙΛ ΙΕ Σ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΤΑ Σ Ε ΙΡ Α ΧΡΟΝΟΥ ΩΡΙΜ ΑΝΣΗΣ
BIG A RREAU X
1) P R E C O C E BERNARD2) MOREAU3) BU RLAT4) G U LLIA U M E5) STA RK HARDY GIANT6) MARMOTTE Z) VAN8) RAINER9) REVERCHON
10) U LST EK11) NAPOLEON12) GEANT D' H ED ELFIN G EN13) TA R D IF DI V IG N O LA
Μ ΠΙΓΚΑΡΟ (Τραγανά)
1) Π ΡΕΚΟ Σ πρώιμο ΜΠΕΡΝΑΡ2) ΜΟΡΟ3) ΜΠΟΥΡΛΑ4) ΡΚΙΓΙΟΜ5) ΣΤΑ ΡΚ ΧΑΡΤΙ ΤΖΙΑΝ6) ΜΑΡΜΟΤ7) BAN8) PEN ΙΕ9) ΡΕΒ ΕΡΣΟ Ν
10) Α Λ ΣΤΕΡ11) ΝΑΠΟΛΕΩΝ12) ΤΖΙΑΝ ντε ΧΕΝΤΕΛΦΙΓΚΕΝ13) ΤΑΡΤΙΦ ΝΤΙ ΒΙΝ ΙΟΛΑ
' Οσον αφορά τις μελλοντικές προοπτικές, πρέπει να διευρυν- θεί ή να τροποποιηθεί η σημερινή κλίμακα των ποικιλιών, με νέες ποικιλίες ξένες ή υβρίδια
INRA που 9α αποδειχθούν ενδιαφέρουσες. Αυτό θα γίνει μετά από μελέτη και πειραματισμό ποικιλιών με τοπικό ενδιαφέρον και αποτελεσματική επιλογή.
87
Παράγοντες απόδοσης της καρυδιάςΕΙΣΑ ΓΩ ΓΗ
Η καρυδιό (γένους JU G LA N S ) εί- .οι γνωστή y a τους Kopnoúc κοι την ααλότ+μη Εάλει'ο της. Υπάρχουν πολλά είδη σλλό n mo γνωστή είναι η Περσ.κή καρυδιά (JU G LA N S R EG IA ) που καλλ -ργείται σ' όλο τον κόσμο γιο τους καρπούς της. Ονομάζεται και Αγγλική κερυδά αλλά προτιμάται ο όρος Περσική καρυδιά που δείχνει τον τόπο καταγωγής όπου είναι και ιθαγενές είδος Κολ> εργείτοι σε εμπορική κλίμακα στην Γολλία. Ιταλία. Τουρκία. Κίνα. Ινδία και στις Η .Π .Α. που ε ί ναι η πρώτη χώρα πορογωγής καρυδιών. Προκτ :<ά όλη η παραγωγή των Η.Π Α. είναι συγκεντρωμένη οτην Κα- λιφόρνια (κυρίως στις κοιλάδες προς το εσωτερικά) όπου καλύπτετοι μια έκταση 712,000 στρεμμάτων με δένδρο που βρίσκονται σε παραγωγή και με μέση οοόδοάη 350KGR/orpipiua, Πολλοί κορόδεώνες παράγουν πάνω οπό 500 K G R /στρέμμα ενώ πολλές νέες φυτείες φθάνουν τα 750K G R /στρέμ
μα
Στη χώρα μας το πλείστο των δένδρων «¡va¡ διάσπαρτα σποράφυτα και ένα μικρό ποσοστό βρίσκεται σε συστηματικούς καρυδεώνες με νέες ποικιλίες κοουδιός,
ΚΛΙΜ Α
Οι ποικιλίες καρυδιάς είναι ευαί- σθη-ες τόσα c-τις χαμηλές άαο και τις υψηλές θερμοκροοιος Υψηλές θερινές θερμοκρασίες έχουν σαν αποτέλεσμα εγκαύματα στον φλοιό και ουρικνωμέ- νη ψίχα σκοτεινού χρώματος Μικρή Ζημιά σε καρπούς συμβαίνει στους 38°C αλλά σοβαρότερη γίνεται στους 40,5 με 43 ,5 °C (ή υψηλότερη, ιδιαίτερο όταν τα δένδρα βρίσκονται κάτω αοο συνθήκες υδατικού στρ ες). Την όνοι- Εη. ότον αρχίΖει η αύΕήση. το φύλλο οι βλαστοί, τα άνθη και οι καρποί κα- τοοτρέφονται εύκολα αν οι θερμοκρασίες πέσουν κάτω ano τους 0°C . Για τον λόγο αυτό, ποικιλίες όψιμης εμφάνισης του φυλλώματος φυτεύονται σε ορεινές περιοχές όπου υπάρχει κίνδυνος ανο:Ε σηκών παγετών. Ζωηρό νεσρά δένδρα καρυδιάς που συνεχίζουν την ούΕηοή τους αργό το φθινόπωρα υπόκεινται σε καταστροφή των νέων βλαστών από φθινοπωρινούς παγετούς Τον χειμώνα όταν τα δέντρς
βρίσκονται οε λήθαργο, μπορούν νο σντέΕουν θερμοκρασίες — 9,4 έως — n ,1 ° C χωρίς σοβαρή Ζημ·ο Το πο- cóv των ωρών χαμηλών θερμοκρασιών για την διακοπή του λήθαργου είναι ένας σημαντικός κλιματικός παράγων που προσδ οριΖει τις περιοχές που ε ίναι κστάληλες για την ονσπτυΕη της καρυδιάς. Αν δεν ικανοποιηθεί αυτή η συνθήκη, έχουμε οσν οποτέλεομα καθυστέρηση στην έκπτυΕη των οφθαλ-
ΤουΔη μ. Αλμαλιώτη Γεωπόνου Ι.Φ.Δ.
μών, χαμηλές αποδόσεις κοι Εηρσνοεις των κορυφών των κλάδων Η ποικιλία FRANQUETTE και άλλες ποικιλίες με όψιμη εμφάνιση του φυλλώματος καθυστερούν τόσο πολύ ούτως ώστε πρέπει να αποφεύγονται περιοχές με σχετικά θερμά χεψώνο.
ΕΔΑΦΟΣ
Η καρυδιά αποδίδει καλλίτερα οε εδάφη όπου οι ρίΖες c /απτύσσοντοι ομοιόμορφα μέχρι ένα βάθος 2,5— 3,5 μέτρων ή περ σσότερο. Το έδαφος πρέπει νσ είναι μέσης σύστασης χωρίς αδιαπέραστο cpiZovro ή στρώμμοτο με υψηλή περιεκτικότητα σε άργιλλο. Εδάφη αυτού του τόπου είνοι τα αλουβιο- κά των ποταμών. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες και τα δύο εν χρήση υποκείμενο J . H IN D SII και PARADOX φαίνεται ότι ουμπεριφέροντοι εΕίοου καλά. Κάττω από λιγότερο ιδανικές συνθήκες, εν τούτοκ, το PARADOX προ- τιμάται επειδή είνοι πιο Ζωηρό κιοι πιο ονθεκτίκό αιτην φυτόψθορα των ριΖών και του λαιμού,
ΑΠΟΔΟΣΗ
Ο τρόπος καρποφορίας είναι ένας σημαντικός παράγων ατον προσδιορισμό του δυναμικού απόδοσης των νεαρών δένδρων Ποικιλίες με υψηλό (80 έως 9 0 % ) ποοοστό πλαγ-ιοκαρπίας ονομάζονται τύπου PAYNE και καρποφορούν πιο πολύ κοτά το πρώτα έτη απ' ότι ποικιλίες με χομηλό ποσοστό πλαγισκαρπίος Η πλογιοκαρπίο είνοι λιγότερο σημαντική στην αιτοδοτικότη- το ενός ώριμου καρυδεώνο άποιι η παραγωγή φέρεται πρωταρχικό οε μικρούς
βλαστούς, παρά πλευρικά σε βλοατ ενός έτους. Εν τούτοις υπάρχει π γματι κάποιο σχέση μεταΕύ βοθμού r Vακαρπίας και οπόδοοης οε πλήρη ραγωγή. Πρέπει να σημειωθεί ότι κιλίες που πλυγιοκαρποόν χρειόΖο Γολύ περισσότερο κλάδευμο οπ' 6τ άλλες.
Η καρποφορούσα επιφάνεια είνο νας σημαντικός παράγων στην μεγκ παίηοη των πρώτων αποδόσεων. Οι ρ σαότεροι πορογωγοί χρησιμοηο μεγαλύτερες πυκνότητες δένδρων ΓρώΤ-μας ποικιλίες γ.α την επιτυχκ νωρίτερα οικονομικών αποδόσεων ποστσεεις 7— 9 μέτρων είναι κο σε οπωρώνες που φυτεύθ.ηκαν npr πά 15 έως 20 χρόνια κοι τώρα υι χει ενδιαφέρον οε γρςμμ-κή φύτ: της καρυδιάς ούτως ώστε να αυξ ακόμη περ σσότερο ο αριθμός δένδ;
Η καταβολή των ανθέων εΕορτ από την ε-',δραρη του φωτισμού γιστη πορεγωγή κανονικά επιτυγχ τοι σε αποστάσεις (9 X 9 μ. ή λιy ρο) περίπου κατά το 10 έτος της κι ας, Μέχρι τότε τα δένδρα ανοπ σαντοι κα/ον κά και έχουν περίιπαυ οη φυλλική επιφάνεια όοη μπορε εκτεθεί στο φωτ ομό. Σ ' αυτό το διο η σκιοση και η απώλεια της ποψόρου επιφάνειας του κάτω μέ του δένδρου αρχίΖει νο γίνεται σοβορό πρόβλημα Αυτό μπορεί vc τιμετωπιοθεί με κλάδευμο ή εκρϋ ορισμένων δένδρων για την διευκέ οη εισόδου του ψωτιομού μέχρι κατώτερους κλαδίσκους.
Η καρπόδεση στην καρυδιά είνο νονικά πολύ μεγάλη, αλλά μπορε επηρεαοθεί σημαντικό από τις * κές συνθήκες της άνοιΕης καθώε τις συνθήκες επικονίαοης
Όψιμος ανάιΕιάτικος παγετός ή χή που εΕαπλώνει την βσκτηρίωοτ καρυδιάς (XANTHOM ONAS JU G D IS ) μπορεί να προκαλέσει Ζημιέ φύλλωμα και τα άνθη Αυτό σημ άτι η ημερομηνία εμφάνισής του λώματος και άνθησης είναι πολι μαντικοί παράγοντες στην ουμπερι των ποικιλιών. Πρώιμες ποικιλίες ι βάλλονται περισσότερο από την Κι καψα και βακτηρίωση.
Οι ημερομτηιίβς οπελευθέρακχΓ γύρης κοι υπαδεκ,τικότητος των 1
88
¿,ν ονβεων είναι πολύ σημαντικοί πο |ιγο-/τεε γ ο την επί κονίαση κοι παρα υ,'ΚϋΤΓ,τα. Η απελευθέρωση της γύ Ιης πρέπει να συμπίπτει με την 6ν [·οπ των θηλυκών γ:α την παραγωγή ίτοθερά υψηλών αποδόσεων. Σ ε πολ (ττ πο»«λίεε η γύρις ελευθερώνετα ρΑυ νωρίς (ορώτονδρες) για αποτε π̂μοτική επικονίαση των τελευταίων
ικ,ώΥ ονθέων. Γι' αυτό, συχνά προ ¡Γίνεται να φυτεύεται μια δεύτερη πΟι ,χίο του θα απελευθερώνει την γύ
ί στο τέλος της υποδεκτικότητας των ,ακών της πρώτης ποικιλίας.
Το μέγεθος του καρπού είναι ένας ^μαντικός παράγων για τις πωλήσεις ρμ καρπού με κέλυφος και ίοως ένας
γων για την συνολική αποδοτικό- |το της ποικιλίας. Το μέγεθος του ιορπου είνοι ένα χαροκτηριστικό της ρ.κ,λίος αλλά μπορεί να επηρεαοθεί ιλυ με το κλάδε υμα και την εδαφική
Ιηροσία, ιδιαίτερα οργά την άνοιξη ρα> νωρίς το καλοκαίρι όιταν συμβαί- ΐΐ η μεγαλύτερη αύξηση του κοροού
Τα χαρακτηριστικά της ψίχας είναι Ιενο/Γκά ιδιαίτερα για ποικιλίες που
λούνται σαν ψίχα και είναι χαρα- ^τριοτ«6 ιδιαίτερο της ποικιλίας.
Η ποιότητα της ψίχας είνοι πολύ ημοντικά χαρακτηριστικό γ:α την α-
Κορά Η ονοικτόχρωμη ψίχα κερδίδει ψηλότερη τιμή στην αγορά. Οι ποικίλ ε διαφέρουν κάπως στο χρώμα της
Ν- χας. αλλά ο σκοτεινός χρωματισμός ρχετίέεται ουχνά με Ζημιά οπό τον ήλο οτους εκτεθειμένους καρπούς. Τα Μιοκαύματα μπορεί να είιναι ειδικά ίο&αρά όπου τα δένδρα δεν έχουν
ην διάθεση τους αρκετή εδαφική υ- ¡.νοασία το κολοκοίρι. Συρριικνωμένοι.
οχλιασμένοι και προοβεβλημόνοι από [έντομο καρποί, μειώνουν την εδώδι-
ι ποσότητα ψίχας. Σταθερό μικρό πο- Ιοοοτό υποβαθμισμένων καρπών είνοι | ενβ πολύ επιθυμητό χαρακτηριστικό της
υιιμλίος. Παρ' όλα αυτά η έγκαιρη Ι«ινχομιδή είναι επίσης σημαντική για |ΤΊ' αποφυγή Ζημιών είτε οπό σκουλή- ρ 1 ή από μύκητες.
Β ΙΒΛ ΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ
0 Forde, Harold I. and W illiam H . | Griggs. 1975. (Revised). Pollination and |"looming habits of walnuts. U .C . Die. | of Agr. Sci. Leaflet 2753, 9pp.
Hendricks. L .C .. R .H . Gripp and p E · Ramos. 1977. Walnut production
A'.x/.syy-ryv.a Yl·
in California. U .C . D iv. of Agr. Sci. Leuflet 2984, 22pp.
3) L in . loseph. Bijan Shabany and David Ramos. 1977. Pistillate floweT development and fruit growth in some English walnut cultivars. ) . Amer. Soc. Hurt. Sci. 102(6): 702— 705.
4) Ramos, D .E ., L .C . Brown. K . U- rin and B. Marangoni. 1978. Water stress affects size and quality of wal·
n o n NAOYIHS
nuts. Calif Agric. 32(10): 5— 6.5) Ryngo. K... Bruno Marangoni and
D .E . Ramos. 1980. Light intensity and limiting effects on carbohydrate contents. spur development and return bloom of “ Hartley" walnut. | . Amer. Soc. Hort. Sei. 105(2): 223— 227.
6) Sibbert. G .S .. D .E . Ramos and L .C . Brown. 1980. Establishing a new walnut orchard. U .C . D iv . of Agr. Sci. Leaflet 21157, 19pp.
Ο εμβολιασμός της ακτινιδιάςΟ εμβολιασμός της ακτινι-
διάς (ενοφθαλμισμός) κατά την θερινή περίοδο είναι εύκολος και δεν δημιουργεί προβλήματα. Πέρσι (1984) στο Μακροχώρι ΟΠαρ/μα Ινστιτούτου Φυλλοβόλων Δένδρων) οι γεωρ/τες κ. Χαρ. Ψάλτης και Ηλ. Σα£ακλί- δης δοκιμαστικά μπόλιασαν σε ετήσιους βλαστούς αρσενικών φυτών, θηλυκιές ποικιλίες. Η μέ-
θοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν το κλασσικό -Τ» και το Τσιπ Μπότιγκ. Ο ενοφθαλμισμός πραγματοποιήθηκε κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο, και απόβλεπε στην μετατροπή των αρσενικών φυτών σε θηλυκά. Ο εμβολιασμός πραγματοποιήθηκε οτα τμήματα των ετησίων βλαστών που είχαν κάπως Ευλαποι- ηθεί.
89
1. Συγκομιδή και ουντπρηβη της ποικιλίας μηλιάς Γκράννη ΣμιβΗ Γκράννη Σμιθ κατάγεται α
πό την Αυστραλία. Οι καρποί της ωριμάζουν αργά. Για την περιοχή του Ινστιτούτου Φυλλοβόλων Δένδρων η καλύτερη ημερομηνία συγκομιδής τοποθετείται μεταξύ 5 —20 Νοεμβρίου, ήτοι 40 — 50 μέρες μετά την συγκομιδή της Πκόλντεν Ντελίτσι- ους ή 200 μέρες μετά την πλήρη άνθηση (καρπική περίοδος)
Η επιδερμίδα είναι κηρώδης, πράσινη, γυαλιστερή, χωρίς κόκκινο επίχρωμα. Η σάρκα είναι τραγανή, πολύ χυμώδης, ξινή και λίγο γλυκεία. Οι γευστικές ιδιότητες παραμένουν αναλοίω- τες για πολλούς μήνες. Αντέχει στις μεταφορές και στις διάφορες μεταχειρίσεις.
Στην Ευρώπη η Γκράννη Σμιθ καλλιεργείται κυρίως στην Ιταλία και Γαλλία χώρες κατ' εξοχήν δεντροκομικές. Στην Ελλάδα συγκρινομενη με τις αντα- Υωνίστριες χώρες Γαλλία και Ιταλία υπερτερεί- γιατί έχει ευνοϊκές προϋποθέσεις για την παραγωγή καρπών Γκράννη Σμιθ με άριστες γευστικές ιδιότητες (ζεστό σχετικώς καλοκαίρι και φθινόπωρο με εξαιρετική και συνεχή ηλιοφάνεια) Η ζώνη της μηλοκαλλιέργειας στην Ελλάδα βρίσκεται πλησιέστερα προς τον Ισημερινό (μικρότερο γεωγραφικό πλάτος), Αυτό φαίνεται από τον πίνακα I,
ΠΙΝΑΚΑΣ I
Περιοχή Γεωγρ πλάτος
α) ΕλλάδαΝάουσα 40° 30'Λάρισο 39° 30'
β) ΓαλλίαΜονπελιέ 43" 35'Μπορντό 44"50'Ανζέρ 47"30'
Υ) ΙταλίαΜπολτοάνο 46" 50'Βέράνα 45"50'Φλωρεντία 44°
Οι καρποί της Γκράννη Σμιθ που συντηρούνται αρκετό χρόνο στους ψυκτικούς θαλάμους εφόσον δεν ληφθούν τα αναγ-
Του Οδ. Ντινόπουλου
καία μέτρα υποφέρουν από δύο Φυσιολογικές παθήσεις. Αυτές είναι: α) Το επιφανειακό έγκαυμα (Σκαλντ) (SCA LD . ECHAU- D URE). Είναι το γνωστό καφέ- ιΐαεμα που βλέπει κανείς να καλύπτει μεγάλα τμήματα της επιδερμίδας του καρπού και 6) Η εσωτερική όρφνωση που εμφανίζεται γύρω στο χώρο των σπερμάτων (CO R E FLUSCH , BRUN ISSEM EN T INTERNE)
Το επιφανειακό έγκαυμα το εμφανίζουν γενικά όσοι καρποί έχουν συγκομισθεί άγουροι και παρέμειναν αρκετό χρόνο στο ψυγείο. Επομένως είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε την «σωστή ημερομηνία συγκομιδής» για να περιορίσουμε τις πιθανότητες εμφανίσεως του επιφανειακού εγκαύματος.
Σήμερα για την αντιμετώπιση του επιφανειακού εγκαύματος (Σκάλντ) χρησιμοποιούνται διάφορα χημικά σκευάσματα που neρ ιέχου ν δι φε νελα μ ίνη ( D I PH Ε N Y LAMINE DPA) ή Ετοξικίνη (ETH O X YQ U IN E). Η χρησιμο
ποίηση των ουσιών αυτών μπορεί να γίνει με δυό τρόπους: α) Ψεκασμός των δέντρων πριν την συγκομιδή με την «υπόψη ουσία ή 6) βάπτισμα των καο πών σε ειδικούς χώρους (δ?,· Εαμηνές κλπ.). Η εργασία γίνεται πάντοτε σύμφωνα με τις οδηγίες των παρασκευαστών οί κων (ποσολογίες του σκευάομα- τος, χρονική διάρκεια των καρπών στο διάλυμα κλπ. Οι καρποί μετά το στέγνωιμά τους με- ταφέρονται στους ψυκτικούς θα λάμους για την συντήρηση.
Οι δενδροκαλλιεργητές στην περιοχή μας, χρησιμοποιούν γο ΣΤΟΠ ΣΚΑΛΝΤ το οποίο περιέχει ετοξικίνη. Πρέπει να οη· μειωθεί ότι η αναψερόμενη ουσία παρεμποδίζει αποφασιστικά το επιφανειακό έγκαυμα στα μήλα και διατηρεί αναλλοίωτο το πράσινο χρώμα της επιδερμίδας των καρπών.
Δεν πρέπει να λησμονεί κο· νείς άτι υπάρχουν πάρα πολλές περιπτώσεις που επιβάλλεται νο συγκομίζουμε ενωρίς (Οκτώβριος) ή πολύ ενωρίς (τέλη Σεπτεμβρίου) ότον οι καρποί προορίζονται για εξαγωγές (Γερμανία) ή άμεση κατανάλωση 0ι καρποί της κατηγορίας ουτής ονταποκρίνονται στα γούστα μι· άς σημαντικής μερίδας καταναλωτών. Είναι πιο ξινοί, έχουν ελκυστικό σκούρο πράσινο χρώμα, τραγανοί κλπ.). Παρουσιάζουν όμως ένα τρωτό σημείο Κινδυνεύουν από το επιφανειακό έγκαυμα το οποίο εκδηλώνεται πιο έντονο όσο περισσότερο καιρό παραμένουν στους Ψυκτικούς θαλάμους.
’ Οσον αφορά την συντήρησΟ
των καρπών σε ελεγχόμενη α- ψόσφαιρα από πειράματα που έγιναν στο εξωτερικό ο συνδυασμός (3% οξυγόνο και 0% διοξείδιο του άνθρακα έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα. Γενικό το διοξείδιο του άνθρακα (00:) ευνοεί τη νεμφάνιση του επιφανειακού εγκαύματος και την εσωτερική όρφνωση στους καρπούς της Γκράννη Σμιθ. Ε πίσης οι καρποί που τοποθετήθηκαν μέσα σε πακκούλες πλαστικές υπέστησαν περισσότερη Ζη· ιιιό, Κατατοπιστικός είναι ο πίνακας 2.
ΠΙΝΑΚΑΣ 2
Η εμφάνιση του επιφανειακού εγκαύματος (SC A LD ) σε καρπούς ΓΚΡΑΝΝΗ ΣΜ ΙΘ που συντηρήθηκαν στο ψυγείο μέοα οε
σακκούλα πολυαιθϋλαινίου.
Επιφανειακό Καρποί Καρποί
έγκαυμα χωρία μέαα σε
σακκούλα σακκούλα
0 30Ιχνη 151)10 επιφ. καρπού 81)8 » 71)6
1)4 1)3 1)2Σύνολο 60
512152860
(Κοπή 3-11-75. Δειγματοληψία 2-6-76)
Για πολλούς και διαφόρους λόγους οι καρποί Γράννη Σμιθ δα πρέπει νο συντηρούνται σε Χωριστούς ψυκτικούς θαλάμους Χωρίς την πα ο ουσία άλλων καρπών. Επίσης θα πρέπει να λαμ- βόνεται ιδιαίτερη μέριμνα για την έγκαιρη απομάκρυνση των εκλυόμενων αερίων από τουο ψυκτικούς χώρους. Τόσο το διοξείδιο του άνθρακας όσο και τα διάφορο εκλυόμενα οέρια (αι
θυλένιο) επιδρούν δυσμενώς στην συντηρισιμότητα των καρπών και στην εκδήλωση του επιφανειακού εγκαύματος.
Οι καρποί Γκράννη Σμιθ που συντηρήθηκαν σε 2,5 βαθμούς Κελσίου εμφάνισαν λιγότερο ε πιφανειακό έγκαυμα συγκριτικά μ' εκείνους που συντηρήθηκαν σε 0 βαθμούς. Αντίθετα η φυ
σιολογική εσωτερική όρφνωση εκδηλώνεται περισσότερο σε 2.5 βαθμούς Κελσίου και λιγότερο σε 0 βαθμούς. Επίσης δεν πρέ πει να ξεχνούμε το γεγονός ότι οι καρποί που συντηρήθηκαν σε 0 βαθμούς Κελοίου διατήρησαν περισσότερο χρόνο τις οργανοληπτικές ιδιότητες και το πράσινο χρώμα της επιδερμίδας.
2. Ποικ ιλ ίε ς και κλώνοι μηλιάς τύπου Σ π ο ύ ρ και τύπου Σ τ ό ν τ ο ρ
Κάθε ποικιλία μηλιάς περιλαμ βάνει πολλούς κλώνους οι οποίοι ανάλογα με τον τρόπο καρποφορίας και ανάπτυξης μπορούν να καταταγούν οε δύο τύπους (γκρουπ), στον τύπο Στάν- ταρ και στον τύπο Σπουρ.
' Οσοι κλώνοι ανήκουν στον τύπο Στάνταρ έχουν Ζωηρή ανάπτυξη, οι ετήσιοι Βλαστοί έχουν μεγαλύτερο μήκος και τα μεσογονάτια διαστήματα είναι μεγαλύτερα. Τα δέντρα της κατηγορίας αυτής αργούν να μπουν στην καρποφορία
Οι κλώνοι σπουρ μπαίνουν ε- νωρίτερα ατην καρποφορία. Η καρπική Ζώνη βρίσκεται κοντό στους βραχίονες (μπράτσα) και δεν μετακινείται στην ακραία βλάστηση. Η ανάπτυξη των δέντρων είναι περιορισμένη. Οι κλώ νοι Σπουρ είναι πιο παραγωγικοί. Το πλεονέκτημα των σπουρ κλώνων της ομάδας Κόκκινα Ντελίτσιους (D E L IC IO U S ROUG E) έχει εικτιμηθεί στο εξωτερικό (Ιταλία, Γαλλία κλπ.), γΓ αυτό επεκτείνεται η διάδοσή τους σε βάρος των κλώνων Στάν ταρ. Ό σον αφορά τα σπουρ της Γκόλντεν Ντελίτσιους δεν έχουν τα τυπικά γνωρίσματα ενός «σωστού σπουρ». Αποτελούν κατά κάποιο τρόπο μια ενδ άμεση κατάσταση μεταξύ τυπικού σπουρ
και τυπικού Στάνταρ.Μερικοί κλώνοι της Γκόλντεν
Ντελίτσιους παρουοιάΖουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, επειδή δεν είναι ευαίσθητες στην εμφάνιση σκουριάς στους καρπούς. Μερικοί κλώνοι αναφέρονται στον σχετικό πίνακα.
Οι κλώνοι της ίδιας ποικιλίας, μεταξύ τους δεν οτουρογονιμο- ποιούνται επειδή έχουν την ίδια κληρονομική ουσία. Εχουν δηλαδή τον ίδιο γεννότυπο, όπως λένε οι ειδικοί επιστήμονες. Αυτό πρέπει να το γνωρίΖουν οι δενδροχαλλιεργητές κατά την εγκατάσταση του οπωρώνα, στοι χείο απαραίτητο για τον συνδυασμό των καταλλήλων ποικιλιών οι οποίες θα οιγουρέψουν μια καλή σταυρογονιμοποίηση.
Οι ειδικοί ερευνητές αναΖη- τούν οπουρ κλώνους και στις άλλες ποικιλίες Γκράννη Σμιθ, ΤΖονάθαν κλπ. Μέχρι σήμερα δεν έχουν επιοημανθεί κλώνοι αξιόλογοι που να μπορεί να συστήσει κανείς ανεπιφύλακτα. Πολλοί κλώνοι που υπόσχονται βρίσκονται υπό παρακολούθηση και αξιολόγηση
Για τους σπουρ κλώνους ως υποκείμενο χρησιμοποιούνται τα ΜΜ106· ΜΜ111 ή και σπορόφυ- το. Για δε τις ποικιλίες και κλώνους Στάνταρ τα υποκείμενα
91
παράδειγμα η Στάρκιν Ντελίτσι- ouc (κλώνος Στάνταρ) και η Στάρκιν Ντελΐτσιους σπουρ (κλώνος Σπουρ), Κυκλοφορούν πολλοί κλώνοι και στην φύση εμφανίζονται και καινούργιοι. Παράλλληα οι ειδικοί επιστήμονες στα εργαστήριά τους, χρησιμοποιώντας την ραδιενέργεια δημιουργούν κΓ εκείνοι καινούργιους κλώνους. Περισσότερες λεπτομέρειες για την ομάδα Κόκκινα Ντελΐτσιους (D E L IC IOUS ROUGE) δες «Νιάουστα» τεύχος 28, σελ. 124, 1984)
Π Ι Ν Α Κ Α Σ II
α) GOLDEN DELICIOUS STANDARDS
GOLDEN D ELIC IO U S GOLDEN No 2 GOLDEN IR
(LY S G O LD EN ): S.R. GOLDEN SH EEN
(B E LG O LD E N ): S.R SMOOTH EE
K.k
ΓΚΟΛΝΤΕΝ ΝΤΕΛΪΤΣΙΟΥΣ ΣΤΑΝΤΑΡ
Π Ι Ν Α Κ Α Σ I
Μ9 και Μ26.Ανάλογα με την Ζωηρότητα
του κλώνου ρυθμίΖονται και οι αποστάσεις φυτεύσεως των δεν- τρυλλίων μεταξύ των γραμμών και επί των γραμμών.
Παρακάτω δημοσιεύουμε δύο πίνακες ο) της ποικιλίας Κόκκινα Ντελΐτσιους και 6) της Γκάλ- ντεν Ντελΐτσιους με τους πιο σπουδαίους κλώνους τύπου Στάνταρ και Σπουρ. ΑξίΖει να σημειωθεί ότι υπάρχουν κλώνοι με το ίδιο όνομα και ανήκουν σε διαφορετικό τύπο, όπως για
а) D E L IC IO U S STANDARDS C L A S S IKD O U B LE RED D E L IC IO U S EA RLY RED HI REDKING D E L IC IO U S RED D E L IC IO U S RED PRIN CE RICHARED D E L IC IO U S ROYAL RED D E L IC IO U S 9KYLIN E SUPREM E D ELIC . STARKIN G D E L IC IO U S TOPRED D E L IC IO U S
K.A.n.
б) D E L IC IO U S SPURS CAM SPUR (RED CH IEF)RED D E L IC IO U S SPUR REDSPURROYAL SPUR CO O PER No 5 SPUR RED D E L IC IO U S
CO O PER 4STA RKIN G D E L IC IO U S SPUR
CO U RTRA V EL STARKRIM SON TOPRED SPUR 527:
a NAN I SANT b TR ES NANISANT
TRUMDOR (OREGON SPUR) TRUMDOR -O R E G O N
SPUR No 1W ELLSPUR D E L IC IO U S
K.A.n.
Ν Τ ΕΛ ΪΤ Σ ΙΟ Υ Σ ΣΤΑΝΤΑΡ ΚλαοίκΔούμπλε ρεντ Ντελΐτσιους
Ερλι Ρεντ Χάϊ Ρεντ Κιγκ Ντελΐτσιους Ρεντ Ντελΐτσιους Ρεντ Πρενς Ρίσιαρεντ Ντελΐτσιους Ρουσγιάλ ρεντ Ντελΐτσιους Σκαϊλάϊν σουπρέμ Ντελΐτσιους Στάρκιν Ντελΐτσιους Τοπρέντ Ντελίτσους Στάρκιν No 2 (Ι.Φ.Δ.)
Ν Τ ΕΛ ΪΤ Σ ΙΟ Υ Σ ΣΠ Ο ΥΡ Καμσπούρ (Ρεντ Τσιφ)Ρεντ Ντελίτσ ους Σπουρ Ρεντ ΣπουρΡουαγιάλ σπουρ Κούπερ Να 5 Σπουρ Ρεντ Ντελΐτσιους
Κούπερ 4Στάρκιν Ντελΐτσιους Σπουρ
Κούρταβελ Στάρκριμσον Ton Ρεντ Σπουρ 527:
a Νάνο b πολύ νάνο
Τράμντορ ‘ Ορεγκον σπουρ Τράμντορ — Ορεγκον
σπουρ No 1Γουέλσπούρ Ντελΐτσιους Γιουρασπούρ (Ροδοχωρίου)
Γκόλντεν Ντελΐτσιους Γίκάλντεν No 2 χωρίς σκουριά Γκόλντενίρ (Λισγκόλντεν)
χωρίς σκουριά Γκολντσεέν (Μπελγκόλντεν)
χωρίς σκουριά Σμούθι χωρίς σκουριά
6) GOLDEN D ELIC IO U S SPURS
GOLDEN A U V IL SPUR GOLDEN SPUR STARK GOLDEN SPUR YELLO W SPUR YELLO W SPUR
SAN S R IG O SITEκ.λ.π.
ΓΚΟΛΝΤΕΝ Ν ΤΕΛ ΪΤΣΙΟ ΥΣ ΣιΠΟΥΡ
Γκόλντεν Οβίλ Σπουρ Γκόλντεν Σπουρ Σταρκ Γκόλντεν Σπουρ Γέλοου Σπουρ Γέλοου Σπουρ
χωρίς σκουριά
92
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΟΥΤΗΣ
Δραστηριότητες του Πολιτιστικού Κέντρου Ναούοης1. ΤΜΗΜΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑ- χια την περίοδο 1984-1985
Το τμήμα κινηματογράοφυ ε- Επιμέλεια του Θωμά Αλδάκουπραγματοποίησε 28 προβολές με προϊσταμένου το υ Πολιτιστικού Κέντρου Ναούσηςοάριθμες ταινίες υψηλής καλλιτεχνικής στάθμης. Ό λ ες τις προβολές παρακολούθησε μεγάλος αριθμός φίλων του κινηματογράφου.
2. ΤΜΗΜΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ.
α) Ει θέσεις ζωγραφικής.Οργό/ωαε και παρουσίασε
οτην ειδική αίθουσα εκθέσεων που διαθέτει 5 εκθέσεις ζωγραφικής Ναουσαίων ζωγράφων και καλλιτεχνών από άλλες πόλεις της Ελλάδος,
6) Εκθέσεις χειροτεχνίας και φωτογραφίας.
Στην ίδια αίθουσα εκθέσεων πραγματοποιήθηκαν 4 εκθέσεις φωτογραφίας και 1 έκθεση χειροτεχνίας.
3. ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΟΥ
Το τμήμα θεάτρου του Πολιτιστικού Κέντρου Ναούσης συμμετείχε με μεγάλη επιτυχία σε δύο φεστιβάλ θεάτρου της Κόρινθου και Ιθάκης παρουαιάζον- το έργο του Κώστα Μουρσελά “Οι φίλοι».
Η Νεανική Θεατρική Ομάδα του Πολιτιστικού Κέντρου Ναού αης παρουσίασε με μεγάλη επιτυχία οε 6 παραστάσεις το έργο του διάσημου ιταλού συγγραφέα Ντάριο Φο «Η Ισαβέλλα, τρεις καραβέλες κι ένας παραμυθάς».
Στο Δημοτικό Θέατρο πραγματοποιήθηκαν 17 θεατρικές παραστάσεις σπό τοπικά θεατρικά συγκροτήματα και από θιά
σους άλλων Ελληνικών πόλεων. Ειπίσης στο Δημοτικό Θέατρο πραγματοποιήθηκαν 5 συναυλίες από Ελληνικές και Εένες χορωδίες.
4. ΤΜΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ
Η Δημοτική Βιβλιοθήκη Ναούοης εμπλουτίστηκε με πολλά νέα βιθλία από τα οποία άλλα αγοράστηκαν και άλλα εδωρήθησαν από συμπολίτες μας οτην Νάουσα αλλά και από άλλες πόλεις της Ελλάδος.
Η Δημοτική Βιβλιοθήκη διαθέτει τώρα πάνω από 6.000 τόμους βιβλίων όλων των κατηγοριών (φιλοσοφία, ιστορία. τέχνη, θρησκεία, λογοτεχνία, ψυχολογία. κοινωνικές επιστήμες, παιδική βιβλιοθήκη κ.λ.π.). Την Βιβλιοθήκη επισκέφθηκε μεγάλος αριθμός αναγνωστών.
5. ΕΣΤΙΑ ΜΟΥΣΩΝ
Π α ιο ’.κ ή χορω ο’,κ τ ί ο Π ί λ ; -
tw tixbÚ Κέντρου Ναουτηρ
Η παιδική χορωδία παρουσίασε με μεγάλη επιτυχία στο Δημοτικό θέατρο 2 συναυλίες παρουσιάζοντας ένα νέο πρόγραμμα με διαλεχτά τραγούδια Ελλήνων και Εένων συνθετών.
Η παιδική χορωδία έδωσε και δύο συναυλίες στην Βέροια και στην Κοζάνη.
Στην αίθουσα κοντσέρτων της Εστίας Μουσών επραγματο- ποιήθηκαν δύο ρεσιτάλ πιάνου και δύο κιθάρας από Ελληνες και Εένους καλλιτέχνες, και μία
συναυλία με άριες από όπερες.Στο Δημοτικό Θέατρο η Σχο
λή Μπαλλέτου της Εστίας Μουσών παρουσίασε επίδειξη των μαθητών της.
6. ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΧΟΡΕΥΤΙΚΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΩΝ
Στο Δημοτικό θέαιρο επρα- γματσποιήθηκαν δύο παραστάσεις από χορευτικά συγκροτήματα της Πολωνίας και της Τσε χοολοβσκίας. και τέσσερες παραστάσεις σπό τοπικά χορευτικά συγκροτήματα
7. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ.
Το Πολιτιστικό Κέντρο Ναου- σης παραχώρησε την αίθουσα του Δημοτικού Θεάτρου σε σωματεία και συλλόγους της πόλης μας τα οποία πραγματοποίησαν 20 διάφορες εκδηλώσεις τους και την επάνω μικρή αίθουσα για άλλες 18 εκδηλώσεις.
8. ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ 1822.
Για την επέτειο του ολοκαυτώματος της Νάουσας του 1822 ατο Δημοτικό θέατρο έδωσε συναυλία η παιδική χορωδία του ΠΚ. Ναούσης και στο Θερινό Δημοτικό Θέατρο παράσταση των χορευτικών συγκροτημάτων των συλλόγων «Μπούλες - Γενίτσαροι», «ΕύΕεινος Λέσχη», «Λύκειο Ελληνίδων», «Πυρσός» και «Συλλόγου Βλάχων Νάουσας».
93
Μ ΑΡΤΙΟΣ
1) Το Εθνικό Θέατρο με την κινητή μονάδα του, το «' Αρμα Θέσπιδοο έδωσε, στις 1—2 και 3 του μηνός.· τρεις παραστάσεις με το αριστούργημα του παγκόσμιου δραματολογίου, την «Α- γριόπαπια» του Ερρίκου 'Ιψεν.
Το έργο, το οποίο άφησε ά- ριστες εντυπώσεις και χειροκροτήθηκε θερμά από το κοινό της πόλης μας που κατέκλυαε την αίθουσα του Δημοτικού Θεάτρου, ανέβηκε σε μετάφραση Βά σου Δαοκαλάκη, σκηνοθεσία Κού λας Αντωνιάδη, σκηνικά και κοστούμια Ανδρέα Σαραντόπου- λου και μουσική Γιώργου Τσαγκάρη, ενώ τους σημαντικότερους ρόολυς ερμήνευσαν η Μαρία Σκούντζου. ο Χρήστος Μάν- τζαρης και η Αγγελική Βελου- δάκη σ' ένα πραγματικό ρεσιτάλ ηθοποιίας.
2) ' Ενα φολκλορικό πολωνέ- ζικο συγκρότημα, που παρουσίασε χορούς και τραγούδια της πατρίδας του· εμφανίστηκε στο Δ.Θ. της πόλης μας στις 10 του μηνός.
3) Η «Παιδική Σκηνή» του Εκ- πσ δευτ κού Ομίλου παρουσίασε στο Δ.Θ. της πόλης μας, στις 14, 15 και 16 του μηνός, το έργο του Γ. Ξανθούλη «Τύμπανο, τρομπέτα και κόκκινα κουφέτα». Τους 31 ρόλους του έργου, που ανέβηκε σε σκηνοθεσία Νίκου Σπαθάκη. μουσική Πέτρου Στοί- δη και κοστούμια Φανής Βλάχου, ερμήνευσαν μαθητές του 3ου Δημοτικού Σχολείου της πόλης μας.
4) Στα πλαίσια του προγράμματος της Εστίας Μουσών, για
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΤΖΕΝΤΑΣύντομη καταγραφή των κυριότβρων γεγονότων του διμήνου που πέρασε
μουσικές εκδηλώσεις υφηλού επιπέδου, δόθηκε στην αίθουσα κοντσέρτων της Εστίας Μουσών, στις 23 του μηνός, με ελεύθερη για το κοινό είσοδο ρεσιτάλ των Μιλτιάδη Μουμουλίδη (κλαρινέτο) και Γιάννας Πολυζωίδου (πιάνο) .
5) Σ ε μια νέα έκθεση ζωγραφικής, που διάρ,κησε από 17 — 31 του μηνός, η ζωγράφος Ελένη Ανδρονικίδου παρουσίασε στην αίθουσα του Π.Κ.Ν. τις τελευταίες της δημιουργίες. 60 έργο, όλα λάδια.
Α Π Ρ ΙΛ ΙΟ Σ
1) Στα πλαίσια του προγράμματος εκδηλώσεων του Π.Κ.Ν. και σε συνεργασία με το Αμερι-
Επιμέλεια Δημ. Ξουλίδη
κανικό Κέντρο Θεσ) νίκης δόθηκε στις 4 του μηνός ρεσιτάλ πιάνου τον διάσημο Ελληνοαμερι- κανό πιανίστα Νίκο Κωνσταντι- νίδη, οτην αίθουσα κοντσέρτων της Εστίας Μουσών. Το πρόγραμμα περιελάμβανε έργα Μπε- τόβεν, Σοπέν, Πονηρίδη. Λιστ και Γκρίφς και η είσοδος για το κοινό ήταν ελεύθερη.
•2) Έκθεση ζωγραφικής πραγματοποίησε στην αίθουσα του Π.Κ.Ν., για πρώτη φορά στην πόλη μας. ο νέος ερασιτέχνης και αυτοδίδακτος ζωγράφος Μι-
χάλης Ζιαμπάκας, από την 1η
ως τις 10 του μηνός. Η έκθεοη I περιελάμβανε 35 έργα του καλλιτέχνη σε γκραβούρα.
3) ' Εκθεση ζωγραφικής της | καλλιτέχνιδας Γεωργίας Μπο· θρέλου - Νίλα λειτούργησε απο | 16 — 21 του μηνός στην αίθουσα εκθέσεων του Π.Κ.Ν. Η έκθεση | περιελάμβανε 50 συνολικά έργο I και είναι η 6η κατά σειρά της | καλλιτέχνιδος.
4) Στα πλαίσια των εκδηλώσεων του ολοκαυτώματος της | πόλης μας δόθηκε στις 20 του μηνός στο Δ.Θ. συναυλία της ¡ Παιιδκής Χορωδίας του Π.Κ.Ν με διεύθυνση του Νίκου Ταοίι- λα. Στο πρόγραμμα περιλαμβάνονταν τραγούδια Μπετόβεν. θε οδωράκη, Χατζηδάκι, Λοίζου κο Ανδριόπουλου και η είσοδος για το κοινό ήταν ελεύθερη, Στο 1 δλεπτο διάλειμα εμφανίοτηκον ο Γιώργος Πέκας κοι οι μαθητές του Θάνος Μήτσαλας και' Αγγελος Καραμήτρος σε έργο για κλασσική κιθάρα.
5) Ο Σύλλογος Βλάχων Νάουσας διοργάνωσε από 2 2 - 2 8
του μηνός την «Βλάχικη Εβδομάδα», που περιελάμβανε εκθέσεις φωτογραφίας και ζωγραφικής από την λαογραφική παράδοση των Βλάχων καθώς και χορευτικές εκδηλώσεις στο Δ 3 jN. από Βλάχικα συγκροτήμα
τα της Νάουσας, της Βέροιας, του Τύρναβου, του Βελεοτίνου και οπό άλλα μέρη της Ελλάδας.
94
Κυκλοφόρησε ένα γεωργικό βιβλίο
"Ενα βιβλίο κατατοπιστικό επιστημονικό μέ χρωματιστές εικόνες
Τι είναι τά κοκκοειδή (ψώρες) καί πώς καταπολεμούνται
Δέν πρέπει νά λείψει από κανένα άγροτικό σπίτι
ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΠΑΛΟΥΚΗΜπορείτε νά τό προμηθευθείτε άπό τά γραφεία
τοΰ Άνοοτικοϋ Συλλόγου Ναούσης
ΤΙΜΗ ΠΏΛΗΣΕΏΣ 1000 ΔΡΑΧΜΕΣ
λις κυκλοφόρησε ένα γεωργικό βιβλίο μοναδικό στο είδος του
«ΤΑ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΚ Α ΦΑΡΜΑΚΑ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΟΡΑ»
ετΕΡΓίαγ π α λ ο υκ η
[ΡΗΣΤΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ-Τι περιέχει κάθε «φάρμακο» και πως ταξινομούνται- Πίνακες κατατοπιστικοί χρήσιμοι και διαφωτιστικοί- Έ ν α βιβλίο απαραίτητο για κάθε α/ροτική βιβλιοθήκη
ΤΙΜΗ ΠΏΛΗΣΗΣ 600 Δραχμές
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΓΙΑΝΙΤΣΑΡΟΙ ΚΑΙ ΜΠΟΥΛΕΣ»ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΝΙΑΟΥΣΤΑΣ
2. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΥΛΗΣ - Ο ΑΑ Ι ΚΟΣ ΠΟΙΗΤΗΣΤΗΣ ΝΙΑΟΥΣΤΑΣΤου Τάκη Μπάϊτση
Μ Π Ο ΡΕΙΤΕ ΝΑ ΤΑ Π ΡΟ Μ Η Θ ΕΥΤΕΙΤΕ ΑΠΟ ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΟ Π Ω Λ ΕΙΑ ΚΑΙ
ΑΠΟ ΤΑ ΓΡ Α Φ ΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΝΑΟΥΣΗΣ
Recommended