Vezbe biohemija

1

NEOPHODNI USLOVI ZA RAD KLINIČKO-BIOHEMIJSKE LABORATORIJE

Da bi se formirala kliničko-biohemijska laboratorija zavisno od tipa potrebno je obezbediti:

1. odgovarajući prostor po površini i nameni,

2. kadar s odgovarajućom školskom spremom,

3. opremu prema tipu laboratorije,

4. potrošni materijal i

5. osmišljenu organizaciju i tehnologiju rada shodno potrebama zdravstvene ustanove.

2

S organizacione tačke gledišta, kao što je napred opisano, sadržaj rada laboratorije može da se podeli u tri grupe i to na:

• protok biološkog materijala,• protok podataka i• analitički rad

RAD KLINIČKO-BIOHEMIJSKE LABORATORIJE

3

TEHNOLOGIJA RADA KLINIČKO-BIOHEMIJSKE LABORATORIJE

UPUT ORDINIRAJUĆI LEKAR SLUŽBE I BOLESNIČKA ODELJENJA

PRIPREMA LABORATORIJSKOG STAKLA I APARATA

PIPETIRANJE: ANALITIČKI UZORAK I REAGENS

HOMOGENIZACIJA UZORAKA I REAGENSA

INKUBACIJA

MERENJE

IZRAČUNAVANJE KONCENTRACIJE

PROVERA KVALITETA

REGISTRACIJA PACIJENTA, BIOLOŠKIH UZORAKA

MARKIRANJE (LB)

PRIMARNA TRIJAŽA

SEKUNDARNA TRIJAŽA

ANALITIČKI RAD ODREĐIVANJE KONCENTRACIJE

UPISIVANJE REZULTATA

POPUNJAVANJE LABORATORIJSKIH IZVEŠTAJA

EKSPEDICIJA

PRIPREMA RADNIH LISTA IZ UPUTA

PRIPREMALABORATORIJSKIH

IZVEŠTAJA

4

DOBRA LABORATORIJSKA PRAKSAOdeljenje

Laboratorija

Slanje(3,7%) Preanalitička faza

(20,2%)izvan laboratorije

Preanalitička faza- laboratorija

(37,1%)

Analitička faza(25,1%)

Postanalitička faza- laboratorija

(13,6%)

5

Iz ovog razloga vreme potrebno za preanalitičku fazu veoma je značajno i merljivo je u nekoliko tačaka i to kao:

DOBRA LABORATORIJSKA PRAKSA

• vreme uzimanja uzorka,• vreme dostavljanja uzorka u laboratoriju i • vreme ispisivanja rezultata.

6

kvalitet preanalitičke faze

treba definisani procedure koje se sprovode u dijagnostičkom procesu

između pacijenta i analitičkog stupnja.


7

Neophodno je da se definiše niz zahteva koji se odnose na biološke uzorke kao što su npr.:

• odgovarajuća količina uzorka,• primena antikoagulanasa i stabilizatora,• vreme uzorkovanja,• odgovarajući transport,• čuvanje shodno stabilnosti uzorka,• odgovarajući preanalitički tretman.


8

U uputstvima koja se odnose na preanalitičku fazu potrebno je da i sledeći postupci budu standardizovani:

• identifikacija uzorka,• čuvanje,• interferencije i uticaj brojnih faktora na

određivani parametar.


9

U kliničko-biohemijskim laboratorijama obrađuju se uzorci brojnih bioloških sistema (sin. biološki materijal)

Vrsta biološkog materijala koja se obrađuje u laboratoriji zavisi od tipa laboratorije, odnosno zdravstvene ustanove.

VRSTE HUMANOG BIOLOŠKOG MATERIJALA

10

VRSTE HUMANOG BIOLOŠKOG MATERIJALABiološki sistemSkraćenice

Perikardijalna tečnost PetŽeludačni sadržaj ŽelsDuodenalni sadržaj DuosŽuč ŽŽučni kamen ŽKMokraćni kamen MKFeces i 72-časovni feces F, dFSeminalna tečnost SmtPleuralni punktat PlpPeritonealni punktat i dilizat PepLimfa LfMajčino mleko MmMekonijum MekPlacenta PlcĆelije ĆelIzdahnuti vazduh IzvHumani biološki materijal HBMPacijent PtFetalna fK

Biološki sistemSkraćenice

Krv KSerum SPlazma PSerum ili plazma S, PEritrociti ErcLeukociti LkcTrombociti TrcRetikulociti RtcUrin UDnevni urin (24-časovni urin) dUUrin u vremenskim intervalima vUSpinalna tečnost – likvor SptSuze SuOčna vodica OčvSaliva SalZnoj ZjAmnionska tečnost AmtSinovijalna tečnost SitIntestinalna tečnost Int

11

U laboratorijskoj terminologiji koriste se izrazi • biološki uzorak i • analitički uzorak.

Biološki uzorak (eng. specimen) je deo biološkog sistema upućen u laboratoriju na obradu.

Analitički uzorak (eng. sample) deo je biološkog uzorka, tačno definisanog volumena u kome se određuje koncentracija jedne komponente (eng. analyte) odnosno parametra


12

ILUSTRACIJA POJMOVA

13

Dobro osmišljenom tehnologijom rada i izborom analitičkih metoda

doprinosi se smanjenju potrebnog volumena biološkog uzorka, što je jedan od veoma značajnih pokazatelja kvaliteta

laboratorije.


14

Uzorci nekih bioloških sistema dobijaju se u malim količinama, pošto bi uzimanje veće količine uzorka

ugrozilo pacijenta (npr. likvor, fetalna krv) ili što fiziološki, biološkog sistema ima malo, pa nije moguće dobiti veću količinu uzorka

(npr. znoj, očna vodica).


15

Pri prijemu treba proveriti ispravnost biološkog uzorka, npr. da li je uzorak dobro homogenizovan s antikoagulansom, da li ima dovoljno uzorka, itd.


16

Uzorke treba čuvati 24 sata na 4 °C posle izdavanja rezultata.

Na ovaj način je moguće da se rezultat proveri

Ova mera predostrožnosti ima prvenstveno namenu da zaštiti pacijenta ali isto tako i laboratoriju.


17

Medicinski biohemičar mora da ima krajnje etičan odnos prema svakom

biološkom uzorku, kao da od tog jednog uzorka zavisi život pacijenta.

Osećanjem odgovornosti prema biološkom uzorku,

medicinski biohemičar ličnim primerom treba da podstiče kod svih saradnika u laboratoriji.


18

Biološki uzorak mora se pravilno uzorkovati.

Uzorak se mora sakupiti u hemijski čistu posudu, čuvati na odgovarajući način i pravilno transportovati do laboratorije.

Ispravan uzorak je jedan od uslova da laboratorijski rezultati budu tačni.

Svaka zdravstvena ustanova ima pravila i propise o načinu prikupljanja i dostavljanja uzoraka u laboratoriju.


19

Medicinsko osoblje koje je u neposrednom kontaktu s pacijentom i vrši uzorkovanje, mora biti dobro obučeno.

Laboratorija daje sva potrebna uputstva i preporuke u vezi s uzorcima.


20

Da bi se dobio ispravan uzorak, nekad je potrebna priprema pacijenta kao što je slučaj kod određivanja lipidnog statusa o čemu treba prethodno upoznati pacijenta.

Laboratorija je dužna da lekarima i sestrama da sva potrebna uputstva koja koriste pacijenti, npr. o načinu ishrane, načinu prikupljanja pojedinih materijala itd.


21

Dva takva primera su sledeća:


Primer 1: PREPORUKA PACIJENTU KOJI JE DOBIO UPUT ZA LABORATORIJSKU DIJAGNOSTIKU

Radi pouzdanosti Vaših laboratorijskih rezultata, potrebno je da dan pre odlaska u laboratoriji uzimate lakšu hranu do 18 časova. Posle 18 časova možete piti tečnost izuzev alkohola. Ujutru, pre dolaska u laboratoriju nemojte ništa jesti i piti. U slučaju da uzimate redovnu terapiju, nemojte uzeti jutarnju dozu lekova jer i lekovi utiču na tačnost Vaših rezultata. Vašu jutarnju dozu lekova ponesite sa sobom i uzmite ih nakon vađenja krvi.

22

Dva takva primera su sledeća:


Primer 2:SAKUPLJANJE 24-ČASOVNOG URINA

Bocu koju ste dobili za sakupljanje 24-časovnog urina u toku sakupljanja potrebno je držati zatvorenu na hladnom mestu.

Način sakupljanja:Prvi dan (početak sakupljanja). Prvu jutarnju porciju urina odbacite. Zapišite vreme, npr. 6 časova. Sve sledeće porcije u toku dana i noći sakupljajte u bocu.

Drugi dan (kraj sakupljanja). Prvu jutarnju porciju urina sakupite u bocu otprilike u isto vreme oko 6 časova. Sa ovom jutarnjom porcijom urina sakupljanje je završeno.

Bocu sa urinom donesite u laboratoriju sa uputom vašeg lekara.

23

Biološki uzorci mogu biti uzorkovani od pacijenata koji su • hospitalizovani

na službama i odeljenjima zdravstvene ustanove ili od

• ambulantnih pacijenata u poliklinici ili domu zdravlja.

PRIJEM BIOLOŠKOG MATERIJALA

24

Uzorkovanje na službama i bolesničkim odeljenjima vrši osoblje ovih jedinica.

Laboratorija snabdeva službe i odeljenja svim potrebnim laboratorijskim posudama za biološke uzorke.

Laboratorija daje sva potrebna uputstva o postupku uzorkovanja, kao npr. da je neophodno blagim okretanjem epruvete homogenizovati uzorak i antikoagulans i sl.


25

Sve uzorke treba uredno složiti.


26

Slaganje uzoraka na pravilan način što omogućava

• brži protok, odnosno brži prijem bioloških uzoraka,

• njihovu identifikaciju, • markiranje i • sve druge poslove koji zatim slede.


27

U polikliničkim laboratorijama i laboratorijama domova zdravlja uzorkovanje se vrši u laboratoriji.

Ovaj deo laboratorije mora imati odgovarajući broj radnih mesta i biti namenski opremljen.

Broj radnih mesta zavisi od broja pacijenata. Prema normativu za jedan sat može se opslužiti 6 do 10 pacijenata, što zavisi od broja uzoraka koje treba uzeti od jednog pacijenta.


28

Radno mesto mora imati sledeće:

• za punkciju: špriceve za jednokratnu upotrebu od 2,5 mL, 5 mL, 10 mL i 20 mL, špric igle od 1,2 mm i 0,9 mm, lancete, povesku, komprese 5 × 5 cm, alkohol i etar za čišćenje mesta punkcije, hanzaplast za zaštitu mesta punkcije,

• štopericu, • filter-papir f 4,5 cm (za uzorkovanje kod merenja krvarenja,

sakupljanja uzorka znoja i sl.),• rastvore za trombocite, leukocite, antikoagulanse i sl., • papirni peškir za ruke, • platnene komprese ili mušeme za zaštitu pacijenta i laboratorijskog

tehničara, • melanžere za leukocite i eritrocite,• mikropipete za hemoglobin i glukozu, • stalak sa laboratorijskim posuđem za uzorke, stalak za odlaganje

uzoraka (koje treba složiti kao na slikama 4.7. i 4.8), • podsetnik za laboratorijskog tehničara o potrebnim volumenima

uzoraka, antikoagulanasa i sl. (Slika 4.9).


29

Radno mesto ima stolicu za laboratorijskog tehničara i namensku stolicu za pacijenta, koja treba da ima mogućnost da se, u slučaju potrebe, pacijenta lako dovede u ležeći položaj. U nedostatku ovih namenskih stolica za pacijente potrebno je imati jedan ležaj u delu laboratorije gde se primaju pacijenti.Sva radna mesta moraju biti isto opremljena, uredno i čisto održavana, jer to pacijentu uliva poverenje i osećaj sigurnosti.Osoblje laboratorije mora biti ljubazno i na usluzi pacijentu.


30

Ponašanje medicinskog biohemičara i laboratorijskog tehničara mogu uticati na ponašanje pacijenta.

Laboratorijsko osoblje treba da deluje sigurno i raspoloženo kada pristupa pacijentu.


31

Uzorak treba obeležiti (signirati) pomoću štampanih samolepljivih etiketa.

Vrlo je važno da uzorak bude pouzdano signiran i da se etiketa ne može lako skinuti, čime bi uzorak ostao neobeležen.


32

Ime i prezime pacijenta treba da bude čitko napisano.

Na etiketi osim imena i prezimena pacijenta može da se naznači vrsta uzorka, odeljenje koje upućuje i slično, što zavisi od organizacije rada laboratorije i zdravstvene ustanove


33

Pored ovih etiketa upotrebljavaju se male etikete crvene boje

kojima se obeležavaju hitni uzorci i žute boje za obeležavanje uzoraka

koji su infektivni.


34

Na etiketama se piše i vrsta uzoraka odomaćenim, skraćenicama u laboratorijskoj praksi koje znače:

SE = sedimentacija, KS = krvna slika, B = biohemija, Fe = gvožđe, Ko = koagulacija itd.

Numerisanje bioloških uzoraka (markiranje) vrlo je važan i odgovoran posao pošto može biti izvor grube greške.


35

Kao što je na početku ukazano, laboratorija ima organizaciju

rada unutar laboratorije

i spolja prema zdravstvenoj ustanovi.

Shodno ovome, laboratorija ima organizovane administrativne poslove i protok

podataka.


36

Uput omogućava komunikaciju između lekara, pacijenta i laboratorije.

Uputi koji se koriste u praksi mogu biti različiti po obliku i sadržaju ali svi imaju istu funkciju da se u laboratoriji identifikuje šta je sve potrebno odrediti u upućenom biološkom uzorku.

Upute laboratorija koncipira shodno potrebama zdravstvene ustanove.


37

Laboratorijski protokol je matični i najvažniji zvanični dokument u laboratoriji.

U protokolu se registruju svi potrebni podaci o pacijentu, biološkim uzorcima kao i dobijeni rezultati određivanja.


38

Radni kartoni (radni nalog) su forma komunikacije između prijemnog i trijažnog dela laboratorije sa drugim radnim mestima u laboratoriji.

Laboratorijski izveštaji


39

LABORATORIJSKI IZVEŠTAJI

40


41


42


43


44


45


46


47


48


49

POSTUPAK LABORATORIJSKOG ISPITIVANJA: PRIJEM, OZNAČAVANJE I SLEDLJIVOST

Da bi rezultati kliničko-biohemijskih analiza bili tačni i izdati na vreme, potrebno je pre svega obratiti pažnju na organizaciju i tehnologiju rada koja se sprovodi u medicinskim laboratorijama.

50


• Kvalitetan rad u kliničko-biohemijskim laboratorijama postiže se obezbeđenjem preciznog sprovođenja definisane tehnologije rada i to:

• efikasnim protokom biološkog materijala,• dobrim analitičkim radom i• protokom podataka

51


Osnovni principi rada i profesionalni ciljevi zasnovani su na dobroj laboratorijskoj praksi.

Pravila opisana u dokumentu »Dobra laboratorijska praksa - Good Laboratory Practice (GLP)« neophodna su kako za nadzor nad laboratorijama tako i za njihovu akreditaciju.

52


Kako medicinske laboratorije obavljaju specifičnu vrstu laboratorijske delatnosti to je bilo potrebno da se izgrade međunarodni kriterijumi sistema kvaliteta koji bi mogli da se primenjuju u oblasti laboratorijske medicine.

53


ISO 9001

ISO 17025

ISO 15189

54


• Rad u kliničko-biohemijskim laboratorijama organizovan je tako da obuhvata više faza:

• prijem pacijenata i uzoraka,• označavanje uzetih uzoraka i statusa ispitivanja,• trijažu biološkog materijala,• laboratorijska ispitivanja,• održavanje uslova radne sredine

i sredstava za rad,• pravovremeno izdavanje rezultata ispitivanja.

55

DIJAGRAM TOKA POSTUPKA LABORATORIJSKOG ISPITIVANJA U POLIKLINICI KCS

SHODNO STANDARDU ISO 9001:2001

POČETAK

POLIKLINIKACIP

PRIJEM I REGISTRACIJA PACIJENATA U POLIKLINICI

PRIJEM PACIJENATA I UZIMANJE UZORAKA

PRIJEM UZORAKA

TRIJAŽA BIOLOŠKOG MATERIJALA

POPUNJAVANJE PROTOKOLA I RADNIH KARTONA

UPISIVANJE NALAZA I IZDAVANJE REZULTATA ISPITIVANJA

LABORATORIJSKA ISPITIVANJA

PRIJEM UZORAKA SA ODELJENJA INSTITUTA

I KLINIKA

MALA TRIJAŽA

PRIJEM UZORAKA IZ BOLNICA I KLINIKA

MALA TRIJAŽA

PUNKT TRIJAŽE

POLIKLINIKA ŠALTER PRIJEMNOG ODELJENJA UC LABORATORIJA ZA HITNA VAĐENJA

ADMINISTRATIVNI PUNKT

LABORATORIJSKA ODELJENJA

ADMINISTRATIVNI PUNKT

UP-017

UP-017UP-021UP-010

UP-017UP-010PR-11

UP-018PR-11

UP-020

UP-019PR-11

UP-020PR-12

56

Postupak laboratorijskog ispitivanja je procedura koja propisuje organizaciju rada u svakoj kliničko-biohemijskoj laboratoriji, kao i u svim njenim delovima (službama, odeljenjima i jedinicama).

POSTUPAK LABORATORIJSKOG ISPITIVANJA

57

Za rukovođenje, organizovanje i nadzor nad procesom laboratorijskog ispitivanja, kao i za kvalitet samih ispitivanja, odgovorni su biohemičari-specijalisti medicinske biohemije.

Biohemičari su imenovani kao načelnici službi, načelnici odeljenja ili rukovodioci laboratorijskih jedinica.

RUKOVOĐENJE LABORATORIJOM

58

Glavni laboratorijski tehničari svake organizacione laboratorijske celine odgovorni su za dnevno raspoređivanje laboratorijskih tehničara na radne zadatke, za obezbeđenje adekvatnih uslova radne sredine, za raspoređivanje obrazaca za rad kao i pomoćnih materijala, hemikalija i reagenasa.

Glavni laboratorijski tehničari su odgovorni i za komunikaciju sa stručnim službama ustanove u kojoj se laboratorija nalazi, a koje im pružaju tehničku pomoć.

RUKOVOĐENJE LABORATORIJOM

59

Uvođenje mikroprocesorski kontrolisanih instrumenata dovelo je do razvoja i masovnog prihvatanja automatskih analizatora u kliničkim laboratorijama.

Automatizacija je uticala na povećanje produktivnosti rada laboratorija, smanjenje broja osoblja i cene koštanja reagenasa, a time i troškova zdravstvene zaštite.

AUTOMATIZACIJA

60

Istorijsku prekretnicu u razvoju laboratorijskih analizatora učinila je proizvodnja Auto Analyzer-a (Technicon Instruments, Tarrytown, New York), koji je kao prvi analizator nakon više prototipova realizovao 1957. godine Leonard Skeggs.

Ovaj analizator se zasnivao na principu kontinuiranog protoka (»continous flow«), kao i svi kasnije proizvedeni analizatori iz serije SMA (Sequential Multiple Analyzers) i SMAC (Sequential Multiple Analyzer Computer) iste firme.

AUTOMATIZACIJA

61

Automatizacija koja se primenjuje u kliničkoj hemiji može da se definiše kao »samopokretanje« ili mehanički transfer uzoraka u sklopu kompleksnog instrumenta a u neprekinutom nizu više samostalnih modula (jedinica), pri čemu se izvršavaju određene etape u celokupnom analitičkom procesu od uzoraka do konačnog analitičkog rezultata.

AUTOMATIZACIJA

62

Većina modernih automatskih analizatora sadrži jedan ili više mikroprocesora koji izvode različite funkcije.

Ove funkcije uključuju kontrolu rada analizatora, prenošenje podataka (zahteve, manipulacije, verifikaciju i čuvanje), komunikaciju između operatera i analizatora, izdavanje rezultata (direktno ili preko nezavisnog kompjutera).

AUTOMATIZACIJA

63

Ovakvi sistemi treba da budu dovoljno fleksibilni kako bi zadovoljili potrebe različitih laboratorija. Osnovni delovi hardvera koji se nalaze kod većine

automatizovanih analitičkih sistema su:• centralni procesor(i),• memorija, jedinica za čuvanje podataka (»disk

data storage«),• monitor (»display screen«),• tastatura i• printer(i).

AUTOMATIZACIJA

64

Mada izraz »automatizacija« u prvom redu ukazuje na analiziranje velikog broja uzoraka, principi na kojima se zasniva automatizacija mogu da se primene takođe i na pojedinačan uzorak.

Gasni analizatori su primer ovakvih analizatora.

Osim automatizovanih biohemijskih sistema u kliničkoj hemiji postoje i automatizovani hematološki, koagulacioni i mikrobiološki sistemi.

AUTOMATIZACIJA

65

Automatski analizatori dele se na osnovu više različitih kriterijuma.

Prema tome da li analizator radi jednu ili više različitih analiza istovremeno, razlikuju se jednokanalni i višekanalni analizatori.

VRSTE ANALIZATORA

66

Pomoću jednokanalnih analizatora određuje se samo jedan parametar u većem broju uzoraka,

Pomoću višekanalnih analizatora istovremeno se određuje više različitih parametara u jednom uzorku.

VRSTE ANALIZATORA

67

Prema načinu rada višekanalni analizatori dele se na

selektivne (diskriminirajuće) i neselektivne (nediskriminirajuće) analizatore.

VRSTE ANALIZATORA

68

Pomoću selektivnih analizatora određuje se više parametara na pojedinačnom uzorku i to samo oni koji su zahtevani, tako da se reagensi ne troše za određivanja koja nisu tražena.

Neselektivni analizatori rade sva određivanja iz svog programa u svim uzorcima, bez obzira da li su tražena ili ne (npr. analizator SMAC firme Technicon).

VRSTE ANALIZATORA

69

Prema principu rada automatski analizatori dele se u četiri grupe:

1. kontinuirani protočni analizatori,

2. diskretni analizatori,

3. centrifugalni analizatori,

4. film-analizatori

VRSTE ANALIZATORA

.

70

Kontinuirani protočni analizatori

Kod ove vrste analizatora uzorci i reagensi prolaze kroz sistem plastičnih cevi i u njima se mešaju, pa se zbog neprekidnog protoka i nazivaju kontinuirani protočni analizatori.

VRSTE ANALIZATORA

71AVišekanalni

AST GLU CK

AST

GLU

GLU

GLU CK

AST

AST

GLU

GLU

GLU

CK

CK

B“Random-access”

AST

ASTAST

AST

GLU

GLUGLU

GLU

C“Grupni (Batch)”

72

Analogno ručnom analiziranju uzoraka i principi automatskog određivanja zasnivaju se na sledećim etapama rada:

1. identifikaciji i pripremi uzoraka,2. pripremi reagenasa,3. mešanju alikvota uzoraka sa serijom reagenasa prema

odgovarajućem redosledu, kao i definisanim količinama,4. hemijskoj reakciji,5. merenju i6. obradi signala i podataka.Ove etape obično se izvode jedna za drugom i različito su rešene kod pojednih analizatora. Kod nekih analizatora mogu biti kombinovane ili se odvijaju paralelno.

AUTOMATIZACIJA ANALITIČKOG PROCESA

73

Napredak u razvoju novih dijagnostičkih testova i automatskih analizatora u poslednjih 20 godina doveo je do naglog porasta broja analiza koje se urade u kliničkim laboratorijama.

LABORATORIJSKI INFORMACIONI SISTEMI

74

Sa porastom broja određivanja raste i broj informacija čija obrada nameće razvoj laboratorijskih informacionih sistema (LIS).


75

LIS uključuje sofisticirane kompjutere i kompjuterski softver koji treba da zadovolji specifične potrebe kliničke laboratorije i drugih sistema zdravstvene zaštite.


Software

Vezbe biohemija