« Les terres publiques et sacrées de la cité athénienne », W. Eck et P. Funke (éd.), XIV...

Preview:

Citation preview

CORPVS INSCRIPTIONVM LATINARVM

CONSILIO ET AVCTORITATE

ACADEMIAE SCIENTIARVMBEROLINENSIS ET BRANDENBVRGENSIS

EDITVM

AVCTARIVM

SERIES NOVAVOLVMEN QVARTVM

DE GRVYTERMMXIV

OumlFFENTLICHKEIT ndash MONUMENT ndash TEXT

XIV Congressus InternationalisEpigraphiae Graecae et Latinae

27 ndash 31 Augusti MMXII

Akten

herausgegeben von

Werner Eck und Peter Funkein Verbindung mit

Marcus Dohnicht Klaus HallofMatthaumlus Heil und Manfred G Schmidt

DE GRUYTERMMXIV

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsfoumlrderung von Bundund Laumlndern mit Mitteln des Bundesministeriums fuumlr Bildung und Forschung undder Senatsverwaltung fuumlr Wirtschaft Technologie und Forschung des Landes Ber-lin erarbeitet

Gedruckt auf saumlurefreiem Papierdas die US-ANSI-Norm uumlber Haltbarkeit erfuumlllt

ISBN 978-3-11-037496-4

Bibliographische Information Der Deutschen Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografiedetaillierte bibliografische Daten sind im Internet uumlber httpdnbddbde abrufbar

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress

copy 2014 Walter de Gruyter GmbH BerlinBostonDruck und Bindung Hubert amp Co GmbH amp Co KG Goumlttingen

infinGedruckt auf saumlurefreiem Papier

Printed in Germany

wwwdegruytercom

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

OumlFFENTLICHKEIT ndash MONUMENT ndash TEXT

XIV Congressus InternationalisEpigraphiae Graecae et Latinae

27 ndash 31 Augusti MMXII

Akten

herausgegeben von

Werner Eck und Peter Funkein Verbindung mit

Marcus Dohnicht Klaus HallofMatthaumlus Heil und Manfred G Schmidt

DE GRUYTERMMXIV

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsfoumlrderung von Bundund Laumlndern mit Mitteln des Bundesministeriums fuumlr Bildung und Forschung undder Senatsverwaltung fuumlr Wirtschaft Technologie und Forschung des Landes Ber-lin erarbeitet

Gedruckt auf saumlurefreiem Papierdas die US-ANSI-Norm uumlber Haltbarkeit erfuumlllt

ISBN 978-3-11-037496-4

Bibliographische Information Der Deutschen Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografiedetaillierte bibliografische Daten sind im Internet uumlber httpdnbddbde abrufbar

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress

copy 2014 Walter de Gruyter GmbH BerlinBostonDruck und Bindung Hubert amp Co GmbH amp Co KG Goumlttingen

infinGedruckt auf saumlurefreiem Papier

Printed in Germany

wwwdegruytercom

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Dieser Band wurde im Rahmen der gemeinsamen Forschungsfoumlrderung von Bundund Laumlndern mit Mitteln des Bundesministeriums fuumlr Bildung und Forschung undder Senatsverwaltung fuumlr Wirtschaft Technologie und Forschung des Landes Ber-lin erarbeitet

Gedruckt auf saumlurefreiem Papierdas die US-ANSI-Norm uumlber Haltbarkeit erfuumlllt

ISBN 978-3-11-037496-4

Bibliographische Information Der Deutschen Bibliothek

Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografiedetaillierte bibliografische Daten sind im Internet uumlber httpdnbddbde abrufbar

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data

A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress

copy 2014 Walter de Gruyter GmbH BerlinBostonDruck und Bindung Hubert amp Co GmbH amp Co KG Goumlttingen

infinGedruckt auf saumlurefreiem Papier

Printed in Germany

wwwdegruytercom

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Vorwort

Ein Kongress ist ein wissenschaftliches und ein soziales Ereignis Waumlhrend dasLetztere wichtig ist fuumlr das innere Leben einer Disziplin aber mit dem Ab-schlusstag des Kongresses auch bereits wieder sein Ende findet sollte das wis-senschaftliche Ereignis fortleben Die hier vorgelegten Akten sollen dies leisten

Die Herausgeber dieses Bandes mussten entscheiden ob alle Vortraumlge die inBerlin vorgetragen wurden veroumlffentlicht werden sollten Wir haben uns dazuentschlossen dies zu tun freilich in unterschiedlicher Form Die laumlngeren Ab-handlungen der Plenarsitzungen werden hier vollstaumlndig vorgelegt die Beitraumlgeder Nachmittagssektionen dagegen nur als Kurzversionen Der Verzicht daraufauch diese Beitraumlge in voller Laumlnge abzudrucken erschien uns angemessen dochsollte zumindest ein Uumlberblick uumlber die Themen und Probleme gegeben werdendie in den Nachmittagssektionen behandelt wurden Wir danken allen Autorenfuumlr die Zusendung ihrer Manuskripte und fuumlr die schnelle Korrektur der Druck-vorlagen

Es war unser Bestreben die Akten zuumlgig vorzulegen damit die Autoren nichtzu lange nach Abschluss ihrer Manuskripte auf die Veroumlffentlichung wartenmussten und zugleich wollten wir den nicht selten berechtigten Klagen begeg-nen dass die Ergebnisse wissenschaftlicher Veranstaltungen allzu oft erst nachvielen Jahren publiziert wuumlrden Daruumlber hinaus schien uns ein solches Vorgehenangebracht um keinen zu groszligen Abstand zwischen der hier erfolgenden Publi-kation der Abstracts und der vollstaumlndigen Veroumlffentlichung der Beitraumlge derNachmittagssektionen entstehen zu lassen und um ein Erscheinen der Akten ineiner hinlaumlnglich langen Zeit vor dem naumlchsten Epigraphikkongress in Wien imJahr 2017 sicherzustellen

Wir wollen hier auch all denen nochmals danken die den XIV Internationa-len Kongress fuumlr Griechische und Lateinische Epigraphik ermoumlglicht haben Anerster Stelle ist die Berlin-Brandenburgische Akademie und ihr Praumlsident ProfDr Guumlnter Stock zu nennen sodann der amtierende und der fruumlhere Praumlsidentder Humboldt-Universitaumlt Prof Dr Jan-Hendrik Olbertz und Prof Dr Chri-stoph Markschies die dem Kongress ihre volle Unterstuumltzung gewaumlhrt habendes Weiteren gilt unser Dank der Praumlsidentin des Deutschen Archaumlologischen In-stituts Prof Dr Friederike Fless fuumlr die logistische Unterstuumltzung und demPraumlsidenten der Stiftung Preuszligischer Kulturbesitz Prof Dr Hermann Parzingersowie dem Direktor der Antikensammlung der Staatlichen Museen zu BerlinProf Dr Andreas Scholl fuumlr die Bereitstellung des Pergamon-Museums das ei-

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

VI

nen wundervollen Rahmen fuumlr die Abendveranstaltung bot Die Finanzierungdes Kongresses stets eines der zentralen Probleme eines solchen Ereignisses istneben der BBAW und der AIEGL wesentlich durch die Deutsche Forschungsge-meinschaft getragen worden dafuumlr danken wir allen besonders aber der DFGSchlieszliglich gilt unser Dank allen Autoren und allen Teilnehmerinnen und Teil-nehmern am Kongress und nicht zuletzt Matthaumlus Heil der die Druckvorlagedieses Bandes mit groumlszligter Sorgfalt erstellt hat Der Erfolg des Kongresses laumlszligtuns auch auf eine guumlnstige Aufnahme der Akten durch die wissenschaftlicheCommunity hoffen

Berlin Maumlrz 2014 Fuumlr alle Herausgeber Werner Eck

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

INHALTSVER ZEICHNIS

Vorwort VInhaltsverzeichnis VII

WERNER ECK Begruumlszligung 1STEFAN REBENICH Berlin und die antike Epigraphik 7

Plenarsitzung raquoStadtbild im WandellaquoATHANASIOS D RIZAKIS Writing public space and publicity in Greek

and Roman cities 77JOHN MCK CAMP II Inscriptions and Public Space in the Agora of

Athens 91CHRISTIAN WITSCHEL Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlf-

fentlichkeit im Westen des Imperium Romanum 105CHARLOTTE ROUECHEacute Using civic space identifying the evidence 135

Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer KulturenlaquoWERNER ECK Begegnung epigraphischer Kulturen 159PHILIP HUYSE The Use of Greek Language and Script in Bilingual and

Trilingual Inscriptions from the Iranian World 161JONATHAN PRICE The Media and Audiences of the Hebrew and Ara-

maic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina 183STEPHAN JOHANNES SEIDLMAYER Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die

Region des Ersten Nilkatarakts 197IGNASI-XAVIER ADIEGO Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor

hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional 231

Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher RaumlumelaquoSTEPHEN MITCHELL Rocks Religion and Rural Epigraphy Introducto-

ry Remarks 271STEPHEN MITCHELL Epigraphic Display and the Emergence of Christian

Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor 275PEacuteTER KOVAacuteCS Rural epigraphy and its public in Pannonia 299

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

VIII Inhaltsverzeichnis

RALPH HAEUSSLER Differences in the epigraphic habit in the rural land-scapes of Gallia Narbonensis 323

GUY LABARRE ndash MEHMET OumlZSAIT Les inscriptions rupestres de languegrecque en Pisidie 347

Plenarsitzung raquoPublic EntertainmentlaquoSILVIA ORLANDI Public Entertainment 375BRIGITTE LE GUEN Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirc-

trale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique 377TULLIA RITTI Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni

sulle forme e la finalitagrave della comunicazione 401

Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und GesellschaftlaquoCHRISTOF SCHULER Einfuumlhrung 431OCTAVIAN BOUNEGRU Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutedi-

terraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique descommerccedilants et des armateurs 433

HELMUTH SCHNEIDER Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten 436CHRISTER BRUUN Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic

evidence 438DRAGANA MLADENOVIĆ Portus the Via CampanaPortuensis and Ro-

me Toward a better understanding of the nature of connections bet-ween a port and associated hinterland 441

ARMANDO REDENTOR Cale un puerto de la Callaecia meridional 443MURIEL MOSER Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad-

Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischenMilitaumlrlogistik 445

FILIZ DOumlNMEZ-OumlZTUumlRK ndash HUumlSEYIN SAMI OumlZTUumlRK Ein spaumltantikesEdikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien) 448

NATHAN BADOUD Une inscription du port de Rhodes mentionnant lalex Rhodia de iactu 450

Sektion raquoDas Militaumlr in seiner WeltlaquoMICHAEL A SPEIDEL Einleitung 453NIKOLAOS PAPAZARKADAS War on Display The Military Epigraphy of

the Athenian Empire 454

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Inhaltsverzeichnis IX

LUCIA DrsquoAMORE Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo(IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos 458

VINCENT GABRIELSEN The Navies of Classical Athens and HellenisticRhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text 461

NICHOLAS VICTOR SEKUNDA Warriors without Weapons at Demetrias 464PIERRE COSME Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urba-

nisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien 468CECILIA RICCI The urban troops between the Antonines and Severus 471CHRISTOPHE SCHMIDT HEIDENREICH Le camp comme lieu drsquoaffichage 473FRANCcedilOIS BEacuteRARD Identiteacute militaire et influences civiles dans les monu-

ments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garni-son de Lyon 476

IOAN PISO ndash OVIDIU ŢENTEA Die palmyrenischen Truppen in DakienMonumente und Oumlffentlichkeit 479

Sektion raquoInschriften in privaten RaumlumenlaquoANDREW WALLACE-HADRILL Introduction 481WILLIAM C WEST III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti

from Azoria Crete 483ELISABETH RATHMAYR Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen

in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum darge-stellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon 484

HANS TAEUBER Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffitiaus dem Hanghaus 2 in Ephesos 487

J A BAIRD Scratching the walls of houses at Dura-Europos 489FRANCISCO BELTRAacuteN LLORIS Honos clientium instituit sic colere patro-

nos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitali-dad y patronato 492

ANTONIO VARONE Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoareaVesuviana 494

REBECCA R BENEFIEL Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces 494PETER KEEGAN Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking

Territories Creating Discourse in Roman Pompeii 497

Sektion raquoInschriften in der digitalen WeltlaquoJOHN BODEL Introduction 501

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

X Inhaltsverzeichnis

MICHEgraveLE BRUNET Le programme de publication numeacuterique de la collec-tion des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME 503

KIRSTEN JAHN Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa(Thesaurus Defixionum Magdeburgensis) 506

ANTONIO ENRICO FELLE Prospettive per il corpus digitale delle iscrizio-ni cristiane di Roma contesti e testi 508

MANFRED HAINZMANN Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoy-er fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften 510

ASKOLD IVANTCHIK ndash IRENE POLINSKAYA A Digital Corpus of AncientInscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3) 512

GIULIA SARULLO Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of ArchaicLatin Inscriptions 515

Sektion raquoForschungsgeschichtelaquoMARCO BUONOCORE Introduzione 519DANIELA GIONTA Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del

Quattrocento 524XAVIER ESPLUGA Antiquitates Romanae per una storia della prima tra-

dizione epigrafica di Verona 526ULRIKE JANSEN Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Do-

kument fuumlr die Epigraphik 529ROBERTA MARCHIONNI Nicht nur Handschriften Die etwas andere

Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers 531MARIANNE PADE The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511)

epigraphic capitals 535HEIKKI SOLIN Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neu-

zeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit 538HELENA GIMENO PASCUAL Storia della ricerca epigrafica nella Penisola

Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazionedelle iscrizioni dellrsquoHispania romana 541

MARTIN OTT Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der rouml-mischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert 543

Sektion raquoTituli novi (I)laquoKLAUS HALLOF ndash ERKKI SIRONEN Praefatio 547D JORDAN ndash G ROCCA ndash L THREATTE Una nuova iscrizione (dalla Si-

cilia) 548

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Inhaltsverzeichnis XI

YANNIS KALLIONTZIS ndash NIKOLAOS PAPAZARKADAS New Boeotian In-scriptions from Akraiphia and Koroneia 550

ANDRONIKE MAKRES ndash ADELE SCAFURO New Inscriptions from Thala-mai (Ancient Lakonia) 552

ALEXANDRU AVRAM Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG52 724) 554

ATHANASSIOS THEMOS A Fragmentary Decree from Anaphe 556M H SAYAR Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen 557DAMIANA BALDASSARRA Epigraphical Novelties from Greek Adria 562ELENI ZAVVOU An honorary monument from modern Asopos area (La-

conia) 564

Sektion raquoXII FERCAN ndash WorkshoplaquoPATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL Einleitung 567WOLFGANG SPICKERMANN Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmi-

scher Goumltternamen aus den beiden Germanien 568MILENA DE ALBENTIIS HIENZ ndash PATRIZIA DE BERNARDO STEMPEL To-

wards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities TheGreek Latin and Celto-Roman Apollo 570

Mordf CRUZ GONZAacuteLEZ RODRIacuteGUEZ ndash MANUEL RAMIacuteREZ SAacuteNCHEZ Haciala elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC)novedades y revisiones epigraacuteficas 573

ESTIacuteBALIZ ORTIZ DE URBINA AacuteLAVA Dedicantes y cultores de divinida-des indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior) 576

GERHARD BAUCHHENSS Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwest-provinzen 579

Sektion raquoVermessung von RaumlumenlaquoISABEL RODAgrave Introduccioacuten 583BORJA DIacuteAZ ARINtildeO ndash DIANA GOROSTIDI PI Medir la distancia en eacutepoca

republicana Los miliarios 587JONATHAN PRAG Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Si-

cily 590KAJA HARTER-UIBOPUU Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-

legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit 592ORIETTA DORA CORDOVANA Vici e agri vectigales nelle testimonianze

epigrafiche e nei gromatici (Britannia) 595

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

XII Inhaltsverzeichnis

DENIS ROUSSET Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechi-schen Staumldten 597

LEacuteOPOLD MIGEOTTE Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 600CAROLINA CORTEacuteS BAacuteRCENA ndash JOSEacute MANUEL IGLESIAS GIL Geographia

et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tar-raconensis) 605

CAMILLA CAMPEDELLI Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfas-sung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hi-spania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1) 608

Sektion raquoHeiligtuumlmer und KultelaquoMIKA KAJAVA Introduction 611TAKASHI FUJII Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Re-

ligious Geographical and Political Communication 613NICOLE BELAYCHE From Personal Experience to Public Display A look

into the therapeutic sanctuary of Gadara 615JOSEPH W DAY Dedications in Dialogue 617GUNNEL EKROTH Homeric echoes Archaizing language in Greek reli-

gious inscriptions 619FRANCESCO GUIZZI Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia 622MARIA KANTIREA Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en

Asie Mineure sous lrsquoEmpire 624ANDREJ PETROVIC ndash IVANA PETROVIC Authority and Generic Hetero-

geneity of Greek Sacred Regulations 626GIL H RENBERG Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Pain-

tings at Greco-Roman Cult Sites 629CHRISTOPH SAMITZ Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hel-

lenistischer Zeit Milet und Priene 631

Sektion raquoInschriften und christliche KultraumlumelaquoVERONIKA SCHEIBELREITER-GAIL Einleitung 635JUTTA DRESKEN-WEILAND Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabin-

schriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh 637ILENIA GRADANTE Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una

riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro 640

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Inhaltsverzeichnis XIII

CILLIERS BREYTENBACH ndash ULRICH HUTTNER ndash CHRISTIANE ZIMMER-MANN Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnisder Inschriften 642

DONATELLA NUZZO Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Portoforme e contenuti di una prassi tardoantica 645

SPYROS P PANAGOPOULOS Verse inscriptions on Byzantine religious ar-tifacts The case of Manuel Philes 648

ANDREAS RHOBY Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion vonWort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext 650

ERKKI SIRONEN Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften imkirchlichen Kontext in Athen und Attika 652

NORBERT ZIMMERMANN Christliche Inschriften aus vorkonstantini-scher Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos 655

Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre In-schriftenlaquo

ANTONIO CABALLOS RUFINO Introduccioacuten 659DANIELA MARCHIANDI Reader-reception of funerary inscriptions in

Classical Athens a case study 661ALESSIA DIMARTINO Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei mo-

numenti funerari di etagrave arcaica 664BARBARA E BORG In search of senators deceased Senatorial tomb buil-

ding reconsidered 666CLAUDIO ZACCARIA Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di

Aquileia 668JUAN MANUEL ABASCAL PALAZOacuteN Epigrafiacutea funeraria de Segobriga 671CONCEPCIOacuteN FERNAacuteNDEZ MARTIacuteNEZ ndash JOAN GOacuteMEZ PALLAREgraveS ndash

JAVIER DEL HOYO CALLEJA CLE funerarios en el marco del CILXVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en unnuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina 673

MILAGROS NAVARRO CABALLERO Les monuments funeacuteraires du HautEmpire dans la province Aquitanique 675

GIUSEPPE FALZONE Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della cata-comba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma 678

Sektion raquoRaum ndash Bild ndash InschriftlaquoHENNER VON HESBERG Einleitung 681

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

XIV Inhaltsverzeichnis

ELENA MARTIacuteN GONZAacuteLEZ Reading archaic Greek inscriptions 683SARA KACZKO Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in

Archaic and Classical Greek Verse-Dedications 686FILIPPO BATTISTONI ndash LORENZO CAMPAGNA Esposizione di documenti

pubblici un caso particolare Tauromenion 688VICTOR COJOCARU Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von

Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum 691GIULIA TOZZI Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri

teatri del mondo greco 693STEacutePHANE BENOIST ndash CHRISTINE HOEumlT-VAN CAUWENBERGHE ndash SABINE

LEFEBVRE Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta ex-emplaires dans lrsquoespace urbain 695

CAROLINE BLONCE Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumen-taux dans leur contexte 698

EMILY A HEMELRIJK Women and Public Space in the Latin West 701ANTONELLA DANIELA AGOSTINELLI Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei

secoli IVndashIX 703

Sektion raquoTituli novi (II)laquoMUSTAFA ADAK ndash MANFRED G SCHMIDT Einleitung 707WERNER ECK Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtge-

setz 708CHRISTIAN MAREK Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kau-

nos 711GIOVANNI MENNELLA ndash LUCIA GERVASINI CIL XI 1352 = ILS 5563 un

problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII) 712ANTONY HOSTEIN ndash MICHEL KASPRZYK Une inscription en 1250 frag-

ments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun) 715LENA KAUMANNS Neue Inschriftenfunde aus Ostia 717LAURA CHIOFFI Novitagrave da Capua 720CHRISTIAN WALLNER Die Inschriften des Museums in Yozgat 722JOSEacute REMESAL RODRIacuteGUEZ Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes-

taccio (Roma) 724JONATHAN PRAG Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of

the Aegates Islands Sicily 241 BC 727

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Inhaltsverzeichnis XV

AbschlussvortragJUumlRGEN HAMMERSTAEDT Inschrift und Architektur Die philosophische

Publizistik des Diogenes von Oinoanda 731

Index auctorum 757Verzeichnis der Poster 761Teilnehmerverzeichnis 765

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Vermessung von Raumlumen

Isabel Rodagrave

Introduccioacuten

El comiteacute organizador y el presidente del XIV Congressus Internationalis Epi-graphiae Graecae et Latinae me hicieron el honor de confiarme la organizacioacutende esta seccioacuten para la que se recibieron un total de 17 propuestas formales to-das ellas de gran intereacutes pero que por razones de tiempo forzosamente limita-do habiacutean de reducirse a nueve que tras muchos tanteos previos quedaronestablecidas seguacuten consta en el programa definitivo La temaacutetica entorno a lamedicioacuten de los espacios encuentra en la epigrafiacutea su fuente maacutes directa que na-turalmente tiene que coordinarse con los datos arqueoloacutegicos y los que nos pro-porcionan los textos claacutesicos en especial los de los gromatici veteres

Esta seccioacuten se desarrolloacute durante la tarde del diacutea 30 de agosto (1430ndash18 h)en la Kinosaal de la Humboldt-Universitaumlt Las 9 intervenciones que la compu-sieron fueron cuidadosamente seleccionadas para que hubiera un equilibrio en-tre los diversos temas a tratar (miliarios centuriaciones y catastros proyectostopograacuteficos) y entre las diferentes aacutereas del mundo greco-romano y un amplioabanico cronoloacutegico con ponentes de varios paiacuteses usando las cinco lenguasoficiales del Congreso y atendiendo a una participacioacuten importante de los inves-tigadores maacutes joacutevenes que han destacado ya con sus trabajos en el campo de laepigrafiacutea Indicamos aquiacute los tiacutetulos originales del programa del Congreso

De esta manera abrioacute la sesioacuten Angela Donati de la Universitagrave di Bolognano soacutelo como eminente epigrafista sino tambieacuten como co-editora del volumenMisurare il tempo misurare lo spazio (Colloquio Borghesi 2005 Faenza 2006)Bajo el tiacutetulo laquoCorrezioni di percorso correzioni di distanza lungo le strade ro-maneraquo la ponente examinoacute casos significativos de variaciones de trazado enalgunas viacuteas que se produjeron en momentos diversos y de las que las inscripcio-nes sobre los miliarios constituyen una prueba directa a base de examinar y va-lorar las correcciones sucesivas de los numerales grabados

Siguioacute la intervencioacuten de Borja Diacuteaz (Universidad de Zaragoza) y de DianaGorostidi (Institut Catalagrave drsquoArqueologia Clagravessica) sobre laquoMedir la distancia eneacutepoca republicana Miliarios y otras inscripciones viariasraquo El objetivo principalera establecer la relacioacuten completa de los miliarios de eacutepoca republicana que se

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

584 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

concentran principalmente en los aacutembitos provinciales y sobre todo en la segun-da mitad del siglo II aC con los ejemplares maacutes antiguos fechados en el III aCcon una tendencia a disminuir su nuacutemero en el siglo I aC

La tercera ponencia estuvo a cargo de Jonathan Prag (Merton CollegeOxford University) con el tiacutetulo laquoBetween Public and Sacred space the case ofHellenistic Halaesa (Sicily)raquo Aunque la documentacioacuten epigraacutefica para conocerla estructuracioacuten del espacio en la Sicilia heleniacutestica es maacutes bien parca con unuacutenico miliario conocido se centroacute la atencioacuten en la pequentildea polis de Halaesaen la costa septentrional de la isla donde se descubrieron unos fragmentos deuna inscripcioacuten catastral que permite establecer algunas consideraciones preli-minares sobre los liacutemites Dichas consideraciones se han visto reforzadas por elhallazgo reciente de una inscripcioacuten honoriacutefica de bronce con el nombre de almenos 825 sacerdotes del principal santuario de Apolo que permite avanzar so-bre el conocimiento del control del territorio entorno a la ciudad asimismo lasmarcas en los ladrillos apuntan a la importancia del santuario de Apolo en laorganizacioacuten del espacio Cabe mencionar que soacutelo hay en Sicilia otra inscrip-cioacuten catastral procedente de Acrae alusiva a la distribucioacuten de cierto tipo deasignaciones

A continuacioacuten Kaja Harter-Uibopuu de la Oumlsterreichische Akademie derWissenschaften intervino sobre laquoStreit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlber-legungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeitraquo Tomando como tex-tos baacutesicos algunas inscripciones griegas heleniacutesticas procedentes principalmen-te de Grecia pero tambieacuten de Asia Menor se hizo una revisioacuten de las diferentesinterpretaciones que han abierto una larga controversia sobre el establecimientode los liacutemites puacuteblicos en el terreno juriacutedico Se atendioacute principalmente a los ca-sos en los que despueacutes de una primera decisioacuten judicial una de las partes impli-cadas obliga a los jueces a determinar exactamente los liacutemites abordandocuestiones praacutecticas sobre las marcas de delimitacioacuten tanto naturales como ar-tificiales y sus respectivos contextos

La quinta intervencioacuten fue la de Orietta Dora Cordovana (Freie UniversitaumltBerlin) sobre laquoVici e agri vectigales nelle testimonianze epigraphiche e nei gro-matici (Britannia)raquo Como el tiacutetulo anuncia se centroacute en las inscripciones pro-cedentes de las provincias occidentales en especial las de Britania con el apoyodel texto de los gromaacuteticos que explican con bastante claridad coacutemo las estruc-turas micro-administrativas de los vici forman parte de los agri sometidos a lastasas fiscales Focalizoacute la atencioacuten en la cuestioacuten de si es posible utilizar los vicicomo marcadores en el paisaje con el fin de individualizar la entidad juriacutedica dealgunos territorios provinciales y sus mecanismos fiscales Expuso su opinioacuten deque ello puede ser factible si se confronta la dimensioacuten teoacuterica de los escritos de

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Introduccioacuten 585

los agrimensores con la realidad praacutectica de las inscripciones en contextos loca-les especiacuteficos

Seguidamente y de manera intencionada se programaron una despueacutes deotra la sexta y la seacuteptima ponencia que afrontan de manera distinta la dualidadsagradopuacuteblico en las ciudades griegas

En primer lugar Denis Rousset (Eacutecole Pratique des Hautes Eacutetudes) intervinosobre laquoProprieacuteteacute sacreacutee et proprieacuteteacute publique dans les autres citeacutes grecquesraquo en-marcado en el tema de las fronteras de las ciudades griegas largamente tratadopor el ponente Dejando a un lado obviamente el caso de Atenas abordoacute el temacrucial de la posibilidad de diferenciacioacuten entre propiedad sagrada y propiedadpuacuteblica en el sentido de si son institucional y juriacutedicamente distintas o bien si noes posible establecer tal distincioacuten Despueacutes de examinar una serie de ejemplosprimorosamente seleccionados la principal conclusioacuten a la que se llega es queen algunas ciudades griegas pero no en todas existiacutea una propiedad que a la vezera sagrada y puacuteblica pero que no siempre era inseparable aunque el conjuntode bienes puacuteblicos incluiacutea los sagrados que teniacutean sin embargo su propio lugarconcreto y especiacutefico

A continuacioacuten Leacuteopold Migeotte (Universiteacute Laval Queacutebec) tratoacute de laquoLesterres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienneraquo Empezoacute planteando que en elmundo griego las tierras de cultivo y para la ganaderiacutea constituyen mayoritaria-mente propiedades privadas y soacutelo una minoriacutea estaba reservada para las divi-nidades y las ciudades La situacioacuten en la Atenas del periacuteodo claacutesico eraparticularmente especiacutefica y por ello se ha de establecer una serie de distincionesDe este modo el ponente indicoacute que en el Aacutetica divinidades diversas poseiacuteantierras llamadas sagradas pero eacutestas suponiacutean soacutelo una pequentildea parte de la su-perficie cultivable sin duda menos del 10 y sus alquileres eran mucho menosrentables de lo que se acostumbra a pensar Por lo que a la ciudad respecta noconservaba en el Aacutetica ninguna de las tierras que confiscaba a los particularesmientras que otras circunscripciones como los demos por ejemplo poseiacutean uncierto nuacutemero de tierras En cambio la mayoriacutea de las propiedades puacuteblicas ysagradas se encontraban en el exterior especialmente en las ciudades del aacutereaegea sometidas por la fuerza Atenas se apropiaba parcialmente de ellas y con-sagraba una parte a las divinidades mientras que la restante la distribuiacutea en lo-tes que alquilaba a los ciudadanos

Las dos uacuteltimas intervenciones se centraron en el territorio hispano empe-zando por la de Carolina Corteacutes y Joseacute Manuel Iglesias de la Universidad deCantabria que fue leiacuteda por la primera de los intervinientes Versoacute sobre laquoGeo-graphia et prata Termini augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarra-conensis)raquo No hay duda de que el norte de Hispania atesora el mayor nuacutemero

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

586 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

de este tipo de documentos epigraacuteficos que alcanza la treintena entre ellos 19corresponden a los prata de esta legioacuten que los delimitaba de los agri de las ciu-dades de Iuliobriga y Segisamo El estudio del aacuterea y de su toponimia ha permi-tido vislumbrar una diferenciacioacuten entre zonas usadas en invierno y en veranoestudiando su posicioacuten en el paisaje la evolucioacuten de los usos del suelo y los res-tos arqueoloacutegicos del territorio Todo ello para conocer mejor el emplazamientode una de las tres legiones que participaron bajo el mando de Agripa en la fi-nalizacioacuten de las guerras caacutentabras el antildeo 19 a C y cuyo campamento principalse ha localizado en el teacutermino municipal de Herrera de Pisuerga (Pisoraca) Lalegio IIII junto con la VI y la X tuvo un papel preeminente en los procesos deurbanizacioacuten y estructuracioacuten del tercio norte de la peniacutensula Ibeacuterica que seabrieron una vez finalizado el conflicto beacutelico

Cerroacute la sesioacuten Camilla Campedelli (Berlin-Brandenburgische Akademie derWissenschaften) que disertoacute sobre laquoViae publicae als Mittel der Vermessung Er-fassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania ci-terior Tarraconensis (CIL XVII11)raquo Enmarcoacute su intervencioacuten dentro delproyecto de edicioacuten del volumen correspondiente del Corpus Inscriptionum La-tinarum dedicado a los miliaria de la mayor de las provincias del Imperio roma-no La revisioacuten y puesta en valor de los miliarios constituye el mejor medio paraestablecer los trazados de las viacuteas puacuteblicas y sus distancias teniendo en cuentaque en esta provincia se cuenta con una considerable serie de pequentildeas colum-nas de eacutepoca republicana con el nombre del correspondiente procoacutensul Los mi-liarios se vieron notablemente aumentados bajo el principado de Augusto conun obvio efecto propagandiacutestico del nuevo reino que junto con otro tipo de mo-numentos como el arco junto al Baetis estaban destinados a marcar con preci-sioacuten los liacutemites territoriales Cabe destacar dentro de la Hispania citerior la granriqueza y acumulacioacuten de miliarios en el cuadrante noroeste peninsular a caba-llo entre el sur de Galicia y el norte de Portugal La ponente defendioacute la unidadentre texto y momento y su impacto en el ambiente de una viacutea publica cuyo es-tudio tiene que ir de la mano de las fuentes literarias con especial atencioacuten a lasitinerarias para comprender mejor los hallazgos arqueoloacutegicos en un contextoviario

De esta manera se puso fin a la seccioacuten cuya organizacioacuten nos fue encomen-dada Hubo un breve espacio para el debate con un corto turno de intervencio-nes que se anunciaban especialmente proliacuteficas en la cuestioacuten de los espaciossagrados y puacuteblicos en las ciudades griegas pero la convocatoria inmediatamen-te posterior de la reunioacuten de la Association Internationale drsquoEacutepigraphie Grecqueet Latine en el Audimax de la Humboldt Universitaumlt obligoacute a poner punto final

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Medir la distancia en eacutepoca republicana 587

al tiempo de la discusioacuten que aportoacute no obstante importantes precisiones sobretodo para las primeras ponencias

Isabel Rodagrave Barcelona ndash Tarragonaisabelrodauabes irodaicaccat

Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi

Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios

El presente texto constituye el primer avance de una investigacioacuten todaviacutea encurso que tiene como objeto el estudio de todas aquellas inscripciones latinasde eacutepoca republicana relacionadas con obras viarias y en especial con la cons-truccioacuten de uiae publicae cuya primera fase se ha centrado en la revisioacuten de losmiliarios republicanos1

Este tipo de piezas no ha sido objeto de ninguacuten estudio de conjunto en losuacuteltimos antildeos No obstante su nuacutemero se ha incrementado de manera significa-tiva desde la publicacioacuten en 1986 del fasciacuteculo del CIL I2 editado por A Degras-si y H Krummrey En esa fecha se habiacutea identificado un total de 31 miliariosrepublicanos mientras que actualmente conocemos al menos 44 ejemplares y esde esperar que este nuacutemero continuacutee incrementaacutendose como consecuencia de lostrabajos de preparacioacuten de los nuevos fasciacuteculos del CIL XVII

Italia en sentido estricto ha proporcionado exclusivamente 17 miliarios re-publicanos Cinco de ellos proceden de las inmediaciones de Roma2 En el surde Italia se han encontrado seis ejemplares3 Un nuacutemero semejante ha propor-cionado la Italia septentrional4 Para la Galia Cisalpina disponemos de otras seispiezas5 Los 21 miliarios restantes proceden de fuera de la peniacutensula italiana6

De ellos ocho han sido encontrados en las provincias occidentales cinco en elcuadrante nororiental de la Hispania Citerior7 uno en la Galia Narbonense8

otro en Cerdentildea9 y un uacuteltimo de Sicilia10 El Mediterraacuteneo oriental ha propor-cionado 13 dos de ellos corresponden la viacutea Egnatia en Macedonia11 y 11 a lared viaria organizada por Mrsquo Aquilio en Asia tras su anexioacuten12

El texto de los miliarios es siempre muy escueto Junto a la indicacioacuten de ladistancia lo habitual es que ellos recojan el nombre del magistrado que ordenoacutesu colocacioacuten En la mayor parte de los miliarios encontrados en Italia y Asiaaparece mencionado el consulado aunque excepcionalmente se documenta al-guacuten pretor e incluso un praefectus Por su parte en los miliarios procedentes de

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

588 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Macedonia Hispania y Cerdentildea se indica el proconsulado que en todos los ca-sos es ejercido por individuos de rango pretoriano El ejemplar de Gn DomicioEnobarbo de la Galia Narbonense es el uacutenico caso en el que en lugar de la ma-gistratura aparece el apelativo imperator No disponemos por el momento deninguacuten miliario en el que se haga referencia a un censor a pesar de que pareceque eacutestos jugaron un papel decisivo en el desarrollo de la red viaria al menos eneacutepoca temprana13

Es probable que en las inmediaciones de Roma el mantenimiento de las viacuteasquedara bajo la responsabilidad de los ediles al menos entre los ss III y II a Eseguacuten se deduce de los cinco miliarios de las viacuteas Ostiense Apia Tiberina y Pre-nestina realizados todos ellos por ediles Por el contrario la participacioacuten de loscuestores en el desarrollo de la red viaria debioacute ser excepcional De hecho estecargo soacutelo aparece en los dos miliarios realizados en los antildeos 70 a E por MrsquoAquilio en Asia con objeto de restaurar los levantados por su abuelo deacutecadas an-tes

Desde un punto de vista cronoloacutegico llama la atencioacuten que de la mayor partede los miliarios republicanos se fechen en el s II a E especialmente en la segun-da mitad de la centuria Soacutelo tres se pueden datar con cierta seguridad en el sIII a E y salvo los dos del cuestor Mrsquo Aquilio no conocemos ninguno que pue-da fecharse con claridad en el s I a E Los siguientes miliarios son los seis ejem-plares correspondientes a la reforma de la viacutea Latina realizada por C CalvisioSabino en el antildeo 28 a E14 A partir de ese momento ndash como sentildealoacute G Alfoumlldyndash los miliarios pasaron a jugar un papel importante como vehiacuteculo de la propa-ganda del nuevo reacutegimen imperial15

Parece evidente por lo tanto que el uso de estos elementos de sentildealizacioacutenfue adoptado por los romanos en el s III a E tal vez por influencia heleniacutesticaSu uso se extendioacute durante el s II a E ndash en especial en su segunda mitad ndash parainterrumpirse a comienzos de la centuria siguiente La anoacutemala concentracioacutende los miliarios republicanos en la segunda mitad del siglo II a E y su abruptadesaparicioacuten en el s I a E no ha encontrado por el momento una explicacioacutensatisfactoria ya que en el s I a E continuaron construyeacutendose viacuteas y reformaacuten-dose las existentes seguacuten evidencian las fuentes literarias y algunos epiacutegrafescomo la locatio de la viacutea Cecilia-Salaria probablemente de eacutepoca de Sila16

La particular distribucioacuten cronoloacutegica de los miliarios republicanos en nues-tra opinioacuten no puede ser casual y debe responder a motivaciones concretas so-bre las que es necesario continuar investigando En este sentido cabe laposibilidad de que el auge de los miliarios en la segunda mitad del s II a E pu-diera estar relacionado quizaacutes con alguacuten tipo de medida legislativa Hemos derecordar que hacia el 123 a E C Graco promulgoacute una ley viaria ndash mal conoci-

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Medir la distancia en eacutepoca republicana 589

da ndash paralela a sus disposiciones agrarias que disponiacutea expliacutecitamente la nece-sidad de colocar miliarios en las viacuteas puacuteblicas17 sistematizando quizaacutes una praacutec-tica que hasta la fecha habiacutea sido excepcional

Borja Diacuteaz Arintildeo ZaragozabdiazarinogmailcomDiana Gorostidi Pi Tarragonadgorostidiicaccat

Notas

1 Este trabajo se inscribe dentro de los proyectos laquoEl nacimiento de las culturas epigraacuteficas en elOccidente Mediterraacuteneo (IIndashI a E)raquo (FFI2012-36069-C03-03) y laquoLa explotacioacuten y comerciode los recursos naturales en el N de la Hispania romana lapis metalla aquaraquo (HAR2011-25011) financiados por el Ministerio de Economiacutea y Competividad de Espantildea

2 CIL I2 21ndash22 829 833 AE 1999 6263 CIL I2 620 822 654 2887 2936 AE 1997 4014 CIL I2 657 661 2931 2937c AE 2000 476 CIL XI 848 Sobre esta uacuteltima inscripcioacuten vid

A Mosca laquoVia Quinctia La strada romana fra Fiesole e Pisa I Da Firenze a Empoliraquo Rivistadi Topografia Antica 2 1992 pp 91ndash108

5 CIL I2 617ndash619 624 637 A Donati laquoT Annius T Fraquo Epigraphica 71 2009 pp 73ndash836 Cf M Rathmann Untersuchungen zu den Reichsstraszligen in den westlichen Provinzen des

Imperium Romanum Bonn 2003 pp 47ndash55 y 149ndash1557 J Lostal Los miliarios de la provincia Tarraconense Zaragoza 1992 pp 11ndash16 B Diacuteaz Epi-

grafiacutea latina republicana de Hispania Barcelona 2008 pp 90ndash93 cf M Mayer e I Rodagrave laquoLaepigrafiacutea republicana en Cataluntildea Su reflejo en la red viariaraquo en G Fataacutes (ed) Epigrafiacutea his-pana de eacutepoca romano-republicana Zaragoza 1986 pp 157ndash170

8 CIL I2 29379 AE 2007 69310 CIL I2 2877 cf J Prag laquoIl miliario di Aurelius Cotta (ILLRP 1277) una lapide in contestoraquo

en Ch Michelini (ed) Guerra e pace in Sicilia e nel Mediterraneo antico (VIIIndashIII sec a C)Pisa 2006 pp 732ndash745

11 CIL I2 2977 AE 1992 153212 D H French Roman Roads and Milestones of Asia Minor 31 Ankara 2012 cf S Mitchell

laquoThe Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250raquo en W Eck (ed) Lokale Auto-nomie und roumlmische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1 bis 3 Jahrhun-dert Muumlnchen 1999 pp 17ndash46

13 La uacutenica excepcioacuten podriacutea ser el miliario de M Emilio Escauro de Orbetello (CIL I2 2937c)quizaacutes perteneciente a una viacutea construida en el antildeo 109 a E durante su censura a pesar de queen eacutel aparezca mencionado como coacutensul cf F Coarelli laquoColonizzazione romana e viavilitagraveraquoDialA 2 (3ordf ser) 1988 pp 35ndash48

14 CIL X 6895 6897 6899ndash6901 AE 1696ndash70 8915 G Alfoumlldy laquoAugusto e le iscrizioni tradizione ed innovazione La nascita dellrsquoepigrafia imperi-

aleraquo Sc Ant 5 1991 pp 573ndash60016 CIL I2 808 = VI 40904a17 Cf G Rotondi Leges publicae populi Romani Milano 1912 (reimp Hildesheim 1990) pp

311ndash312

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

590 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Jonathan Prag

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily

This paper offers brief observations on the cadastral inscription from HalaesaSicily (Dubois IGDS I 196ndash7) in light of a recently discovered honorific decreealso from Halaesa (BE 2010 646)

The new text was first published by the late Giacomo Scibona and I am cur-rently preparing a new edition (I acknowledge the kind assistance of dottssaGabriella Tigano) It is a decree issued by a κοινόν of the priests of Apollo hon-ouring an individual for his euergetism The koinon has at least 825 membersThe koinon appears to carry out its actions independently of the city which isnot mentioned in particular it assigns the honorand a bronze statue to be erect-ed lsquoeither in the sanctuary of Apollo or in the basilica in whichever place heshould wishrsquo The sanctuary is known from the cadastral inscription (col II ll52 ff) where it constitutes a significant landmark it is commonly identifiedwith the temple on the summit of the ancient site The lsquobasilicarsquo is not identifiedalthough other finds imply identification with the portico building on the agoraWhat is noteworthy is that the koinon appears to have the independent right todecree honours in the heart of public space not just the sanctuary parallels arehard to find

The scale and authority of the koinon within the city becomes of interestwhen we take into account the use within the cadastral inscription of mono-grams engraved on trees and employed as boundary markers Trees are com-monly engraved with TE in ligature for τέρμων (e g col I l 10) but on fiveoccasions (e g col I l 31) a different monogram is used consisting of a largeΠ with small Α within and Ο above This has been resolved as πό(λις) Ἁ(λαι-σίνων) or Ἀπό(λλωνος) in the past The symbol also occurs on brickstamps fromthe agora The new honorific decree shifts the balance in favour of the secondreading which implies that as a minimum a number of trees and a brick-worksbelong to the sanctuary Moreover if the koinon is as dominant as the honorificdecree implies and given that we have no evidence from the cadaster regardingwho controls the territory in question nor as to who was responsible for theproduction of the cadaster we might legitimately ask whether the cadaster re-flects the organisation of territory belonging to the sanctuary or the koinon it-self If we wish to hypothesise a context for the creation of such a cadaster thiscould be in the resolution of a dispute between city and koinon Cicero (Verr2122) records e g that the Roman senate was called to intervene in an inter-

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily 591

nal dispute in the city in 95 BC The clearest parallel for a conflict between a cityand a koinon is offered by the dispute for control of resources between the Di-onysiac Artists and the city of Teos where the koinon may even have issued itsown coinage and for which Eumenes II of Pergamum provided arbitration (RC53) In any event it is clear that in the case of the Halaesa cadaster we mustleave open the question of whether this territory is under civic or sanctuary con-trol

A further point regarding territorial organisation in the cityrsquos χώρα arisesfrom comparison of the two documents The honorific decree was prepared bya group of 15 βουλευταί all of whom have demotics Such demotics are wellattested in Sicily but the fact that 11 demes are featured within a group of only15 individuals might suggest an attempt at representation in the choice ofβουλευταί Within the cadaster blocks of allotments are allocated to specificgroups τοῖς παρὰ τὸν ῥοῦν τὸν Ἅλαισον δαιθμούς (lsquothe boundaries (assigned) tothose along the river Halaesarsquo col II l 23) and Σκυρεώνοις δαιθμούς (lsquotheboundaries (assigned) to the Skyreonoirsquo col II l 75) These groupings may bearsome relation to the demotics attested at Halaesa although unfortunately noneof the demotic abbreviations from the honorific can be fitted to the name Skyre-onoi Other inscriptions from Hellenistic Sicily provide further evidence for in-tra-polis territorial organisation several sales contracts from Camarinapreserved on lead locate the properties within a λαύρα or quarter (e g IGDSI 124 II 51 and 59) which in turn have names that match some of the localesnamed in a text from Akrai (IG XIV 217) and one of the Taormina financialinscriptions attests to λαύραρχοι (Manganaro CronASA 1964 53ndash55 ll 1925)

Evidence from Cicero (e g the appointment of local censors across SicilyVerr 2131) from the Taormina account inscriptions (e g monies deriving fromsales of property to ξένοι as in SEG 448 cf Cic Verr 393) and elsewhereillustrates the extent to which control and registration of land in the periodwhen Rome was exacting taxation from the island was a major considerationthe provisions of the lex Hieronica the Roman tax-system necessitated exten-sive local bureaucracy The Halaesa cadastral text appears to record the specificassignation of land to those within such local areas which might imply that itwas either controlled or managed by that lsquodemersquo and its officials andor that itwas available for use only by members of that lsquodemersquo It would seem that thelocal deme-like groupings acted as the middle-men managing territory and rev-enues whether in relation to city sanctuary or another authority and perhapswith the potential to form the groups that bid for the collection of grain tithesin Sicily under the lex Hieronica In that case both city and sanctuary might well

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

592 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

have been competing for overall control and in that situation it is also possiblethat the monograms are themselves artifacts of an earlier period of sanctuarydomination subsequently reused in the boundary delineations of the cadaster

Jonathan Prag Oxfordjonathanpragmertonoxacuk

Kaja Harter-Uibopuu

Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zurzwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit

Im zwischenstaatlichen Schiedsverfahren in hellenistischer Zeit konnte das Ver-fahren entweder um ein bestimmtes genau definiertes Gebiet gefuumlhrt werdenoder um den Verlauf einer linearen Grenze Im Zentrum meiner Untersuchungsteht die Frage ob in Schiedsverfahren ndash ebenso wie in innerstaatlichen Verfah-ren vor groszligen Geschworenengerichten ndash kontradiktorische Antraumlge der Par-teien den Richtern zur Entscheidung vorgelegt wurden oder ob der Streitgegen-stand auf andere Weise formuliert werden konnte Stets wurde in staatlichen Ge-richten die zumeist als Geschworenengerichte tagten uumlber kontradiktorischeAntraumlge der Parteien entschieden Groszlige Gruppen ndash bedeutend mehr als die beiuns uumlblichen ca 10 Geschworenen ndash seien es eigens einberufene Dikasterienoder aber auch staumldtische Gremien wie die Volksversammlung oder die Boulekonnten keinen eigenstaumlndigen Spruch formulieren sondern nur durch Abstim-mung fuumlr eine der beiden Seiten entscheiden Daher finden sich auch keine aus-formulierten Urteile sondern lediglich Abstimmungsvermerke unter den Klage-schriften die ein raquoUrteillaquo im heutigen Sinn ersetzen Die ersten detailliertenSpruumlche treten in Schiedsverfahren auf Die Publikation derartiger Texte aufStein nicht nur bei den beiden Streitparteien sondern auch in Heiligtuumlmern solltejedenfalls fuumlr Rechtssicherheit sorgen und in vielen Faumlllen auch den Sieg im Ver-fahren feiern

Einen typischen Fall von kontradiktorischen Antraumlgen enthaumllt der fruumlhesteepigraphisch uumlberlieferte Schiedsspruch einer πόλις ἔκκλητος IG XII 3 1259(nach 337 v Chr) der δᾶμος der Argiver entschied uumlber die Besitzanspruumlchevon Melos und Kimolos betreffend drei kleine Inseln zwischen den beiden Staa-ten Kimolos trug den Sieg davon (Z 12ndash14 ἐδί|κασσαν νικῆν Κιμωλ[ί|ο]υς)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Streit um Land oder Streit um Grenzen 593

Die Einigung uumlber die Streitfrage die den Richtern vorgelegt werden sollte er-folgte waumlhrend der Verhandlungen uumlber die Einsetzung eines Schiedsgerichtesund bildete ein wesentliches Element des Schiedsvertrages zwischen den Streit-parteien Der Streitgegenstand war in diesem Fall aber nicht der Verlauf einerGrenze sondern der Besitz eines in seiner genauen Abgrenzung unumstrittenenGebietes

Allerdings konnte auch der Verlauf einer linearen Grenze Schiedsrichtern inkontradiktorischen Antraumlgen vorgelegt werden Die von P Themelis gefundeneInschrift zu verschiedenen Verfahren zwischen Messene und seinem NachbarnMegalopolis (um 183 v Chr)1 belegt in col I Z 29ndash35 dass beide Parteien je-weils eine Beschreibung der Grenzen aus ihrer Sicht dem strategos des Achauml-ischen Bundes uumlbergaben Nach einem Lokalaugenschein durch die 17 Richtersowie einer Verhandlung in einem Heiligtum wurde das Verfahren allerdingsausgesetzt so dass uns die Inschrift daruumlber im Unklaren laumlsst wie eine Ent-scheidung herbeigefuumlhrt worden waumlre Col I Z 56ndash64 desselben Textes zeigtaber dass die 147 Richter aus Aigion sich in einem spaumlteren Verfahren in dergleichen Sache fuumlr eine von Messene eingereichte Grenzbeschreibung entschie-den (Z 61ndash64 κρινάντων Μεσσανίαν εἶ|μεν hellip κατὰ τοὺς ὅρους οὓς ἀπε|δώκαμες

τοῖς κοινοῖς δαμιοργοῖς)Einen aumlhnlichen Verfahrensablauf belegt IG IX 12 177 fuumlr einen Streit zwi-

schen Melitaia und Xyniai (2143 v Chr) Die von den Aitolern beauftragtenδικασταί entschieden dass diejenigen Grenzen gelten sollten die die Melitaierbeim Lokalaugenschein gezeigt hatten Entgegen der uumlblichen Deutung gehe ichdavon aus dass nicht nur eine einseitige Begehung erfolgte sondern ndash so wie esuumlblich war ndash jedenfalls eine unter Fuumlhrung beider Streitparteien Unter den bei-den Vorschlaumlgen wurde derjenige ausgewaumlhlt den die Melitaier gemacht hattensie obsiegten (Z 9ndash10 [ ὅρια εἶμε]ν Ξυνια[ίοι]ς [κ]αὶ Μελιταιεῦσι τᾶς χώ|[ραςἇς περιαγή]σαντο οἱ Μελιταιεῖς ) Dass in derartigen Faumlllen auch zwei ge-trennte Fuumlhrungen vorgenommen werden konnten zeigt das Verfahren zwi-schen Halai und Boumelita (FD III 1 362 col I Z 7ndash8 2 Jh v Chr) in demdie thebanischen Richter auslosten welche Streitpartei mit der Fuumlhrung und da-mit verbunden auch mit der δικαιολογία der Darlegung der Argumente begin-nen sollte Beide Parteien mussten vor dem Verfahren eine ἀπογραφή eine Listeder Grenzsteine bei den Richtern einreichen (Z 10ndash11) Der Eid der Richter istnur mehr fragmentiert erhalten macht aber deutlich dass ein κρίνειν also eineAbstimmung uumlber zwei Vorschlaumlge stattfinden sollte Nicht zuletzt wird manfuumlr das Verfahren zwischen Epidauros und Korinth das Megara zur Entschei-dung vorgelegt wurde (IG IV 12 71 2421 ndash 2387 v Chr) alleine schon auf-grund der Groumlszlige des Gerichtes (151 Richter dann wurden aus diesen 31

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

594 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

Grenzziehungsbeauftragte bestellt) annehmen koumlnnen dass zunaumlchst Besitzan-spruumlche (Z 3ndash4) und in einem naumlchsten Schritt zwei Verlaumlufe der Grenze (Z 7ndash11) vorgelegt worden waren Freie Entscheidungen der Richter einer πολὶςἔκκλητος die nicht auf entgegenlautenden Antraumlgen der Parteien beruhten sindfuumlr die zwischenstaatliche Schiedsgerichtsbarkeit nicht nachzuweisen

Ab dem 2 Jh v Chr wurden bei der friedlichen Beilegung zwischenstaatli-cher Streitigkeiten typischerweise kleine Gremien sogenannter raquofremder Rich-terlaquo eingesetzt die auch im innerstaatlichen Bereich zur Konfliktloumlsung beitra-gen konnten Auch in dieser Zeit aumlnderte sich das Verfahren nicht grundsaumltzlichallerdings laumlsst sich in den erhaltenen Quellen gut beobachten dass die kleinenflexiblen Gruppen in wesentlich groumlszligerem Ausmaszlig Wert auf die Vergleichsver-handlungen legten Ziel eines Schiedsverfahrens war es eigentlich eine streitigeEntscheidung also eine Abstimmung zwischen zwei Antraumlgen zu vermeidenMan war sich bewusst dass es in einer derartigen Abstimmung immer einen un-zufriedenen Unterlegenen geben wuumlrde und dass damit neues Konfliktpotentialentstand (z B IC III iv 9 Z 32ndash27 11211 v Chr) Da die raquofremden Richterlaquondash im Unterschied zur πολὶς ἔκκλητος ndash bereits in die Vorbereitungen zur eigent-lichen Verhandlung involviert waren konnten sie den Parteien Vergleichsvor-schlaumlge unterbreiten die einen Kompromiss zwischen den entgegengesetztenAnspruumlchen darstellten Daher haben wir in vielen Faumlllen die langwierigen Ver-suche der Aussoumlhnung σύλλυσις oder διάλυσις uumlberliefert manchmal sogarden Text einer derartigen Aussoumlhnung (z B IG IV 12 75 in Vbdg mit SEG 11377 1 Haumllfte 2 Jh v Chr) Dies ist meines Erachtens die Stufe in der die Rich-ter selbst einen Grenzverlauf vorschlagen oder die gemeinsame Verwendungdes umstrittenen Gebietes anregen konnten Kam es allerdings zu einer Verhand-lung mussten auch sie wohl zwischen zwei Antraumlgen auswaumlhlen Die Freiheitder Parteien den Streitgegenstand festzulegen den Richter auszuwaumlhlen und einVerfahren jederzeit durch einen Vergleich abbrechen zu koumlnnen stellt eines derKennzeichen der zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit ndash nicht nur in derAntike ndash dar

Kaja Harter-Uibopuu Wienkajaharteroeawacat

Anmerkung

1 P Themelis Κρίμα περὶ χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτῶν in I A Pikoulas (ed) Iστορίεςγια την Aρκαδία Stemnitsa 2008 211ndash221

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici 595

Orietta Dora Cordovana

Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafichee nei gromatici (Britannia)

Questo contributo riguarda uno studio delle condizioni giuridiche del suolo inalcune aree provinciali interne e marginali dove sono attestati vici rurali eo mi-litari Naturalmente non possono esservi pretese di riduzioni tipologiche adunum in relazione ad un tipo di testimonianze documentarie molto sparse e for-temente collegate ai contesti storico-ambientali specifici di ogni provincia E seb-bene sia questa unrsquoindagine ancora in fieri egrave possibile allo stato attualesintetizzare alcuni punti fermi e osservazioni Uno degli obiettivi perseguiti egrave disfumare notevolmente il preconcetto dellrsquouniformitagrave giuridica del territorio pro-vinciale classificato in modo indistinto come suolo pubblico e basato su alcunipassi di Gaio (Inst 221 27) Lo studio dei vici rivela infatti situazioni quantomai diverse e non riconducibili in modo uniforme alla generale categoria di agerpublicus o alla terra del demanio imperiale soggetta allo stipendium o al tribu-tum soli Il confronto tra vari tipi di fonti e testimonianze permette di individua-re nelle strutture micro-amministrative dei vici non solo il fulcro del sistema disfruttamento agrario e della connessa organizzazione fiscale ma puograve anche con-tribuire allo studio dei regimi del suolo e quindi mettere a fuoco i meccanismipratici dellrsquoimperialismo romano in aree provinciali e i problemi da questo de-rivanti

I vici punteggiavano le aree rurali e anche le zone marginali militari delle pro-vince costituendo dei veri e propri lsquomarcatori di paesaggiorsquo La loro presenzadunque puograve essere indizio di alcuni particolari tipi di territorio Dal confrontotra iscrizioni fonti giuridico-letterarie e dati archeologici si puograve dedurre che ivici insistono in particolare (a) su fondi privati il cui epicentro era costituito davillae (b) su fondi pubblici (egrave questa la maggioranza dei casi) cioegrave in agri vecti-gales dati in affitto e inclusi nei saltus imperiali o del populus romanus ma an-che nei territoria di cittagrave di templi e capoluoghi di tribugrave (c) su aree marginali edi frontiera annessi a strutture militari il cui territorio non egrave classificabile in sen-so stretto nella categoria di ager publicus e quindi degli agri vectigales

Ai fini dellrsquoorganizzazione amministrativa interna non sembra vi sia alcunadifferenza tra vici rurali e militari Numerose iscrizioni infatti confermano lapresenza di sistemi simili tra le due categorie (per es RIB II 2489 RIB I 7071700 CIL VII 346 AE 1951 259 AE 1969ndash70 388 AE 1920 46 CIL XII1844) Vici rurali e militari perograve potevano incidere su territori di statuto giuri-

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

596 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

dico diverso Consideriamo innanzitutto i vici rurali Sono descritti come villag-gi privi di dignitagrave cittadina e abitati da popolazione contadina di origini umili ivicani (Fest de verb sign A Thewrewk De Ponor Budapest 1889 pp 562ndash563 Isid Etymol 15211ndash12) Spesso si concentrano attorno a villae su fondiprivati (Agen Urb de contr agr 84 29ndash85 4 La = 45 16ndash22 Thu) ma sonoanche inclusi nei territoria di res publicae cioegrave di cittagrave e capoluoghi di tribugrave allequali sono sempre adtributiannessi a livello amministrativo (D 50130 Ulpia-nus l LXI ad edictum) E sebbene i vici fruiscano di una certa autonomia e fa-coltagrave di auto-rappresentazione attraverso lrsquoelezione annuale di magistri e spessosiano le sedi privilegiate per le nundinae (i mercati rurali periodici) essi sono co-munque soggetti a munera di vario tipo tra cui rifornimento di reclute militarimanutenzione stradale pagamenti di vectigalia Questrsquoultimo aspetto legato alruolo di raccolta fiscale dei vici specie in occasione delle nundinae emerge daun buon numero di iscrizioni provenienti da varie province e da rescritti impe-riali nel Codex Theodosianus e nei Digesta Lrsquoarcheologia del resto conferma lapresenza di numerosi vici legati a villae templi e sviluppatisi comunque lungoarterie di traffico e vie di comunicazione specie in zone di scambio tra economiediverse A questi dati sono da aggiungere le testimonianze degli agrimensori la-tini che distinguono varie categorie di territori e il loro stato giuridico tra cuiquelli soggetti a vectigal (Sic Fl de cond agr 136ndash137 La = 100 Thu Hygde cond agr 116 La = 79 Thu Hyg Grom de lim const 204ndash205 La = 167ndash168 Thu D 631 Paulus libro 21 ad edictum) Queste aree di statuto giuridicodefinito possono appartenere a colonie municipi o anche cittagrave peregrine ma invia maggioritaria sono i territoria della res publica romana tra cui includere an-che i fondi del demanio imperiale Se le nundinae si svolgono sempre nei vici esono anche occasione di raccolta delle tassevectigalia si puograve desumere allorache spesso vici e nundinae insistono e sono parte di aree di ager publicus sogget-to a locazione fondiaria e tassazione fiscale (agri vectigales vd per es AE 1914292 AE 1957 171 CIL III 448 = AE 2001 1850 CIL III 13396 = AE 189421) Bisogna evidenziare perograve anche un altro aspetto fondamentale Nei variriferimenti ad agri vectigales le nostre fonti non trascurano mai la descrizione diun processo Specie nei gromatici la definizione di ager vectigalisager publicusin qualche modo si contrappone a quello che egrave il suo contrario il territorio nonancora acquisito dalla res publica che pertanto non fa parte della forma cen-sualis e puograve essere definito come di statuto incerto Queste zone solo in progres-so di tempo e in effetti secondo un processo storico specifico potevanoricadere sotto il controllo politico e amministrativo diretto della res pubblicaVarrone i gromatici veteres e i giuristi definiscono questi territori come incertihostici occupatorii e arcifinii cioegrave aree dal possesso incerto (anche in Tacito

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 597

Germ 294) Si tratta di aree che non hanno ricevuto (ancora) alcuna delimita-zione e misurazione sottratte ai nemici e comunque non ricadenti in alcunaspecifica condizione giuridica riconosciuta dal potere centrale Per queste carat-teristiche non fanno parte del catasto provinciale e possono essere facilmentelsquooccupatirsquo da privati da popolazioni locali ma anche e soprattutto dallrsquoeserci-to In altri termini si potrebbero individuare le zone di frontiera in queste areelsquogrigiersquo cioegrave con statuto giuridico non ancora definito dove si installavano lestrutture militari e gli annessi vici

Orietta Dora Cordovana Berlinoriettadcordovanagmailcom

Denis Rousset

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentumin griechischen Staumldten1

In der institutionellen Geschichte der griechischen Stadt gibt es ein altes Pro-blem das durch epigraphische Funde immer wieder neu aufkommt und das zu-dem durch die gegenwaumlrtige Diskussion um die Trennung von Kirche und Staatneues Interesse erfaumlhrt die Frage nach der Unterscheidung zwischen heiligemLand und oumlffentlichem Land Hat man heiliges Land streng von oumlffentlichemGrund und Boden unterschieden Oder hat man vielmehr von Uumlberschneidun-gen und Grenzfaumlllen auszugehen bzw sind beide gar nicht klar zu trennen

Um dieser Frage nachzugehen eignet sich sicherlich der Fall Athen am mei-sten da hier die Quellenlage am besten ist N Papazarkadas hat zu diesemThema juumlngst eine Abhandlung vorgelegt die eingehend rezensiert wurde2 LMigeotte legt bei diesem Kongress einen entsprechenden Beitrag vor Ich werdemich daher nicht eingehend uumlber Athen aumluszligern Ich will nur bemerken dassmeiner Meinung nach keine klare Dichotomie zwischen heiligem Land und oumlf-fentlichem Land zu erkennen ist Da in einer Reihe von Faumlllen heiliges Land Teiloumlffentlichen Grund und Bodens war konnte dieses zumindest teilweise in dasathenische Staatswesen einbezogen werden

Betrachten wir stattdessen einige andere Quellen die in der Diskussion haumlu-fig uumlbersehen werden

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

598 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

1 Es gibt einerseits einige Dokumente die die Existenz einer χώρα bezeugendie zugleich raquoheilig und oumlffentlichlaquo ist ἁ ἱερὰ καὶ δαμοσία χώρα Ich kenne vierBeispiele aus Hyampolis (IG IX 1 87) aus Theben (IG VII 2446) aus Kos (IGXII 4 866) und aus Argos (SEG XLI 282)

Diese Zeugnisse belegen fuumlr jede dieser Staumldte unzweifelhaft die Existenz ei-nes Gemeindebodens der als raquoheilig und oumlffentlichlaquo oder im Fall von Thebenals raquooumlffentlich und heiliglaquo bezeichnet wird Man sollte einschraumlnkend bedenkendass diese Flaumlche obwohl sie als Einheit genannt ist vielleicht doch nicht homo-gen und unteilbar war Dies kann fuumlr Argos gezeigt werden wo jede Gottheiteine eigene ἱερὰ χώρα hatte Bildet also in diesem Fall der Grundbesitz der Goumlt-ter eine bestimmte Kategorie innerhalb des staumldtischen Grundbesitzes

2 Zum anderen sind da die Faumllle Milet Herakleia am Latmos und PidasaZwischen 186 und 181 stritten Milet und Herakleia am Latmos um eine Grenz-region in den Bergen Die Milesier bezeichneten sie als raquoheilig und Apollon ge-houmlriglaquo waumlhrend die Herakleoten sie als raquooumlffentlich und heiliglaquo ihrem Territo-rium einschrieben3 Man stellt also fest dass die beiden Staumldte das umstritteneGebiet nicht auf dieselbe Weise definierten sondern eine jeweils eigene Katego-rie fuumlr das Land waumlhlten Fuumlr Milet war das umstrittene Gebiet Teil des heiligenLandes waumlhrend Herakleia es als Teil seines Territoriums raquooumlffentlich und hei-liglaquo nannte

Die Existenz solcher unterschiedlicher Definitionen in institutioneller Hin-sicht in zwei gleichwohl benachbarten Staumldten wird durch den Sympolitiever-trag zwischen Milet und Pidasa bestaumltigt der die Staumldte 185 v Chr vereinte

Man legte dort fest zu welchen Konditionen die Einwohner von Pidasa nachihrer Aufnahme in das milesische Staatsgebilde weiterhin ihre raquovorhandenenLiegenschaftenlaquo nutzen koumlnnen Diese vorhandenen Liegenschaften werdenraquoheilig und oumlffentlichlaquo genannt4 Die Klausel gilt ebenso fuumlr diejenigen Gebietedie in Zukunft raquozu den Goumlttern oder zum Volk hinkommenlaquo Demnach beziehtsich raquoheilig und oumlffentlichlaquo in Pidasa nicht auf ein homogenes Gebiet sondernman kann klar unterscheiden was goumlttlicher und was menschlicher Bereich ist

Dazu kommen Weihungen oder Gemeinschaftsspenden raquoan eine Gottheitund an die Stadtlaquo eine haumlufig belegte Wendung im Euergetismus die jedoch we-nig kommentiert wurde Beispiele sind aus Aizanoi das Land das raquoZeus undder Stadt Aizanoilaquo gestiftet wird (MAMA IX pp xxxvindashxxxvii und Nr 8ndash9)aus Thespiai das raquoLand das Dionysos und der Stadt geweiht wirdlaquo (IG VII1786) und schlieszliglich die Kuumlhe die raquoan die Stadt und an Asklepioslaquo und an raquodieBuumlrger und den Gottlaquo in Morrylos auf der Chalkidike gegeben werden (M BHatzopoulos Macedonian Institutions under the Kings II (1996) Nr 53ndash54)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten 599

Es ist klar dass die Stadt oder die Menschen die eine Weihung gemeinsammit einer Gottheit empfangen nicht auf die Rolle der Administration beschraumlnktsind welche Rolle auch immer sie in der effektiven Verwaltung des Vermoumlgensspielen Es liegt vielmehr die Idee eines gemeinsamen und ungeteilten Eigentumsbzw eines raquoGemeinbesitzeslaquo von Gott und Stadt zugrunde die man meines Er-achtens zu praumlferieren hat Jedenfalls besteht kein Anlass eine geringere juristi-sche Stellung der Stadt im Vergleich mit der Gottheit anzunehmen

Schlieszliglich sei an die Rolle des Heiligen in dem Abkommen erinnert das ca3643 v Chr innerhalb von Dikaia auf der Chalkidike geschlossen wurde5

Man liest dort wer sich weigere den Eid abzulegen dessen Eigentum sei raquoge-weiht und konfisziert zu Gunsten des Apollon Daphnephoroslaquo und wer trotzder getroffenen Vereinbarungen einen Prozess anstrenge der finde sein Eigen-tum raquobeschlagnahmtlaquo zum Wohle der Gemeinde waumlhrend ein Magistrat derdenselben juristischen Vorgang erlaubt habe um die getroffenen Vereinbarun-gen anzufechten sein Eigentum raquogeweiht und konfisziert zu Gunsten des Apol-lon Daphnephoroslaquo sehen werde

So wird also das Eigentum des Taumlters im einen Fall einfach δημόσιον im an-deren sowohl ἱερόν als auch δημόσιον Die Konfiszierung scheint daher auf zweiverschiedenen Ebenen zu geschehen Der eine Grad δημόσιον ist weniger prauml-zise und weniger schwerwiegend als der zweite der als ἱερόν gekennzeichnet istdie Konfiszierung wird doppelt verstaumlrkt durch die sakrale Komponente Gibtes also nicht im Inneren einer zivilen Gemeinschaft (δημόσιον) einen speziellenheiligen Bereich (ἱερόν)

Denis Rousset Parisdlroussetwanadoofr

Anmerkungen

1 Fuumlr die Uumlbersetzung meines Textes ins Deutsche danke ich Dr Sebastian Prignitz2 N Papazarkadas Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 2011 Uumlber dieses Buch

habe ich bereits eine sehr positive Rezension veroumlffentlicht REG 126 2013 251ndash253 vglauch die Besprechung die Besprechung von Chr Feyel ΒΕ 2012 160 ndash In meinem AufsatzraquoSacred Property and Public Property in the Greek Citylaquo JHS 133 2013 113ndash133 findet sicheine detaillierte Abhandlung der hier aufgeworfenen Fragen sowohl fuumlr Athen als auch fuumlr denRest der aumlgaumlischen Welt

3 Milet I 3 150 (Syll3 633) Z 78ndash81 περὶ δὲ τοῦ μέρους τῆς χώρας τῆς ὀρεινῆς τῆς ἀμφισ-

βητουμένης ἣν Μιλήσιοι μὲν ἀποφαίνο[υ]σιν εἶναι τῆς Μυησίας ἱερὰν ὑπάρχουσαν τοῦ Ἀπόλ-

λωνος τοῦ Τερβινθέως καὶ ἣν εἶναί φασιν τῆς Τηΐας καὶ τῶν κεκτημένων ἐγ Κυσσήλει

Ἡρακλεῶται δὲ τῆς Κισαρίδος καὶ τῆς πρὸς τῶι Κυκλωπείωι καὶ τῆς δημοσίας καὶ ἱερᾶς

4 Das Delphinion in Milet Nr 149 Z 28ndash30 νέμεσθαι δὲ Πιδασεῖς τάς τε ὑπαρχούσας ἱερὰςκτήσεις καὶ δημοσίας καὶ ἄν τινες ἄλλαι προσγίνωνται τοῖς θεοῖς ἢ τῶι δήμωι

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

600 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

5 SEG 57 576 Z 17ndash20 ὃς δ᾿ ἂμ μ[ὴ ὀ]μόσηι τὸν ὅρκον καθάπερ γέγραπται τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ

ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ Ἀ[π]όλλωνος το[ῦ] Δαφνηφόρου ἄτιμός τε ἔστω Z 32ndash36 ὁ μὲ[ν

δ]ικ[α]ζόμενος φ[ευ]γέτω τὴν γῆν τὴν Δικαιοπολιτῶν καὶ τὰ [χ]ρ[ή]ματα αὐτο[ῦ ἔ]στω δημόσια

ὁ δὲ διδο[ὺ]ς τὴν δίκην ἄτι[μο]ς [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα [α]ὐτοῦ ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω τοῦ

Ἀ[π]όλλωνος τ[ο]ῦ Δαφνηφόρο Z 42ndash45 ὁ μὲν δικαζόμενος ἄτιμος [ἔ]στω καὶ τὰ χρήματα

αὐτοῦ δημόσια ἔστω τοῦ δὲ διδ[ό]ντος τὴν δίκην τὰ χρήματα ἱερὰ καὶ δημόσια ἔστω [τ]οῦ

Ἀπόλλωνος τοῦ Δαφνηφόρου

Leacuteopold Migeotte

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne

Le sujet nrsquoest pas nouveau Il a fait lrsquoobjet depuis plus de quarante ans de tregravesbonnes eacutetudes dont la derniegravere celle de N Papazarkadas est parue reacutecemment1

Comme drsquoautres lrsquoavaient fait avant lui notamment M Horster il y a quelquesanneacutees2 N Papazarkadas a reacuteagi avec raison contre la doctrine qui confondaiten un seul tout les terres sacreacutees proprieacuteteacutes des dieux et les terres publiquesproprieacuteteacutes du degravemos Dans ces quelques pages je mrsquoarrecircte seulement aux aspectsfinanciers de la question et je tente drsquoeacutevaluer la place relative de ces terres danslrsquoensemble des ressources (poroi) des sanctuaires et de la citeacute drsquoAthegravenes Je penseen effet qursquoil faut revoir lrsquoopinion commune selon laquelle la location de ces pro-prieacuteteacutes procurait de gros revenus Mon exposeacute comprend deux parties lrsquouneconsacreacutee aux terres de lrsquoAttique lrsquoautre agrave celles des territoires exteacuterieurs

En Attique un certain nombre de terres de culture de jardins et de maisonsappartenaient agrave des diviniteacutes comme Atheacutena Polias Deacutemeacuteter et Coregrave ArteacutemisBrauronia Zeus Olympios etc La plupart de ces biens eacutetaient administreacutes parla citeacute tandis que drsquoautres relevaient des degravemes ou des sanctuaires locaux par-fois drsquoautres subdivisions civiques comme des tribus et des phratries La plupartdes teacutemoignages viennent de lrsquoeacutepoque drsquoEuboulos et de Lycurgue mais beau-coup de ces proprieacuteteacutes avaient des origines anciennes et ont eu la vie longueLeur nombre a certes eacutevolueacute au cours des siegravecles mais elles constituaient unepart stable du patrimoine des dieux

Tout cela est bien connu mais une premiegravere question se pose quelle pro-portion du territoire attique eacutetait occupeacutee par ces biens-fonds Lrsquoeacutevaluation estdifficile mais plusieurs savants lrsquoont tenteacutee et ont abouti agrave des conclusionsconcordantes qui ne semblent pas devoir ecirctre remises en cause Agrave partir drsquouneacutechantillon composeacute de toutes les terres offertes en location par des collectiviteacutespubliques sacreacutees et mecircme priveacutees du Ve au IIIe siegravecle avant J-C V N An-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 601

dreyev a prudemment estimeacute leur proportion agrave un dixiegraveme des terres culti-vables3 Plus prudent encore D Lewis lrsquoavait eacutevalueacutee agrave 5 4 Ni lrsquoun ni lrsquoautrene se sont demandeacute quelle eacutetait la part des terres proprement sacreacutees dans cetensemble car tous deux les incluaient dans le grand tout des terres dites pu-bliques Drsquoapregraves N Papazarkadas ces teacutemeacutenegrave occupaient seulement 4 desterres cultivables ou de lrsquoensemble des proprieacuteteacutes fonciegraveres de lrsquoAttique5 La pro-portion eacutetait donc tregraves faible Ces terres eacutetaient certes nombreuses (peut-ecirctrejusqursquoagrave 500 lots diffeacuterents) mais la plupart eacutetaient visiblement de petites dimen-sions

Une seconde question est celle de leurs revenus et de leur valeur moneacutetaireAgrave partir des montants des loyers encore lisibles sur les fragments drsquoinscriptionsqursquoil a publieacutes M B Walbank a drsquoabord calculeacute que les baux de la premiegraverestegravele ont ducirc produire en tout de 4 agrave 6 talents ceux de la deuxiegraveme de 1frac34 agrave 2talents et ceux de la troisiegraveme environ 2frac12 talents ce qui donne au total agrave peineune dizaine de talents par an ensuite en supposant que les loyers repreacutesen-taient 12 de la valeur des terres il a estimeacute que les teacutemeacutenegrave reacutepertorieacutes sur lapremiegravere stegravele pouvaient valoir entre 33 et 50 talents et ceux des deux stegraveles sui-vantes de 35 agrave 38 talents6 Agrave partir drsquoun pourcentage diffeacuterent (8 ) peut-ecirctreplus reacutealiste R Osborne est arriveacute pour la premiegravere stegravele agrave un total drsquoenviron60 talents7 On peut eacutevidemment estimer ces reacutesultats trop modestes et les mul-tiplier par deux ou par trois Mais mecircme si lrsquoon suppose par exemple que lesterres sacreacutees de lrsquoAttique rapportaient aux dieux 30 talents par an il faut ad-mettre que cette somme eacutetait deacuterisoire en comparaison drsquoautres revenus Ainsiles seuls fermages des terres sacreacutees de Lesbos confisqueacutees en 4287 attei-gnaient 10 talents par an comme on va le voir Mieux encore Thucydide (II13 2ndash5) nous apprend que la fortune monnayeacutee drsquoAtheacutena et des autres dieuxaccumuleacutee sur lrsquoacropole atteignait 6000 talents agrave la veille de la guerre du Peacute-loponnegravese 30 talents ne repreacutesentaient donc qursquoun demi pour cent de ces fonds

De son cocircteacute la citeacute atheacutenienne posseacutedait en Attique un grand nombre debiens-fonds drsquoune part des ports des marcheacutes des eacutedifices des monuments desrues etc (ce qui compose aujourdrsquohui le domaine public de lrsquoEacutetat) drsquoautre partdes carriegraveres de pierre des mines drsquoargent des terres des confins ou eschatiai (ceqursquoon appelle de nos jours le domaine priveacute de lrsquoEacutetat) Mais suivant une regravegleoriginale qui se rencontre eacutegalement agrave Deacutelos elle ne posseacutedait en Attique niterres ni maisons qursquoelle louait agrave des particuliers Il est vrai que cette observationnrsquoest veacuterifiable que pour la peacuteriode classique mais elle nrsquoest contredite par au-cune source anteacuterieure ni posteacuterieure Il est vrai aussi qursquoelle a peut-ecirctre souffertquelques exceptions mais la plupart des teacutemoignages sont ambigus de ce pointde vue8 En geacuteneacuteral Athegravenes ne conservait donc pas les terres ni les immeubles

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

602 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

qursquoelle confisquait aux particuliers mais elle les vendait aux enchegraveres apregraves enavoir consacreacute la dicircme aux dieux Elle les remettait ainsi sans tarder au domainepriveacute et en tirait des recettes immeacutediates au lieu de les inteacutegrer agrave son patrimoinefoncier pour en faire des poroi agrave long terme9 Effectivement dans sa descriptiondes fonctions des pocirclegravetai lrsquoauteur aristoteacutelicien de la Constitution drsquoAthegravenes(47 2ndash3) a rappeleacute que ces magistrats proceacutedaient agrave toutes les adjudications pu-bliques (μισθοῦσι δὲ τὰ μισθώματα πάντα) expression geacuteneacuterale applicable agravetoutes sortes de contrats mais il nrsquoa fait ensuite aucune allusion agrave la location deterres publiques alors qursquoil a mentionneacute en terminant (47 4) le rocircle de lrsquoAr-chonte Roi dans la location des terres sacreacutees

En fait crsquoest aux degravemes et agrave drsquoautres subdivisions civiques que revenait cetype de proprieacuteteacute Ce partage remontait peut-ecirctre au synœcisme de la citeacute ou agravedes reacuteformes de la peacuteriode archaiumlque Ces biens sont connus par plusieurs ins-criptions surtout du milieu et de la seconde moitieacute du IVe siegravecle en particulierpar des deacutecrets et des baux Le cas le plus spectaculaire est illustreacute par seize frag-ments des anneacutees 343ndash340 et 330ndash32510 On y apprend que des centaines de ter-rains dont aucun nrsquoeacutetait deacutesigneacute comme sacreacute ainsi que des lieux drsquousagecommunautaire comme des aires de battage ont eacuteteacute vendus par des degravemes desvillages des phratries des genegrave ainsi que par des associations cultuelles commedes orgeacuteons Ces teacutemoignages ne permettent pas drsquoestimer mecircme approximati-vement la valeur et le rendement de ces biens Mais ces derniers eacutetaient selontoute apparence assez reacutepandus au niveau local

En dehors de lrsquoAttique principalement en Mer Eacutegeacutee comme on le sait lesAtheacuteniens ont occupeacute plusieurs territoires agrave partir du VIe siegravecle et surtout du-rant la peacuteriode classique souvent agrave la suite de confiscations massives dans desciteacutes soumises par la force Des particuliers y ont acquis des terres agrave titre priveacuteou en sont devenus proprieacutetaires agrave la suite de distributions effectueacutees par la citeacuteMais celle-ci conservait eacutegalement apregraves en avoir consacreacute une partie aux dieuxla proprieacuteteacute drsquoun certain nombre de biens-fonds qursquoelle partageait en lots poury installer des cleacuterouques Ainsi selon Eacutelien11 apregraves la deacutefection de lrsquoEubeacutee en446 les Atheacuteniens ont diviseacute les terres des Hippobotai de Chalcis en 2000 lotsen ont consacreacute une partie agrave Atheacutena et loueacute le reste Apregraves la reacutevolte de Lesbosen 4287 drsquoapregraves Thucydide (III 50 2) Athegravenes a confisqueacute une partie du ter-ritoire de lrsquoicircle sauf celui de Meacutethymna lrsquoa partageacute en 3000 lots qursquoelle a confieacutesagrave des cleacuterouques en a consacreacute 300 aux dieux (agrave titre de dicircme) et a laisseacute les Les-biens cultiver les terres moyennant un fermage annuel de deux mines par lot Cesfermages rapportaient donc en tout 100 talents par an montant consideacuterabledont les neuf dixiegravemes apregraves deacuteduction de la dicircme reacuteserveacutee aux dieux reve-naient agrave la citeacute La situation semble avoir dureacute une quinzaine drsquoanneacutees Un frag-

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne 603

ment drsquoinscription de lrsquoanneacutee 424 (IG I3 418) donnait une liste de teacutemeacutenegraveeubeacuteens consacreacutes agrave Atheacutena Polias et une inscription de 4087 (IG I3 386) men-tionnait un teacutemeacutenos de lrsquoicircle de Kythnos rattacheacute au sanctuaire drsquoEacuteleusis dont lefermage annuel eacutetait de 500 drachmes somme eacuteleveacutee pour un seul domaine Lenombre et lrsquoeacutetendue de ces proprieacuteteacutes ont eacutevolueacute selon la situation politique etla plupart sinon toutes ont disparu lors de la deacutefaite des Atheacuteniens agrave la fin duVe siegravecle Mais agrave certains moments la citeacute a pu posseacuteder des milliers de lots eten tirer quelques centaines de talents chaque anneacutee

On ne trouve aucune trace de terres sacreacutees dans les textes du IVe siegravecle maison sait que des Atheacuteniens eacutetaient eacutetablis dans plusieurs icircles comme Lemnos Im-bros Skyros et Samos On sait eacutegalement que la production drsquoorge et de bleacute deLemnos drsquoImbros et de Skyros eacutetait frappeacutee drsquoune taxe drsquoun douziegraveme en natureagrave partir de 374312 Or on a pu calculer que celle-ci procurait agrave la meacutetropoleenviron 31 000 meacutedimnes de grain par an dont la vente rapportait agrave la caissedes stratiocirctika chaque anneacutee peut-ecirctre un peu plus de 18frac12 talents13 En 335Alexandre a restitueacute aux Atheacuteniens le territoire drsquoOropos et en particulier uneterre qui fut qualifieacutee de laquo nouvelle raquo (Neacutea)14 Tandis que les domaines sacreacutesdemeuraient certainement la proprieacuteteacute drsquoAmphiaraos la citeacute srsquoest approprieacutedeux parties du territoire Lrsquoune comprenait les terres de montagne propres aupacircturage et agrave lrsquoexploitation du bois et du charbon elles sont devenues (ou sontresteacutees) des domaines publics et ont eacuteteacute confieacutees aux tribus donc agrave des groupesciviques comme en Attique Lrsquoautre partie eacutetait la Neacutea que la citeacute a annexeacuteeelle-mecircme elle eacutetait sans doute la plus fertile de la reacutegion et avait une grandeeacutetendue car elle fut affermeacutee pour un loyer total de 41 mines par an qui furentaffecteacutees agrave lrsquoachat des becirctes de sacrifice pour les Petites Panatheacuteneacutees15 Deux ar-guments montrent que cette terre eacutetait une proprieacuteteacute publique et non sacreacutee drsquoabord sa mise en location fut confieacutee aux pocirclegravetai agrave qui incombait agrave lrsquoeacutepoquelrsquoaffermage des terres de la citeacute et non agrave lrsquoArchonte Roi ensuite elle se trouvaitdans la plaine cocirctiegravere et comprenait au moins lrsquoun des deux ports de la reacutegioncar la taxe du cinquantiegraveme sur les importations et les exportations devait y ecirctreperccedilue au profit de la citeacute En se lrsquoappropriant Athegravenes nrsquoallait pas agrave lrsquoencontrede ses coutumes car le territoire drsquoOropos nrsquoappartenait pas agrave lrsquoAttique

Les dieux atheacuteniens nrsquoeacutetaient pas de gros proprieacutetaires fonciers mecircme avecles terres qui leur ont eacuteteacute consacreacutees dans les territoires exteacuterieurs agrave la peacuteriodeclassique Lrsquoimmense fortune drsquoAtheacutena et des autres dieux qui atteignait 6000talents en 431 comme on lrsquoa vu ne venait donc pas des revenus de leurs do-maines Nous ne savons pas comment elle srsquoest constitueacutee mais nous pouvonsenvisager les cinq poroi suivants (1) Les parts du butin et des ranccedilons des pri-sonniers consacreacutees aux diviniteacutes et surtout agrave Atheacutena ont sans doute eacuteteacute consi-

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

604 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

deacuterables Lors des guerres meacutediques les Atheacuteniens ont pu preacuteserver une partiedes biens de lrsquoacropole du moins les plus facilement transportables et notam-ment les fonds monnayeacutes auxquels ils ont ajouteacute les beacuteneacutefices des guerres elles-mecircmes16 Durant les deacutecennies suivantes les prises de guerre ont parfois rappor-teacute de tregraves fortes sommes17 (2) De 454 agrave 431 agrave raison drsquoun peu moins de 400 ta-lents par an le tribut (phoros) des allieacutes a rapporteacute plus de 9000 talents etlrsquoaparchegrave drsquoun soixantiegraveme consacreacutee agrave Atheacutena srsquoest donc eacuteleveacutee agrave environ150 talents en un quart de siegravecle18 (3) Degraves le Ve siegravecle Atheacutena recevait peut-ecirctre deacutejagrave reacuteguliegraverement agrave titre de dicircme de lrsquoargent brut provenant du Laurionagrave lrsquoexemple de la trentaine de talents qui lui ont eacuteteacute consacreacutes en 344319 (4) Lesoffrandes individuelles les amendes et la dicircme des ventes des biens confisqueacutessont impossibles agrave eacutevaluer mais nrsquoeacutetaient sans doute pas neacutegligeables (5) Il eneacutetait probablement de mecircme des recettes fiscales qui ont malheureusement lais-seacute tregraves peu de traces

Quant agrave la citeacute son patrimoine foncier eacutetait de nature diffeacuterente selon qursquoilse trouvait en Attique ou au dehors Les terres mises en location dans les terri-toires exteacuterieurs ont pu lui procurer quelques centaines de talents par anneacuteemais ces beacuteneacutefices de laquo lrsquoEmpire raquo nrsquoont dureacute qursquoun temps En Attique les car-riegraveres de pierre et de marbre lui ont reacuteguliegraverement eacutepargneacute de grosses deacutepensesMais ses deux principales sources de revenus semblent avoir eacuteteacute les mines duLaurion et la taxation du trafic exteacuterieur dont on peut eacutevaluer le rendementcertes grossiegraverement de la maniegravere suivante Pour les mines nous savons qursquoen4832 lrsquoexploitation drsquoun nouveau filon a produit un surplus de cent talents(Aristote Constitution drsquoAthegravenes 22 7) on peut donc estimer que lorsque lesmines eacutetaient activement exploiteacutees le meacutetal brut preacuteleveacute par la citeacute pouvait at-teindre plusieurs centaines de talents par an Quant aux revenus portuairesnous savons gracircce agrave Polybe (XXX 31) que ceux de Rhodes atteignaient166⅔ talents par an avant 167 dans les meilleures anneacutees les taxes perccedilues auPireacutee pouvaient donc srsquoeacutelever agrave une centaine de talents au moins chaque anneacutee

Leacuteopold Migeotte Queacutebecleopoldmigeottehstulavalca

Notes

1 Sacred and Public Land in Ancient Athens Oxford 20112 Landbesitz griechischer Heiligtuumlmer in archaischer und klassischer Zeit BerlinndashNew York

20043 Eirene 12 (1974) p 43

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 605

4 Dans M I Finley (eacuted) Problegravemes de la terre en Gregravece ancienne ParisndashLa Haye 1973 p 198ndash199

5 Op cit (note 1) p 92ndash986 Hesperia 52 (1983) p 213ndash2167 Chiron 18 (1988) p 2858 Cf N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash2369 Cf M B Walbank The Athenian Agora XIX Princeton 1991 p 150ndash151 D M Lewis

dans O Murray et S Price (eacuted) La citeacute grecque drsquoHomegravere agrave Alexandre (trad franccedilaise) Paris1992 p 287ndash300 N Papazarkadas op cit (note 1) p 212ndash236

10 Voir la nouvelle eacutedition et les commentaires de S D Lambert Rationes centesimarum Sales ofPublic Land in Lykourgan Athens Amsterdam 1997

11 Histoire varieacutee VI 112 Cf R S Stroud The Athenian Grain-Tax Law of 3743 BC Princeton 199813 Ibid p 76ndash7814 Lrsquoemplacement de cette terre est controverseacute mais aucun argument convaincant nrsquoa mis en

cause lrsquointerpreacutetation de L Robert Hellenica XIndashXII Paris 1960 p 189ndash203 selon laquelleil srsquoagissait drsquoune partie du territoire drsquoOropos reacutecemment remis agrave la citeacute par le roi deMaceacutedoine voir aussi Ph Gauthier Bull eacutepigr 1988 349 M Faraguna Dike 2 (1999)p 67ndash68 D Knœpfler Deacutecrets eacutereacutetriens de proxeacutenie et de citoyenneteacute Lausanne 2001p 372ndash380 CRAI 2001 p 1372ndash1373 et Cours et travaux du Collegravege de France Reacutesumeacutes2003ndash2004 104 (2004) p 877ndash888 N Papazarkadas op cit (note 1) p 102ndash106D Knoepfler a montreacute que le territoire fut remis aux Atheacuteniens par Alexandre en 335 et nonpar Philippe

15 P J Rhodes et R Osborne Greek Historical Inscriptions 404ndash323 BC Oxford 2003nordm 81

16 Cf W K Pritchett The Greek State at War I BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1971 p 101ndash104 L J Samons II Empire of the Owl Athenian Imperial Finance Stuttgart 2000 p 32

17 Cf W K Pritchett The Greek State at War V BerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1991 p 416ndash425

18 Les savants srsquoaccordent sur le rendement moyen du tribut agrave cette eacutepoque Il a donc produitenviron 9000 talents en 24 ans dont le soixantiegraveme se montait agrave 150 talents

19 IG II2 1443 lignes 12ndash88 Cf M Faraguna Atene nellrsquoetagrave di Alessandro Problemi politicieconomici finanziari Roma 1992 p 304ndash308

Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil

Geographia et prata termini Augustaleslegionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)

Finalizadas las operaciones militares de conquista del territorio ocupado por loscaacutentabros y astures Estraboacuten (Geog III 4 20) y Taacutecito (Ann IV 51) nos in-forman de la permanencia de tres legiones en Hispania para pacificar y organizarlas regiones conquistadas El papel de estas unidades militares fue fundamental

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

606 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

en la nueva reorganizacioacuten desarrollada por Augusto tras su viaje al norte deHispania (15ndash13 a C)

Una de esas legiones la legio IIII Macedonica se asentoacute en Herrera de Pisuer-ga (Palencia) Su ubicacioacuten en un campamento estable implicoacute la asignacioacuten deun territorio para su abastecimiento como nos testimonian los dieciocho terminique delimitaban los prata de la legio respecto al ager de la ciudad de IuliobrigaA este conjunto se debe antildeadir el uacutenico hito localizado en Villasidro (Burgos)que indicaba el confiacuten entre los prata y el ager de Segisamo Todos los ejempla-res del conjunto poseen unas caracteriacutesticas similares y contienen el mismo tex-to Ter(minus) August(alis) dividit prat(a) leg(ionis) IIII et agrum Iuliobri-g(ensium) Segisamon(ensium)1 Esta terminatio debemos fecharla poco des-pueacutes del 15 a C

Por lo tanto la legio IIII Macedonica teniacutea asignados prata no en las cerca-niacuteas de su campamento sino a unos 25 km de distancia hacia el norte y el sures-te Consideramos que estos prata se extendiacutean no de manera continua sino endos enclaves diferentes

En nuestro estudio hemos tratado de buscar el motivo de la adjudicacioacuten deesas tierras a la legioacuten analizando sus caracteriacutesticas El uso del vocablo prata enlos termini nos indica que fundamentalmente se empleaban como pasto ya quepratum hace referencia a pastizales para alimentar a los rebantildeos o recoger forra-je2 Por lo tanto estos prata en inicio serviacutean de alimento para los caballos y elganado que abasteciacutea de leche carne cuero y lana a la legio IIII MacedonicaLas condiciones litoloacutegicas y orograacuteficas permiten dicho uso en ambos enclavesY en base a este empleo es por lo que estos prata se distribuiacutean en dos aacutereas geo-graacuteficas de diferente altitud con un uso estacional Ademaacutes estos prata serviacuteanpara el aprovisionamiento de materias primas como madera paja arcilla etc ylas elevaciones montantildeosas estaban cubiertas probablemente por bosques queproporcionaban madera y otros recursos como la actividad cinegeacutetica

Casi todos los investigadores coinciden en que los prata militares no eran em-pleados como tierras de cultivo3 Si bien no se puede rechazar de manera defini-tiva esta posibilidad soacutelo en base al empleo del vocablo prata Las tierrascolindantes al terminus de la legio IIII hallado en Villasidro y el territorio de Se-gisamo son propicias para el cultivo de cereales ademaacutes de contar con recursoshidrograacuteficos que favoreciacutean el desarrollo de esa actividad Por lo tanto consi-deramos posible que parte de los prata limiacutetrofes con Segisamo se empleasenpara cultivo No obstante el uso dado por el ejeacutercito a estas tierras no explicapor queacute se emplearon al menos 18 termini para delimitar los prata colindantescon la ciudad de Iuliobriga Si analizamos la orografiacutea vemos que eacutesta no fuedeterminante Defendemos que los termini ademaacutes de cumplir una funcioacuten praacutec-

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae 607

tica indicar un confiacuten desempentildeaban una importante labor difusora del poderpoliacutetico y militar Asimismo no hay que olvidar el componente econoacutemico yaque los prata militares eran territorios exentos de pagar impuestos a diferenciade lo que ocurriacutea con el ager de las ciudades peregrinas4

En definitiva los termini de la legio IIII buscaban anunciar la operacioacuten dela terminatio de sus prata y por extensioacuten su presencia en la zona En este casoademaacutes se daban una serie de circunstancias que aumentaron el intereacutes de lasautoridades romanas por anunciar la operacioacuten agrimensora a saber la finali-zacioacuten de las operaciones militares y la instauracioacuten de la pax Romana Se tra-taba de un hecho relevante y fue recalcado con la ereccioacuten de al menos 18termini pratorum Por todo ello se eligioacute un soporte que destacase en el paisajegrandes lajas en torno al metro y medio de altura En dicha labor difusora unaspecto importante era la ubicacioacuten y por ello se erigieron los termini pratorumlegionis IIII Macedonicae proacuteximos a la red viaria como informacioacuten a respetary cumplir por los viajeros

Si bien gran parte de los hitos no ha sido hallado en su lugar original el usode la toponimia puede ayudarnos a solventar esta carencia Asiacute el topoacutenimo Mo-joacuten de las Cuatro Rayas situado en las cercaniacuteas de la localidad de Villasidronos lleva a pensar que posiblemente eacuteste fuese el lugar de hallazgo inicial delfragmento del terminus que indicaba la frontera entre Segisamo y los prata le-gionis IIII Macedonica

Carolina Corteacutes Baacutercena OviedocarolcortesbgmailcomJoseacute Manuel Iglesias Gil Santanderjoseiglesiasunicanes

Notas

El estudio se inserta en el Proyecto HAR 2010ndash16570 del Ministerio de Economiacutea y Competi-tividad

1 Iglesias J M y Ruiz A (1998) Epigrafiacutea romana de Cantabria Bordeaux ndash Santander nordm16ndash33 CIL II 5807 Corteacutes Baacutercena C (2009) laquoEl territorio militar en la epigrafiacutea de la His-pania Romana los termini pratorumraquo en Limes XX Estudios sobre la frontera romanaRoman Frontier Studies Madrid vol I 91ndash102

2 ULP Dig L 16 313 Vittinghoff F (1974) laquoDas Problem des lsquoMilitaumlrterritoriumsrsquo in der vorseverischen Kaiser-

zeitraquo en I diritti locali nelle province romane con particolare riguardo alle condizione giuridi-che del suolo Roma 109ndash124 Mocsy A (1974) laquoIl problema delle condizioni del suoloattribuito alle unitaacute militari nelle province danubianeraquo en I diritti locali nelle province romanecon particolare riguardo alle condizione giuridiche del suolo Roma 345ndash355

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

608 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

4 Iglesias Gil J M (1999) laquoCiudad y territorioraquo en Hispania el legado de Roma Zaragoza153ndash158

Camilla Campedelli

Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung undWahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Die roumlmischen Reichsstraszligen waren Mittel der Raumvermessung -erfassungund -wahrnehmung Die Meilensteine (mit der festgelegten Vermessung derWegstrecken) waren nicht nur ein Hilfsmittel fuumlr die Reisenden sondern warenauch media um die Raumlume der eroberten Territorien zweidimensional zu defi-nieren also zu vermessen und zu erfassen Ferner dokumentieren miliaria denHerrschaftsanspruch und somit die Politik Roms Genauso wichtig fuumlr die phy-sische und mentale Wahrnehmung hodologisch erschlossener Raumlume sind lite-rarisch und epigraphisch uumlberlieferte Itinerarien und relevante archaumlologischeFunde aus dem Straszligenkontext1 Nicht wenige Meilensteine aus dem Gebiet derHispania citerior tragen eine hohe Meilenangaben ein Stein sogar mehrere Dievia Augusta etwa wurde im Jahr 87 v Chr erbaut und verband die Pyrenaumlenmit Caesaraugusta und wahrscheinlich mit Saguntum uumlber Tarraco IlerdaOsca so wie uumlber Barcino Ilerda und Celsa An diesen sbquoviae Augustaelsquo warenmonumentale Meilensteine aufgestellt Die auf dieser Strecke uumlberlieferten mi-liaria mit Meilenangaben sind von Augustus bis Decius zu datieren und zeigendass das caput viae immer Summus Pyreneus war Auf einem Meilenstein desDecius aus Borriol ist die Distanz von 297 Meilen vom Summus Pyreneus ein-graviert 283 Meilen misst die Distanz zwischen den Pyrenaumlen und VillanuevadrsquoAlcolea gemaumlss einem Meilenstein des Kaisers Caracalla 255 Meilen trennenBinaced vom Summus Pyreneus laut einer columna miliaria von Valerianus undGallienus 218 Meilen ist Vallfogona von den Pyrenaumlen entfernt wie ein Mei-lenstein des Claudius bezeugt Besonders interessant ist ein heute verschollenerMeilenstein des Kaisers Domitian aus Lucena de Jalon Nach der komplettenKaisertitulatur und der Formel [viam oder vias vetustat]e corr[u]pt[am oder cor-ruptas | refecit pon]tes restit(uit) werden nach der Lesung von Hieronimus Zu-rita (16 Jh) drei Meilenangaben wiedergegeben 289 169 7 () Auf dieserGrundlage fragt man sich ob solche hohen Distanzangaben fuumlr die Reisendende facto relevant waren Anne Kolb hat naumlmlich gezeigt dass abgesehen von

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Viae publicae 609

Angehoumlrigen der Armee und wenigen staatlichen Amtstraumlgern die Mehrheit derReisenden sich innerhalb von regionalen Gebieten bewegte Sogar der cursus pu-blicus war regional organisiert Im Fall der via Augusta kann man auszligerdem be-haupten dass lange Strecken etwa die Mittelmeerkuumlste und den Ebro entlangbesser per Schiff befahrbar waren Warum wurden dann so hohe Distanzanga-ben immer wieder auf Meilensteinen eingraviert Bemerkenswert ist die exakteKongruenz zwischen den Distanzangaben auf den Meilensteinen dem Itinerari-um Antonini Augusti den vier Bechern von Vicarello und der tegula aus Valen-tia Das kann nur bedeuten dass die Meilenzaumlhlung zentral vorgegeben war undhomogen sowohl in oumlffentlichen als auch in privaten Dokumenten rezipiert wur-de In dieser Hinsicht sind die Meilensteine mit hohen Meilenangaben als Mittelder hodologischen Raumvermessung zu verstehen Als Augustus die IberischeHalbinsel definitiv erobert hatte ist auch ihre hodologische Vermessung not-wendig geworden um dieses groszlige Gebiet zu erfassen und von nun an zu ver-walten In der Forschung wird auszligerdem zurecht angenommen dass solcheuumlberregionalen Angaben die ideologische Funktion hatten die Groumlszlige des Impe-riums und den Herrschaftsanspruch Roms zu zeigen Diese Annahme wird inHispanien bestaumltigt Die sbquoviae Augustaelsquo verbanden strategische Punkte die Py-renaumlen die oumlstliche Grenze der Provinz Tarraco Caesaraugusta (eine auguste-ische Gruumlndung die den Namen des Kaisers trug) und wahrscheinlichSaguntum Nichts wurde dem Zufall uumlberlassen Dieses Straszligensystem das so-gar den Namen des princeps trug musste in seinem Umfang die funktionalenZwecke haben Kommunikation zu ermoumlglichen und Raumlume zu vermessen undzu erfassen es sollte aber gleichzeitig die Groumlszlige und die Macht des Augustuspreisen Gallias et Hispa|nias provi[n]cia[s ab ea parte qua eas adlui]t Oceanusa Gadibus ad osti|um Albis flum[inis pacavi] sagt er selbst in seinen Res gestae(CIL III p 782 cf p 796 5 10ndash12) Der Oceanus ist in sieben Meilensteinenund zwei Straszligenbauinschriften aus der Baetica als caput viae genannt Auchspaumltere Kaiser wie Caracalla Decius Valerianus und Gallienus setzten dieseTradition fort Diese kaiserzeitliche Erscheinung unterscheidet sich deutlich vonder Praxis der republikanischen Zeit Es haben sich insgesamt nur fuumlnf Meilen-steine aus republikanischer Zeit erhalten die in zwei Gruppen unterteilt werdenkoumlnnen Diese republikanischen Meilensteine bezeugen dass am Ende des 2Jhs v Chr nach dem dritten Keltiberischen Krieg Arbeiten an zwei Straszligennoumlrdlich des Ebrotals stattfanden Die Straszlige des Mrsquo Sergius erreichte die Kuuml-stenstraszlige und verband Auso mit Ad Fines also dem caput viae der Straszlige desQ Fabius Labeo wie 2 Meilensteine aus der Umgebung von Ilerda zeigen DieBaumaszlignahmen beschraumlnkten sich aber nach den bekannten Quellen auf denBereich noumlrdlich des Ebro Dies war kein Zufall da der Ebro fuumlr die Roumlmer im-

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

610 Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo

mer noch das Symbol der suumldlichen Grenze der festen roumlmischen Besatzung aufder Iberische Halbinsel war Die spaumlteren politischen Ereignisse wie der Auf-stand des Sertorius und die bella civilia behinderten dann die zivile Organisati-on des Territoriums und somit auch die Entwicklung des Straszligenwesens indieser Provinz Im Gegensatz zur Baupolitik des Augustus waren republikani-sche Straszligenbaumaszlignahmen geografisch und chronologisch begrenzte Interven-tionen was auf eine nicht zusammenhaumlngende Politik hindeutet

Camilla Campedelli Berlincampedellibbawde

Anmerkung

1 A KOLB Herrschaft durch Raumerschlieszligung ndash Rom und sein Imperium in O DALLY u a(Hrsg) Politische Raumlume in vormodernen Gesellschaften Gestaltung ndash Wahrnehmung ndashFunktion Internationale Tagung des DAI und des DFG-Exzellenzclusters TOPOI vom 18 ndash22 November 2009 in Berlin RahdenWestf 2012 71ndash85 Zur iberischen Halbinsel siehe imselben Sammelband C CAMPEDELLI Von der roumlmischen Besitzergreifung zur Verwaltung derIberischen Halbinsel ndash Das Zeugnis der Meilensteine 87ndash93 Meilensteine aus J LOSTALPROS Los miliarios de la provincia Tarraconense etc Zaragoza 1992 n 2ndash28 47 58 114125 AE 1992 1087 P SILLIEgraveRES Les voies de communication de lrsquoHispanie meacuteridionaleParis 1990 26 29 30 31 32 43 46 48 und vielleicht 51

  • Vorwort
  • INHALTSVER ZEICHNIS
  • Vorwort
  • V
  • Inhaltsverzeichnis
  • VII
  • Werner Eck Begruumlszligung
  • 1
  • Stefan Rebenich Berlin und die antike Epigraphik
  • 7
  • Plenarsitzung raquoStadtbild im Wandellaquo
  • Athanasios D Rizakis Writing public space and publicity in Greek and Roman cities
  • 77
  • John McK Camp II Inscriptions and Public Space in the Agora of Athens
  • 91
  • Christian Witschel Epigraphische Monumente und staumldtische Oumlffentlichkeit im Westen des Imperium Romanum
  • 105
  • Charlotte Rouecheacute Using civic space identifying the evidence
  • 135
  • Plenarsitzung raquoBegegnung epigraphischer Kulturenlaquo
  • Werner Eck Begegnung epigraphischer Kulturen
  • 159
  • Philip Huyse The Use of Greek Language and Script in Bilingual and Trilingual Inscriptions from the Iranian World
  • 161
  • Jonathan Price The Media and Audiences of the Hebrew and Aramaic Jewish Inscriptions in IudaeaPalaestina
  • 183
  • Stephan Johannes Seidlmayer Fuumlnftausend Jahre Inschriften Die Region des Ersten Nilkatarakts
  • 197
  • Ignasi-Xavier Adiego Las inscripciones plurilinguumles en Asia Menor hacia una clasificacioacuten tipoloacutegica y un anaacutelisis funcional
  • 231
  • Plenarsitzung raquoEpigraphik laumlndlicher Raumlumelaquo
  • Stephen Mitchell Rocks Religion and Rural Epigraphy Introductory Remarks
  • 271
  • Stephen Mitchell Epigraphic Display and the Emergence of Christian Identity in the Epigraphy of Rural Asia Minor
  • 275
  • Peacuteter Kovaacutecs Rural epigraphy and its public in Pannonia
  • 299
  • Ralph Haeussler Differences in the epigraphic habit in the rural landscapes of Gallia Narbonensis
  • 323
  • Guy Labarre ndash Mehmet Oumlzsait Les inscriptions rupestres de langue grecque en Pisidie
  • 347
  • Plenarsitzung raquoPublic Entertainmentlaquo
  • Silvia Orlandi Public Entertainment
  • 375
  • Brigitte Le Guen Textes et monuments lrsquoargent dans lrsquoactiviteacute theacuteacirctrale de lrsquoeacutepoque helleacutenistique
  • 377
  • Tullia Ritti Spettacoli dellrsquoarena in etagrave imperiale alcune osservazioni sulle forme e la finalitagrave della comunicazione
  • 401
  • Sektion raquoHaumlfen Infrastruktur und Gesellschaftlaquo
  • Christof Schuler Einfuumlhrung
  • 431
  • Octavian Bounegru Emporoi et nauclegraveres dans les ports de la Meacutediterraneacutee Orientale Structures institutionnelles et image publique des commerccedilants et des armateurs
  • 433
  • Helmuth Schneider Kaiserliche Repraumlsentation in Hafenstaumldten
  • 436
  • Christer Bruun Roman Ostia as a raquoharbour townlaquo in the epigraphic evidence
  • 438
  • Dragana Mladenović Portus the Via CampanaPortuensis and Rome Toward a better understanding of the nature of connections between a port and associated hinterland
  • 441
  • Armando Redentor Cale un puerto de la Callaecia meridional
  • 443
  • Muriel Moser Eine spaumltantike lateinische Inschrift aus Laodikeia-ad- Mare als Dokument der zentralen Rolle von Haumlfen in der roumlmischen Militaumlrlogistik
  • 445
  • Filiz Doumlnmez-Oumlztuumlrk ndash Huumlseyin Sami Oumlztuumlrk Ein spaumltantikes Edikt zum Wirtschaftsleben in Andriake (Lykien)
  • 448
  • Nathan Badoud Une inscription du port de Rhodes mentionnant la lex Rhodia de iactu
  • 450
  • Sektion raquoDas Militaumlr in seiner Weltlaquo
  • Michael A Speidel Einleitung
  • 453
  • Nikolaos Papazarkadas War on Display The Military Epigraphy of the Athenian Empire
  • 454
  • Lucia DrsquoAmore Il corpo militare ateniese e il temenos di Apollo Liceo (IG I3 138) Un esempio di epikephalaion telos
  • 458
  • Vincent Gabrielsen The Navies of Classical Athens and Hellenistic Rhodes An Epigraphic Comparison of Display Monument and Text
  • 461
  • Nicholas Victor Sekunda Warriors without Weapons at Demetrias
  • 464
  • Pierre Cosme Les bronzes fondus du Capitole veacuteteacuterans citeacutes et urbanisme romain au deacutebut du regravegne de Vespasien
  • 468
  • Cecilia Ricci The urban troops between the Antonines and Severus
  • 471
  • Christophe Schmidt Heidenreich Le camp comme lieu drsquoaffichage
  • 473
  • Franccedilois Beacuterard Identiteacute militaire et influences civiles dans les monuments funeacuteraires des officiers des soldats et des veacuteteacuterans de la garnison de Lyon
  • 476
  • Ioan Piso ndash Ovidiu Ţentea Die palmyrenischen Truppen in Dakien Monumente und Oumlffentlichkeit
  • 479
  • Sektion raquoInschriften in privaten Raumlumenlaquo
  • Andrew Wallace-Hadrill Introduction
  • 481
  • William C West III Informal and Practical Uses of Writing in Graffiti from Azoria Crete
  • 483
  • Elisabeth Rathmayr Zur Bedeutung von Skulpturen und mit diesen in Zusammenhang stehenden Inschriften im privaten Raum dargestellt an Wohnhaumlusern in Ephesos und Pergamon
  • 484
  • Hans Taeuber Einblicke in die Privatsphaumlre Die Evidenz der Graffiti aus dem Hanghaus 2 in Ephesos
  • 487
  • J A Baird Scratching the walls of houses at Dura-Europos
  • 489
  • Francisco Beltraacuten Lloris Honos clientium instituit sic colere patronos Un tipo epigraacutefico puacuteblico y lsquoprivadorsquo las taacutebulas de hospitalidad y patronato
  • 492
  • Antonio Varone Iscrizioni raquoprivatissimelaquo inedite o rilette dallrsquoarea Vesuviana
  • 494
  • Rebecca R Benefiel Ancient Graffiti in Pompeian Domestic Spaces
  • 494
  • Peter Keegan Graffiti and Dipinti as monumenta and verba Marking Territories Creating Discourse in Roman Pompeii
  • 497
  • Sektion raquoInschriften in der digitalen Weltlaquo
  • John Bodel Introduction
  • 501
  • Michegravele Brunet Le programme de publication numeacuterique de la collection des inscriptions grecques du Museacutee du Louvre E-PIGRAMME
  • 503
  • Kirsten Jahn Die Erschlieszligung von Fluchtafeln durch den TheDeMa (Thesaurus Defixionum Magdeburgensis)
  • 506
  • Antonio Enrico Felle Prospettive per il corpus digitale delle iscrizioni cristiane di Roma contesti e testi
  • 508
  • Manfred Hainzmann Monumenta Epigraphica Electronica ndash Plaumldoyer fuumlr eine transmediale Edition lateinischer Inschriften
  • 510
  • Askold Ivantchik ndash Irene Polinskaya A Digital Corpus of Ancient Inscriptions from the Northern Black Sea Coast (IOSPE3)
  • 512
  • Giulia Sarullo Iscrizioni Latine Arcaiche a Digital Corpus of Archaic Latin Inscriptions
  • 515
  • Sektion raquoForschungsgeschichtelaquo
  • Marco Buonocore Introduzione
  • 519
  • Daniela Gionta Epigrafia antica e ideologia politica nellrsquoItalia del Quattrocento
  • 524
  • Xavier Espluga Antiquitates Romanae per una storia della prima tradizione epigrafica di Verona
  • 526
  • Ulrike Jansen Der Codex Pighianus als rezeptionsgeschichtliches Dokument fuumlr die Epigraphik
  • 529
  • Roberta Marchionni Nicht nur Handschriften Die etwas andere Uumlberlieferung der Inschrift CIL VI 1163 und ihres Texttraumlgers
  • 531
  • Marianne Pade The materiality of Bartolomeo Sanvitorsquos (1435ndash1511) epigraphic capitals
  • 535
  • Heikki Solin Sammlungen von Inschriftensteinen zu Anfang der Neuzeit Gelehrsamkeit und Sammeltaumltigkeit
  • 538
  • Helena Gimeno Pascual Storia della ricerca epigrafica nella Penisola Iberica nei secoli XVI e XVII analisi interpretazione e valorizzazione delle iscrizioni dellrsquoHispania romana
  • 541
  • Martin Ott Die Entdeckung des Altertums Der Umgang mit der roumlmischen Vergangenheit Suumlddeutschlands im 16 Jahrhundert
  • 543
  • Sektion raquoTituli novi (I)laquo
  • Klaus Hallof ndash Erkki Sironen Praefatio
  • 547
  • D Jordan ndash G Rocca ndash L Threatte Una nuova iscrizione (dalla Sicilia)
  • 548
  • Yannis Kalliontzis ndash Nikolaos Papazarkadas New Boeotian Inscriptions from Akraiphia and Koroneia
  • 550
  • Andronike Makres ndash Adele Scafuro New Inscriptions from Thalamai (Ancient Lakonia)
  • 552
  • Alexandru Avram Revision eines Ehrendekrets der Stadt Istros (SEG 52 724)
  • 554
  • Athanassios Themos A Fragmentary Decree from Anaphe
  • 556
  • M H Sayar Lysimacheia Zankapfel zwischen den Diadochen
  • 557
  • Damiana Baldassarra Epigraphical Novelties from Greek Adria
  • 562
  • Eleni Zavvou An honorary monument from modern Asopos area (Laconia)
  • 564
  • Sektion raquoXII FERCAN ndash Workshoplaquo
  • Patrizia de Bernardo Stempel Einleitung
  • 567
  • Wolfgang Spickermann Neue epigraphische Zeugnisse gallo-roumlmischer Goumltternamen aus den beiden Germanien
  • 568
  • Milena de Albentiis Hienz ndash Patrizia de Bernardo Stempel Towards a Typology of Epithets Referring to Classical Deities The Greek Latin and Celto-Roman Apollo
  • 570
  • Mordf Cruz Gonzaacutelez Rodriacuteguez ndash Manuel Ramiacuterez Saacutenchez Hacia la elaboracioacuten del corpus de divinidades locales de Gallaecia (HC) novedades y revisiones epigraacuteficas
  • 573
  • Estiacutebaliz Ortiz de Urbina Aacutelava Dedicantes y cultores de divinidades indiacutegenas en el conventus Asturum (Hispania citerior)
  • 576
  • Gerhard Bauchhenss Doppelgoumlttinnen in den roumlmischen Nordwestprovinzen
  • 579
  • Sektion raquoVermessung von Raumlumenlaquo
  • Isabel Rodagrave Introduccioacuten
  • 583
  • Borja Diacuteaz Arintildeo ndash Diana Gorostidi Pi Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
  • 587
  • Jonathan Prag Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
  • 590
  • Kaja Harter-Uibopuu Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
  • 592
  • Orietta Dora Cordovana Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche e nei gromatici (Britannia)
  • 595
  • Denis Rousset Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum in griechischen Staumldten
  • 597
  • Leacuteopold Migeotte Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
  • 600
  • Carolina Corteacutes Baacutercena ndash Joseacute Manuel Iglesias Gil Geographia et prata termini Augustales legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
  • 605
  • Camilla Campedelli Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)
  • 608
  • Sektion raquoHeiligtuumlmer und Kultelaquo
  • Mika Kajava Introduction
  • 611
  • Takashi Fujii Typology of Inscribed Oaths to the Roman Emperor Religious Geographical and Political Communication
  • 613
  • Nicole Belayche From Personal Experience to Public Display A look into the therapeutic sanctuary of Gadara
  • 615
  • Joseph W Day Dedications in Dialogue
  • 617
  • Gunnel Ekroth Homeric echoes Archaizing language in Greek religious inscriptions
  • 619
  • Francesco Guizzi Oracoli e culti a Hierapolis di Frigia
  • 622
  • Maria Kantirea Constructions sacreacutees des affranchis et esclaves en Asie Mineure sous lrsquoEmpire
  • 624
  • Andrej Petrovic ndash Ivana Petrovic Authority and Generic Heterogeneity of Greek Sacred Regulations
  • 626
  • Gil H Renberg Tabella Picta Sources for Private Dedicatory Paintings at Greco-Roman Cult Sites
  • 629
  • Christoph Samitz Die Veroumlffentlichung von Volksbeschluumlssen in hellenistischer Zeit Milet und Priene
  • 631
  • Sektion raquoInschriften und christliche Kultraumlumelaquo
  • Veronika Scheibelreiter-Gail Einleitung
  • 635
  • Jutta Dresken-Weiland Jenseitsvorstellungen in christlichen Grabinschriften und das christliche Grabwesen in Rom vom 3ndash5 Jh
  • 637
  • Ilenia Gradante Note epigrafiche sul battistero Lateranense per una riconsiderazione del programma architettonico di papa Ilaro
  • 640
  • Cilliers Breytenbach ndash Ulrich Huttner ndash Christiane Zimmermann Maumlrtyrer in Lykaonien und ihre Gedenkstaumltten Das Zeugnis der Inschriften
  • 642
  • Donatella Nuzzo Le iscrizioni degli edifici cristiani di Ostia e Porto forme e contenuti di una prassi tardoantica
  • 645
  • Spyros P Panagopoulos Verse inscriptions on Byzantine religious artifacts The case of Manuel Philes
  • 648
  • Andreas Rhoby Byzantinische Kirchen als Orte der Interaktion von Wort Bild und Betrachter ndash Inschriften im sakralen Kontext
  • 650
  • Erkki Sironen Spaumltroumlmische und fruumlhbyzantinische Inschriften im kirchlichen Kontext in Athen und Attika
  • 652
  • Norbert Zimmermann Christliche Inschriften aus vorkonstantinischer Zeit im Sieben-Schlaumlfer-Zoumlmeterium in Ephesos
  • 655
  • Sektion raquoZwiesprache von Lebenden und Toten Graumlber und ihre Inschriftenlaquo
  • Antonio Caballos Rufino Introduccioacuten
  • 659
  • Daniela Marchiandi Reader-reception of funerary inscriptions in Classical Athens a case study
  • 661
  • Alessia Dimartino Lrsquoimmagine e la parola funzione dialogica dei monumenti funerari di etagrave arcaica
  • 664
  • Barbara E Borg In search of senators deceased Senatorial tomb building reconsidered
  • 666
  • Claudio Zaccaria Et tibi et tu Forme di dialogo nella necropoli di Aquileia
  • 668
  • Juan Manuel Abascal Palazoacuten Epigrafiacutea funeraria de Segobriga
  • 671
  • Concepcioacuten Fernaacutendez Martiacutenez ndash Joan Goacutemez Pallaregraves ndash Javier del Hoyo Calleja CLE funerarios en el marco del CIL XVIII2 La explotacioacuten de todo el material a traveacutes de las TIC en un nuevo portal de Poesiacutea Epigraacutefica Latina
  • 673
  • Milagros Navarro Caballero Les monuments funeacuteraires du Haut Empire dans la province Aquitanique
  • 675
  • Giuseppe Falzone Il dialogo tra i vivi e i morti le iscrizioni della catacomba di santrsquoIppolito sulla via Tiburtina a Roma
  • 678
  • Sektion raquoRaum ndash Bild ndash Inschriftlaquo
  • Henner von Hesberg Einleitung
  • 681
  • Elena Martiacuten Gonzaacutelez Reading archaic Greek inscriptions
  • 683
  • Sara Kaczko Rules of Attraction Linguistic and Visual Strategies in Archaic and Classical Greek Verse-Dedications
  • 686
  • Filippo Battistoni ndash Lorenzo Campagna Esposizione di documenti pubblici un caso particolare Tauromenion
  • 688
  • Victor Cojocaru Die Ausfuumlhrung von Standbildern oder Portraumlts von Honoranden in Ehreninschriften aus dem pontischen Raum
  • 691
  • Giulia Tozzi Iscrizioni e spazio teatrale lrsquoesempio di Atene e di altri teatri del mondo greco
  • 693
  • Steacutephane Benoist ndash Christine Hoeumlt-van Cauwenberghe ndash Sabine Lefebvre Mise en scegravene de lrsquooubli de la meacutemoire et monumenta exemplaires dans lrsquoespace urbain
  • 695
  • Caroline Blonce Arcum cum statua les deacutedicaces des arcs monumentaux dans leur contexte
  • 698
  • Emily A Hemelrijk Women and Public Space in the Latin West
  • 701
  • Antonella Daniela Agostinelli Iscrizioni drsquoapparato a Roma nei secoli IVndashIX
  • 703
  • Sektion raquoTituli novi (II)laquo
  • Mustafa Adak ndash Manfred G Schmidt Einleitung
  • 707
  • Werner Eck Der Stolz des municipium Troesmensium ndash das Stadtgesetz
  • 708
  • Christian Marek Ehrenmonument des Gaius Calestrius Tiro in Kaunos
  • 711
  • Giovanni Mennella ndash Lucia Gervasini CIL XI 1352 = ILS 5563 un problematico documento sul culto di Iside a Luna (Italia regio VII)
  • 712
  • Antony Hostein ndash Michel Kasprzyk Une inscription en 1250 fragments CIL XIII 2657 (Augustodunum ndash Autun)
  • 715
  • Lena Kaumanns Neue Inschriftenfunde aus Ostia
  • 717
  • Laura Chioffi Novitagrave da Capua
  • 720
  • Christian Wallner Die Inschriften des Museums in Yozgat
  • 722
  • Joseacute Remesal Rodriacuteguez Novedades de epigrafiacutea anfoacuterica en el Tes- taccio (Roma)
  • 724
  • Jonathan Prag Inscribed bronze rostra from the site of the Battle of the Aegates Islands Sicily 241 BC
  • 727
  • Abschlussvortrag
  • Juumlrgen Hammerstaedt Inschrift und Architektur Die philosophische Publizistik des Diogenes von Oinoanda
  • 731
  • Index auctorum
  • 757
  • Verzeichnis der Poster
  • 761
  • Teilnehmerverzeichnis
  • 765
  • Vermessung von Raumlumen
    • Introduccioacuten
    • Medir la distancia en eacutepoca republicana Los miliarios
    • Territorial organisation in late Hellenistic Halaesa Sicily
    • Streit um Land oder Streit um Grenzen ndash Uumlberlegungen zur
    • zwischenstaatlichen Schiedsgerichtsbarkeit
    • Vici e agri vectigales nelle testimonianze epigrafiche
    • e nei gromatici (Britannia)
    • Heiliges Eigentum und oumlffentliches Eigentum
    • in griechischen Staumldten1
    • Les terres publiques et sacreacutees de la citeacute atheacutenienne
    • Geographia et prata termini Augustales
    • legionis IIII Macedonicae (provincia Tarraconensis)
    • Viae publicae als Mittel der Vermessung Erfassung und
    • Wahrnehmung von Raumlumen Das Beispiel der Provinz
    • Hispania citerior Tarraconensis (CIL XVII1 1)

Recommended