35
 iv  Muga-mug a waè harepan urang sadaya ngeunaa n ayana parobihan anu tétéla dina dunya atikan ku diimplemèntasikeunana Kurikulum 2013 téh tiasa ngawujud, enggoning lahir na Generasi Emas Indonesia dina taun 2045 nu badé dongkap.  Bandung, Desember 2013  Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat,  Prof . Dr. H. Moh. Wahyudin Zarkasyi, CPA  Pembina Utama Madya  NIP . 19570807 198601 1 001   dung, Dese   K la Dinas P  Buku T uturus Guru SMA/MA/SMK/MAK  Kelas XII DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT 2013 B S SUND BASA SUNDA KIKD Kurikulum 2013 Pamekar Diajar

Buku Guru Bahasa Sunda_XII.pdf

Embed Size (px)

Citation preview

  • iv

    Muga-muga wa harepan urang sadaya ngeunaan ayana parobihan anu

    ttla dina dunya atikan ku diimplemntasikeunana Kurikulum 2013 th tiasa

    ngawujud, enggoning lahirna Generasi Emas Indonesia dina taun 2045 nu bad

    dongkap.

    Bandung, Desember 2013

    Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat,

    Prof. Dr. H. Moh. Wahyudin Zarkasyi, CPA

    Pembina Utama Madya

    NIP. 19570807 198601 1 001

    B B B BBBBBBBBBBBBBanananananaaa dud ng, Desem

    KKKKKKepepepepepeppppalalalalalalalalalala a a a aa a Dinas Pe

    Prof Dr HH MMMMMMM

    Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK

    Kelas XII

    DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT2013

    BASA SUNDA BASA SUNDA KIKD Kurikulum 2013

    Pamekar Diajar

  • PANYUSUN:Tatang Sumarsono

    Ahmad HadiAno Karsana

    Asep RuhimatDarpan

    Dede KosasihH. Dingding Haerudin

    H. Yayat SudaryatRisnawati

    PENELAAH:Prof. Dr. H. Iskandar WasidDr. Hj. Ai Sofi anti, M.Pd.

    Drs. H. Elin SyamsuriDrs. Apip Ruhamdani, M.Pd.

    Budi Riyanto

    Rarancang Eusi : Yoshi SukadarRarancang Jilid : Yoshi Sukadar

    Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3 Aksara ngagunakeun Bembo Std 12 pt - 24 pt.

    Dipedalkeun ku:DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

    ISBN: 978-602-1300-26-8 (Jilid Lengkap)978-602-1300-29-9 (Jilid 3)

    Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)

    Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa BaratDitangtayungan ku Undang-undang

    Disklaimer: Ieu buku th diajangkeun pikeun guru basa Sunda dina raraga larapna Kurikulum 2013. Ieu buku disusun tur ditalaah ku hiji tim kalawan dikoordinasi ku Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daerah. Mimitina dipakna buku taun 2014. Ieu buku th sipatna dokumn hirup. Hartina bakal tuluy disarungsum luyu jeung kabutuh katut panka jaman. Pangdeudeul ti rupining pihak dipiharep bisa ngundakkeun ajn ieu buku.

    BASA SUNDABASA SUNDA KIKD Kurikulum 2013

    Pamekar Diajar

    Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    PANGBAGA

    iii

    KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

    Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud,

    enggoning nyaosan implemntasi Kurikulum 2013, pikeun ngeusian lolongkrang

    Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerah di Jawa Barat.

    Hasil garapan tim panyusun th aya dua rupi buku nyata buku murid

    sareng buku guru. ta th mangrupa bagian tina pakt Kurikulum Daerah, hususna

    ngeunaan pangajaran basa jeung sastra darah, dumasar kana Permendikbud

    No. 81A/2013, ngeunaan implementasi kurikulum. Pami diwincik deui, sans

    mung buku wungkul bagian ta Permendikbud th, tapi deuih ngawengku

    Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KI-KD), silabus, sareng Rencana

    Pelaksanaan Pembelajaran (RPP).

    Ku medalna ieu buku, dipiharep implementasi kurikulum 2013, hususna

    ngeunaan pangajaran muatan lokal basa jeung sastra darah di Jawa Barat tiasa

    dilaksanakeun kalawan merenah, luyu sareng udaganana. Saparantosna dialajar

    ngeunaan basa jeung sastra darah, dipiharep dina diri murid aya parobihan

    anu ttla, boh unsur sikepna (attitude), boh pangaweruhna (knowledge), boh

    kamampuh ngagunakeun katut karancagan (performance; behavior). Singgetna

    mah ta unsur anu tilu th bisa disebut kompetnsi.

    Kalungguhan guru dina posisi agn parobahan utama enggoning

    ngaimplemntasikeun kurikulum 2013 teu kinten pentingna. Aya hiji hipotsis

    basajan, saupami guru kagungan kompetnsi anu nohonan pasaratan Kurikulum

    2013, tangtosna g kalebet guru basa darah deuih, tinangtos ta kurikulum bakal

    tiasa diimplemntasikeun kalawan merenah. Ku margi kitu, dina nataharkeun

    sareng ngaronjatkeun kompetnsi guru th, di antawisna ku cara nysusun buku

    padoman guru, kalebet tarkah anu kedah knging pangajn.

  • Tangtu wa ra knh kahngkran ieu buku th. Panyawad katut pangdeudeul pikeun nyampurnakeun ieu buku pohara dianti-atina.

    Bandung, Oktober 2013

    viii v

    KEPALA BALAI PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN

    DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

    Kurikulum 2013 ti wangkid ayeuna parantos ngawitan dianggo sacara nasional. Jalaran kitu, pangajaran basa jeung sastra darah nu diperenahkeun janten muatan lokal di Jawa Barat kedah luyu sareng Kurikulum 2013 hususna patali luyuna sareng elemn-elemn parobihan anu janten karakteristik Kurikulum 2013 anu ngawengku; standar kompetnsi lulusan, standar isi, standar pross, sareng standar penilaian. ta katangtosan kedah kacangkem sareng kalaksanakeun ku sakumna guru-guru basa jeung sastra daerah anu mancn tugas di SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, sareng SMK/MAK.

    Ieu buku bahan ajar teh dijudulan Pamekar Diajar Basa Sunda, sadayana aya 24 jilid, ngurung buku siswa 12 jilid sareng buku guru 12 jilid. Kalungguhanana janten buku babon anggoeun di sakola nu aya di Jawa Barat. Buku murid diajangkeun pikeun sakumna murid dumasar kana tingkatan kelas. Buku Murid eusina medar materi ajar sareng pertanyaan-pertanyaan, latihan, tugas/pancen anu raket patalina sareng kompetensi dasar (KD). Buku Guru eusina medar silabus, mtodologi pangajaran, sareng valuasi, og mangrupi pangjembar buku murid.

    Komponn-komponn anu dimekarkeun boh dina buku murid atanapi buku guru dumasar kana opat kaparigelan basa anu ngawengku ngaregepkeun, nyarita, maca, sareng nulis anu diajarkeun mak pamarekan saintifi k sareng penilaian autntik. Hal ieu dumasar kana karakteristik Kurikulum 2013 nu ngalarapkeun pamerakan saintifi k sareng penilaian autntik dina pross pangajaran.

    Disusuna ieu buku th mangrupa lajuning laku tina Surat Edaran Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor 423/2372/Setdisdik, 26 Maret 2013, negunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada jenjang SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, SMK/MAK. Sajabi ti eta, og

    PANGBAGA

  • vi

    dumasar kana Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun 2013, ngeunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah.

    Muga-muga wa ieu buku th aya manpaatna ka urang sadaya, tur janten cukanglantaran dina merenahkeun sareng memeres basa jeung sastra daerah, anu udagan langkung tebihna pikeun ngamumul sareng mekarkeun basa jeung sastra darah, ngalangkungan jalur atikan di Jawa Barat.

    Tangtosna og ieu buku th teu acan tiasa disebat sampurna. Ku margi kitu, teu kinten diantos-antosna kamadang ti sadayana. Saukur kakirangan anu nyampak dina ieu buku bakal teras didangdosan, supados tiasa nyumponan pameredih sareng kaayaan pajaman.

    Bandung, Desember 2013 Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian,

    Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd.

    Pembina Tk. I NIP. 196110051986031014

    vii

    Kurikulum 2013 saenyana mangrupa Kurikulum Berbasis Kompetnsi (KBK) pikeun nyanghareupan panka jaman, utamana mah kompetnsi atawa kamampuh abad ka-21. Dina ieu abad, dak teu dak butuh karancagan dina rupining widang, kaasup kamekaran thnologi, informasi, jeung komunikasi (TIK) milu nangtukeun warna pangajaran basa Sunda.

    Luyu jeung ta hal, rumusan kompetnsi sikep (agama jeung sosial), kaweruh, jeung kaparigelan nu dipak dadasar dina Kurikulum 2013 kudu ngaheulakeun pentingna karancagan jeung komunikasi. Najan kitu, dina pangajaran basa Sunda mah dititnan og kahasan basa jeung budaya Sunda minangka mdia jeung wahana pangajaran basa Sunda.

    Tma-tma dina buku pangajaran basa Sunda diluyukeun kana tma-tma dina pangajaran tmatis SMP/MTs nu sipatna nasional. Kompetnsi nu dipiharep ku barudak SMP/MTs dirumuskeun minangka kamampuh mikir jeung paripolah nu rancag dina ranah nyamuni (abstrak) jeung nembrak (konkrit). Eta kamampuh th dicskeun dina kompetnsi inti (KI) anu dipidangkeun ku kaweruh dina basa Sunda anu bener tur merenah, ngntp seureuh, sarta luyu jeung kontks situasi. Eta kamampuh th dirarancang dina pross pangajaran winangun papancn (project based learning) jeung ngorhan (discovery learning) anu nyoko kana lngkah-lngkah ngilmiah (saintifik) kayaning nitnan, nanya, nyoba (nyungsi), nalar, jeung kedaling (ngomunikasikeun).

    Ieu buku ngawincik tarkah minimal nu kudu dipilampah ku murid dina ngahontal kompetnsi nu dipiharep. Luyu jeung pamarekan dina Kurikulum 2013, murid diperedih ged kawanina tur kadak dina ngorhan kaweruh perkara basa jeung sastra Sunda, anu engkna parigel mak basa Sunda. Dampakna murid boga sikep anu had kana basa jeung sastra Sunda katut hirup kumbuhna, bari teu mopohokeun sikep agama.

    PANGJAJAP

  • 2 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    2 Pamekar DBuku Tut

    A. NGEUNAAN BUKU TUTURUS GURU

    Ieu buku disusun sangkan guru meunang gambaran anu cs dina ngalaksanakeun kagiatan pangajaran basa Sunda. Eusina ngawengku sawatara hal.

    1. Wincikan lngkah-lngkah pangajaran dina raraga mr gambaran ka guru pikeun ngahontal kompetnsi dasar (KD) jeung indikator.

    2. Susunan lngkah-lngkah kagiatan anu ngagambarkeun pangajaran nu gumulung tur ngamalir.

    3. Lngkah pangajaran nu disusun dipiharep bisa ngahontal pangalaman diajar nu miharti (meaningfullnes) pikeun ngawangun sikep jeung paripolah had, ngawasa konsp, kaparigelan mikir nu ilmiah (saintifi k), kamampuh ngarngskeun masalah, karancagan, pribadi nu sonagar (rplktif), tur numuwuhkeun rasa basa Sunda.

    4. Dadaran rupining thnik pikeun meunteun kamampuh murid.5. Wawaran pikeun calecer (acuan) kagiatan rmdial jeung ngajembaran

    pangaweruh murid.6. Pidangan kagiatan diajar nu silih simbeuh tur silih ldan (sharing).7. Pituduh ngeunaan cara mak buku babon murid.

    Kagiatan dina ieu buku dirarancang pikeun mekarkeun kamampuh (sikep, kaweruh, jeung kaparigelan) murid kalawan gumulung tur rinka. Ari paripolahna ngawengku:

    1. Muka pangajaran ku karep murid saperti maca atawa ngaregepkeun tks, tumanya, ngawih, kaulinan, dmonstrasi, pidangan masalah, jst.

    2. Nepikeun tujuan pangajaran nepi ka murid bisa nyangreb wawaran nu ditepikeun.

    3. Ngali kaweruh murid sammehna sangkan bisa ngait jeung kaweruh nu bakal diulik.

    4. Papancn nu malapah gedang sangkan murid kabantu dina nyangkem konsp.

    5. Mr lolongkrang pikeun ngalatih kaparigelan murid.6. Mr unduring laku (umpan balik) pikeun ngukuhan pamahaman murid.

    B. PADIKA MAKE BUKU TUTURUS GURU

    Ieu buku Tuturus Guru th mibanda kagunaan ganda, jaba ti pituduh mak buku babon murid og jadi calecer (acuan) keur kagiatan pangajaran di kelas. Guru dipiharep nitnan heula sawatara hal nu dipidangkeun dina ieu buku.

    DAPTAR EUSI

    ix

    PANGBAGEA:1. Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat _ iii

    2. Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat _ v

    PANGJAJAP _ vii

    BAB I: PITUDUH UMUMA. Ngeunaan Buku Tuturus Guru ......................................................... 2B. Padika Make Buku Tuturus Guru ..................................................... 2C. Tatapakan Formal ........................................................................... 4D. Sistim, Prinsip, jeung Pamarekan Pangajaran ..................................... 4E. Standar Kompetensi Lulusan (SKL) .................................................. 5F. Proses Pangajaran ............................................................................ 5G. Kompetensi Inti (KI) jeung Kompetensi Dasar (KD) Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK ................................................................... 6

    BAB II: PITUDUH HUSUSPangajaran 1: WawacanA. Ngimeutan Wawacan ...................................................................... 10B. Proses Penilaian ............................................................................... 21

    Pangajaran 2: Carita PantunA. Ngimeutan Carita Pantun ................................................................ 25

  • xPangajaran 3: ArtikelA. Ngaidntifi kasi Artikel ..................................................................... 57B. Ngaguar Artikel .............................................................................. 63C. Gagasan Utama Jeung Rangkay Tulisan ............................................. 66

    Pangajaran 4: Pemandu AcaraA. Ngaidntifi kasi Pemandu Acara ........................................................ 71B. Pertanyaan Umum Sabudeureun Pemandu Acara .............................. 76C. Ngumpulkeun Informasi Sabudeureun Tks Pemandu Acara ............. 76D. Ngolah Informasi Ngunaan Tks Pemandu Acara .............................. 79E. Midangkeun Hasil Nyusun Tks Pemandu Acara ............................... 80

    Pangajaran 5: TarjamahanA. Ngimeutan Tarjamahan .................................................................... 81B. Maca Teks Tarjamahan...................................................................... 84C. Pertanyaan Umum Sabudeureun Tks Tarjamahan ............................. 85D. Ngumpulkeun Informasi Sabudeureun Tks Tarjamahan .................... 85E. Ngumpulkeun Informasi Sabudeureun Tks Tarjamahan .................... 88E. Midangkeun Hasil Tarjamahan ......................................................... 90

    Pangajaran 6: Carita PantunA. Ngaidntifi kasi Naskah Drama ......................................................... 91B. PertanyAan Umum Sabudeureun Drama .......................................... 93C. Ngumpulkeun Informasi Sabudeureun Drama .................................. 94D. Ngolah Informasi Sabudeureun Drama ............................................. 103E. Midangkeun Jeung Ngaragakeun Naskah Drama ............................... 104

    BAB III: PITUDUH MEUNTEUNA. Meunteun Kriteria Ketuntasan Minimal (Kkm) ................................ 106B. Instrumen Meunteun Umum ........................................................... 107C. Instrumen Meunteun Husus ............................................................ 110D. Refl eksi ......................................................................................... 113

    PABUKON .......................................................................................... 115

    1

    Bab Bab

    II

    Pituduh Umum

  • 6 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    6 Pamekar DBuku Tut

    G. KOMPETENSI INTI (KI) JEUNG KOMPETENSI DASAR (KD) KELAS XII SMA/SMK/MA/MAK

    KOMPETENSI INTI (KI) KOMPETENSI DASAR (KD)

    12.1 Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya

    12.1.1 Mensyukuri anugerah Tuhan YME akan keberadaan bahasa Sunda dan menggunakannnya sesuai dengan kaidah dan konteks sosial budaya sebagai sarana komunikasi melalui WAWACAN, CARITA PANTUN,ARTIKEL, MEMANDU ACARA, TERJEMAHAN, DRAMA (teater, gending karesmen dan/atau longser)

    12.2 Menghayati dan mengamalkan perilaku jujur, disiplin, tanggungjawab, peduli (gotong royong, kerjasama, toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan menunjukkan sikap sebagai bagian dari solusi atas berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara efektif dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam menempatkan diri sebagai cerminan bangsa dalam pergaulan dunia

    12.2.1 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, peduli, dan santun, dan proaktif dalam menggunakan bahasa Sunda untuk mengapresiasi WAWACAN dan CARITA PANTUN

    12.2.2 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, peduli, santun, dan proaktif dalam menggunakan bahasa Sunda untuk memahami dan menyampaikan ARTIKEL dan TERJEMAHAN.

    12.2.3 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, peduli, santun, dan proaktif dalam berbahasa Sunda melalui MEMANDU ACARA dan DRAMA (teater, gending karesmen dan/atau longser)

    33Bab IPITUDUH UMUM

    1. Baca heula ieu buku kalawan telik tur imeut unggal kacana.2. Cangkem heula tiap-tiap KD jeung indikator pangajaran.3. Tarkahan pikeun ngasupkeun KI-1 jeung KI-2 dina sakumna kagiatan

    pangajaran. Guru kudu nguatan jeung ngukuhan tarkah pikeun ngawangun sikep, kaweruh, katutg paripolah murid anu had.

    4. Deudeul kahontalna KI-1 jeung KI-2 ku kagiatan pembiasaan, pieunteungeun, pituladeun, jeung kultur di sakola anu had.

    5. Luyukeun tiap-tiap lngkah kagiatan dina buku tuturus guru jeung buku babon murid.

    6. Mekarkeun gagasan rancag dina milih padika pangajaran. Sungsi og kagiatan sjn lamun kaayaan teu luyu jeung naon-naon nu geus dirarancang.

    7. Rupining stratgi pangajaran nu rk dimekarkeun (kayaning murid nitnan, nanya, nyaritakeun, metakeun, ngawih, jst.)kudu ngalibetkeun muridna sorangan jeung ngalibetkeun warga atawa lingkungan sakola.

    8. Guru dipiharep mekarkeun:a. Mtode pengajaran aktif, inovatif, kratif, fktif, dan menyenangkan

    (PAIKEM);b. Timbang-timbang og mak pamarekan komunikatif jeung kontkstual;c. Kaparigelan nanya atawa tumanya;d. Kaparigelan muka jeung mungkas pangajaran;e. Kaparigelan ngolah kelas jeung pidangan kelas.

    9. Gunakeun media jeung sumber diajar nu aya di sabudeureun sakola atawa patali jeung sosial budaya Sunda.

    10. Alokasi waktu nyoko kana struktur kurikulum. Guru bisa nangtukeun sorangan alokasi waktu luyu jeung minggu fktif, situasi katut kaayaan di sakola.

    11. Dina sataun ajaran kelas X aya salapan materi anu kudu dibagi ku guru kalawan proporsional keur dua semstereun. Kudu ditimbang-timbang og alokasi waktu antara semster I jeung semster II sangkan pangajaran bisa ditepikeun luyu jeung alokasi waktu anu nyampak.

    12. Unggal matri galeuh rata-rata dirarancang keur sabulaneun (4 x lawungan).

    13. Kagiatan dina minggu kahiji dimimitian ku nitnan bahan, karep rsptif (ngaregepkeun jeung maca), minggu kadua mangrupa kagiatan nyoba jeung ngulik, ari minggu katilu jeung kaopat ngalarapkeun atawa midangkeun (kagiatan kratif nulis jeung nyarita) hasil tina minggu kahiji jeung kadua. Murid digiring sangkan kaasah daya nalar jeung mikirna kalawan ngaleunjeur. Kagiatan dirarancang pikeun mr lolongkrang tumanya jeung ngali wawaran nu deukeut jeung murid.

  • 4 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    4 Pamekar DBuku Tut

    14. Hasil pagawan murid jeung bukti peunteun bisa dikumpulkeun dina portofolio murid.

    15. Pikeun tarkah ngoman diri jeung minggu fktif, jieun catetan rfl eksi sanggeus hiji tma atawa bahan rngs katepikeun.

    16. Deudeul murid sina resepeun kana basa Sunda sarta yakinkeun yn manhna th cerdas tur bisa.

    17. Sangkan tujuan pangajaran kahontal, guru og perlu saregep, enya-enya, tur sabar dina nyanghareupan murid. Ari sababna, kamampuh murid th bda-bda. Katambah-tambah teu sakumna padika pangajaran loyog pikeun sakumna guru, murid, tempat, waktu, jeung bahan ajar.

    C. TATAPAKAN FORMAL

    Bahan ajar basa Sunda anu dipidangkeun dina ieu buku dumasarkana Kurikulum 2013, ngawengku kasang tukang, karakteristik, jeung tujuanan. Kurikulum basa Sunda atawa Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KIKD) Mata Pelajaran Basa jeung Sastra Sunda disusun jeung dikaluarkeun ku Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK), Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. Lamun disusud ka luhurna, ngindungna mah tangtu wa kana Kurikulum Tingkat Nasional, da nu ieu mah kaasup kana Kurikulum Daerah (Kurda).

    Kurikulum Basa Sunda anu disusun ku BPBDK th diwincik jadi KIKD, luyu jeung pola struktur Kurikulum Nasional. KIKD disusun mangrupa struktur anu maneuh, tur salawasna kudu jadi padoman dina kagiatan diajar-ngajar. Cindekna, sajeroning guru ngajarkeun basa Sunda, dipahing mngpar tina katangtuan KIKD, tma, jeung alokasi waktu. Ari dina lebah milih bahan katut ngajarkeunana mah guru dibr lolongkrang keur ngembangkeun karancaganana.

    Ieu buku poma ulah dianggap hiji-hijina sumber keur tuturus guru. Ari sababna, naon-naon nu diperedih ku KIKD th moal sagemblengna kacumponan mun ukur ngandelkeun tina hiji sumber. Kudu aya sumber-sumber lianna pikeun pangrojong kagiatan diajar-ngajar, di antarana mdia massa, bagbagan palmuan lianna, jeung kondisi sosial budaya masarakat Sunda. Nya ka lebah dinya pisan guru kudu rancingeus pikeun nngan jeung ngungkab bahan pangrojong sangkan KIKD bisa kahontal jeung kacumponan.

    D. SISTIM, PRINSIP, JEUNG PAMAREKAN PANGAJARAN

    Sakabh matri dina ieu buku diluyukeun jeung sistem pidangan buku babon murid, nu dipidangkeun mak sistem spiral; dimitian ti nu babari heula,

    55Bab IPITUDUH UMUM

    terus ningkat ka nu hs. Heula pandeurina nyusun bahan anu dumasar kana babari hsna th tumerap kana saban pangajaran.

    Sistem spiral anu dignakeun dina ieu buku dumasar kana prinsip proporsional, tur tahapan (gradasina) henteu patarenggang. Hal ieu bisa tumerap dina wangun lahiriahna (panjang-pondokna, basajan-kompleksna) kecap, kalimah, atawa wacana, bisa deuih dina eusi atawa substansina (gampang-henteuna).

    E. STANDAR KOMPETENSI LULUSAN (SKL)

    Ranah SD/MI SMP/MTsSMA/SMK/MA/MAK

    Sikep Nampa, ngajalankeun, ngajnan, jeung ngamalkeun

    Pribadi nu iman, ahlak mulya, percaya diri jeung tanggung jawab dina patali marga kalawan merenah jeung lingkungan masarakat, alam sabudeureun, sarta dunya katut adabna.

    KaparigelanNampa, nanya, nyoba, ngolah, midangkeun, nalar, jeung ngalarapkeun

    Pribadi nu mampuh mikir jeung lumampah kalawan merenah tur rancag dina ranah nyamuni (abstrak) jeung nembrak (konkrit).

    Kaweruh Mikanyaho, nyangkem, nerangkeun, ngolah, jeung meunteun.

    Pribadi nu ngawasa lmu kaweruh, thnologi, seni budaya, sarta wawasan kamunasaan, kabangsaan, kanagaraan, jeung paradaban.

    F. PROSES PANGAJARAN

    Pross pangajaran lumangsung mak pamarekan saintifi k, anu lngkah-lngkahna:

    1. Nitnan (mengamati), ku cara maca, ngaregepkeun, atawa nongton;2. Nanya (menanya), ku cara ngayakeun tanya jawab atawa sawala;3. Nalar (menalar/mengasosiasi), ku cara nambahan kaweruh anu leuwih

    jembar;4. Nyungsi atawa nyoba (eksplorasi/eksperimen);5. Midangkeun, ngedalkeun, atawa nepikeun (mengkomunikasikan)6. Ngawangun ramatloka (networking) ku cara nangan bahan tina sumber anu

    lian.

  • 10 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    10 Pamekar DBuku Tut

    A. NGIMEUTAN WAWACAN

    NO KAGIATAN

    1.

    Samemeh proses pangajaran, guru ngawanohkeun diri. Satuluyna guru ngajelaskeun materi nu bakal diajarkeun, ngajentrekeun tema, katut tujuan nu kudu dihontal ku siswa nyata mikawanoh wawacan. Dina ieu matri, siswa dipiharep mampuh ngaidentifi kasi wawacan. Di sagigirin ti ta dipiharep siswa ngaronjatkeun kasadaranana pikeun mikareueus basa jeung budayana.

    2.

    Pikeun ngirut minat siswa kana pangajaran, guru ngajak siswa kalibet sacara langsung kana matri nu baris dipedar ku cara muka wawasan siswa ngeunaan kasusastraan Sunda. Satuluyna, guru ngamimitian pangajaran ku cara ngasongkeun tks atawa pintonan wawacan Panji Wulung karya RH. Muhamad Musa.

    Ieu bacaan anu aya di handap th cutatan tina wawacan. Pk ku hidep ilo sing gemet nepi kacangkem eusina sempalan Wawacan Panji Wulung ieu di handap!

    ASMARANDANA Sambatna Nyi Tunjung Sari, ku raja henteu dimanah, enggeus

    dimeureunkeun ba, tangtu nampik kana dosa, jeung lumbrah manusa, di mana nu maling ngaku, enggeus kudu nampik dosa.

    Nya kitu deui Panolih, sasambatna teu padah, caturkeun geus nepi ba, ka pakuwon kapatihan, Ki Patih langkung susah, tina watirna kalangkung, ka ta Nyi Tunjung ta.

    Ku Ki Patih geus kajudi, yn dijerum ku maruna, sanajan Ajar g bohong, ku Ki Patih geus katingal, enggeus meunang dongdonan, nu matak Ajar sakitu, diupah ku Pramswara.

    KINANTILaju lampah Panji Wulung, diiring ku Jayapati, Ki Janggali Ki

    Janggala, jeung baturna Jayapati, ngaran Ki Kebo Manggala, kalima Kebo Rarangin.

    P anga j a r a n a nga j a r a n 1WAWACAN

    77Bab IPITUDUH UMUM

    12.3 Memahami, menerap-kan, menganalisis pengetahuan faktual, konseptual, prosedural berdasarkan rasa ingintahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kene-garaan, dan peradaban terkait fenomena dan kejadian, serta mene-rapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifi k sesuai dengan bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah

    12.3.1 Mengidentifi kasi, dan menganalisis teks WAWACAN berdasarkan kaidah-kaidahnya secara lisan dan tulisan

    12.3.2 Mengidentifi kasi dan menganalisis teks CARITA PANTUN berdasarkan kaidah-kaidahnya secara lisan dan tulisan

    12.3.3 Mengidentifi kasi dan menganalisis teks ARTIKEL berdasarkan kaidah-kaidahnya secara lisan dan tulisan.

    12.3.4 Mengidentifi kasi dan menganalisis teks TERJEMAHAN berdasarkan kaidah-kaidahnya.

    12.3.5 Mengidentifi kasi dan menganalisis teks PANDUAN ACARA berdasarkan kaidah-kaidahnya secara lisan dan tulisan.

    12.3.6 Mengidentifi kasi dan menganalisisteks DRAMA berdasarkan kaidah-kaidahnya secara lisan dan tulisan.

    12.4 Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri, dan mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan

    12.4.1 Menanggapi dan mengonversi teks WAWACAN sesuai dengan kaidah-kaidahnya.

    12.4.2 Menanggapi dan mengonversi CARITA PANTUN sesuai dengan kaidah-kaidahnya.

    12.4.3 Menyusun dan menanggapiteks ARTIKEL sesuai dengan kaidah-kaidahnya.

    12.4.4 Menyusun, menyunting, dan menanggapi teks TERJEMAHAN dari bahasaIndonesia atau bahasa lain ke dalam bahasa Sunda atau sebaliknya sesuai dengan kaidah-kaidahnya dengan bahasa yang baik dan benar.

  • 8 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    8 Pamekar DBuku Tut

    12.4.5 Menyusun, menyunting, dan memperagakan PANDUAN ACARA sesuai dengan kaidah-kaidahnya secara lisan dan tulisan

    12.4.6 Menanggapi dan memperagakan teks DRAMA (teater, gending karesmen, dan/atau longser) sesuai dengan kaidah-kaidahnya.

    9

    Bab Bab

    I II I

    Pituduh Husus

  • 14 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    14 Pamekar DBuku Tut

    Wawacan mangrupa carita anu didangding, ditulis dina wangun puisi pupuh. Bdana jeung guguritan, wawacan mah mangrupa lalakon. Pupuh anu dipakna og henteu hiji ba, tapi gunta-ganti tur loba. Upamana ba nu aya dina Wawacan Purnama Alam karangan R. Suriadiredja. Pupuh anu dipakna nyata Asmarandana (1808 pada), Sinom (1684 pada), Dangdanggula (1374 pada), Pangkur (594 pada), Magatru (261 pada), Kinanti (204 pada), Pucung (161 pada), Mijil (140 pada), Maskumambang (36 pada), jeung Durma (35 pada). Upama dina guguritan pupuh anu loba dipak th Asmarandana, Dangdanggula, Kinanti jeung Sinom; ari dina wawacan mah pupuh anu loba dipak th nyata Asmarandana, Dangdanggula, Pangkur, jeung Sinom. Pupuh nu carang dipak dina wawacan nyata Balakbak, Ladrang, Gambuh, Gurisa, Wirangrong, jeung Jurudemung.

    Nurutkeun para ahli gelarna wawacan dina sastra Sunda th lantaran pangaruhna tina sastra Jawa. Asupna kana sastra Sunda kira-kira dina mangsa kadua abad ka-19. Harita Tatar Sunda dierh ku karajan Mataram (Islam). Parabupati Sunda, utamana anu wewengkon Priangan, wajib sba ka Mataram. Ayana di Mataram th tara sakeudeung-sakeudeung. Balikna mawa sawatara adat-cahara di ditu ka Tatar Sunda. Salian ti ta, teu saeutik deuih pangagung urang Mataram anu ditempatkeun di Urang. ta kaayaan th beuki nguatan adat-cahara anyar paramnak Sunda. Pangaruhna dina widang sastra, urang Sunda mimiti wanoh kana guguritan jeung wawacan.

    Lain paramnak ba deuih anu ged andilna asupna wawacan kana sastra Sunda th. Paraulama og teu lh ged andilna. Kalolobaan ulama atawa ajengan anu boga pasantrn di urang, sammhna kungsi masantrn di Wtan. Teu bda ti parabupati, balikna mawa adat-cahara ti ditu. Nya di antarana mawa wangun guguritan jeung wawacan. Malah nerekabna para ajngan. Salah sahiji buktina, nepi ka kiwari masih knh kapanggih wawacan-wawacan anu ditulis ku aksara Arab (Pgon) di pilemburan anu singkur. Eusina mangrupa dawah Islamiyah.

    Mekarna wawacan di urang th ngaliwatan sababaraha tahap. Dina tahap kahiji lalakon-lalakon wawacan tina sastra Jawa th langsung disalin, henteu disundakeun, mangrupa naskah. Tahap kadua, tmbong usaha narjamahkeun (nyalin) kana basa Sunda, sangkan eusina kaharti ku balara. Tahap katilu, lain narjamahkeun,

    1111Bab IPITUDUH HUSUS

    Turun gunung unggah gunung, nyorang lebak nyukang pasir, ngaliwat kana bubulak, sampalan badak jeung sapi, jauh cunduk anggang datang, sumping damping ka basisir.

    Raden ngantosan parahu, calikna dina kikisik, disasarap dangdaunan, daun bakung jeung badori, tamba kesel sasauran, nyaritakeun Ajar tadi.

    Raden Panji Wulung nyaur, kula inget omong tadi, barto paman bbja, lampahna ajar nu tadi, basana dihaturanan, ka Sokadana ku Gusti.

    Keur norah seliran ratu, nu dituding pajar julig, selir th saha ngaranna, jeung saha lawanna julig, Jayapati ngawalonan, sumuhun kanyaho kuring.

    Eukeur caturing pitutur, ngaranna Nyi Tunjungsari, asal urang Balangbangan, lalakina pun Panolih, cariosna dipahan, malah katut pun Panolih.

    PANGKURSeja nyaba ngalalana, ngitung lembur ngajajah milangan kori,

    henteu puguh nu dijugjug, balik Paman sadayana, nu ti mana tiluan semu rarusuh, lurah bgal ngawangsulan, aing ngaran Jayapati.

    Ciknh mentas dibgal, tujuh jalma modar taya nu ngari, bangkna tujuh patumpuk, balik manh ayeuna, lamun masih knh manh hayang hirup, kadieukeun banda sia, ku aing moal dipeuncit.

    Rahadn Panji ngandika, bari msem Paman takabur teuing, pati batur diganggu, mangk caralik heula, ieu catang nu malang sumangga panggul, lamun kapanggul ku paman, kaula sumeja ngiring.

    Jeung nyanggakeun babadaan, tapi lamun ku paman teu kaindit, ku kula meureun dipanggul, ta minangka tanda, jadi lh saha nu teu kuat manggul, melengk ki lurah bgal, pikirna geus rada risi.

    Neuleu catang nu malang, ged pisan tangtu moal kaindit, maksakeun manh pk nangtung, catang tuluy dipundak, teu kabawa ksangna datang ka ngucur, henteu obah-obah acan, msem leleb Radn Panji.

    Ki Jayapati nyentak, manh og moal enya kaindit, lamun ku manh kajungjung, kami seja kumawula, rk nuturkeun ka mana anu dijugjug, ngadeg Radn Panji dangdan, catang dipanggul kaindit.

    (Dicutat.......................)

  • 12 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    12 Pamekar DBuku Tut

    NO KAGIATAN

    3.

    Sanggeus nitnan tks wawacan atawa nyaksian pidangan wawacan di luhur, siswa dikondisikeun pikeun nanyaakeun ngeunaan materi wawacan ku kalimah: Kekecapan naon ba anu ku hidep teu dipikaharti? Naon anu aya dina pikiran hidep sabada maca atawa nyaksian pintonan wawacan? Prak susun dina wangun pertanyaan!

    4.Guru nganteur jeung marengan siswa ngawangun kontks pangajaran ngaliwatan ngumpulkeun atawa nuliskeun deui kekecapan nu teu dipikaharti jeung pertanyaan-pertanyaan hasil panitn siswa.

    1. MIHARTI KECAP:

    Kecap Hartina Kecap Hartina

    Pakuwon

    Pakarangan imah boga sorangan(pakarangan karaton karajaan)

    Sampalan Tegal di tengah leuweung tempat nyatuan sato jarah

    Kapatihan Tempat (kantor) patih karajaaan magaw Kikisik Sisi laut nu mayat sarta keusikan

    Kajudi Kaharti Norah Ngaramal

    Dongdonan Pangontrog (diontrog, didatangan) Kori Lembur, nagara

    Pramswari Pamajikan Ngandika Nyarita, ngomong

    Lebak Landeuh, tempat nu leuwih handap sabalikna tonggoh

    Kaindit Kaangkat, kabawa

    Pasir Gunung leutik jeung handap Melengk Hookeun, ngarasa hran

    Bubulak Tegal dina lamping gunung atawa lamping pasir

    Kumawula Ngawula, babakti

    1313Bab IPITUDUH HUSUS

    2. PERTANYAAN UMUM NGEUNAAN WAWACAN

    NO KAGIATAN

    5.

    Guru bisa nambahan pertanyaan anu tacan ditepikeun ku siswa1. Naon ari wawacan th?2. Kumaha cara macana?3. Iraha dipagelarkeunana?4. Naon ari beluk?5. Pupuh naon anu digunakeunana?6. Kumaha palanggeran pupuhna?7. Kumaha ngahariringkeunana?

    3. MAHAM STRUKTUR WAWACAN

    NO KAGIATAN

    6.

    Guru ngeuyeuban pangaweruh siswa ku cara medar babarengan (diskusi kelompok atawa diskusi kelas) pertanyaan siswa ngeunaan struktur jeung tiori wawacan.

    Karya sastra wangun wawacan th baheula mah ngabogaan fungsi jeung kalungguhan anu kawilang penting dina kahirupan urang Sunda. Wawacan th karangan panjang lantaran suasana carita anu beda-beda tur ngagunakeun patokan pupuh. Lebah midangkeunana, wawacan th sok dibaca terus dibelukkeun (ditembangkeun). Nu matak pagelaran maca wawacan th sok disebut oge pintonan beluk. Demi pintonan wawacan sok ditanggap pikeun kapentingan salametan (ritual) jeung kalangenan (hiburan). Geus jadi hal anu lumbrah lamun umur orok geus manjing 40 po sok disalametkeun ku cara nanggap wawacan. Kitu deui pikeun salametan imah, tulak bala hiji lembur sok nanggap wawacan deuih. Di sagdngeun pikeun salametan, wawacan oge sok dijadikeun pidangan mandiri (pikeun hiburan). Masarakat jaman harita mah can ceuyah sarana hiburan jiga kiwari, hayang meunang hiburan ku cara ngabandungan eusi (jejer) carita ku cara dipangmacakeun, lantaran harita mah jalma nu mampuh maca th kawilang saeutik. Kiwari mah pagelaran maca wawacan (ngabeluk) th bisa disebutkeun geus jarang pisan, lantaran ceuyahna rupa-rupa hiburan nu antukna ngagsr kalungguhan wawacan.

  • 18 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    18 Pamekar DBuku Tut

    4.1. MIHARTI KECAP

    Kecap Hartina Kecap Hartina

    Kawali Ngaran wadah sabangsaning pariuk (ngaran tempat di Ciamis)

    Ngabebenda

    Pangabakti Babakti, mintonkeun kasatiaan ka dunungan Sayakti Sakti (ngudag guru wilangan jadi sayakti)

    Reundeu Ngaran sabangsaning tutuwuhan anu sok dilalab daunna

    Dora Lawang dina pager kampung atawa pager kebon

    Srdan Ssa kadaharan Suker hs

    Medal Bijil Diowahan Obah, robah

    Cidra Jalir jangji Newek Nubles

    4.2. NGALARAPKEUN KECAP DINA KALIMAH

    KECAP KALIMAHKawali Kiki th pituin urang Kawali.Pangabakti Sembah pangabakti th utamana keur nu jadi kolot.Reundeu Bi Awit keur meungkeutan daun reundeu.Srdan Ulah sok mr srdan ka tatangga, bisi jadi piomongeun.Medal Panon po medal ti beulah wtan.Cidra Ulah cidra kana jangji, moal aya nu mercaya deui.Ngabebenda Sayakti Raja Pajajaran th sayakti pilih tanding.Dora Suker Diowahan Newek Balati nu ngagurilap th newek kana jajantungna.

    4.3. PALANGGERAN PUPUH SINOM

    Padalisan Rumpaka Pupuh GW-GL1. Cing ayeuna geura buka 8-a2. ku kami sing katingali 8-13. barang brak dibarukaan 8-a4. kawali heunteu kapanggih 8-1

    1515Bab IPITUDUH HUSUS

    tapi nyipta carita-carita nu geus nyampak ti baheula dina wangun wawacan, saperti tina dongng, hikayat, jeung babad. Tahap kaopat, sabada aya tknologi citak, wawacan anu tadina mangrupa naskah th ra anu diterbitkeun mangrupa buku; dibarengan ku ciptaan-ciptaan alanyar, sarta wandana og anyar.

    Karya sastra wangun wawacan umumna ngabogaan unsur struktur nu maneuh, nyata manggalasastra (alofon), eusi, jeung panutup atawa kolofon. Manggalasastra (alofon) eusina sanduk-sanduk papalaku (mnta idin) ka Nu Maha Kawasa jeung ka karuhun, sarta mnta panghampura kana kahngkran nu nulis atawa nu nyusun ta wawacan. Panutup (kolofon) kauni dina akhir carita nu eusina titimangsa ditulis atawa disalinna ta wawacan, bari sakalian mnta panghampura nu nulis kana sagala katunaanana. Umumna nu nulis wawacan sok dp-dp tur ngarumasakeun. Geura ieu di handap kapidangkeun conto manggalasastra jeung kolofon wawacan.

    Manggalasastra:Kasmaran kaula muji,ka Gusti Ajawajala, nu murah ka mahluk kabh, jeung muji utusanana,Kangjeng Nabi Muhammad,nyata Nabi panutup,miwah muji sahabatna(Wawacan Rengganis)

    Kolofon: Tamatna kaula ngarang Pukul tujuh malem Kemis di tanggal tujuh welasna, kaleresan bulan April, taun Kangjeng Masehi, sarwu dalapan ratus, jeung genep puluh dua, marengan hijrahna Nabi, sarwu dua ratus tujuh puluh dalapan

    (Wawacan Panji Wulung)

  • 16 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    16 Pamekar DBuku Tut

    Wawacan ditepikeun ku cara ditembangkeun ngagunakan sora anu tarik jeung ngelewung tarik pisan nu disebut beluk. Seni beluk biasana dipintonkeun dina acara salametan, upamana dina acara salametan orok, khitanan, gusaran, kawinan, jeung salamatan sabada pann.

    4. NGAGUAR EUSI WAWACAN

    NO KAGIATAN

    7.

    Siswa dibagi jadi sababaraha kelompok. Tiap kelompok diwangun ku 4 urang. Siswa jeung kelompokna maca sempalan tks Wawacan Babad Galuh

    ASAL-USUL NGARAN KAWALI

    Pupuh PangkurNyai Ujung Sekarjingga, didangdanan beuteungna mak kawali,

    jiga nu reuneuh nyemplu, dicandak ka payunan, dibandingkeun calikna deukeut ka ratu, kocap Ajar Patih datang, geus aya payuneun gusti.

    Lajng Ajar th haturan, jisim abdi ngahaturkeun pangabakti, ta rupina sakitu, lajng Ratu mariksa, ta naon geuning kawas rupa daun, pk Ki Ajar th haturan, reundeu asal ti nu ngirim.

    Lamun kitu mah petana, manh Ajar mr srdan ka aing, Ratu beuki tambah bendu, manh Ajar kawasa, cing seug taksir mangkna ngajuru, ieu pamajikan urang, medal pameget ka istri.

    Ratu ngandika ka Ajar, ieu kasakit ku manh kudu leungit, manh anu nyieun kitu, Ajar henteu tarima, teu mupakat pada jalma ngieun kitu, wondning kudu walaras, ta sagala panyakit.

    Sugan ba katarima, sembah puji ka Pangran sajati, miwah kangjeng pararosul, ngan ta Nu kawasa, ngaleungitkeun kana sagalaning mahluk, nu aya di alam dunya, di lahir reujeung di batin.

    Ajar tuluy ngawalonan, nun sumuhun perkawis pariksa Gusti kumaha kersana ratu, menggah taksiran abdi mah, ari babar mangk ta Nyai Ujung, geus kantenan moal cidra, putrana ta lalaki.

    Ratu gancang ngabebenda, Ajar manh th henteu sayakti, ayeuna kudu dihukum, sababna hatur dora, lain reuneuh enya soth ta nyemplu, meunang kami ngadandanan, dititah ngandung kawali.

    1717Bab IPITUDUH HUSUS

    Tuluy Ajar seuseurian, heunteu pisan aya suker saeutik, kajeun teuing Ratu bendu, manhna henteu susah, da geus tangtu ta kersana Yang Agung, moal beunang diowahan, budakna medal lalaki.

    Pupuh SinomCing ayeuna geura buka, ku kami sing katingali, barang brak

    dibarukaan, kawali heunteu kapanggih, enggeus leungit tanpa lebih, kantun beuteung Ujung nyemplu, lajng reuneuh sayaktosna, hran kabh nu ningali, tambah-tambah ratu bendu sarta wirang.

    ta kawali didupak, ku Ajar keur waktu tadi, sammhna dibukaan, ku Ajar enggeus ditarik, ninggangna ka sisi cai, dina sakuloneun lembur, ngaranna th Selapanjang, mana disebut Kawali mana ta kitu tina caritana.

    Tuluy Ajar dibuburak, ku Ratu dititah balik, barang Ajar enggeus pulang Ratu nimbalan ka Patih, h Patih jeung paramantri, geuwat ku manh sarusul, Ajar th geura pahan, cacag mangka bijil peujit, tuluy budal Patih reujeung balad-balad.

    Ajar kasusul di jalan, dirojong ku paramantri, dicacag ditarumbakan, tapi teu mental sahiji, keris tumbak reujeung bedil, kabh ta mararintul, taya nu newek pisan, tuluy Ki Patih ngalahir, kersa Ratu Ajar kudu dipahan.

    Ditumbak kudu getihan, sarta kudu tijumpalik, h kutan kitu kersana, sumangga ba Ki Patih, mana kitu engeus jangji, da kitu kersana Ratu, tuluy Ajar th ditumbak, sarta barijilan getih, tapi ta getih th hrang kacida.

    (Tina Galuring Sastra, yasana Budi RT)

    NO KAGIATAN

    8.

    Siswa dibagi jadi sababaraha kelompok. Tiap kelompok diwangun ku 4 urang. Siswa ngadiskusikeun struktur Wawacan Babad Galuh:1. Nangan kekecapan nu teu dipikaharti2. Medar guru wilangan jeung guru lagu pupuh sinom nu aya dina sempalan Wawacan Babad Galuh3. Unsur-unsur intrinsik karya sastra (Wawacan Babad Galuh)4. Nyieun parafrase

  • 22 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    22 Pamekar DBuku Tut

    No. Aspek Yang Diamati Skor Keterangan4 3 2 1

    1.Tidak nyontek dalam melaksanakan ujian/ulangan

    2.

    Tidak melakukan plagiat (mengambil/menyalin karya orang lain tanpa menyebutkan sumber) dalam mengerjakan setiap tugas

    3.Mengemukakan perasaan terhadap

    sesuatu apa adanya

    4.Melaporkan data atau informasi apa

    adanya

    5.Mengakui kesalahan atau kekurangan

    yang dimiliki

    Jumlah Skor

    2.2 Disiplin Nama Peserta Didik :Kelas :Tanggal Pengamatan :Materi :

    No. Sikap Yang DiamatiMelakukan

    Keterangan Ya Tidak

    1. Masuk kelas tepat waktu 2. Mengumpulkan tugas tepat waktu 3. Memakai seragam sesuai tata tertib

    4.Tertib dalam mengikuti

    pembelajaran 5.

    Tertib dalam mengikuti pembelajaran

    6.Mengikuti praktikum sesuai dengan

    langkah yang ditetapkan

    7. Membawa buku tulis sesuai mata

    8. Membawa buku tks mata pelajaran

    Jumlah Skor

    Keterangan :Baik sekali : 7-8 yaBaik : 5-6 yaCukup : 3-4 yaKurang : 1-2 ya

    1919Bab IPITUDUH HUSUS

    Padalisan Rumpaka GW-GL

    5. enggeus leungit tanpa lebih 8-1

    6. kantun beuteung Ujung nyemplu 8-u

    7. lajng reuneuh sayaktosna 8-a

    8. hran kabh nu ningali 8-1

    9. tambah-tambah ratu bendu sarta wirang 12-a

    4.4. UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA DINA WAWACAN BABAD GALUH

    UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA DINA WAWACAN BABAD GALUH

    Tma Palaku Galur Setting Amanat

    Kasaktn Ajar Patih

    1. Nyai Ujung Sekarjingga2. Ajar Patih3. Patih4. Raja

    Maju

    SelapanjangKawaliDi jalan

    Ulah nganggap ntng kana lmu anu dipiboga ku hiji jalma

    NO KAGIATAN

    9.

    Siswa (wawakil kelompokna) dipiharep nyieun parafrase jeung nyaritakeun deui ku basa sorangan.

    Nyai Ujung Sekarjingga didangdanan, jeroeun bajuna, lebah beuteungna diteundeunan pendil (kawali) ngarah siga aww nu keu reuneuh, diukna dideukeutkeun ka raja. Teu lila ti harita Ajar Patih datang. Tuluy nyembah ka raja. Ku raja ditanya, naon anu dibawana. Ajar Patih ngajawab, yn manhna mawa daun reundeu. Raja ngambek, asa dihina ku Ajar Patih.

    Satuluyna, raja nitah neguh anak anu baris dilahirkeun ku Nyai Ujung Sekarjingga sarta Ajar Patih kudu nyageurkeun panyakitna Nyai Ujung Sekarjingga. Ajar Patih nyarita ka raja yn anak nu bakal dilahirkeun ku Nyai Ujung Sekarjingga th orok lalaki. Raja henteu percayaeun sabab reuneuhna Nyi Ujung Sekarjingga ukur rkaan. Tapi ku kasaktian Ajar patih, hal ta jadi kanyataan. Nyi Ujung Sekarjingga bener-bener reuneuh. Pariukna ilang, didupak Ki Ajar patih, ragrag di kuloneun lembur, nelah jadi Selapanjang.

  • 20 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    20 Pamekar DBuku Tut

    Raja kacida ambekna. Patih jeung paramantri karajaan dikeprik pikeun ngudag jeung mahan Ajar Patih. Ajar Patih ditarumbak, dicacagan, tina sakujur awakna baloboran getih, tapi getihna bet hrang kacida.

    4.6. LATIHAN MAHAM MATRI WAWACAN

    NO KAGIATAN

    10.

    Pilih salah sahiji jawaban nu dianggap pangbenerna!1. Pilih pernyataan nu dianggap pangbenerna

    a. wawacan th baheula mah ngabogaan kalungguhan anu penting

    b. wawacan mangrupa kasenian tradisionalc. wawacan ditulis ku aksara Arabd. wawacan mangrupa karangan panjang anu ditulis dina

    wangun puisi pupuh2. Jaman baheula, wawacan dipagelarkeun dina acara-acara saperti

    di handap ieu, iwal:a. sarngsna usum pannb. salametan orokc. kawinand. matang puluh po nu kapapatnan

    3. Wawacan Purnama Alam mangrupakeun karangan:a. RH. Muhamad Musab. R. Suriadiredjac. Agus Suriamiharjad. Abdullah Mustafa

    4. Pupuh anu mindeng digunakeun dina wawacan diantarana nyata saperti di handap ieu, iwal:a. balakbakb. kinantic. sinomd. dangdanggula

    5. Struktur carita wawacan nyata saperti di handap ieu:a. bubuka, eusi, panutupb. manggalasastra (alofon), eusi, panutup (kolofon)c. kolofon, alofon, panutupd. bubuka, kolofon, manggalasastra

    2121Bab IPITUDUH HUSUS

    B. PROSES PENILAIAN

    1. SIKAP SPIRITUAL

    Nama Peserta Didik :Kelas :Tanggal Pengamatan :Materi :

    No. Aspek Yang DiamatiSkor

    Keterangan4 3 2 1

    1. Berdoa sebelum dan sesudah melakukan sesuatu

    2.Mengucap syukur atas karunia Tuhan sesuai agamanya masing-masing

    3.

    Memberi salam sesudah dan sebelum berpendapat dalam presentasi sesuai ajaran agamanya masing-masing

    4.Mengucapkan asma keagungan Tuhan apabila melihat kebesaran Tuhan

    5.Menambah rasa keimanan akan keberadaan dan kebesaran tuhan saat mempelajari ilmu pengetahuan

    Jumlah Skor

    Keterangan : Keterangan :Baik sekali : 16-20 4 : selaluBaik : 11-15 3 : seringCukup : 6-10 2 : kadang-kadangKurang : 1-5 1 : tidak pernah

    2. SIKAP SOSIAL (jujur, disiplin, peduli dan santun)

    2.1 Jujur Nama Peserta Didik :

    Kelas :

    Tanggal Pengamatan :

    Materi :

  • 26 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    26 Pamekar DBuku Tut

    mapay lampah nu baheula,lulurung tujuh ngabandung,kadalapan keur disorang,bisina nerus narutus,bisina narajang alas,da puguh galuring tutur,

    ngembat papatan carita,ti mendi papisinieun,ti mana pacaritaeun,teuteureuh ti kahiyangan,ditandan cupu manik,cupu manik astagina,dituruban ku mandepun,diteundeun di jalan ged,ditunda ku nu ngaliwat,ku nu weruh di semuna,ku nu terang bujaksana,ku nu rancag di angen,dibuka patinghaleuang,nu mnta dilalakonkeun,cag!teundeun di handeuleum sium,tunda di hanjuang siangparanti nyokot ninggalkeun.

    Kacaturkeun aya hiji nagara,Nagara Pasir Batang Anu Girang.Nagara mahmur kerta raharja,gemah ripah loh jinawi.Rajana Prabu Ageung Tapa,pramswarina anu geulis Nitisuari.Geus lawas mangku kaprabon,ngaheuyeuk dayeuh ngolah nagara,kalawan adil tur wijaksana.Kangjeng Raja kagungan putra tujuh,putrana th istri sadayana.Anu cikal jenenganana Purbararang,anu kadua Purbandah,anu katilu Purbadwata.

    2323Bab IPITUDUH HUSUS

    2.3. Peduli/ToleransiNama Peserta Didik :Kelas : Tanggal Pengamatan :Materi :

    No. Aspek Yang DiamatiSkor

    Keterangan4 3 2 1

    1. Menghormati pendapat teman

    2. Menghormati teman yang berbeda suku, agama, ras, budaya, dan gender

    3. Menerima kesepakatan meskipun berbeda dengan pendapatnya4. Menerima kekurangan orang lain 5. Mememaafkan kesalahan orang lain

    Jumlah Skor Keterangan : Keterangan :Baik sekali : 16-20 4 : selaluBaik : 11-15 3 : seringCukup : 6-10 2 : kadang-kadangKurang : 1-5 1 : tidak pernah

    2.4. Santun Nama Peserta Didik :Kelas :Tanggal Pengamatan :Materi :

    No. Aspek Yang Diamati Skor Keterangan4 3 2 1

    1. Menghormati orang yang lebih tua

    2. Mengucapkan terima kasih setelah menerima bantuan orang lain

    3. Menggunakan bahasa santun saat menyampaikan pendapat

    4. Menggunakan bahasa santun saat mengkritik pendapat teman

    5. Bersikap 3S (salam, senyum, sapa) saat bertemu orang lain Jumlah Skor

    Keterangan : Keterangan :Baik sekali : 16-20 4 : selaluBaik : 11-15 3 : seringCukup : 6-10 2 : kadang-kadangKurang : 1-5 1 : tidak pernah

  • 24 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    24 Pamekar DBuku Tut

    3. PENILAIAN KOGNITIF

    3.1 Tugas Individu ke-1Aspek Kosa Kata (Kabeungharan Kecap)Nama Peserta Didik :Kelas :Materi :

    No.

    2525Bab IPITUDUH HUSUS

    A. NGIMEUTAN CARITA PANTUN

    NO KAGIATAN

    1.

    Sammh pangajaran dimimitian, aya hadna peserta didik dikondisikeun pikeun saregep nyanghareupan pangajaran. Upamana ba ngaliwatan pernyataan: Tos siap diajar Basa Sunda? Upami tos siap, mangga kaluarkeun buku basa Sunda sareng alat tulisna. Pikeun ngawangun karakter disiplin, guru mariksa jeung ngajak ngararapih pakan seragam siswa. Sanggeus kondisi siswa katingal saregep, guru bisa ngamimitian muka pangajaran ku pertanyaan: Tiasa IbuBapa ngawitan nerangkeun?

    2.

    Guru nepikeun matri pangajaran anu rk dipedar nyata CARITA PANTUN. Sammh prak nepikeun matri carita pantun, guru medar jeung ngahubungkeun jeung matri anu geus dibahas (WAWACAN).

    3. Guru nepikeun tujuan pembelajaran anu baris dihontal sabada diajar matri ngeunaan CARITA PANTUN.

    4. Guru midangkeun vido rekaman carita pantun

    5.

    Siswa maca teks carita pantun Lutung Kasarung

    (Rajah Pamuka)Bul kukus mendung ka manggung,ka manggung neda papayung,ka dwata neda suka,ka pohaci neda suci,kuring rk diajar ngidung,nya ngidung carita pantun,ngahudang carita wayang,nyilokakeun nyukcruk laku,nyukcruk laku nu bahayu,

    P anga j a r a n a nga j a r a n 2CARITA PANTUN

  • 30 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    30 Pamekar DBuku Tut

    Aki Panyumpit kabngbat ku moro.Meunang uncal sapasang jeung mencek.Diasupkeun kana koja si dngdk po.Lat poho kana dawuhan Ratu,datang ka imah panonpo geus surup.

    Isukna lutung kakara dibawa ka karaton.Aki Panyumpit sasadu ka Purbararang,bari nyaritakeun lalakonna meunang lutung.Aki Panyumpit dihampura ku Purbararang,henteu tulus dihukum ditugel jangga,sabab meunang lutung anu kacida gedna.Malah sabalikna tina sangkaan,Aki Panyumpit dibr rupa-rupa hadiah.Dibr kuda dawuk ruyung jeung rarahabna,sarta dibr batur lima kuren tamba keueung.

    Geus datang kana mangsana dipeuncit,lutung teuing ku giras, hs ditwakna.Dikepung ku jalma pirang-pirang,kalah luluncatan ngaruksak paparabotan.Eusi karaton burak-barik burakrakan.Lutung henteu jadi dipeuncitna.Ti dinya Purbararang nitah Paman Lngsr,nganteurkeun lutung ka Gunung Cupu,keur pibatureun putri bungsu Purbasari.

    Kocap lutung geus aya di Gunung Cupu,ngabaturan Purbasari anu keur prihatin.Lutung karunyaeun ningali kaayaan Purbasari.Awak hideung, papakan rudin rudag-radig.Barangdahar sakapanggihna saaya-aya.Reup peuting, sar dina palupuh sabbk.Tapi sorotna bda, aya semu Sunan Ambu.Boa-boa ieu putri dina impian th,keur dipingit ditapakeun, gerentes lutung.

    Reup peuting, lutung mapatkeun sirep.Lenggut Purbasari katarajang tunduh,les ba kulem teuing ku tibra.Lutung ngegdogkeun salira.Jleg ba ngajangglk jadi Guru Minda.

    2727Bab IPITUDUH HUSUS

    anu kaopat Purbakancana anu kalima Purbamanik.Nu pangais bungsu Purbaleuwih.Ari bungsuna, Purbasari Ayu Wangi.

    Kangjeng Raja geus lawas mangku kaprabon,aya niat bad lirn tina kalungguhanana,bad teras ngabagawan nyirnakeun pikir.Lajeng badanten sareng pramswari,ngabadantenkeun pigentoseunana,jadi ratu di Nagara Pasirbatang Anu Girang.Duanana sapuk milih pigentoseunana,nyata si bungsu Purbasari Ayu Wangi.

    njingna Kangjeng Raja ngayakeun kempelan.Patih, paramantri, paraponggawa sami hadir.Hmpak sadayana pangagung di Pasban Agung.Rahayat karumpul ngariung di alun-alun.Pok Kangjeng Raja sasauran, nyarioskeun niatna,seja masrahkeun kaprabon lajeng ngabagawan.Ari anu ditunjuk janten gegentosna,nyata putri bungsu Purbasari Ayu Wangi.Kangjeng Raja teras jengkar ti karaton.

    Putrana anu cikal, Purbararang,kacida ambekna pdah teu kapilih jadi ratu.Boga rasa kalindih ku Purbasari.Purbasari dicarkan bak beresih,tuluy diboborhan ku kler nahun,awak jeung beungeutna jadi lestreng.Purbasari diusir ti karaton,disingkurkeun ka Gunung Cupu,dianteurkeun ku Paman Lngsr,disina cicing di saung butut sisi lamping.

    Kacaritakeun di Kahiyangan,Guru Minda putra Sunda Ambu,ngimpi patepung jeung putri geulis,rupana sasemu jeung Sunan Ambu.Jorojoy timbul rasa cintana ka ta putri,kadudut kalbu kapentang asmara.

  • 28 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    28 Pamekar DBuku Tut

    Waktu riungan di pasban Kahiyangan,Guru Minda maling-maling neuteup Ibu,anu sasemu jeung putri dina impianana.

    Kalakuan Guru Minda dianggap salah.Guru Minda dititah indit ti Kahiyangan,sarta kudu ka Buana Pancatengah.Di dinya Guru Minda baris patepungjeung putri anu sasemu jeung Sunan Ambu.Guru Minda dibr baju lutung,anu kudu dipak di Buana Pancatengah.Ceuk Sunan Ambu, ta th mangrupa jalansangkan bisa papanggih jeung putri ta.

    Guru Minda turun ti Kahiyangan,nya anjog ka hiji leuweung geledegan,leuweung anu aya di Buana Pancatengah.Rap baju lutungna dipak,jleg ba minda rupa jadi lutung.Lutung lain salutung-lutungna,tapi lutung anu kasarung ku lampahna.Nya disebut ba Lutung Kasarung.

    Urang caturkeun deui Nagara Pasirbatang.Purbararang anu ayeuna geus jeneng ratu,gawna ngan sukan-sukan jeung curak-curak.Hiji mangsa, Ratu hayang daging lutung.Tuluy ngajurungan Paman Lngsr,nitah Aki Panyumpit ngala lutung.Lutung kudu kabawa pasosor po ta,lamun pamnta Ratu teu kacumponan,Aki Panyumpit baris ditugel jangga,dihukum pati ku cara diteukteuk beuheung.

    Henteu talangk, Paman Lngsr indit,ngajugjug ka imah Aki Panyumpit.Kasampak Aki jeung Nini Panyumpit,keur araya di imahna, teu kamarana-mana.Barabat atuh Paman Lngsr cacarita,nyaritakeun pamundut Ratu Purbararang.

    2929Bab IPITUDUH HUSUS

    Pamundutna mah henteu sabaraha,ngan teuing ku beurat hukumanana,mun teu hasil baris ditugel jangga.Ku Aki Panyumpit disanggupan.

    Aki Panyumpit indit ka leuweung,mawa sumpit jeung paserna,nyorndang koja si dngdk po.Datang ka leuweung, teuing ku anh,henteu manggih sasatoan hiji-hiji acan.Taya bantng, uncal, atawa mencek,malah taya landak-landak acan.Lutung anu biasana patinggurayang,harita mah teu kadng sora-sorana acan.

    Aki Panyumpit geus pegat pangharepan,mangkaning po geus mimiti reupreupan.Keur kitu, dina hiji tangkal anu ged,aya lutung keur diuk campego dina dahan.Aki Panyumpit bungahna kaliwat saking.Terus lutung disumpit, teu beunang.Disumpit deui sababaraha kali,lutung bisa pisan nyingcetkeun paserna.Paser hiji g taya nu ngagaris-garis acan.

    Keur kitu, lutung th ngomong,Oah, Aki Panyumpit, montong nyumpit!Da kula mah moal kabur ieuh, ark nurut kana sakahayang Aki!Aki Panyumpit kagt kabina-bina, ngadng lutung bisa ngomong.Sukur, Utun, hayu atuh geura turun!Jrut lutung turun tina tangkal,tuluy nyampeurkeun ka Aki Panyumpit.

    Aki Panyumpit leumpang gagancangan,sieun teu kaburu mawa lutung ka nagara.Lutung ngiclik nuturkeun Aki Panyumpit.Geus aya deui ba kajadian anu anh.Sasatoan anu tadi aruweuh, araya deui.

  • 34 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    34 Pamekar DBuku Tut

    Ari Purbasari dititah ngahuma di tanah angar.Parabotna ngan saukur kujang buntung,ditambahan ku boboko buntung sahiji.Harita knh og Purbararang ngeprik rayat,pikeun kerja bakti ngamimitian ngahuma.

    Purbasari kalah ka bingung leuwih ti misti.Rk ngamimitian ngahuma, ti mana mimitina.Purbasari geus pasrah, narima kana takdir.Ari batur pakumahana ngan ukur lutung. Lutung mapatkeun sirep, reup Purbasari sar.Lutung morosotkeun baju lutungna,jangglk jadi Guru Minda anu kasp.Biur ngapung ngajugjug ka Kahiyangan,mnta pitulung ka Sunan Ambu.Pamntana ditedunan ku Sunan Ambu.

    Isukna, der Purbasari ngamimitian ngahuma,dibantuan ku parabujangga jeung pohaci.Tanah anu tadina angar lantaran cadas ngampar,dadak sakala robah jadi tanah anu lndo.Binihna binih petingan beunang ti Kahiyangan.Anu digaraw teuing ku gancang jeung tapis.Huma anu sakitu legana th bisa rngs sapo.Parna morontod sarta teu keuna ku hama.

    Barang tepi kana waktuna sambara,anu dijadikeun patokanana th hasilna.Jaksa anu baris mr pangajn geus sayaga,kitu deui sakumna rahayat nu rk nyaksian.Beubeunangan ngahuma Purbararang,henteu sabaraha lantaran loba nu hapa.Ari beubeunangan ngahuma Purbasari,ngahunyud jeung ranggeuyanana baleuneur.Purbasari anu unggul! ceuk Jaksa.Rayat surat ngageder tandaning panuju.

    lh ngahuma, Purbararang beuki panasaran.Terus ngajak pangeunah-ngeunah kaolahan.Purbararang ngeprik sakabh juru masak,der ubyag marasak di dapur karaton.

    3131Bab IPITUDUH HUSUS

    Biur ngapung, jog anjog ka Kahiyangan.Wawartos ka Jeng Ibu Sunan Ambu,palay misalin putri Purbasari.Kapalayna ditedunan ku Sunan Ambu.Biur ngapung, jleg ka urut tadi, jadi deui lutung.

    Isuk-isuk Purbasari ngulisik, tuluy hudang.Kagt liwat saking ningali kaayaan anu bda.Sar dina katil emas, kasurna tujuh susun.Kamarna dipapas emas berlian patinggurilap.Saung butut robah jadi istana murub mubyar.Pok Purbasari nyarita ka lutung,Utun, urang aya di mana, kasasar ka mendi?Teu ka mana teu ka mendi, ieu mah pisalin lutung,ladang nyileuk sapeupeuting.

    Purbasari dititah mandi di tampian istana anyar.Gejebur mandi, diruruan sakujur badan.Baranyay cahayaan, katmbong deui geulisna.Rngs mandi, papakanana og diganti,ku baju beunang nyadiakeun parabujangga,anu ditunda dina kandaga emas di bal kancana.Barang rap, nu geulis wuwuh murub-mubyar.Geulis kawanti-wanti, ndah kabina-bina.Lutung ngalingling ngadeuleu maling.Geulis temen Putri Purbasari,geulis tanding widadari, semuna ngala ka Ambu.

    Ibur salelembur, ar sajajagat,Di lamping Gunung Cupu aya istana agrng,cahayana ngempur munggah murub mubyar.Ahirna kampr-mpr ka karaton.Paman Lngsr diutus pikeun muguhkeun,sanggeus balik deui ka karaton hariweusweus,bbja ka Purbararang yn ta th istana Purbasari.Purbararang datang bedangna, bijil sirikna.Nyieun tarkah pikeun nganyenyeri Purbasari.

    Purbasari dititah ngabendung walungan,keur marak lebah Leuwi Baranangsiang.ta bendungan kudu anggeus sapeuting,lamun teu cumpon Purbasari ditugel jangga.

  • 32 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    32 Pamekar DBuku Tut

    Ngadng parntah kitu, Purbasari bati sedih.Datang peuting ngan ukur bisa gulang-guling.Lutung metakeun sirepna, Purbasari sar tibra.Lutung mujasmdi neneda ka Sunan Ambu,mnta sangkan Leuwi Baranangsiang dibendung.

    Isukna, isuk-isuk pisan sumebar bja,yn Leuwi Baranangsiang geus dibendung.Aya anu nepikeun ta bja ka karaton.Teu kungsi lila ti harita,Purbararang jeung adi-adina anu lima,arindit rk marak ka Leuwi Baranangsiang.Diiring ku mh sakabh pangeusi karaton.Ditma ku pirang-pirang rahayat,bari marawa pakakas pikeun marak.

    Datang ka Leuwi Baranangsiang,Lngsr nabeuh bend tanda marak dimitian.Brus atuh jelema kabh ancrub ka leuwi.Anu nyair, anu ngecrik, anu ngobng og aya.Laukna rupa-rupa jeung teuing ku loba.Purbararang marak di nu caina linduk,ngahaja milih tempat anu sakira loba laukan.Ari Purbasari marak di girangeunana,marak sorangan teu campur jeung nu lian.

    Keur kitu lar aya nonoman kasp ngaliwat.Ngakukeun ngaran Guriang Kawung Luwuk.Padahal nu sastuna ta nonoman thGuru Minda anu teu mak baju lutungna.Purbararang bogoheun ka ta nonoman,tapi ku Sang Guriang ditolak sapajodogan.Malah terus nyampeurkeun ka Purbasari,marak paduduaan bari suka bungah.Lir nu ngahaja mapanas ka Purbararang.

    Purbararang panas hatna liwat saking.Tuluy nitah Purbasari diperih pati deui,dititah ngala bantng lilin suku gading.Mun teu bukti, ditugel jangga hukumanana.Ngadng pamnta anu sakitu banggana,Purbasari ceurik asa diteungteuinganan.

    3333Bab IPITUDUH HUSUS

    Tapi teu burung indit ka leuweung,sosoranganan nangan bantng lilin.Bantng kapanggih ngadangong di sampalan,Purbasari ngayekyek sieun nnjo bantng.

    Keur kitu torojol aki-aki kundang iteuk.Ngakukeun ngaran Ki Kuwu Heubeul Isuk.Padahal saenyana Guru Minda anu nyamur.Purbasari mnta tulung pikeun nwak bantng.Bantng digupay ku Ki Kuwu Heubeul Isuk.Bantng nyampeurkeun, brek depa hareupeunana.Ki Kuwu mnta buuk Purbasari salambar,terus ditalikeun kana janggot bantng lilin,dipak nungtun bantng minangka tambangna.

    Bantng lilin ditungtun ku Purbasari,nurut najan ditungtun ngan ku buuk salambar.Bantng dibawa ka jero dayeuh nagara.Jog ka alun-alun, bantng dicangcang di dinya.Dina tangkal caringin kurung juru alun-alun.Ti dinya Purbasari asup ka jero karaton,bbja ka Purbararang yn pamntana katedunan,bantng lilin suku gading mata beureum,ngadungkuk saged saung buruk.

    Harita knh Purbararang indit ka alun-alun.Barang brh ningali bantng ngarasa hmeng.Aya bantng teuing ku alus jeung ged deuih.Purbarang nyampeurkeun bantng lilin,tapi bantng ujug-ujug lumpat ka karaton,tuluy ngamuk nubrukan sagala barang.Bereyek paraponggawa ngepung bantng.Tibatan beunang kalah ka loba nu kaleyek.Ti dinya bantng kabur asup ka leuweung.

    Purbararang beuki ambek ba ka Purbasari.Tuluy ngajak paalus-alus ngahuma.Lamun Purbasari lh, baris dihukum pati.Purbararang ngahumana di tanah anu subur,parabotna lengkep jeung binihna loba.

  • 38 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    38 Pamekar DBuku Tut

    2. NGAWANGUN KONTEKS PANGAJARAN CARITA PANTUN NGALIWATAN PERTANYAAN

    2.1 MIKAWANOH CARITA PANTUN

    NO KAGIATAN

    7.

    Sabada siswa nitnan tks wawacan, kalayan dituyun guru siswa nyieun pertanyaan nu patali jeung matri carita pantun.1. Pada (bait) anu mana wa nu nuduhkeun bagian bubuka

    carita pantun Lutung Kasarung dimimitian? Tuliskeun awal kalimahna (padalisan nu mimiti)!

    8.2. Pada (bait) anu mana nu nuduhkeun galur carita pantun

    Lutung Kasarung dimimitian? Tuliskeun awal kalimahna (padalisan nu mimiti)!

    9.

    3. Pada (bait) nu mana nu nuduhkeun bagian panutup carita pantun Lutung Kasarung dimimitian? Tuliskeun awal kalimahna (padalisan nu mimiti)!

    4. Nitnan pertanyaan nomer 1 -3, bisa dicindekkeun yn struktur carita pantun th kabagi jadi 3 bagian, nyata:- rajah pamuka- eusi (dskripsi, narasi, dialog, monolog)- rajah panutup (pamunah)

    5. Kekecapan naon ba nu kapanggih ku hidep dina pada kahiji?6. Naon eusi pada kahiji?7. Satuluyna, pikeun ngeuyeuban pangaweruhna, siswa

    diwanohkeun kana sasaruan kecap (sinonim) Dina wacana Lutung Kasarung di luhur aya kalimah unina:

    Geus datang kana mangsana dipeuncit,lutung teuing ku giras, hs ditwakna

    9.

    Kecap giras hartina dibasakeun ka sasatoan anu ngajauhan sabab sieun ditwak.

    Pikeun mikawanoh kecap sasaruaan (sinonim), ieu di handap kapidangkeun kalimah anu kecapna ditulis di antara tanda kurung nu saharti jeung kecap-kecap anu dicitakna dicodongkeun! Pk geura titnan sing nepi ka kacangkem!

    3535Bab IPITUDUH HUSUS

    Jelema pahibut di dapur tangka heurin usik.Tapi leuwih loba anu rk ngadon ngasaan,batan anu digaw nyieun kaolahanana.Ari Purbasari masakna di istanana ba,dibantuan ku Pohaci Wiru Mananggay.

    Datang kana mangsana sambara,rupa-rupa kadaharan ngabarak di karaton.Sawatara urang anu ditunjuk jadi jaksa,mimiti ngasaan kaolahan beunang Purbararang.Rupa-rupa komntarna, tapi kabh taya nu alus.Ceuk ieu cawrang, ceuk itu kurang samara.Ceuk itu kurang uyah, ceuk ieu asin teuing.Ari kana kaolahan Purbasari, taya nyawad.Nagara kawon! ceuk jaksa ngagorowok.Rayat surak ambal-ambalan tandaning suka.

    Purbararang kalah beuki malik teu suka,tuluy ngajak paalus-alus samping beunang ninun.Samping Purbararang beunang ninun taun-taun,lobana tilu puluh teu kurang teu leuwih.Samping beunang ninun Purbasari,ngunung-ngunung lobana sawidak lima.Jaksa mariksa samping nu disambarakeun.Samping Purbasari leuwih panjang tur kerep.Sinjang Purbasari leuwih alus! ceuk jaksa.Rayat mprak patarik-tarik tandaning sapuk.

    Dasar bedang henteu kapalang,Purbararang ngajak paalus-alus awak.Dua putri nangtung di papanggungan,disaksian ku jaksa jeung sakumna rayat.Jaksa kolot nyureng bari ngahuleng,wuwuh bingung nangtukeun piunggulna.Geulis sarua geulisna, lenjang sarua lenjangna.Tapi lamun diawas-awas, diilik-ilik masing telik,Purbararang awakna rada bongkok mongeun!Hursh, Purbasari unggul! rahayat surak.

  • 36 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    36 Pamekar DBuku Tut

    Purbararang ambekna lain kaulinan,terus ngajak pakasp-kasp kabogoh.Purbararang ngasongkeun kabogohna,Indra Jaya satria kasp ngalmprng konng.Ari Purbasari ngan ukur bisa merebey mili.Salila ieu batur keueungna ngan ukur lutung.ta anu ku Purbararang dianggap kabogohna.Purbasari lh, sakumna rayat milu nalangsa.Purbasari geus pasrah rk ditugel jangga.Logojo geus rk ngaheumbatkeun gobang.

    Keur kitu, lutung ngagdogkeun awakna.Porosot baju lutung ngalumbuk lebah sukuna.Jangglk jadi Guru Minda ti Kahiyangan.Kabh anu nnjo colohok mata simeuteun.Galcok ngomong jeung padabaturna.Satria ti mana, lalaki ti mendi?Kakaspanana teu nysakeun keur batur!Guru Minda ngakukeun kabogoh Purbasari,henteu kudu dijaksaan deui, da kabh geus tingali,kaspna ngaleuwihan ka Indra Jaya.

    Rayat anu keur carolohok gancang sarurak,Hursh, Purbasari unggul, Purbararang lh!Minangka hadiahna, Purbasari ngadeg raja,ari Purbararang kudu dak ditugel jangga.Purbararang ceurik bari nyembah acong-congan.Adi, neda hirup, Purbararang ngageuri.Rahayat saalun-alun, ngageder patingjorowok.Hutang nyeri bayar nyeri, hutang lara bayar lara!Tapi, dasar Purbasari ged hampura welas asih,Purbararang dihampura, teu tulus dihukum pati.

    Kilang kitu, ari dihampura pisan henteu,sabab pagawan gorng kudu ba aya wawalesna.Purbararang dijadikeun purah ninun unggal po,Purbandah dijadikeun purah nganth,Purbadwata purah ngarumat seupaheun,Purbakancana purah ngarumat goah jeung leuit,Purbamanik ngejejeman urang dapur.

    3737Bab IPITUDUH HUSUS

    Ari Purbaleuwih, anu sok ngabla Purbasari,dikawinkeun ka Ki Bagus Lembu Halang,nu jadi patih di Pasir Batang Anu Girang.

    Di luar karaton, Indra Jaya ngamuk,bari sosoak nangtang gelut ka Guru Minda.Guru Minda nangtung, dihalangan ku Ki Patih.Ki Bagus Lembu Halang maju ka pakalangan,teu sakara-kara Indra Jaya taluk ku sageprakan.Indra Jaya mnta hirup, basana rk kumawula.Indra Jaya dihampura ku Ki Patih,dijadikeun tukang ngarit jeung ngajaga kuda.Ayeuna anu ngaheuyeuk Pasirbatang geus merenah,kaprabon geus kacangking ku nu boga hakna.

    (Rajah Panutup)Puun Sapuuuun Hyang Prabu WastuPangampura anu disejaBoh bisi langkung nya saurBoh bisi bah nya carkKami ngan darma mituturLalakon di lalakonkeun

    Puun Sapuuuun Hyang SuwargiSang Lumahing Nusa LarangSing langgeng di kasucianLumanggeng di KahyanganNgahiji jeung Maha SuciNya Hyang Seda Niskala

    Puuuun Sapuuuuuuuuuuuuun.

    http://qwastu.blogspot.com/

    NO KAGIATAN

    6. Siswa nitnan tks carita pantun anu dibacana

  • 42 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    42 Pamekar DBuku Tut

    ku nu terang bujaksana, ku nu rancag di angen, dibuka patinghaleuang, nu mnta dilalakonkeun, cag! teundeun di handeuleum sium, tunda di hanjuang siang, paranti nyokot ninggalkeun. (Dicutat tina Panca Warna IIA)

    b. NarasiBagian narasi atawa nyaritakeun, ditepikeun dina mangsa juru

    pantun nyambungkeun hiji kajadian kana kajadian saterusna. Bda jeung rajah katut kajadian dskripsi (papantunan), lebah bagian narasi mah henteu ditembangkeun. Tapi sanajan kitu angger ba dipirig ku kacapi najan ukur digalantangkeun ba og. Conto narasi dina pantun Lutung Kasarung :

    Caturkeun ratu di manggung, carita di kahyangan. Guru Minda kahyangan, anak dwata cikalna, titisan Guru Hyang Tunggal, seuweu batara di langit, ngabujangga di paradwata, kasp taya papadana, keur meujeuhkeun teguh cangcut.

    Tuluy ngimpi kagungan bbn, sarupa jeung sunan Ambu; ngalingling ngadeuleu maling. Enggeus nganggo raksukan, salin jenengan kana Lutung Kasarung; kasarung ku sadulur, kasimpang ku barayana.

    Cedok nyembah, indit ngusap birit, angkat ngusap sinjang, bisi kawiwirangan keur ngawula

    c. DskripsiBagian dskripsi nya ta bagian anu ngagambarkeun tingkah

    paripolah hiji tokoh carita dina hiji kajadian, saperti putri dangdan, Lngsr lumpat, satria perang, satria ngapung, hayam diadu jeung sajabana. Salian ti ta og bagian dskripsi th ngagambarkeun og pangrasa hat saperti sedih, ngangres, ngenes, ambek, hareneg, jeung sajabana; sarta ngagambarkeun hiji kaayaan.

    Bagian dskripsi sok dihaleuangkeun ku juru pantun, nu matak sok disebut og papantunan. Kaasup bagian nu pikaresepeun, lantaran umumna juru pantun ngagunakeun gaya basa babandingan anu lucu tur karikatural pikeun ngagambarkeun kajadian atawa kaayaanana.

    3939Bab IPITUDUH HUSUS

    1. Dudi mah lamun ulin th jarambah. (sok aprak-aprakan jauh)2. Duit nu lobana Rp. 13 juta keur meuli motor th geus

    kacongcay Rp. 5 juta dipak heula keur mayar sakola. (ngurangan, kacocng).

    3. Geus sababaraha po Nandang ngulincer ba nyiar duit, tapi welh teu aya nu mr nginjeum, (nguriling, ngider)

    4. Gina th ti keur leutik knh dikukut ku bibina, lantaran bibina can kabiruyungan boga budak. (waktu)

    5. Horam rk ngajak Si Mardud ka rstoran th, tuda manhna mah lamun dahar th gembul pisan. (tara seubeuh ku dua piring)

    6. Ka jalma nu belengong th loba nu teu raresepeun. (teu nyaho tatakrama)

    7. Kacaturkeun dina hiji po Nini Ijot indit ka dayeuh maksudna rk meuli baju longdress. (kacaritakeun)

    8. Si Nurdin mah kebluk (ari hudang th geus beurang), bda pisan jeung adina mah gorjag (ari hudangna th isuk-isuk pisan)

    9. Edi mah ari boga naon-naon th ngan hayang nukeurkeun atawa ngajual ba (bosenan)

    10. Karunya ku Si Mmt, kor, padahal umur geus aya welasna taun. (awakna leutik ba)

    3. NGAKSPLORASI (NGUMPULKEUN INFORMASI)

    NO KAGIATAN

    10.

    Siswa narima jeung ngumpulkeun informasi ti sababaraha sumber ngaliwatan nitnan deui, maca deui, conto-conto carita pantun jeung matri pelajaran carita pantun ti buku sumber, informasi ti guru jeung babaturan sakelas.

    11.

    Ngaguar Carita Pantun Carita pantun atawa lalakon pantun nya ta carita rkaan anu

    anu dilalakonkeun ku juru pantun dina pagelaran ruatan (ritual) anu disebut mantun. Mantun biasa dipirig ku kacapi sarta biasana dihaleuangkeun. Carita pantun biasana dipagelarkeun sapeuting jeput nepi ka tutug th, dimimitian ti bada isa. Ukuran carita pantun umumna paranjang. Malah aya lalakon nu kakara tamat ku tilu peuting, saperti lalakon Badak Pamalang. Dumasar kana mediana, carita pantun gelar dina lisan, sarta ngandung hal-hal anu mr kesan pamohalan.

  • 40 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    40 Pamekar DBuku Tut

    Carita pantun th kaasup sastra lisan. Turun tumuruna jeung sumebarna tatalpa ku cara lisan. Munasabah upama dina kamekaranana timbul sababaraha versi. Aya pantun Bogor, aya pantun Priangan, jeung sajabana.

    Upama nilik kana eusina, carita pantun th umumna ngabogaan pola nu sarua nya ta ngalalakonkeun lalampahan raja-raja atawa satria teureuh Prabu Siliwangi, Raja Pajajaran, anu keur ngalegaan nagara anyar, atawa nangan pipamajikaneun.

    Ari pola jalan carita pantun umumna th kieu: Satria ngalalana, upamana ba lantaran nangan putri pipramswarieun. Sapanjang ngalalana, loba kajadian anu karandapan, saperti peperangan jeung musuh. Ahirna satria Pajajaran th unggul perangna, tuluy ngadahup ka putri, sarta ngadeg raja.

    Nilik kana alur caritana, aya dua golongan, nya ta galur leunjeuran jeung galur simpay. Galur leunjeuran nya ta galur carita nu ngaleunjeur, lempeng. Kapanggihna tina nitenan ruruntuyan kajadian dina unggal pisodeuna. Dina pungkasan caritana, anu ngalalakon th henteu kacatur mulang deui ka nagara asalna. Sabada nglhkeun sababaraha nagara th tuluy tumetep ngaheuyeuk nagara patulukan nu pangahirna. Dina galur simpay, palaku utama th ahirna bisa mulang deui ka nagara asalna sanggeus ngalalana meunang rupa-rupa dodoja, cocoba, sarta pribadina beuki punjul.

    Lalakon pantun nu kaasup golongan galur simpay th henteu ra. Contona: pantun Ciung Wanara, Lutung Kasarung, jeung Mundinglaya di Kusumah. Numutkeun Iskandarwassid knh, lalakon pantun anu leunjeuran caritana galur simpay th, umurna leuwih kahot (batan anu caritana galur leunjeuran)

    Upama nilik kana wangunna, carita pantun th mangrupa wangun ugeran (puisi). Di jerona diwangun ku sababaraha bagian; aya bagian rajah, bagian dskripsi, bagian narasi, dialog jeung monolog jeung rajah panutup/pamunah.

    a. RajahBagian rajah th biasana sok ditembangkeun ku juru pantun

    sammh mangkat carita. Eusi rajah mangrupa sanduk-sanduk ka karuhun lantaran rk ngamimitian mantun. Sanduk-sanduk th hartina menta idin, menta pangraksa jeung pangriksa ti nu ngageugeuh ta lembur sangkan saralamet. Menta kasalamtan th lain keur nu dipangmantunkeun ba tapi kaasup nu mantun jeung nu lalajo ta pantun.

    4141Bab IPITUDUH HUSUS

    Nilik eusina, rajah th lain mangrupa bagian tina carita. Tapi sanajan kitu, mangrupa bagian penting dina pantun. Rajah mangrupa salah sahiji ciri utama anu ngabdakeun carita pantun jeung seni (sastra) sjnna. Nu matak pantes upama aya nu nyarita, lain ti pantun upama euweuh rajahan.

    Rajah th salilana aya di bagian awal carita pantun. Aya nu panjang, aya nu pondok deuih. Panjang-pondokna rajah jeung bda-bdana rajah henteu gumantung kana carita nu dilalakonkeunana, tapi leuwih gumantung ka juru pantunna. Sanajan caritana bda, upama dilalakonkeun ku juru pantun anu sarua, bisa jadi rajahna og henteu bda.

    Conto rajah dina carita pantun Lutung Kasarung: Bul kukus mendung ka manggung, ka manggung neda papayung, ka dwatan neda suka, ka pohaci neda suci, kuring rk diajar ngidung, nya ngidung carita pantun, ngahudang carita wayang, nyilokakeun nyukcruk laku, nyukcruk laku nu bahayu, mapay lampah nu baheula, lulurung tujuh ngabandung, kadalapan keur disorang, bisina nerus narutus, bisina narajang alas, da puguh galuring tutur, ngembat papatan carita, ti mendi papisinieun, ti mana pacaritaeun, teuteureuh ti kahiyangan, ditandan cupu manik, cupu manik astagina, dituruban ku mandepun, diteundeun di jalan ged, ditunda ku nu ngaliwat, ku nu weruh di semuna,

  • 46 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    46 Pamekar DBuku Tut

    4. MAHAM STRUKTUR CARITA PANTUN

    NO KAGIATAN

    12.Kalayan diaping ku guru ngaliwatan kagiatan kerja kelompok pikeun ngumpulkeun tiori anu kapanggih dina matri carita pantun. Siswa dibimbing ngaanalisis struktur carita pantun, rajah, jeung papantunan tina pertanyaan nu geus dirumuskeun di awal pangajaran. Pertanyaan nu dimunculkeun di antarana:1. Naon ari carita pantun?2. Kumaha struktur carita pantun?3. Naon fungsi rajah?4. Tuliskeun conto rajah pamuka!5. Tuliskeun conto rajah panutup (pamunah)!6. Nu kumaha ari papantunan?7. Waditra naon anu dupak mirig pidangan carita pantun?8. Saha anu nepikeun carita pantun?

    Siswa narima umpan balik ti guru jeung babaturan sakelasna ngeunaan matri anu disawalakeun dina kagiatan diskusi.

    4.1. KACINDEKAN HASIL DISKUSI (UMPAN BALIK)

    NO KAGIATAN

    13.

    1. Naon ari carita pantun? Carita pantun atawa lalakon pantun nya ta carita rkaan dina

    wangun ugeran (puisi) anu anu dilalakonkeun ku juru pantun dina pagelaran ruatan (ritual) anu disebut mantun.

    2. Kumaha struktur carita pantun? Struktur carita pantun diwangun ku sababaraha bagian; aya

    bagian rajah, bagian dskripsi, bagian narasi, dialog jeung monolog jeung rajah panutup/pamunah.

    3. Naon fungsi rajah? Pikeun sanduk-sanduk ka karuhun lantaran rk ngamimitian

    mantun4. Tuliskeun conto rajah pamuka!

    Bul kukus mendung ka manggung,ka manggung neda papayung,ka dwatan neda suka,ka pohaci neda suci,

    4343Bab IPITUDUH HUSUS

    Conto dskripsi dina pantun Lutung Kasarung, ngagambarkeun kaayaan Purbasari sanggeus diborhan kler nahun ku Purbararang:

    Ludak-ldok diborhan,lain teu wuni boborh,dipulasan keler nahun,nu geulis ngadadak gorng,hideung batan wadah teuleum,bangbang awak batan gagak,ngan sorotna henteu leungit,sasemu knh jeung Ambu,pakan jiga kiramay,karmbong saburubutan,salindang sariga rambang,dibahan boboko buntung, bawaeun lingging di gunung.

    Deskripsi anu ngagambarkeun satria dangdan:Toroptopan tereptepan,sacokot-cokotna meunang,sabeulit mahi sagolk pangkk,sacangkreud pageuh,nyigihkeun calana panji,sabuk dantun tali anyar,keris buat mantalan sari,gogodongna si julang anom,disorn tungtungna ba,kekewr dicind kembang,panjangna sadeupa minder,susumping kembang jayanti

    d. DialogBagian dialog atawa paguneman nya ta paguneman antara

    parapalakuna. Sakumaha umumna dina karya sastra lianna, dialog th di antarana pikeun ngagambarkeun watek atawa karakter palaku, ngalancarkeun jalan carita, sarta nepikeun gagasan-gagasan.

  • 44 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    44 Pamekar DBuku Tut

    Contona: Paguneman antara Purbararang jeung Purbasari dina pantun Lutung Kasarung:

    Adi, sia hayang hirup ta henteu? Tth, teu kangkat, teu ngalangkungan mapalang. Mana hirup ku

    Gustina, mana mawas ku Sang Widi, waluya ti kawasana, teu beunang dipak kahayang kaembung; ing hale kari kumaha pangersakeun jeneng Si Tth

    Lamun sia hayang awt hirup, di ditu pienggoneun sia, di Gunung Cupu Mandala Ayu, mandala kasawitan di hulu dayeuh.

    Paguneman Purbararang jeung Lngsr Ah, Mama Lngsr, baga teuing, iraha dongkap?Tembalna Mama Lngsr Jagong carang, Ratu Emas! Jadi Mama Lngsr th kakara hol? Atuh sukur, Mama Lngsr boa

    tos noong heula? Aduh Ratu Emas, ulah tadah-tuduh kanu puguh, ulah ngangaranan

    ka nu enya, palias teuing lamun teu tas noong Nya sukur Mama Lngsr, lamun teu tas noong mah. Tapi lamun

    tas noong, ulah pupulih ka batur, ulah cacarita ka tatangga, ari uar-uar mah kajeun

    e. MonologMonolog th nyarita sorangan atawa nyarita dina jero hat.

    Contona monolog Lutung Kasarung dina pantun Lutung Kasarung.Karunya teuing ku Aki Panyumpit, gila ku ruksak, dideuleu

    pakuwon, jeg lain enggon jalma. Rk neneda ka Sunan Ambu, ka Ambu neda pituwuh, ka Rama neda papahat, muga tulus nya pangjurung, muga laksana pangjiad; rk misalin Aki Panyumpit, peuting ieu

    (f) Rajah PanutupPun sapun ka Maha AgungKa Gusti Nu Welas AsihGusti pamuntangan beurangGusti pamantengan peutingSajatining pati huripSajatining kasucian

    4545Bab IPITUDUH HUSUS

    Pun sapun Awignam AstuParalun ka Budeur AwunKa Rumuhun ka KaruhunSunda Salaka wiwitanSunda Sembawa munggaranSunda Pakuan angkeuhanPun sapun ngala deuk menta

    Seja amit kami mipitKa sakumna lelembutanNu narindak teu narapakNu nyoara tan rupanaMuga hurip napsi-napsi

    Pun sapun ngungkab mandepun

    Saksi tulis daun nipahCarita ParahiyanganGurit tambaga lalayangGurit saksi batu tulisTamperkeun saripatina

    Pun sapun nyarungsum galurSiksakandang KaresianKacaangan kahibaranKu Pustaka WangsakertaMuga jembar nya panalarBalungbang baranang siang

    Pun sapunAmpun paralun

    http://babhikmah-sofyan.blogspot.com/2011/02/rajah-pamunah.html

  • 50 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    50 Pamekar DBuku Tut

    Sanajan teu nyaho g nu duaan ta patih, nilik dedeg-pangadegna, saha nu teu sieun. Geus puguh awakna jarangkung ged, kumis baplang jeung godgan, mak iket barangbang semplak nepi ka buukna sakitu panjangna papuket kabeungkeut iket. Awakna teu mak baju nepi ka atra bulu klkna jabrig, dadana buluan. Ka handap mak calana sontog mak beubeur saged tampah, Duanana pada nyorn gobang ngangsar ampir antel kana taneuh. Upama ngarrt ka nu ngahormat, burileng panonna nu saged jngkol th hirup kawas rk kk wa ngerewes.

    Ari Ciung Wanara aya nu ngabjaan yn ta th patih, ngadon solongkrong nyampeurkeun. Duka kituna th pdah didikan Aki jeung Nini Balangantrang nu ngajarkeun hakkat jelema mah taya bdana da sarua damelan Nu Maha Kawasa. Malah dina basa g ka ieu-ieu sarua taya adab taya kasar. Atawa pangna wani nyampeurkeun patih th perbawa sipatna nu teuneung. Tapi nu pasti mah berekah didikan jeung sipat!

    Waktu Ciung Wanara nyampeurkeun ka patih mah papakanana lain nu biasa, tapi diganti ku nu gorng. Malah teu mak baju-baju acan, beuteungna ngahaja dibucitreuk-bucitreukkeun, beungeutna camrong dikotoran leutak.

    Barang solongkrong ka patih, nu disampeurkeun nanya sorana mani tarik semu peura, Rk naon sia budak buncir nyampeurkeun ka kami?

    Ceuk Ciung Wanara bolostrong bari teu kireum-kireum, Hayang ngadu hayam jeung nu Kangjeng Patih!

    Hah siah wawanianan! Boga hayam turundul kitu wani ngadu jeung nu aing! Sakali ngabintih g hayam sia pah! Patih Purawesi sasauranana kitu bari bendu sabab asa dihina ku budak buncir.

    Nyobaan w! ceuk budak buncir th.

    Heug! Tapi naon tumpangna?saur Patih Puragading.

    Teu boga da kami mah tara tumpangan! ck budak buncir.

    Ah-ah siah! saur Patih Purawesi, Kieu w atuh! Lamun hayam sia lh, sia ku kami digebug sapuluh kali Ku gegendir ieu! Wani henteu?

    Wani! Ngan upama hayam patih nu lh naon tumpangna?

    Moal lh hayam kami mah!

    Enya upama ieu mah, ceuk budak buncir deui.

    Manh ku kami dibr duit sarajut! saur Patih Purawesi.

    4747Bab IPITUDUH HUSUS

    kuring rk diajar ngidung,nya ngidung carita pantun,ngahudang carita wayang,nyilokakeun nyukcruk laku,nyukcruk laku nu bahayu,mapay lampah nu baheula,lulurung tujuh ngabandung,kadalapan keur disorang,bisina nerus narutus,bisina narajang alas,da puguh galuring tutur,

    ngembat papatan carita, ti mendi papisinieun, ti mana pacaritaeun, teuteureuh ti kahiyangan, ditandan cupu manik, cupu manik astagina, dituruban ku mandepun, diteundeun di jalan ged, ditunda ku nu ngaliwat, ku nu weruh di semuna, ku nu terang bujaksana, ku nu rancag di angen, dibuka patinghaleuang, nu mnta dilalakonkeun, cag! teundeun di handeuleum sium, tunda di hanjuang siang, paranti nyokot ninggalkeun.

    5. Tuliskeun conto rajah panutup (pamunah)!6. Nu kumaha ari papantunan? Haleuang Ki Juru pantun upama ngadskripsikeun atawa

    ngagambarkeun tingkah paripolah hiji tokoh carita dina hiji kajadian, saperti putri dangdan, Lngsr lumpat, satria perang, satria ngapung, hayam diadu

    7. Waditra naon anu dupak mirig pidangan carita pantun? Kacapi8. Saha anu nepikeun carita pantun? Ki Juru Pantun

  • 48 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    48 Pamekar DBuku Tut

    13.

    Sabada konsp struktur carita pantun bisa kacangkem ku siswa, guru nepikeun deui conto carita pantun sjnna. Ngaliwatan diskusi kelompok, siswa dipiharep wanoh tur maham kana unsur-unsur intrinsik karya sastra carita pantun

    4.2 UNSUR-UNSUR INTRINSIK KARYA SASTRA DINA CARITA PANTUN

    NO KAGIATAN

    14.

    Siswa dibagi tks naskah carita pantun Ciung Wanara. Siswa nitnan tks naskah carita pantun Ciung Wanara. Siswa nganalisis tks naskah carita pantun Ciung Wanara. Siswa ngalaksanakeun diskusi kelas kalayan apingan guru.

    CARITA PANTUN CIUNG WANARA

    CIUNG Wanara th saenyana putra raja Galih Pakuan. Ngan ti leuleutik dirorok ku Aki Balangantrang jeung Nini Balangantrang. Ciung Wanara th teu apaleun yn anjeunna putra raja. Disangkana indung-bapana th Nini jeung Aki Balangantrang w.

    Ngan dasar aya terah sanajan dididik ku nini-nini jeung aki-aki bari di kampung, bda pasipatanana jeung barudak-barudak kampung sjnna. Leutik knh g geus ngawasa rupa-rupa lmu nu biasana mah nu karitu th dicekel ku jalma dwasa.

    Ari karesep Ciung Wanara harita ngukut jeung ngadu hayam. Nu matak barang ngadng bja cenah raja Galih Pakuan g kasenengna kana ngadu hayam. Cita-cita Ciung Wanara hayang nglhkeun hayam kagungan raja. Ceuk pikiranana had gorngna hayam mah gumantung kana turunan jeung pamiaraan. Sanajan hayam raja, ari gorng turunan atawa pamiaraan mah moal bisa nglhkeun ka hayam manhna.

    Dina hiji waktu Ciung Wanara nyarita ka Nini jeung Aki Balangantrang yn manhna rk indit ka nagara Galih Pa kuan. Komo w nini-nini jeung aki-aki th barang mimiti ngadng caritaan Ciung Wanara kitu, rareuwaseun pisan. Tapi teu aya alesan keur nyark. Komo mun seug nilik jalugjugna awak Ciung Wanara nu geus rk nincak dwasa, pantes mun hayang indit pikeun nyiar luang pangalaman ka dayeuh th. Leuwih ti kitu, Aki jeung Nini Balangantrang nu apaleun pisan, saha ari Ciung Wanara th, dina pikirna ieu lalaki lalanang jagat th tangtu baris ngukir sajarah.

    4949Bab IPITUDUH HUSUS

    Kacaritakeun dina waktu nu geus ditangtukeun jung ba Ciung Wanara th indit kadua hayam jago. Waktu nyorang lembur-lembur matak guyur, sabab ceuk mojang-mojang kakaraeun teuing nempo satria kasp ngalmprng konng ngaliwat, hanjakal ngan saliwat. Para pamuda g garogedeg ceuk ieu saha ceuk itu saha. Waktu aya nu ngabjaan yn ta th anak Nini jeung Aki Bala ngantrang kalah beuki kacida garogedegna.

    Keur meujeuhna panas po mentrang-mentring Ciung Wanara nepi ka luareun lawang saktng nyata lawang paranti asup ka jero dayeuh. Di dinya anjeunna ngareureuhkeun cap heula di handapeun tangkal kai. Karinget ngucur ti sakuliah badanna, nimateun pisan katebak ku angin ngahiliwir.

    Bari diuk manhna nempo lawang saktng dijaga ku jelema duaan jarangkung ged bari marawa tumbak jeung nyorn gobang. Ceuk pikiranana kumaha bisana asup ari dijaga kitu mah, mangkaning teu boga duit. Sabab sakur nu asup ka dinya kudu mayar.

    Ngan kabeneran nu jaraga th sok luas-los. Sabot bongoh kitu sup Ciung Wanara asup. Barang geus di jero dayeuh, jelema-jelema karagteun, nempo pamuda nu sakitu kaspna. Harita Ciung Wanara aya nu ngaku ku hiji randa beunghar. Waktu ditanya ngaran jeung lembur, Ciung Wanara ngajawab terus terang.

    Ari Ujang ka dieu th rk naon? Nyi Randa nanya deui.Hoyong ngadu hayam sareng kagungan Kangjeng Raja! jawabna

    tenang.Is, na ari Ujang, asa lalawora teuing! Boga naon kitu keur

    tumpangna? Aya w.Ayeuna mah tong waka jeung nu raja, jeung nu bibi w heulaanan!

    Da bibi g boga hayam adu mah!Mangga, ngan upami sareng nu bibi mah moal tumpangan.Kacaritakeun geprak w hayam Ciung Wanara diadukeun jeung

    hayam Nyi Randa beunghar. Da ngan sakali ngabintih hayam Nyi Randa ngagolr. Jelema-jelema nu nyaraksian ram surak. Aya og nu ngomong, Hran dwk mah euy! Hayam turundul kitu mak meunang!

    Isukna Ciung Wanara kaluar ti tempat panyirurukanana nyata imah Nyi Randa ta. Waktu ulin ka alun-alun lar patih Purawesi jeung Puragading bbntng nagara Galih Pakuan angkat sareng. Jaman harita ta upama aya pangagung angkat, jelema-jelema nu nempo th kudu brek caringogo bari tungkul. Upama teu kitu dianggap teu sopan, pasti bakal meunang hukuman.

  • 54 Pamekar Diajar B A S A S U N D A Buku Tuturus Guru SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

    54 Pamekar DBuku Tut

    NO KAGIATAN

    15.

    Sanggeus siswa maca tks ringkesan naskah carita pantun Ciung Wanara satuluyna siswa nitnan jeung nyatetkeun kecap-kecap anu teu dipikaharti. Hal ieu ngandung maksud sangkan siswa babari maham kana eusi carita pantun nu dibacana.

    4.3 KABEUNGHARAN KECAP

    KECAP HARTINA

    Ajn Ambek nyedek tanaga midekBalangantrang

    Bbntng

    Belegender

    Dihuit

    Dirorok

    Geprak

    Keselebrungan

    Lawang saktng

    Lngsr

    Ngabagawan

    Ngabintih

    Nimbalan

    Nyorn

    Pakalangan

    Pangagung

    Panyirurukan

    Ponggawa

    Raratan

    Sarajut

    Satunjuk

    Siih

    Tumpangna

    Wangkid

    5151Bab IPITUDUH HUSUS

    Geus nyieun perjangjian kitu mah Patih Purawesi jeung Patih Puragading nimbalan ponggawa nyandak ha yam kagunganana nu pangsana. Budak buncir diajak ka pakalangan paranti ngadu hayam. Di dinya nu lalajo geus pinuh. Jelema sakitu lobana teu aya saurang g nu mangmeunangkeun ka hayam budak buncir.

    Hayam Patih Purawesi tuluy diasupkeun ka pakalangan. Barang sup ger nu lalajo surak. Hayam th jangkung ged buluna hrang pertanda asak piara, jawrna sumpel, buntutna lempay, siihna seukeut panjangna kira-kira satunjuk. Barang jrut ka pakalangan, belegender kokorh tuluy kongkorongok.

    Ningali hayam lagana kitu, Patih Purawesi imut. Sok, Buncir asupkeun hayam manh!

    Hayam turundul th ku budak buncir ditiup sirahna geus kitu dialungkeun ka pakalangan. Barang sup, sak diudag ku hayam Patih Purawesi. Si Turundul nyingcet, jol di tukangeun Si Jelug, kecok sirah hayam Patih Purawesi th dipacok, jebt dibintih. Teu ngadua-kalian, hayam patih Purawesi ngagolr teu hudang deui.

    Ger nu lalajo surak ak-akan. Patih Purawesi barengep lain pdah aya nu neunggeul tapi bakat ku ra ku nu lalajo. Sabab hayam kagunganana tacan aya nu nglhkeun, sumawonna nepi ka ngagolr kawas harita mah. Ongkoh jaman harita mah ajn jelema th ditangtukeun ku hayam aduna. Upama hayam aduna kuat teu aya nu nglhkeun, ajn nu bogana ningkat upama hayamna lh, ajn nu bogana turun.

    Budak buncir th nyokot hayamna ti pakalangan, tuluy diusapan. Nu lalajo ngarogrog nempo hayam budak buncir. Ku sarra pada nyidikkeun teu aya tanda-tanda hayam alus. Nu matak sakur nu lalajo pada hookeun.

    Sok ayeuna mah jeung nu aing! saur Patih Puragading. Sok asupkeun heula hayam maneh, Buncir!

    Saperti tadi budak buncir th mmh ngasupke