Müsəlmanin 24 saati. azərbaycan

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô Adnan Oktar 1956-úû èëäÿ Àí-êàðàäà àíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà ÌåìàðÑèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿë-ñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñèìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñò-ëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí èääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíûýþñòÿðÿí, hàáåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàíáèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè ïåéüÿìáÿ-ðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóíâÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿíêèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàü-ëûäûð. Áó ìþhöð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö,Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áö-òöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷ûäöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøûéþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõáþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿ-ìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áó-íóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿäÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿò-áèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.

Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à,Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíè-

éà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà,Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíàâÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿ-ëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ

îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñ-ïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ,

áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé,áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿð-

áàéúàí êèìè äèëëÿðÿòÿðúöìÿ åäèëÿí áó

ÿñÿðëÿð ýåíèø îõó-úó êöòëÿñèòÿðÿôèíäÿí ìà-

ðàãëà èçëÿíèð.

Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿð-ëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíûêàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäà-êû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòèhÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çà-ìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèíåëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèä-äè äöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðèìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàë-íûç èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.

Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìèäöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿðÃóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿâàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàä-äè ãàçàíú ýöäöëìöð.

Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðàýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿð-ëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíàñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿ-ñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõòèòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñ-òÿðìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëûøöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèí-ñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áóõèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíöîõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿàíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèé-éÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð.

Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè,èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿ-íèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàøâÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áóõèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð.ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíèþç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èí-ñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèêâÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ* Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìà-

ñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí

íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðà-

äûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ

èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ

äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ

ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà âàúèáäèð.

* Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþ-

ðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí

áèëèðèê.

* Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëà-

ãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh

îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäè-

ëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð

øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð.

* Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éà-

øà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ

äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèê-

ðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ

äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè

hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöì-

êöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðû áèðëèêäÿ

îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí

éàðàðëû îëàúàã.

* Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ

îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà

îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì-

÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû

hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð.

* Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ

åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä

åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéè-

ìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê.

Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí

ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã.

* Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿí-

áÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò

éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà

áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

Ãóðàí ÿõëàãûíà ýþðÿ

ÌÖÑßËÌÀÍÛÍ

24 ÑÀÀÒÛ"Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàh ñèçèí

ãóëàãëàðûíûçû âÿ ýþçëÿðèíèçè ÿëèíèçäÿí àëñà,

öðÿêëÿðèíèçÿ ìþhöð âóðñà, îíëàðû ñèçÿ

Àëëàhäàí ãåéðè hàíñû òàíðû ãàéòàðà

áèëÿð?" ("ßíàì" ñóðÿñè, 46).

ÙÀÐÓÍ ÉßÙÉÀ

Áó òÿðúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿð

ÿñàñÿí Çèéà Áöíéàäîâóí âÿ Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí

áèðëèêäÿ hàçûðëàäûüû Ãóðàíûí Àçÿðáàéúàí

äèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð

Êèòàáûí 3-úö íÿøðè “Èðøàä” Èñëàì Àðàøäûðìàëàðû Ìÿðêÿçèíäÿ êîìïöòåðäÿ

éûüûëìûø, ñÿùèôÿëÿíìèø âÿ êîððåêòÿ åäèëìèøäèð.

Ùàðóí Éÿùéà, “Ìöñÿëìàíûí 24 ñààòû”, 3-úö íÿøð, Òöðêèéÿ,

Èñòàíáóë, Dekambr 2007. 144 ñÿùèôÿ.

Êèòàáëà áàüëû àðçó âÿ òÿêëèôëÿðèíèçè www.islam.com.az ñàéòûíûí

àøàüûñûíäà ýþñòÿðèëÿí öíâàíà ([email protected]) òÿãäèì åòìÿéèíèçè

õàùèø åäèðèê. Ôèêèðëÿðèíèç èíøàÀëëàù ñîíðàêû íÿøðëÿðäÿ íÿçÿðÿ àëûíàúàãäûð.

Òÿðúöìÿ åäÿí.....................................................................Ëåéëà Ãóëèéåâà

Ðåäàêòîð......................................................................Ìÿùÿááÿò Ñåéèäîâà

Åëìè ðåäàêòîð..................([email protected])....................Åëøàä Ìèðè

Êîððåêòîð...........................................................................Ìÿðéÿì Ñåëúàí

Ñÿùèôÿëÿéÿí...........................................................................Øÿëàëÿ Àðèôãûçû

www.harunyahya.az© Elshad Miri

GLOBAL PUBLISHINGTalatpasa Mah. Emirgazi Caddesi Ibrahim Elmas Ismerkezi

A Blok Kat 4 Okmeydani - Istanbul Tel: (+90 212) 222 00 88

Entegre Matbaacilik Sanayi Cad. No: 17

Yenibosna-Istanbul Tel: (0 212) 451 70 70

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ

ÝÈÐÈØ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

I ÙÈÑÑß

ÃÓÐÀÍ ßÕËÀÃÛÍÀ ÝÞÐß

ÌÖÑßËÌÀÍÛÍ 24 ÑÀÀÒÛ

Ñÿhÿð éóõóäàí îéàíàðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Òÿìèçëèê åäÿðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Ïàëòàðëàðûíû ýåéèíÿðêÿí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Ñÿhÿð éåìÿéè éåéÿðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Éîëäà ýåäÿðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Èø çàìàíû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Àëûø-âåðèø åäÿðêÿí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Èäìàí åäÿðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Èáàäÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Ýåúÿ éàòàðêÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

II ÙÈÑÑß

ÌÖÑßËÌÀÍ ÙßÐ ÁÈÐ ØßÐÀÈÒÄß ÃÓÐÀÍ

ßÕËÀÃÛÍÀ ÝÞÐß ÙßÐßÊßÒ ÅÄÈÐ

Àèëÿñèíÿ âÿ éàõûíëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ ðÿôòàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Íåìÿòëÿð ãàðøûñûíäà äàâðàíûøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Ýþçÿëëèêëÿð ãàðøûñûíäàêû äàâðàíûøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Ïèñ êèìè ýþðöíÿí hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Õÿñòÿëÿíäèéè çàìàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Ïèñ âÿ úàíñûõûúû øÿðàèòäÿ äàâðàíûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

III ÙÈÑÑß

ÃÓÐÀÍ ßÕËÀÃÛÍÀ ÓÉÜÓÍ

ÉÀØÀÌÀÜÛÍ ÈÍÑÀÍÄÀ ÉÀÐÀÒÄÛÜÛ

ÖÑÒÖÍ ÊÅÉÔÈÉÉßÒËßÐ

Øåéòàíûí âÿñâÿñÿëÿðèíÿ ãàðøû äèããÿò âÿ ñàéûãëûã . . . . . . . . . . . . . . 92

Àíëàéûø, ìåhðèáàíëûã âÿ áàüûøëàéûúûëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Ñÿáèðëè îëìàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Éàõøû äàíûøìàã, ýþçÿë ñþçëö îëìàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Èíúÿ äöøöíúÿëè îëìàã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Ãîíàãïÿðâÿðëèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Ãàðøûëûãëû ñàëàì âÿ hþðìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Ìöáàhèñÿ åòìÿêäÿí âÿ hèðñëÿíìÿêäÿí ãà÷ìàã. . . . . . . . . . . . . . 107

Õÿñèñëèê åòìÿìÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Çÿííäÿí âÿ äåäè-ãîäóäàí óçàã îëìàã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Èñòåhçà åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Ôÿäàêàðëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

ßäàëÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Äîüðóëóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

ÍßÒÈÚß..............................................................................................119

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ.........................................................................122

ÝÈÐÈØ

Ãóðàíè-Êÿðèì áèð èíñàíûí þìðö áîéó ãàðøûëàøà áèëÿúÿ-

éè áöòöí ìÿñÿëÿëÿðÿ úàâàá âåðÿí, îíóí hÿéàòûíûí hÿð

ñàhÿñèíÿ àéäûíëûã ýÿòèðÿí, hÿð ïðîáëåìè ìöêÿììÿë áèð øÿêèë-

äÿ âÿ àüûëëà hÿëë åäÿí èëàhè áèð êèòàáäûð. "Áÿãÿðÿ" ñóðÿñèíèí

2-úè àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, "Áó, hå÷ áèð øÿêê-øöáhÿ

îéàòìàéàí, ìöòòÿãèëÿðÿ äîüðó éîë ýþñòÿðÿí êèòàáäûð".

Ðÿááèìèçèí Ãóðàíäà hÿð áèð ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìàñû èñÿ áÿ-

çè àéÿëÿðäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:

"...Áó Ãóðàí óéäóðìà áèð ñþç äåéèëäèð. Àíúàã þçöí-

äÿí ÿââÿëêèëÿðèí òÿñäèãè, hÿð áèð øåéèí ìöôÿññÿë

èçàhûäûð. Î, èìàí ýÿòèðÿí áèð òàéôà ö÷öí hèäàéÿò âÿ

ìÿðhÿìÿòäèð!" ("Éóñóô" ñóðÿñè, 111).

"...Áèç Ãóðàíû ñÿíÿ hÿð øåéè èçàh åòìÿê ö÷öí, ìö-

ñÿëìàíëàðà äà áèð hèäàéÿò, ìÿðhÿìÿò âÿ ìöæäÿ

îëàðàã íàçèë åòäèê!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 89).

Èìàí ýÿòèðÿí áèð èíñàí áöòöí hÿéàòûíû Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ

óéüóí øÿêèëäÿ ãóðóá òÿíçèìëÿéèð. Î, ìöíòÿçÿì îëàðàã îõó-

äóüó âÿ hàããûíäà äöøöíäöéö àéÿëÿðè ýöíäÿëèê hÿéàòûíäà

òÿòáèã åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Ñÿhÿð îéàíäûüû àíäàí ýåúÿ éàòàúàüû àíà

ãÿäÿð ýþðäöéö hÿð áèð èøäÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí äöøöíìÿ-

éÿ, äàíûøìàüà âÿ hÿðÿêÿò åòìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Àëëàh áó

öñòöí ÿõëàãûí ìþìèíèí áöòöí hÿéàòû öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòè-

íè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Äå: "Ìÿíèì íàìàçûì äà, èáàäÿòèì äÿ, hÿéàòûì âÿ

þëöìöì äÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè Àëëàh ö÷öíäöð!"

("ßíàì" ñóðÿñè, 162).

11

Àíúàã áÿçè èíñàíëàð äèíèí éàëíûç ìöÿééÿí âàõòëàð âÿ

èáàäÿòëÿðëÿ ìÿhäóäëàøäûüûíû çÿíí åäèð, hÿéàòû "èáàäÿò âàõòëà-

ðû âÿ äèýÿð âàõòëàð" øÿêëèíäÿ èêè hèññÿéÿ àéûðûðëàð. Àëëàhû âÿ

àõèðÿòè éàëíûç íàìàç ãûëàðêÿí, îðóú òóòàðêÿí, ñÿäÿãÿ âåðÿðêÿí

âÿ éà hÿúúÿ ýåäÿðêÿí õàòûðëàéûðëàð. Ýöíöí âÿ èëèí äèýÿð âàõò-

ëàðûíäà èñÿ äöíéÿâè èøëÿðÿ ãàïûëûðëàð. Äöíéà hÿéàòû îíëàð ö÷öí

"äÿðäëÿðëÿ äîëó îëàí ñöðÿòëè áèð hÿéàòäûð". Áåëÿ èíñàíëàðûí Ãó-

ðàí ÿõëàãûíäàí òàìàìèëÿ óçàã, þçëÿðèíÿ õàñ îëàí hÿéàò

ìÿãñÿäëÿðè, ÿõëàã àíëàéûøëàðû, äöíéàýþðöøëÿðè âÿ ìåéàðëàðû

âàð. Îíëàðûí Ãóðàí ÿõëàãûíûí ÿñëèíäÿ íÿ ìÿíà êÿñá åòìÿñèí-

äÿí hÿòòà õÿáÿðëÿðè äÿ éîõäóð.

Ãóðàí ÿõëàãûíû þçöíÿ ÿñàñ ìåéàð ãÿáóë åäÿí áèð àäàì

èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, áó äöøöíúÿ è÷èíäÿ îëàí èíñàíëàðäàí ÷îõ ôÿðãëè

áèð hÿéàò éàøàìàãäà äàâàì åäèð, Àëëàhûí éàðàòäûüû ãÿäÿðÿ

(òàëåéÿ) òàáå îëäóüóíó óíóòìàäàí, Îíà òÿñëèì îëóá ýöâÿíÿ-

ðÿê éàøàéûð. Áåëÿ àäàì hå÷ âàõò ñûõûíòû, íàðàhàòëûã, ãîðõó,

hÿéÿúàí, öìèäñèçëèê, ÷ÿòèíëèê hèññ åòìÿç, áèð ÷ÿòèíëèê ãàðøûñûí-

äà hÿéÿúàíà ãàïûëìàç. Ùÿð hàíñû áèð hàäèñÿ èëÿ ãàðøûëàøàðêÿí

ìöòëÿã Àëëàhûí òþâñèéÿ åòäèéè âÿ áÿéÿíäèéè êèìè hÿðÿêÿò åäèð.

Îíóí hÿð ñþçö, hÿð ãÿðàðû, hÿð äàâðàíûøû Ãóðàí ÿõëàãûíû éà-

øàìàñûíûí áèð ýþñòÿðèúèñèäèð. Î, êö÷ÿäÿ éåðèéÿðêÿí, éåìÿê

éåéÿðêÿí, ìÿêòÿáÿ ýåäÿðêÿí, äÿðñ îõóéàðêÿí, èø éåðèíäÿ èø-

ëÿéÿðêÿí, èäìàí åäÿðêÿí, ñþháÿò åäÿðêÿí, òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë

îëàðêÿí, òåëåâèçèéàéà òàìàøà åäÿðêÿí äÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óé-

üóí éàøàìàëû îëäóüóíó äÿðê åäèð. Îíà òàïøûðûëàí èøëÿðëÿ ÿí

äèããÿòëè âÿ ÿí äÿãèã øÿêèëäÿ ìàðàãëàíàðêÿí åéíè çàìàíäà

Àëëàhûí ðàçû ãàëàúàüû øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åòìÿéÿ ÷àëûøûð, Ãóðàí

ÿõëàãûíà óéüóí îëìàéàí áèð hÿðÿêÿòè ãÿòèééÿí åòìèð.

Äèí ÿõëàãûíûí éàøàíìàñû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí íÿñèhÿò âÿ


12

hþêìëÿðèí hÿéàòûí hÿð ñàhÿñèíäÿ òÿòáèã îëóíìàñû èëÿ ìöìêöí

îëóð. Èíñàíû áó äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ÿí ýþçÿë âÿ ÿí õåéèðëè

íÿòèúÿéÿ ÷àòäûðàí éîë áóäóð. Èíñàíûí Ãóðàí ÿõëàãûíäàí èêèÿë-

ëè éàïûøàúàüû òÿãäèðäÿ îíóí ÿí ýþçÿë hÿéàò òÿðçèíè ÿëäÿ

åäÿúÿéèíè Ðÿááèìèç áèð àéÿäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Ìþìèí îëóá éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèøè âÿ ãàäûíà õîø

hÿéàò íÿñèá åäÿúÿê âÿ åòäèêëÿðè éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ

ìöêàôàòëàðûíû âåðÿúÿéèê..." ("Íÿhë" ñóðÿñè, 97).

Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàìàã èíñàíà Àëëàhûí èçíè èëÿ ýåíèø

áèð äöíéàýþðöøö, öñòöí àüûë, äîüðóíó éàíëûøäàí àéûðä åòìÿê

ãàáèëèééÿòè âÿ hàäèñÿëÿðè äÿðèíëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð äöøöíìÿê ýöúö

ãàçàíäûðûð. Áó õöñóñèééÿòëÿðÿ ñàhèá îëìàã èñÿ hÿéàòûí hÿð

àíûíäà èíñàíà ìöhöì áèð öñòöíëöê âÿ ðàhàòëûã âåðèð. Àëëàhà

òÿñëèì îëàí âÿ äèí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàíûí áöòöí

äàâðàíûøëàðû, hÿðÿêÿòëÿðè, îòóðìàñû, ãàëõìàñû, éåðèìÿñè, hàäè-

ñÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòè, øÿðhëÿðè, èçàhàòëàðû âÿ ÷ÿòèíëèêëÿð ãàðøûñûíäà

òàïäûüû hÿëë éîëëàðû äèýÿð èíñàíëàðäà îëäóüóíäàí òàìàìèëÿ

ôÿðãëÿíèð.

Èíñàíëàðûí hÿð ýöí åòäèêëÿðè âÿ ãàðøûëàøäûãëàðû hàäèñÿëÿð

áó êèòàáäà Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí áèð hÿéàò éàøàéàí ìöñÿë-

ìàíëàðûí áàõûø áóúàüûíäàí àðàøäûðûëûá òÿhëèë åäèëÿúÿê,

ìöñÿëìàíëàðûí hÿð ýöí éàðàíàí ìöõòÿëèô hàäèñÿ âÿ ñèòóàñèéà-

ëàð ãàðøûñûíäà íåúÿ äàâðàíìàñûíûí ëàçûì ýÿëäèéè îðòàéà

ãîéóëàúàã. Ìÿãñÿä èíñàíëàðûí Ãóðàí ÿõëàãû ñàéÿñèíäÿ éàøà-

äûãëàðû ýþçÿë hÿéàòû íöìàéèø åòäèðìÿê, áöòöí èíñàíëàðû öñòöí

áèð hÿéàò éàøàäàí Ãóðàí ÿõëàãûíà äÿâÿò åòìÿêäèð. Øöáhÿñèç

êè, äöíéàäà ñûõûíòûäàí, íàðàhàòëûãäàí, ãÿìäÿí âÿ êÿäÿðäÿí

óçàã ðàhàò áèð øÿðàèòäÿ éàøàìàã éàëíûç Ãóðàí ÿõëàãûíû hÿð ñà-

àò, hÿð àí éàøàìàãëà ìöìêöí îëóð.

Ùàðóí Éÿhéà (Adnan Oktar)

13

I ÙÈÑÑß

ÃÓÐÀÍ ßÕËÀÃÛÍÀ ÝÞÐß


Ñÿhÿð éóõóäàí îéàíàðêÿí

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí øÿêèëäÿ éàøàéàí ìöñÿëìàíëàðëà

Àëëàhû èíêàð åäÿíëÿð àðàñûíäàêû ÿñàñ ôÿðãëÿðäÿí áèðè Àëëàhà

èìàí ýÿòèðÿðÿê Îíäàí ãîðõóá ÷ÿêèíÿíëÿðÿ âÿ âèúäàíëàðûíû

óíóòìàéàíëàðà âåðäèéè àüûëäûð (äàhà ìöôÿññÿë ìÿëóìàò ö÷öí

áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Ãóðàíà ýþðÿ ýåð÷ÿê àüûë"). Èìàí ýÿòèðÿí-

ëÿð ñàhèá îëäóãëàðû àüûë ñàéÿñèíäÿ èíêàð÷ûëàðûí âÿ éà

hÿãèãÿòëÿðè äÿðê åäÿ áèëìÿéÿðÿê ãÿôëÿò è÷èíäÿ éàøàéàí èíñàí-

ëàðûí ìÿíàñûç øåé âÿ éà òÿñàäöô êèìè ãèéìÿòëÿíäèðäèêëÿðè

hàäèñÿëÿðèí àðõàñûíäà äàéàíàí hèêìÿòëÿðè äÿðhàë àíëàéûðëàð.

Ìþìèí èíñàí ñÿhÿð îéàíàðêÿí èëê àíäàí åòèáàðÿí ýöí

ÿðçèíäÿ ãàðøûëàøäûüû âÿ éàøàäûüû hÿð áèð hàäèñÿäÿ Àëëàhûí Ãó-

ðàíäà áèëäèðäèéè èôàäÿ èëÿ äåñÿê, "àéÿëÿð"èí îëäóüóíó áèëèð.

"Àéÿëÿð" Ãóðàíäà Àëëàhûí âàðëûüûíûí, áèðëèéèíèí âÿ ñèôÿòëÿðèíèí

äÿãèã äÿëèëëÿðè îëàí hàäèñÿëÿð âÿ âàðëûãëàð ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð.

Áó èôàäÿ èëÿ îõøàð áèð ìÿíà äàøûéàí äèýÿð áèð àíëàéûø èñÿ

"èìàí hÿãèãÿòëÿðè"äèð. Èìàí hÿãèãÿòëÿðè äÿ "èìàíà äîüðó

àïàðàí, èìàíà âàñèòÿ îëàí âÿ åéíè çàìàíäà èìàíûí àðòìà-

ñûíû, èíêèøàô åòìÿñèíè âÿ ìþhêÿìëÿíìÿñèíè òÿìèí åäÿí

14

hÿãèãÿòëÿð" êèìè èçàh åäèëÿ áèëÿð. Àíúàã áó àéÿëÿðè âÿ éà

èìàí hÿãèãÿòëÿðèíè äÿðê åòìÿê éàëíûç ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ

Àëëàhà öç òóòàí èíñàíëàðà õàñ îëàí áèð õöñóñèééÿòäèð. "Àëè-Èì-

ðàí" ñóðÿñèíèí 190-úû àéÿñè áóíà ìèñàë êèìè âåðèëÿ áèëÿð:

"Ùÿãèãÿòÿí ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû, ýåúÿ èëÿ

ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí

ãÿòè äÿëèëëÿðäèð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 190).

Ùÿð éåíè ýöí èìàí ñàhèáëÿðè âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû ìÿ-

íèìñÿéÿíëÿð ö÷öí Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðè èëÿ, èìàí

hÿãèãÿòëÿðè èëÿ äîëóäóð. Ìÿñÿëÿí, ýþçëÿðèíè à÷àðàã éåíè ýöíÿ

áàøëàìàã Àëëàhûí èíñàíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðäÿí âÿ hàããûíäà

äöøöíöëìÿñè âàúèá îëàí èìàí hÿãèãÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áåëÿ êè,

èíñàí áöòöí ýåúÿ áîéóíúà øöóðñóç øÿêèëäÿ éàòûð. Îíóí éóõó-

äà êå÷ÿí óçóí ñààòëàðà äàèð õàòûðëàéà áèëÿúÿéè éåýàíÿ øåé

éàëíûç 3-5 ñàíèéÿëèê éóõóëàðäûð. Èíñàí áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ äöí-

éà èëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàäàí éàòûð. Îíóí áÿäÿíè èëÿ ðóhó

áèð-áèðèíäÿí àéðûëûð. Èíñàí éàòäûüûíû çÿíí åòäèéè áó ìöääÿò áî-

éóíúà ÿñëèíäÿ áèð íþâ þëöäöð. Àëëàh èíñàíëàðûí úàíëàðûíûí

àëûíäûüûíû Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Àëëàh úàíëàðûíû îíëàð þëäöéö çàìàí, þëìÿéÿíëÿðèí

úàíëàðûíû èñÿ éóõóäà àëàð. Þëöìöíÿ hþêì îëóíìóø

êèìñÿëÿðèí úàíëàðûíû ñàõëàéàð. Äèýÿð êèìñÿëÿðèí

úàíëàðûíû èñÿ ìöÿééÿí áèð ìöääÿòÿäÿê ãàéòàðàð..."

("Çóìÿð" ñóðÿñè, 42).

"Ñèçè ýåúÿëÿð éóõóéà äàëäûðàí, ýöíäöç èñÿ íÿ åòäèéè-

íèçè áèëÿí Îäóð. Ñîíðà Î, ñèçè ýöíäöç îéàíäûðûð êè,

ìöÿééÿí îëóíìóø âàõò ýÿëèá éåòèøñèí..." ("ßíàì"

ñóðÿñè, 60).Ðÿááèìèç éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ èíñàíëàðûí éóõóäà úàí-


15

ëàðûíû àëäûüûíû, àíúàã äàhà ñîíðà ìöÿééÿí îëóíìóø þëöì âàõ-òû ýÿëÿíÿ ãÿäÿð òÿêðàð ýåðè âåðäèéèíè áèëäèðèð. Èíñàí éàòäûüûìöääÿòäÿ øöóðóíó âÿ ÿòðàô àëÿìè äÿðê åòìÿê ãàáèëèééÿòèíèãèñìÿí èòèðèð. Þëöìÿ îõøàäûëàí éóõóäàí øöóðëó âÿ áèð ýöí ÿâ-âÿëêè hàëûíà ãîâóøìóø øÿêèëäÿ îéàíìàã, ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿýþðìÿê, åøèòìÿê âÿ hèññ åòìÿê hàããûíäà äÿðèíäÿí äöøöíöë-ìÿñè ëàçûì îëàí ìþúöçÿâè hàëëàðäûð. Ýåúÿ éàòàí èíñàí áóáÿíçÿðñèç íåìÿòëÿðèí ñÿhÿð éåíèäÿí îíà âåðèëÿúÿéèíÿ ÿìèíîëà áèëìÿç. Áóíäàí áàøãà, èíñàí hÿð hàíñû áèð ôÿëàêÿòëÿ ãàð-øûëàøìàäàí âÿ éà ñÿhhÿòè èëÿ áàüëû ïðîáëåìè îëìàäàíîéàíàúàüûíà äà ÿñëà ÿìèí îëà áèëìÿç.

Ýöíÿ òÿçÿ áàøëàéàí ìþìèí áó hÿãèãÿòëÿðè äöøöíöð,Àëëàhûí îíóí öçÿðèíäÿêè ýåíèø ðÿhìÿòè âÿ ãîðóìàñû ö÷öí Îíàøöêöð åäèð, éåíè ýöíö Àëëàhûí ðàçûëûüûíû âÿ úÿííÿòè ãàçàíìàãö÷öí Àëëàhûí îíà âåðäèéè áèð ôöðñÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ñÿ-hÿð ýþçöíö à÷äûüû àíäàí åòèáàðÿí Àëëàhà öç òóòàðàã ñÿìèìèáèð äóà èëÿ éåíè ýöíÿ áàøëàéûð. Ýöí ÿðçèíäÿ Àëëàhûí îíó äà-èì èçëÿäèéèíè äöøöíÿðÿê hÿðÿêÿò åäèð, Îíóí ðèçàñûíûãàçàíìàüà, ÿìð âÿ òþâñèéÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ÷àëûøûð.Àëëàhëà éàõûí áèð ÿëàãÿ ãóðàðàã ñÿìèìè áèð äóà èëÿ ýöíÿ áàø-ëàéûð. Áåëÿëèêëÿ, ýöí ÿðçèíäÿ ìþìèíèí Àëëàhûí ðèçàñûíûóíóòìàñû âÿ éà Îíóí hÿäëÿðèíè ãóëàãàðäûíà âóðìàñû åhòèìàëûàçàëûð, ýöí áîéóíúà Àëëàhûí îíó äöíéàäà èìòàhàí åòäèéèíè áè-ëÿðÿê hÿðÿêÿò åäèð.

Ñÿìèìè ãÿëáäÿí Àëëàhà éþíÿëìèø áèð èíñàíûí îíà âå-ðèëÿí íåìÿòëÿð áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿñè áó íåìÿòëÿðèîíà Àëëàhäàí áàøãà hå÷ êèìñÿíèí âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè äÿðêåòìÿñèíÿ éàðäûì ýþñòÿðèð. Ðÿááèìèç èíñàíëàðûí áó áàðÿäÿäöøöíìÿñèíèí âàúèá îëäóüóíó áèð Ãóðàí àéÿñèíäÿ áåëÿ áèë-äèðèð:

"Äå: "Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàh ñèçèí ãóëàãëàðû-


16

íûçû âÿ ýþçëÿðèíèçè ÿëèíèçäÿí àëñà, öðÿêëÿðèíèçÿ ìþ-

höð âóðñà, îíëàðû ñèçÿ Àëëàhäàí ãåéðè hàíñû òàíðû

ãàéòàðà áèëÿð..."" ("ßíàì" ñóðÿñè, 46).

Øöáhÿñèç êè, éóõóíó èíñàí ö÷öí èñòèðàhÿò âàõòû åäÿí,

ñÿhÿð èñÿ èíñàíà ñàhèá îëäóüó íåìÿòëÿðè éåíèäÿí áàüûøëàéàí

ãöââÿ ñîíñóç áèð ýöú âÿ åëì ñàhèáè îëàí Óúà Àëëàhäûð. Áó hÿ-

ãèãÿòè äÿðê åäÿíëÿð hÿð éåíè ýöíÿ áàøëàäûãëàðû èëê àíäàí

åòèáàðÿí Àëëàhûí éàõûíëûüûíû hèññ åäÿð âÿ áó áÿíçÿðñèç íåìÿò-

ëÿðÿ ñàhèá îëìàüûí ñåâèíúèíè éàøàéàðëàð.

Àëëàhûí äèíèíäÿí óçàã éàøàéàí âÿ áÿhñ îëóíàí hÿãèãÿò

áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿí èíñàíëàð èñÿ ñàhèá îëäóãëàðû íåìÿòëÿðè hå÷

áèð çàìàí òàì øÿêèëäÿ äÿðê åäÿ âÿ ìþìèíëÿðèí éàøàäûüû áó

ñåâèíúè éàøàéà áèëìÿçëÿð. Öìóìèééÿòëÿ, ñÿhÿðèí èëê ñààòëàðûí-

äà èñòè áèð éàòàãäàí ãàëõìàüûí ÷ÿòèíëèéèíè, ñûõûíòûñûíû âÿ éà

òÿëàøûíû hèññ åäÿðëÿð. Áÿçèëÿðè hÿð ñÿhÿð éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëäó-

üó èøëÿðäÿí áåçèð. Éàòàãäàí ãàëõìàã èñòÿìèð, äàhà áèð äÿãèãÿ

àðòûã éàòìàãëà éàòàãäàí ãàëõìàã àðàñûíäà ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð.

Îéàíàíäà ÿñÿáè, ýÿðýèí îëìàã áó êèìè èíñàíëàðäà ÷îõ òåç-òåç

òÿñàäöô åäèëÿí ÿõëàã ïîçóíòóñóäóð.

Íåìÿòëÿðèí ñåâèíúèíè éàøàìàéàí èíêàð÷ûëàð ñÿhÿð éóõó-

äàí îéàíäûãëàðû àíäàí åòèáàðÿí hÿð ýöí åéíè øåéëÿðè åòìÿéèí

éåêíÿñÿãëèéèíè âÿ éîðóúóëóüóíó áèð äàhà éàøàéûðëàð. Éàøàéà-

úàãëàðû ýöíöí áÿëêÿ äÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè ñîí áèð ôöðñÿò

îëìàñûíûí ôÿðãèíäÿ îëìàéàí, áóíó àíëàìàéàí äèýÿð áèð ãèñèì

èíñàíëàð èñÿ éàëíûç äàhà àðòûã ïóë ãàçàíìàã, äàhà éàõøû éàøà-

ìàã, éàëíûç èíñàíëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿê âÿ éà áÿéÿíèëìÿê

àðçóñó èëÿ éåíè ýöíÿ hÿâÿñëÿ áàøëàéûð, òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ hàçûðëà-

øûðëàð.

Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè hÿãèãÿòëÿðè ãóëàãàðäûíà âó-


17

ðàí èíñàíëàð ýöíÿ ôÿðãëè òÿðçäÿ áàøëàéà áèëÿðëÿð. Àíúàã áåëÿ-

ëÿðèíèí äàâðàíûøûíäà îðòàã áèð àüûëñûçëûã âàð: Àëëàhûí îíëàðû

éàðàòäûüûíû, Îíà ãóëëóã åòìÿê, Îíóí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ýþ-

ðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûäûãëàðûíû âÿ ãàðøûëàðûíäàêû ýöíöí áóíóí

ö÷öí éåíè áèð ôöðñÿò îëäóüóíó äöøöíìÿìÿê. Àëëàh îíëàðûí áó

hàëûíû "èíñàíëàðûí hàãã-håñàá âàõòû éàõûíëàøäû, îíëàð èñÿ

hÿëÿ äÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿäèðëÿð âÿ öç äþíäÿðèðëÿð" ("ßíáèéà"

ñóðÿñè, 1) àéÿñè èëÿ õÿáÿð âåðèð.

Áþéöê áèð ãÿôëÿò è÷èíäÿ éàøàéàí áó èíñàíëàð ÷îõ ìö-

höì áèð õÿòàéà éîë âåðèðëÿð. Óíóòìàã îëìàç êè, hÿð ñÿhÿð

èíñàíûí äöíéà hÿéàòûíäà îíóí ö÷öí ìöÿééÿí îëóíìóø ñîí

ýöíöíöí áàøëàíüûúû îëà áèëÿð. Èøÿ âÿ éà ìÿêòÿáÿ ýåäÿðêÿí

áàø âåðÿí áèð éîë ãÿçàñû, "ýþçëÿíèëìÿç" áèð öðÿê òóòìàñû âÿ

éà áàøãà ñàéñûç ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ þëöì îíó hÿð àí éàõàëàéà áè-

ëÿð. Èíñàí î hàëäà éóõàðûäà äà áèëäèðäèéèìèç êèìè, ãàðøûñûíäàêû

ýöíö Àëëàhû ðàçû åäÿúÿê øÿêèëäÿ êå÷èðìÿê ö÷öí íÿëÿð åäÿúÿ-

éè áàðÿäÿ äöøöíìÿëèäèð.

Òÿìèçëèê åäÿðêÿí

Ñÿhÿð îéàíàíäà èíñàíûí âöúóäóíäà ìåéäàíà ýÿëÿí äÿ-

éèøèêëèêëÿðäÿ áèð ÷îõ hèêìÿòëÿð âàð. Èñòÿìÿäèéè hàëäà èíñàíûí

öçö øèøèá, ñà÷ëàðû ÷èðêëÿíèá, áÿäÿíèíäÿ âÿ àüçûíäà àðçóåäèë-

ìÿç ãîõóëàð ìåéäàíà ýÿëèá. Ýöçýöäÿ ýþðäöéö øèøìèø öçö âÿ

äàüûíûã hàëû îíà íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ùÿð áèð èí-

ñàí ñÿhÿðëÿð ìöòëÿã öçöíö éóìàã, äèøëÿðèíè ôûð÷àëàìàã âÿ

þçöíö ãàéäàéà ñàëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Áó hàë Ãóðàí ÿõ-

ëàãûíû ìÿíèìñÿìèø áèð èíñàíà þçöíö äèýÿð èíñàíëàðäàí öñòöí

håñàá åäÿí áèð úÿhÿòèí îëìàäûüûíû âÿ éàëíûç Àëëàhûí hÿð úöð

ãöñóðäàí óçàã îëäóüóíó õàòûðëàäûð.


18

Áóíäàí áàøãà, ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ Àëëàhà öç òóòàí áèð

èíñàí èñòÿìÿäèéè áèð íàðàhàòëûã âåðÿí hàëûíû ýöçýöäÿ ýþðÿíäÿ

ýþçÿë îëàí øåéëÿðÿ þç ýöúö âÿ èñòÿéè èëÿ íàèë îëìàñûíûí ìöì-

êöí îëìàäûüûíû ÷îõ éàõøû àíëàéûð.

Ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàh áÿíäÿëÿðèíè þç àúèçëèêëÿðèíè õà-

òûðëàìàëàðû âÿ Îíà öç òóòìàëàðû ö÷öí áèð ÷îõ ãöñóðëàðëà

éàðàäûá. Èíñàíëàðûí áÿäÿíëÿðèíèí âÿ ÿòðàôëàðûíûí ãûñà áèð ìöä-

äÿò è÷èíäÿ ÷èðêëÿíìÿñè áóíà áèð ìèñàëäûð. Àíúàã Àëëàh

èíñàíëàðà áó ãöñóðëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã éîëëàðûíû äà ýþñòÿðèá.

Ñó, ñàáóí êèìè ìöõòÿëèô èìêàí âÿ íåìÿòëÿðè îíëàðûí õèäìÿòè-

íÿ âåðèá. Àëëàh "Øöáhÿñèç êè, hÿð ÷ÿòèíëèêäÿí ñîíðà áèð

àñàíëûã ýÿëÿð! Ùÿãèãÿòÿí hÿð ÷ÿòèíëèêäÿí ñîíðà áèð àñàíëûã

ýÿëÿð!" ("Èíøèðàh" ñóðÿñè, 5-6) àéÿëÿðè èëÿ áó hÿãèãÿòÿ äÿ èøà-

ðÿ åäèá. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, íåìÿòëÿðèí

éàðàäûëìàñûíäàêû áó ñèððè äÿðê åòìÿê âÿ áóíà ýþðÿ Àëëàhà

øöêöð åòìÿê éàëíûç öñòöí áèð äöøöíúÿéÿ âÿ èäðàê ãàáèëèééÿòè-

íÿ ìàëèê îëàí ìþìèíëÿðÿ âåðèëìèø áèð õöñóñèééÿòäèð.

Èñòÿð ñÿhÿð, èñòÿðñÿ äÿ ýöí ÿðçèíäÿ òÿìèçëèê åäÿí áèð

ìþìèí Àëëàhûí îíà âåðäèéè òÿìèçëÿéèúè âàñèòÿëÿðÿ ýþðÿ øöêöð

åäèð. Àëëàhûí òÿìèçëèéè âÿ òÿìèç èíñàíëàðû ñåâäèéèíè áèëäèéè

ö÷öí åòäèéè èøè áèð èáàäÿò håñàá åäèð âÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãà-

çàíìàüà ÷àëûøûð. Ðÿááèìèçèí "Ìóääÿññèð" ñóðÿñèíèí 4 âÿ 5-úè

àéÿëÿðèíäÿêè "Ëèáàñûíû òÿìèçëÿ! Ïèñ øåéëÿðäÿí óçàãëàø!"

øÿêëèíäÿêè ÿìðèíè ñåâÿðÿê éåðèíÿ éåòèðèð.Àëëàh èíñàíëàðûí òÿìèçëÿíìÿê âÿ äèýÿð åhòèéàúëàðûíû

þäÿìÿê ö÷öí ýþéäÿí ñó åíäèðäèéèíè áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

"Ñèçè òÿìèçëÿìÿê, øåéòàíûí ïèñëèêëÿðèíè ñèçäÿí ÷û-

õàðòìàã, öðÿêëÿðèíèçè äîëäóðìàã âÿ àéàãëàðûíûçûí


19

àëòûíû ìþhêÿì åòìÿê ö÷öí ýþéäÿí öñòöíöçÿ éàüûø

éàüäûðûðäû" ("ßíôàë" ñóðÿñè, 11).

Ñó èíñàí âöúóäó, ÿøéà âÿ åâ òÿìèçëèéèíäÿ ëàçûì îëàí

ÿí ÿñàñ ìàääÿäèð. Ñóéóí àäè ýþçëÿ ýþðöíÿí ÷èðêëÿðè âÿ ýþ-

ðöíìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èê îëàí áàêòåðèéàëàðû òÿìèçëÿìÿêëÿ

áÿðàáÿð èíñàíà ðàhàòëûã âåðÿí áàøãà áèð õöñóñèééÿòè äÿ âàð. Ñó

èíñàíäà éûüûëàí, îíà éîðüóíëóã âÿ hàëñûçëûã hèññè âåðÿí ñòàòèê

åëåêòðèê úÿðÿéàíûíûí äà áÿäÿíäÿí àòûëìàñûíû òÿìèí åäèð. Èíñàí

þç áÿäÿíèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñòàòèê åëåêòðèêè ýþçëÿ ýþðÿ áèëìÿç.

Èíñàí éóéóíàíäà èñÿ þç öçÿðèíäÿ òîïëàíàí áó ñòàòèê åëåêòðèê-

äÿí õèëàñ îëóð, áó ñÿáÿáëÿ äÿ áöòöí âöúóäóíäà éöíýöëëöê âÿ

ðàhàòëûã hèññ åäèð. Éàüûøäàí ñîíðà hàâàäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñÿðèí-

ëèê âÿ ôÿðÿh hèññè äÿ ñóéóí hàâàäàêû ñòàòèê åëåêòðèêè

òÿìèçëÿìÿñèíäÿí éàðàíûð.

Äàèì òÿìèç âÿ ñÿëèãÿëè îëìàã Àëëàhûí áÿéÿíäèéè áèð

hàëäûð. Áó hÿãèãÿòè äèããÿòèìèçè úÿííÿòäÿêè èíñàíëàðûí ôèçèêè

òÿìèçëèéèíÿ ÷ÿêÿí áÿçè àéÿëÿðäÿ äÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð.

Àëëàh Ãóðàíäà úÿííÿòäÿ îëàí èíñàíëàðûí "...ñÿäÿô è÷èí-

äÿ ýèçëÿíìèø èíúè êèìè ýþçÿë" îëäóãëàðûíû õÿáÿð âåðèð ("Òóð"

ñóðÿñè, 24).

Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàð äöíéàäà äà úÿííÿòÿ îõ-

øàð áèð ìöhèò éàðàòìàã èñòÿéèðëÿð. Àëëàhà èíàíàí èíñàíëàð

Àëëàhûí úÿííÿòäÿ âÿä åòäèéè hÿð øåéè äöíéàäà äà ìöìêöí îë-

äóüó ãÿäÿð éàøàìàüà ÷àëûøûð, áó ñÿáÿáëÿ äÿ ôèçèêè

òÿìèçëèêëÿðèíÿ áþéöê äèããÿò ýþñòÿðèðëÿð.

Áóðàäà äèããÿò éåòèðèëìÿëè îëàí äàhà áèð ìöhöì ìÿñÿ-

ëÿ äÿ âàð. Áÿçè èíñàíëàð éàëíûç áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ îëàðêÿí

âÿ éà þçëÿðèíè áÿéÿíäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ þçëÿðèíÿ ôèêèð âåðìÿ-

éÿ ÷àëûøûð, éàíëàðûíäà áàøãà àäàì îëìàéàíäà èñÿ


20

ýþðöíöøëÿðèíÿ âÿ òÿìèçëèêëÿðèíÿ äèããÿò âåðìèðëÿð. Àõøàìà ãÿ-

äÿð éóéóëìàìûø ÷èðêëè áèð öçëÿ, éàõøû ãîõóìàéàí àüûçëà âÿ

ïèæàìàëàðäà ýÿçìÿê, áöòöí ýöíö äàüûíûã ãàëàí éàòàãëàðû, ÷èðê-

ëè ãàáëàðëà äîëó îëàí ìÿòáÿõè àäè ãàðøûëàìàã áó õÿòàëû

ìÿíòèãèí ìÿhñóëóäóð.

Áó ìÿíòèãäÿ îëàí èíñàíëàð éàëíûç çàhèðäÿí áàõûëàíäà

÷èðêèí ñåçèëìÿéÿúÿéè ãÿäÿð ñÿòhè òÿìèçëèê åäèðëÿð. Áÿçè èíñàí-

ëàð äà éóéóíìàüû, êèðëÿíÿí ýåéèìëÿðè, äÿñìàëëàðû, ìÿëÿôÿëÿðè

äÿéèøäèðìÿéè, öòöëÿìÿéè âÿ îòàüû ãàéäàéà ñàëìàüû éàëíûç âàõò

èòêèñè êèìè ãÿáóë åäèð âÿ íÿçÿðÿ÷àðïàí áèð êèð ÿìÿëÿ ýÿëìÿ-

äèêúÿ òÿìèçëÿíìèðëÿð. Êèðëÿíÿíäÿ ÷îõ çàìàí, õöñóñèëÿ äÿ

ñîéóã hàâàëàðäà éóéóíìàüà òÿíáÿëëèê åäèð, áÿçÿí äÿ éàëíûç

ñà÷ëàðûíû éóìàãëà êèôàéÿòëÿíèðëÿð. Êèðëÿíÿí áÿäÿíëÿðèíèí íàðà-

hàòëûã âåðÿí ãîõóñóíó èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ÿòèðëÿ hèññ

åòäèðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðëàð, àììà áó öñóë êèðëè áÿäÿíëÿðèíè äàhà

÷îõ íàðàhàò åòìÿêäÿí áàøãà hå÷ íÿéÿ éàðàìûð.

Ïåíúÿêëÿðèíäÿ, æàêåòëÿðèíäÿ, øàëâàðëàðûíäà âÿ éà áàøãà ïàëòàð-

ëàðûíäà úèääè áèð ëÿêÿ îëìàéàíäà éóìóðëàð. Áóíäàí áàøãà

ñèãàðåò, hèñ, éåìÿê âÿ éà òÿð èéè êèìè àüûð ãîõóëàðûí öçÿðëÿ-

ðèíÿ hîïìàñûíû ãÿáàhÿò håñàá åòìèð âÿ áóíó òÿìèçëÿìÿê

ö÷öí ÿñàñëû áèð ñÿáÿá ýþðìöðëÿð. Áåëÿ áèð ãåéðè-ñàüëàì øÿðò-

ëÿð àëòûíäà éàøàìàã áó ìÿíòèãè ìÿíèìñÿéÿí ýÿíú âÿ éà éàøëû

îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã hÿð áèð èíñàíà çÿðÿðäÿí áàøãà áèð

øåé ãàçàíäûðìûð. Ñèãàðåò òöñòöñöíÿ áöðöíìöø øÿðàèòäÿ éàøà-

ìàãäàí ðÿíýëÿðè ñàðàëûð, úèéÿðëÿðè èñÿ ñàüëàìëûüûíû èòèðèð.

Áóíëàð éàëíûç áÿäÿíëÿðèíÿ îëàí çÿðÿðëÿðäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð

äàâàìëû îëàðàã äàüûíûã âÿ íàòÿìèç øÿðàèòäÿ, þçëÿðè êèìè áà-

õûìñûç âÿ êèðëè èíñàíëàðëà áèðëèêäÿ éàøàìàã îíëàðûí

ïñèõîëîýèéàñûíà äà ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð. Óçóí ìöääÿò ýþçÿë-


21

ëèêäÿí, åñòåòèêàäàí, òÿìèçëèêäÿí, èíúÿ äöøöíúÿäÿí çþâã àëìà-

éàí hèññèééàòñûç âÿ ëàãåéä áèð ÿõëàãà ñàhèá îëóðëàð. Áó

âÿçèééÿò îíëàðûí ÿëáÿòòÿ êè, áèëÿðÿê âÿ èñòÿéÿðÿê åòäèêëÿðè

àüûëñûç ñå÷èìèí íÿòèúÿñèäèð.

Ùàëáóêè Àëëàh ìöñÿëìàíëàðû ÿí ýþçÿë âÿ ÿí òÿìèç øÿ-

ðàèòëÿðè hàçûðëàìàüà ñþâã åäèð. Àëëàh èíàíàíëàðà ãèäàëàðûíäàí

âÿ ýåéèìëÿðèíäÿí éàøàäûãëàðû øÿðàèòëÿðÿ ãÿäÿð hÿð øåéäÿ ìöò-

ëÿã áèð òÿìèçëèéè ÿìð åäèð:

"Åé èíñàíëàð! Éåð öçöíäÿêè øåéëÿðèí òÿìèç, hàëàë

îëàíëàðûíû éåéèí..." ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 168).

"Ñÿíäÿí hàíñû øåéëÿðèí hàëàë åäèëäèéèíè ñîðóøóðëàð.

Äå: "Áöòöí ïàê íåìÿòëÿð ñèçÿ hàëàë áóéðóëìóø-

äóð..." ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 4).

"Î ïåéüÿìáÿð îíëàðà éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè áóéóðàð,

ïèñ èøëÿðè ãàäàüàí åäÿð, òÿìèç íåìÿòëÿðè hàëàë, ìóð-

äàð øåéëÿðè hàðàì åäÿð..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 157).

"Éàäûíà ñàë êè, Áèç åâè (Êÿáÿíè) èíñàíëàð ö÷öí ñà-

âàá âÿ ÿìèí-àìàíëûã éåðè åòäèê, ñèçÿ äÿ: "Èáðàhèìèí

äóðäóüó éåðè íàìàçýàh åäèí!" - äåäèê. Èáðàhèìÿ âÿ

Èñìàèëÿ äÿ: "Åâèìè òÿâàô åäÿíëÿð, îðàäà ãàëûá hÿìè-

øÿ èáàäÿòäÿ îëàíëàð, ðöêó âÿ ñÿúäÿ èëÿ íàìàç

ãûëàíëàð ö÷öí òÿìèçëÿéèí! - äåéÿ òþâñèéÿ åòäèê"

("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 125).

"Äåäèëÿð: "Ãàëäûüûíûç ìöääÿòè Ðÿááèíèç äàhà éàõøû

áèëèð. Èíäè è÷ÿðèíèçäÿí áèðèíè áó ýöìöø ïóëóíóçëà øÿ-

hÿðÿ ýþíäÿðèí êè, ýþðñöí ÿí òÿìèç òÿàì hàíñûäûðñà,

îíäàí ñèçÿ éåìÿê àëûá ýÿòèðñèí..." ("Êÿhô" ñóðÿñè,

19).

"Áèç hÿì äÿ îíà Þç äÿðýàhûìûçäàí áèð ìÿðhÿìÿò


22

âÿ òÿìèçëèê áÿõø åòäèê. Î, ìöòòÿãè èäè" ("Ìÿðéÿì"

ñóðÿñè, 13).

Úàhèë èíñàíëàðûí hÿéàò òÿðçè þç ÿëëÿðè èëÿ þçëÿðèíÿ íàðà-

hàò÷ûëûã âÿ ãåéðè-ñàüëàì øÿðàèò hàçûðëàäûüû hàëäà ìöñÿëìàíëàð

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí îëàðàã àõèðÿòäÿí þíúÿ äöíéàäà äà ÷îõ

ýþçÿë áèð hÿéàò éàøàéûðëàð. Úàhèë èíñàíëàð hÿì þçëÿðèíÿ, hÿì

äÿ ÿòðàôäàêûëàðà ñûõûíòû âåðÿí ìöhèò éàðàòäûãëàðû hàëäà ìöñÿë-

ìàíëàð hÿð èíñàíûí ðàhàò âÿ ñàêèò éàøàéàúàüû, ñàüëàì âÿ äèíú

îëàúàüû ìÿêàíëàðäà hÿéàòëàðûíà äàâàì åäèðëÿð.

Ãûñàñû, ìþìèí Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí îëàðàã áàøãàëàðû

ö÷öí äåéèë, Àëëàhûí áÿéÿíäèéè âÿ þçöíö äÿ òÿáèè îëàðàã ðàhàò

åäÿí áèð hàë îëäóüó ö÷öí òÿìèç îëóð âÿ þçöíÿ ôèêèð âåðèð. Îë-

äóüó âÿ éàøàäûüû ìÿêàíû òÿìèçëÿéÿðÿê äèýÿð èíñàíëàð ö÷öí äÿ

ðàhàò áèð øÿðàèò äöçÿëòìÿêäÿí áþéöê çþâã àëûð, òÿìèçëèê ìÿ-

ñÿëÿñèíäÿ hå÷ âàõò òÿíáÿëëèê åòìèð, hÿð çàìàí òÿìèç âÿ

ãàéäàäà îëìàã ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäèð.

Ïàëòàðëàðûíû ýåéèíÿðêÿí

Ìþìèí ýöí ÿðçèíäÿ ýåéÿúÿéè ýåéèìëÿðè ìöÿééÿí åäèð

âÿ îíëàðû ýåéèíÿðêÿí ìöhöì áèð hÿãèãÿòè äÿðê åäèð. Áó hÿãè-

ãÿò ýåéèìëÿðèí Àëëàhûí ñàéñûç íåìÿòëÿðèíäÿí áèðè îëìàñû âÿ

îíëàðûí éàðàäûëìàñûíäà áèð ÷îõ hèêìÿòëÿðèí îëìàñûäûð. Áöòöí

èíñàíëàð áó íåìÿòëÿðäÿí ôàéäàëàíûðëàð, àíúàã éàëíûç Ãóðàí ÿõ-

ëàãûíû éàøàéàí ìþìèíëÿð îíëàðà âåðèëÿí áó ýþçÿëëèéèí Àëëàhûí

áèð ëöòôö îëäóüóíó ëàçûìûíúà àíëàéàðàã Îíà øöêöð åäèðëÿð. Ýå-

éèìëÿð ìþìèíÿ äÿðhàë áóíëàðû õàòûðëàäûð: éóí, ïàìáûã âÿ éà

èïÿê ïàëòàðëàðûí, ìöõòÿëèô ýåéèìëÿðèí ìÿíáÿéè úàíëûëàðäûð.

Ýöíäÿëèê hÿéàòûí hÿð àíûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí ýåéèì ÿøéàëàðû

áèòêè âÿ håéâàíëàðäàí ÿëäÿ åäèëèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Àëëàh


23

ÿí ñàäÿñèíäÿí òóòìóø ÿí éöêñÿéèíÿ ãÿäÿð èíñàíûí hÿð úöð ýå-

éèì åhòèéàúûíû þäÿéÿúÿê õöñóñèééÿòëÿðëÿ òÿúhèç îëóíìóø

úàíëûëàðû éàðàòìàñàéäû, áÿhñ åäèëÿí ìÿhñóëëàð äà îëìàçäû.

Èíñàíëàðûí áèð ÷îõó áó hÿãèãÿòëÿðè àíëàñàëàð äà ñàhèá

îëäóãëàðû íåìÿòëÿðè Àëëàhû èíêàð åòäèêëÿðè âÿ éà ãÿôëÿòäÿ îë-

äóãëàðû ö÷öí ãèéìÿòëÿíäèðÿ âÿ òÿãäèð åäÿ áèëìèðëÿð.

Äîüóëäóãëàðû àíäàí åòèáàðÿí åhòèéàú äóéäóãëàðû ïàëòàðëàð îí-

ëàðà âåðèëäèéè ö÷öí ýåéèíìÿê áó èíñàíëàð ö÷öí áèð âÿðäèø

hàëûíû àëìûøäûð. Áó âÿðäèø äÿ îíëàðû áó ýåéèìëÿðèí áèð íåìÿò

îëäóüóíó õàòûðëàìàãäàí âÿ øöêöð åòìÿêäÿí àéûðûð. Ùàëáóêè

Ðÿááèìèçèí äöíéà öçÿðèíäÿêè íåìÿòëÿðè éàðàòìàñûíûí ñÿáÿá-

ëÿðèíäÿí áèðè èíñàíëàðûí áó íåìÿòëÿðÿ ýþðÿ Îíà øöêöð

åòìÿëÿðèäèð. Î hàëäà Ðÿááèìèçèí áèçèì ö÷öí éàðàòäûüû ýåéèì-

ëÿðäÿêè hèêìÿòëÿðè áèçÿ îëàí ôàéäàëàðûíäàí áàøëàéàðàã

àðàøäûðàã.

Ýåéèìëÿð èíñàí âöúóäóíó ñîéóãäàí, ýöíÿøèí çÿðÿðëè

øöàëàðûíäàí, êÿíàðäàí ýÿëÿ áèëÿí çÿðáÿëÿðäÿí, êÿñèëìÿ êèìè

êè÷èê òÿhëöêÿëÿðäÿí ãîðóéàí áèð ãàëõàí ðîëóíó îéíàéûð. ßýÿð

ýåéèì îëìàñàéäû, hÿññàñ áèð äÿðè èëÿ þðòöëÿí èíñàí áÿäÿíè éó-

õàðûäà ñàäàëàäûüûìûç áó úöð ìÿíôè hàäèñÿëÿð óúáàòûíäàí

òåç-òåç çÿðÿð ýþðÿðäè. Áó äà èíñàíà hÿì àüðû âåðÿð, hÿì ñàü-

ëàìëûüûíû òÿhëöêÿ ãàðøûñûíäà ãîéàð, hÿì äÿ äÿðèñèíèí îëäóãúà

ïèñ ýþðöíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàðäû.

Ãîðóéóúóëóã õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí ýåéèìëÿðèí éà-

ðàäûëûøûíäàêû hèêìÿòëÿðäÿí áàøãà áèðèñèíè Ðÿááèìèç Ãóðàíäà

áåëÿ áèëäèðèð:

"Åé Àäÿì îüóëëàðû! Ñèçÿ àéûá éåðëÿðèíèçè þðòÿúÿê áèð

ýåéèì âÿ áèð äÿ áÿçÿêëè ëèáàñ íàçèë åòäèê. Ëàêèí òÿã-

âà ëèáàñû äàhà éàõøûäûð. Áó, Àëëàhûí àéÿëÿðèíäÿíäèð


24

êè, áÿëêÿ, îíóíëà þéöä-íÿñèhÿòÿ ãóëàã àñàñûíûç"

("ßðàô" ñóðÿñè, 26).

Éóõàðûäàêû àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ýåéèì èíñàíà

äàhà ÷îõ åñòåòèê áèð ýþðöíöø âåðèð.

Àéäûíäûð êè, ÿâÿçåäèëìÿç áèð åhòèéàú îëàí ýåéèìëÿð

Àëëàhûí áèçèì èñòèôàäÿìèçÿ âåðäèéè ñîí äÿðÿúÿ ìöhöì áèð íå-

ìÿòäèð. Áóíó àíëàéàí ìþìèí ïàëòàðëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðêÿí

ñîí äÿðÿúÿ äèããÿòëè âÿ ñÿëèãÿëè äàâðàíûð. Áó, ìþìèíèí Àëëàhûí

îíà âåðäèéè íåìÿòëÿðÿ ãàðøû øöêöðëö îëäóüóíó ÿìÿëè ñóðÿòäÿ

ýþñòÿðèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíûí ýÿòèðäèéè õöñóñèééÿòëÿðÿ óéüóí îëàðàã

hÿð ìÿñðÿôèíäÿ íèçàìëû äàâðàíàí ìþìèí ïàëòàð àëàðêÿí äÿ åé-

íè úöð äàâðàíûð. Ìþìèí åhòèéàú äóéäóüó, îíà éàðàøàí âÿ

ìöíàñèá îëàí ïàëòàðû àëûð, ëàçûìñûç éåðÿ ïóë õÿðúëÿéÿðÿê èñðàô-

÷ûëûã åòìèð. "Îíëàð õÿðúëÿäèêäÿ íÿ èñðàô÷ûëûã, íÿ äÿ õÿñèñëèê

åäÿð, áó èêèñè àðàñûíäà îðòà áèð éîë òóòàðëàð" ("Ôóðãàí" ñó-

ðÿñè, 67) àéÿñèíäÿêè hþêìö éåðèíÿ éåòèðèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàíûí äèããÿò åòäè-

éè äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ïàëòàðëàðûí òÿìèç ñàõëàíìàñûäûð. ×öíêè

áó, Ãóðàíäà "Ëèáàñûíû òÿìèçëÿ! Ïèñ øåéëÿðäÿí óçàãëàø!"

("Ìóääÿññèð" ñóðÿñè, 4-5) àéÿëÿðè èëÿ ÿìð åäèëèð. Ìþìèí

Àëëàhûí áó ÿìðëÿðèíè áöòöí äèýÿð ÿìðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè äèã-

ãÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðèð, èìêàí äàõèëèíäÿ, ÿëèíäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð

òÿìèç ýåéèíìÿéÿ ÷àëûøûð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàíûí ýåéèíìÿéÿ

âåðäèéè ÿhÿìèééÿò áóíóíëà ìÿhäóäëàøìûð. Íöìóíÿâè áèð ÿõ-

ëàãà ñàhèá îëàí ìþìèí ö÷öí òÿìèç ýåéèíìÿêëÿ áÿðàáÿð

ìöìêöí ãÿäÿð åñòåòèê âÿ ìöíàñèá ýåéèíìÿê äÿ þíÿìëèäèð.

Ùÿì÷èíèí àéÿäÿêè "áÿçÿêëè ëèáàñ íàçèë åòäèê" ("ßðàô" ñóðÿ-


25

ñè, 26) èôàäÿñè èëÿ ýåéèíìÿéèí åñòåòèêàéà äà óéüóí îëìàñûíà

äèããÿò ÷ÿêèëèá. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ýåéèì òÿðçèíèí âÿ áó

ìþâçóäàêû òþâñèéÿëÿðèíèí îëäóüó hÿäèñëÿðäÿ äÿ þðíÿêëÿð âàð.

Ìÿñÿëÿí, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) íÿâÿñè Ùç.Ùÿñÿí (ð.à.)

îíóí ýåéèì hàããûíäàêû ôèêðèíè áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð: "Ïåéüÿì-

áÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) áèçÿ ÿëäÿ åòäèéèìèç ÿí õîø ÿòèðëÿðè ñöðòìÿéè

ÿìð åäÿðäè".

Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ýåéèì òÿðçè èëÿ áàüëû

ñÿùàáÿëÿðäÿí áèðè áåëÿ áóéóðóð: "Ìÿí Ðÿñóëóëëàhûí (ñ.ÿ.â.)

öçÿðèíäÿ ìöìêöí îëàí ÿí ýþçÿë ëèáàñû ýþðäöì".

Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) ñÿhàáÿëÿðèíäÿí ùàíñûñà õàðèúè

ýþðöíöøöíÿ ÿhÿìèééÿò âåðìÿéÿíäÿ âÿ éà îíóí õàðèúè ýþðö-

íöøö ãàéäàñûíäà îëìàéàíäà îíà äÿðhàë õÿáÿðäàðëûã åäèðäè. Áó

ìþâçóéà àèä áèð hÿäèñ áåëÿäèð:

"ßéíèìäÿ ñàäÿ áèð ëèáàñ îëäóüó hàëäà Ðÿñóëóëëàhûí

(ñ.ÿ.â.) éàíûíà ýÿëìèøäèì. Ìÿíÿ:

"Ñÿíèí ìàëûí éîõäóðìó?" - äåéÿ ñîðóøäó.

"Áÿëè, âàð" - äåéÿ úàâàá âåðäèì.

"Ùàíñû íþâ ìàëäûð?" - äåéÿ ñîðóøäó.

"Ùÿð íþâ ìàëäàí Àëëàh ìÿíÿ âåðìèøäèð" - äåäèì.

"Åëÿ èñÿ Àëëàh Òÿàëà ñÿíÿ áèð ìàë âåðäèéè âàõò Àëëàhûí

âåðäèéè áó íåìÿòèí ÿñÿðè âÿ ôÿçèëÿòè ñÿíèí öçÿðèíäÿ ýþðöíìÿ-

ëèäèð" - äåéÿ áóéóðäó".

Àëëàh Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ ýåéèìëÿðäÿí âÿ áÿçÿê ÿøéàëà-

ðûíäàí öñòöí áèð úÿííÿò íåìÿòè êèìè áÿhñ åäèð. Áó àéÿëÿðäÿí

áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿ-

ðè àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿðÿ äàõèë åäÿúÿêäèð.

Îíëàð îðàäà àëòóí âÿ èíúèëÿðëÿ áÿçÿíÿúÿêëÿð (ãûçûë-


26

äàí âÿ ìèðâàðèäÿí áèëÿðçèêëÿð òàõàúàãëàð), îðàäà ëè-

áàñëàðû äà èïÿêäÿí îëàúàãäûð!" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 23).

"Íàçèê âÿ ãàëûí èïÿêäÿí ëèáàñëàð ýåéèá ãàðøû-ãàðøû-

éà ÿéëÿøÿúÿêëÿð" ("Äóõàí" ñóðÿñè, 53).

"Îíëàðûí ÿéèíëÿðèíäÿ òàôòàäàí âÿ àòëàçäàí (íàçèê âÿ

ãàëûí èïÿêäÿí) éàøûë ëèáàñëàð îëàúàã, îíëàðà ýöìöø-

äÿí áèëÿðçèêëÿð òàõûëàúàãäûð..." ("Èíñàí" ñóðÿñè, 21).

Ðÿááèìèç áó àéÿëÿðäÿ èïÿê âÿ àòëàñ ëèáàñëàðäàí, ýö-

ìöø, ãûçûë âÿ èíúèäÿí hàçûðëàíìûø áÿçÿêëÿðäÿí áÿhñ åòìèøäèð.

Áó áÿçÿêëÿð äöíéà hÿéàòûíäà úÿííÿòäÿêèëÿðèí áèð áÿíçÿðèäèð.

Èìàí ýÿòèðÿí áèð èíñàí ö÷öí áó áÿçÿêëÿðè ýþðìÿê - áóíëàðà

ñàhèá îëñóí âÿ éà îëìàñûí - îíóí úÿííÿòè äöøöíìÿñè âÿ úÿí-

íÿò hÿñðÿòèíèí àðòìàñû ö÷öí áèð âàñèòÿäèð. Ìþìèí áóíëàðûí

éàðàäûëìàñûíäàêû hèêìÿòè ýþðöð âÿ áèëèð êè, äöíéà hÿéàòûíäà

ãàðøûñûíà ÷ûõàí áöòöí íåìÿòëÿð ìöâÿããÿòèäèð. ßñë âÿ ÿáÿäè

îëàí íåìÿòëÿð èñÿ àõèðÿò éóðäóíäàäûð:

"Èìàí ýÿòèðèá éàõøû ÿìÿëëÿð åäÿíëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ

Áèç éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðèí ìöêàôàòûíû çàé åòìÿðèê!

Îíëàðû àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí ßäí úÿííÿòëÿðè ýþçëÿ-

éèð. Îíëàð îðàäà òàõòëàðà ñþéêÿíÿðÿê ãûçûë

áèëÿðçèêëÿðëÿ áÿçÿíÿúÿê, íàçèê âÿ ãàëûí èïÿêäÿí éà-

øûë ïàëòàðëàð ýåéÿúÿêëÿð. Î, íÿ ýþçÿë ìöêàôàò, î íåúÿ

äÿ ýþçÿë ìÿêàíäûð!" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 30-31).

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí ö÷öí ýåéèì

ìÿñÿëÿñèíäÿ ìöhöì ìÿãàìëàðäàí áèðè äÿ èíñàíëàðëà öíñèé-

éÿòäÿ çàhèðè ýþðöíöøöí îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëè îëìàñûäûð. Áóíà

ýþðÿ äÿ ìþìèí èíñàí áàøãàëàðûíû Ãóðàí ÿõëàãûíà äÿâÿò åäÿð-

êÿí þç ýåéèìèíÿ äàhà àðòûã ÿhÿìèééÿò âåðèð. Ìöìêöí ãÿäÿð

ýþçÿë, òÿìèç, ðàhàò ïàëòàðëàð ýåéèíìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó hàë îíóí


27

Àëëàhûí ÿìðëÿðèíÿ îëàí äèããÿòèíè, äèýÿð èíñàíëàðà îëàí hþðìÿò

hèññèíè ýþñòÿðèð.

Ãàðøûñûíäàêû èíñàíûí ïñèõîëîæè äóðóìóíó íÿçÿðÿ àëìàã,

îíóí íÿéè íåúÿ ãÿáóë åäÿúÿéè áàðÿäÿ äöøöíìÿê âÿ î èíñàíà

ñîíñóç ãóðòóëóøó ìöæäÿëÿéÿðêÿí îíà ÿí ýöúëö øÿêèëäÿ òÿñèð

ýþñòÿðìÿéÿ íàèë îëìàã ö÷öí hÿð ñàhÿäÿ îëäóüó êèìè ýåéèì,

ñÿëèãÿ-ñÿhìàí ìÿñÿëÿñèíäÿ äÿ èíúÿ äöøöíúÿëè âÿ hÿññàñ îë-

ìàã éàëíûç âÿ éàëíûç Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí øÿêèëäÿ éàøàéàí

ìþìèí èíñàíëàðà õàñ îëàí áèð õöñóñèééÿòäèð.

Íÿòèúÿ îëàðàã äåéÿ áèëÿðèê êè, èìàí ýÿòèðÿí èíñàí Ïåé-

üÿìáÿðèìèçäÿí (ñ.ÿ.â.) íöìóíÿ ýþòöðöð âÿ èñòÿð åâèíäÿ,

èñòÿðñÿ äÿ úÿìèééÿò è÷èíäÿ äàèìà òÿìèç, ñÿëèãÿëè, ýþçîõøàéàí

ïàëòàðëàð ýåéèíèð, áóíó äà áþéöê çþâã àëàðàã âÿ Àëëàhûí ðàçû-

ëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí åäèð.

Ñÿhÿð éåìÿéè éåéÿðêÿí

Àëëàhûí äöøöíìÿê âÿ äÿðê åòìÿê ãàáèëèééÿòè âåðäèéè

áèð ìþìèí ñÿhÿð éåìÿéèíè éåìÿê ö÷öí ìÿòáÿõÿ ýèðÿíäÿ îíà

âåðèëÿí íåìÿòëÿðèí âÿ ãèäàëàðûí hàìûñûíûí éàðàäûëìàñûíäà áèð

÷îõ èìàí hÿãèãÿòëÿðèíèí ýèçëÿíäèéèíè áèëèð.

Ìÿñÿëÿí, ÿðçàã ìÿhñóëëàðûíû áèøèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åò-

äèéè îä ÿñëèíäÿ þçö äÿ äàõèë îëìàãëà áèð ÷îõ øåéÿ çÿðÿð

âåðÿí, hÿòòà éàíûá éîõ îëìàñûíà ñÿáÿá îëàúàã áèð õöñóñèééÿ-

òÿ ìàëèêäèð. Àíúàã îä ÿðçàã ìÿhñóëëàðûíû éåéèëÿ áèëÿúÿê áèð

hàëà ýÿòèðìÿê (èñèòìÿê, ÷îõ ÷åøèäëè ñÿíàéå ìÿhñóëëàðûíû èñòåh-

ñàë åòìÿê...) ö÷öí çÿðóðèäèð âÿ áó ìÿíàäà áþéöê áèð

íåìÿòäèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, éåð öçöíäÿêè hÿð øåé êèìè îä

äà èíñàíûí õèäìÿòèíÿ âåðèëìèøäèð. Àëëàh áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäè-

ðèð: "Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñûíû Þç òÿðÿôèíäÿí


28

ñèçèí èõòèéàðûíûçà ãîéàí äà Îäóð..." ("Úàñèéÿ" ñóðÿñè, 13).

Áóíóíëà áåëÿ îä èìàí ýÿòèðÿí áèð èíñàí ö÷öí äöíéà

hÿéàòûíäà hÿì äÿ úÿhÿííÿì ÿçàáëàðûíûí áèð õàòûðëàòìàñûäûð.

Àëëàh úÿhÿííÿìäÿ éàøàíàúàã îëàéëàðû Ãóðàíäà òÿñâèð åäÿð-

êÿí øèääÿòëè áèð îääàí áÿhñ åäèð. Ðÿááèìèç èíêàð÷ûëàð ö÷öí

éàðàòäûüû úÿhÿííÿì ÿçàáûíû áÿçè àéÿëÿðäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

"Î ýöí îíëàðà úÿhÿííÿì îäóíäà ÿçàá âåðèëÿúÿê-

äèð" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 13).

"Úÿhÿííÿì îäó îíëàðûí öçöíö éàíäûðàð. Îíëàð

îðàäà äèøëÿðè àüàðìûø âÿçèééÿòäÿ äóðàðëàð" ("Ìó-

ìèíóí" ñóðÿñè, 104).

"Ùÿð êÿñ Àëëàhà âÿ Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíÿ èìàí ýÿ-

òèðìÿñÿ, áèëñèí êè, Áèç êàôèðëÿð ö÷öí úÿhÿííÿì îäó

hàçûðëàìûøûã!" ("Ôÿòh" ñóðÿñè, 13).

Ýöúëö èìàíà ñàhèá îëàí ìþìèí úÿhÿííÿìäÿêè áó øèä-

äÿòëè îä ÿçàáû áàðÿäÿ äöøöíÿíäÿ îíóí ãÿëáèíäÿêè Àëëàh

ãîðõóñó äàhà äà àðòûð. Î, Àëëàhà äóà åäèð âÿ úÿhÿííÿì îäóí-

äàí Îíà ñûüûíûð.

Ñÿìèìè âÿ òÿìÿííàñûç øÿêèëäÿ äöøöíÿí áèð èíñàí ö÷öí

ñÿhÿð éåìÿéè ñöôðÿñèíäÿêè ÿðçàãëàðäà äà áèð ÷îõ hèêìÿòëÿð

âàð. ×þðÿê, áàë, ñöä, ïîìèäîð, áèáÿð, çåéòóí, éóìóðòà, ÷àé,

ãÿhâÿ êèìè äàäëàðû, ãîõóëàðû, ãèäàëûëûã äÿéÿðëÿðè, ðÿíýëÿðè

ôÿðãëè ÿðçàãëàðûí hÿð áèðè áèð íåìÿòäèð. Áóíëàð áÿäÿíè îíóí

åhòèéàú äóéäóüó çöëàëëàð, àìèí òóðøóëàðû, êàðáîhèäðàòëàð, éàü-

ëàð, âèòàìèíëÿð, ìèíåðàëëàð âÿ ìàéåëÿðëÿ òÿìèí åäèðëÿð. Ñàüëàì

áèð hÿéàò éàøàéà áèëìÿê ö÷öí ëàçûìè ãàéäàäà âÿ ìöíòÿçÿì

ãèäàëàíìàã ëàçûìäûð. Àíúàã áó èø ÷ÿòèí, öçöúö âÿ àüûð äåéèë,

èíñàíûí õîøóíà ýÿëÿí áèð hàëäûð. Éåìÿêëÿð, è÷êèëÿð, ìåéâÿëÿð,

òÿðÿâÿçëÿð, òîðòëàð, ïèðîæíàëàð, øèðíèééàòëàð hÿì èíñàíûí hÿð úöð


29

ãèäà åhòèéàúûíû þäÿéèð, hÿì äÿ îíà áþéöê áèð çþâã âåðèð.

Áó ñàäàëàäûãëàðûìûç ÿñëèíäÿ áöòöí èíñàíëàðûí ÷îõ éàõ-

øû áèëäèéè, äöíéàéà ýÿëäèêëÿðè ýöíäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð 24 ñààò

ÿðçèíäÿ ãàðøûëàøäûãëàðû êè÷èê òÿôÿððöàòëàðäûð. Àíúàã èíñàíëàðûí

áèð ÷îõó Ðÿááèìèçèí ýöíäÿëèê hÿéàòäà áèçèì èõòèéàðûìûçà âåð-

äèéè áó ýþçÿëëèêëÿð hàããûíäà ëàçûìûíúà äöøöíìöðëÿð. Ùÿð

áèðèíè âÿðäèø ÿñàñûíäà ãèéìÿòëÿíäèðèð, îíëàðûí íÿ ãÿäÿð äÿéÿð-

ëè îëäóãëàðûíûí ôÿðãèíÿ âàðìûðëàð.

Ëàêèí hàìûñû áèð-áèðèíäÿí ëÿçèç îëàí ãèäàëàð âÿ è÷êèëÿð

èíñàí âöúóäóíà ìöõòÿëèô ôàéäàëàð âåðÿí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê-

äèð âÿ îíëàðûí hàìûñûíûí éàðàäûëûøûíäà áþéöê hèêìÿòëÿð âàð.

Ìÿñÿëÿí, áàë áèð íå÷ÿ ãðàìëûã áèð âöúóäà ñàhèá îëàí àðûëàð òÿ-

ðÿôèíäÿí ìþúöçÿâè áèð øÿêèëäÿ hàçûðëàíûð (ÿòðàôëû ìÿëóìàò

ö÷öí Ùàðóí Éÿhéàíûí "Áàë àðûñû ìþúöçÿñè" àäëû êèòàáûíà áà-

õà áèëÿðñèíèç). Áàë èñòÿð òÿðêèáèíäÿ îëàí âèòàìèí âÿ

ìèíåðàëëàðà, èñòÿðñÿ äÿ èñòåhñàë õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èíñàíëàð

ö÷öí áèð øÿôà ìÿíáÿéèäèð. Ðÿááèìèç áàëûí áó õöñóñèééÿòèíè âÿ

àðûéà áàë hàçûðëàìàüû èëhàì åòäèéèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Ðÿááèí áàë àðûñûíà áåëÿ âÿhé åòäè: "Äàüëàðäà,

àüàúëàðäà âÿ èíñàíëàðûí ãóðäóüó ÷àðäàãëàðäà þçöíÿ

åâëÿð òèê; ñîíðà áöòöí ìåéâÿëÿðäÿí éå âÿ Ðÿááèíèí

ñÿíÿ ýþñòÿðäèéè éîëëà ðàhàò ýåò! Îíëàðûí ãàðûíëàðûí-

äàí èíñàíëàð ö÷öí øÿôà îëàí ìöõòÿëèô ðÿíýëè áàë

÷ûõàð. Øöáhÿñèç êè, áóíäà äà äöøöíöá äÿðê åäÿíëÿð

ö÷öí áèð èáðÿò âàðäûð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 68-69).

Áàëûí íåúÿ éàðàíìàñû áàðÿäÿ äöøöíÿí ìþìèí îíäàêû

éàðàäûëûø ìþúöçÿñèíè àíëàéûð, áàëûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ÷è÷ÿê-

ëÿðèí âÿ ìåéâÿ òóìóðúóãëàðûíûí, íåêòàðû áàëà ÷åâðèëÿí àðûëàðûí

âÿ áàë êèìè áÿíçÿðñèç áèð ãèäàíûí òÿñàäöôÿí âàð îëìàäûüûíû î


30

àí äÿðê åäèð. Áöòöí áóíëàð èñÿ îíóí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíû

àðòûðûð.

Áóíäàí áàøãà, êè÷èê áèð àðûíûí Ðÿááèìèçÿ îëàí èòàÿòè

äÿ áèð èìàí hÿãèãÿòèäèð. Ìþìèí àüëû âÿ øöóðó îëìàäûüû hàëäà

ãöñóðñóç áèð íèçàìëà hå÷ äàéàíìàäàí èøëÿéÿí áàë àðûñûíûí

ýþðäöéö ãöñóðñóç èøëÿðè Àëëàhûí èçíè âÿ èñòÿéè èëÿ hÿéàòà êå-

÷èðäèéèíè äöøöíöá àíëàéàð.

Àëëàh èíñàíëàðà îíëàðûí ôàéäàëàíìàñû ö÷öí âåðäèéè ÿò,

ñöä, ïåíäèð, êÿðÿ éàüû, éóìóðòà êèìè håéâàí ìÿíøÿëè ãèäàëà-

ðûí áèð íåìÿò êèìè ÿhÿìèééÿòèíè "Ìóìèíóí" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ

áèëäèðèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, håéâàíëàðäà äà ñèçèí ö÷öí áèð èáðÿò

âàðäûð. Áèç îíëàðûí ãàðûíëàðûíäà îëàíäàí ñèçÿ è÷èðäè-

ðèê. Îíëàðäà ñèçèí ö÷öí äàhà áèð ÷îõ ìÿíôÿÿòëÿð äÿ

âàðäûð Ùÿì äÿ îíëàðäàí éåéèðñèíèç!" ("Ìóìèíóí"

ñóðÿñè, 21).

Áó àéÿäÿ èíñàíëàðûí håéâàíëàðäàí ÿëäÿ åòäèéè ôàéäàëàð

áàðÿäÿ äàíûøûëàðêÿí "ãàðûíëàðûíäà îëàíäàí" áÿhñ åäèëèð. Ìÿñÿ-

ëÿí, áèð èíÿéèí ãàðíûíäà îíóí éåäèéè ãèäàëàð, è÷äèéè ñó,

äàìàðëàðûíäà àõàí ãàí, äàõèëè îðãàíëàðû âÿ hÿçì îëóíàí ãèäà-

ëàðäàí àðòûã ãàëàíëàð îëóð. Áó ãÿäÿð ãàðûøûã ìàääÿíèí è÷èíäÿí

àüàïïàã áèð ðÿíýäÿ, òÿðòÿìèç âÿ ýþçÿë ãîõóëó, èíñàíà ôàéäà-

ëû îëàí áèð ìàéåíèí, éÿíè ñöäöí ÷ûõìàñû èñÿ ÿñëèíäÿ áþéöê áèð

ìþúöçÿäèð. Öñòÿëèê è÷èíäÿ òóëëàíòû ñàéûëàí ìàääÿëÿðèí äÿ îë-

äóüó áèð éåðäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã ñöä ÿí ñàüëàì øÿðòëÿð

àëòûíäà hàçûðëàíûð.

Àëëàhûí öñòöí åëìèíèí äèýÿð áèð ýþñòÿðèúèñè èñÿ àü ðÿíý-

äÿ îëàí ñöäöí hàçûðëàíäûüû õàììàëûí éàëíûç éàøûë îò

îëìàñûäûð. Àíúàã ñöä âåðÿí håéâàíëàð âöúóäëàðûíäà Àëëàhûí


31

éàðàòäûüû ìöêÿììÿë ñèñòåìëÿðëÿ ãàòû âÿ éàøûë áèð ìàääÿäÿí

äóðó âÿ àü áèð ìàääÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. Ðÿááèìèç ñöäöí éà-

ðàíìàñûíû Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Øöáhÿñèç êè, äàâàðäà (ñàüìàë håéâàíëàðäà) äà ñè-

çèí ö÷öí áèð èáðÿò âàðäûð. Áèç îíëàðûí ãàðûíëàðûíäàêû

ãàíëà èôðàçàò àðàñûíäà îëàí òÿìèç ñöäö ñèçÿ è÷èðäèðèê.

Î, è÷ÿíëÿðèí áîüàçûíäàí ðàhàò êå÷ÿð" ("Íÿhë" ñóðÿ-

ñè, 66).

Áèëäèéèìèç êèìè, ñöä èíñàíûí åhòèéàú äóéäóüó áèð ÷îõ

ìàääÿëÿðäÿí èáàðÿò îëàí çÿíýèí áèð ãèäàäûð âÿ î, hÿì óøàã-

ëàðûí, hÿì äÿ éåòêèí èíñàíëàðûí ãèäàëàíìàñûíäà hÿéàòè

ÿhÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûð.

Ùåéâàíëàðäàí ÿëäÿ åòäèéèìèç äèýÿð áèð ãèäà þçö êè÷èê,

àíúàã ãèäàëàíäûðìà äÿéÿðè éöêñÿê îëàí éóìóðòàäûð. Çöëàë, âè-

òàìèí âÿ ìèíåðàë áàçàñû îëàí éóìóðòàíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè

áàøãà áèð ìþúöçÿäèð. Ùå÷ áèð øöóðà ñàhèá îëìàéàí òîéóã þçö-

íöí áóíà åhòèéàúû îëìàìàñûíà áàõìàéàðàã hÿð ýöí éóìóðòà

hàñèë åäèð âÿ hàñèë åòäèéè éóìóðòàíû ìöêÿììÿë áèð þðòöêëÿ -

ãàáûãëà ãîðóéóð. Éóìóðòà ãàáûüûíûí åëÿ þç è÷èíäÿêè ìàéåíèí

ÿòðàôûíäà íåúÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéè âÿ éà áèð

ãàïàüû îëìàäûüû hàëäà ìàéåíèí ãàáûüûí è÷èíÿ íåúÿ éåðëÿøäè-

ðèëäèéèíè äöøöíìÿê èìàí ñàhèáè îëàí áèð èíñàíûí Àëëàhûí

éàðàòìà ñÿíÿòèíÿ äóéäóüó håéðàíëûüûíû àðòûðûð.

Éåíÿ ñÿhÿð éåìÿéèíèí âàçêå÷èëìÿç è÷êèëÿðèíäÿí îëàí

÷àé áèð áèòêèäÿí ÿëäÿ åäèëèð. Áó áèòêèíèí éàðïàãëàðû ìöÿééÿí

ïðîñåñëÿðäÿí êå÷èðèëäèêäÿí ñîíðà ýþçÿë ãîõóëó âÿ èíñàíûí éó-

õóñóíó ãà÷ûðàí õöñóñèééÿòÿ ñàhèá áèð è÷êè hàëûíà ýÿòèðèëèð. ×àé

äà äàõèë îëìàãëà åéíè òîðïàãäàí ÷ûõàí ìèíëÿðëÿ áèòêè íþâö

îíëàðû éàðàäàí Àëëàhûí ñîíñóç ýöú, åëì âÿ ìÿðhÿìÿòèíè íö-


32

ìàéèø åòäèðèð. Ðÿááèìèçèí "ßíàì" ñóðÿñèíèí 141-úè àéÿñèíäÿ

áèëäèðäèéè êèìè, "Éåð öçÿðèíÿ ñÿðèëìèø âÿ ñÿðèëìÿìèø áàü-

áàüàòëû, äàäëàðû ìöõòÿëèô õóðìàíû âÿ òàõûëû, áèð-áèðèíÿ

áÿíçÿéÿí, hÿì äÿ áÿíçÿìÿéÿí çåéòóíó âÿ íàðû éàðàäàí

Îäóð..."

Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àëëàh éàðàòäûüû ñîíñóç

íåìÿòëÿðäÿí èíñàíëàðà èñòÿäèéè ãÿäÿð ðóçè âåðèð. Àëëàh èíñàí-

ëàðû äöíéà hÿéàòûíäà âàðëûëûãëà âÿ êàñûáëûãëà ñûíàéûð, áó

ñûíàãëàð ãàðøûñûíäà ýþçÿë ÿõëàã ýþñòÿðÿíëÿðäÿí ðàçû îëóð, îí-

ëàðû ñîíñóç úÿííÿò íåìÿòëÿðè èëÿ ìöêàôàòëàíäûðàúàüûíû

Ãóðàíäà áèëäèðèð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè èíñàíëàðûí ñÿhÿð éåìÿéè ñöô-

ðÿñè úöðáÿúöð éåìÿêëÿðëÿ äîëó îëäóüó hàëäà áÿçèñèíÿ éàëíûç

áèð íå÷ÿ íþâëÿ ðóçè âåðèëèð. Àíúàã ìþìèí èìêàíëàðû íÿ îëóð-

ñà îëñóí hÿð çàìàí Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèð

âÿ Îíà áöòöí ñÿìèìèééÿòè èëÿ øöêöð åäèð. Âàðëûäûðñà, áóíà ýþ-

ðÿ ëîâüàëàíìûð, òÿêÿááöð ýþñòÿðìèð, hÿääèíè àøìûð. ßýÿð

êàñûáäûðñà, áóíà ýþðÿ hÿòòà àçàúûã äà îëñà êÿäÿðëÿíìèð âÿ áó-

íóí ñûõûíòûñûíû éàøàìûð.

Ìþìèí Àëëàhûí îíó ñûíàäûüûíû âÿ äöíéà hÿéàòûíäàêû

hÿð øåéèí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó àíëàéûð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãó-

ðàíäà èíñàíëàðû õåéèðëÿ âÿ øÿðëÿ ñûíàéàúàüûíû "...Áèç ñèçè øÿð

âÿ õåéèðëÿ èìòàhàíà ÷ÿêÿðèê. Âÿ ñèç àíúàã áèçèì höçóðó-

ìóçà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 35) àéÿñè èëÿ

áèëäèðèð. Áó ñÿáÿáëÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí

îíà âåðèëÿí íåìÿòëÿðèí äåéèë, íåìÿòëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ íöìà-

éèø åòäèðäèéè äàâðàíûøûíûí Àëëàh äÿðýàhûíäà áèð ÿâÿçèíèí

îëäóüóíó áèëèð. Ìþìèí èíñàí èìêàíëàðû ìÿhäóä îëñà äà

Àëëàhà ãÿëáÿí øöêöð åäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ñÿìèìèééÿòëÿ øöêöð

åäÿíëÿðÿ íåìÿòëÿðèíè àðòûðàúàüûíû áèëäèðìèø, íàíêîðëóã åäÿíëÿ-


33

ðÿ èñÿ ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð:

"Éàäûíûçà ñàëûí êè, î çàìàí Ðÿááèíèç áóíó áèëäèð-

ìèøäè: "ßýÿð øöêöð åòñÿíèç, ñèçÿ àðòûðàúàüàì. Éîõ,

ÿýÿð íàíêîðëóã åòñÿíèç, Ìÿíèì ÿçàáûì, hÿãèãÿòÿí,

øèääÿòëèäèð!"" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 7).

ßòðàôäàêû ãöñóðñóç éàðàäûëûø äÿëèëëÿðè áàðÿäÿ äöøöíÿí

èíñàí áóíëàðû àñàíëûãëà éåéÿ áèëìÿñè ö÷öí éàðàäûëìûø îëàí àü-

çûíûí ãóðóëóøóíäàêû âÿ ôóíêñèéàëàðûíäàêû hèêìÿòëÿðè äÿ ýþðöð.

Áåëÿ êè, èíñàíûí éåìÿê éåéÿ áèëìÿñè ö÷öí îíóí äîäàãëàðû,

äèøëÿðè, äèëè, ÷ÿíÿ ñöìöéö, òöïöðúÿê âÿçèëÿðè, ìèëéàðäëàðëà hö-

úåéðÿñè áèð hàðìîíèéà øÿêëèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóðàäà

ñþháÿò åëÿ áèð ìöêÿììÿë òÿøêèëàòäàí ýåäèð êè, áèð ÷îõ ïðîñåñ-

ëÿð áèð àíäà hå÷ áèð ãöñóð îëìàäàí hÿéàòà êå÷èðèëèð. Äèøëÿð

ãèäàíû ãîïàðûá ïàð÷àëàéàðêÿí äèë äàéàíìàäàí îíó òÿêðàð-òÿê-

ðàð ÷åéíÿíìÿñè ö÷öí äèøëÿðèí àðàñûíà äàøûéûð. ×ÿíÿ ñöìöéö

ñàhèá îëäóüó ýöúëö ÿçÿëÿëÿðèí êþìÿéè èëÿ äèøëÿðèí ãèäàíû ÷åé-

íÿìÿñèíÿ êþìÿê åäèð âÿ äèëëÿ àhÿíýäàð áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò

åäèð. Äîäàãëàð èñÿ éåìÿéèí ÷þëÿ ÷ûõìàìàñû ö÷öí ãàïû ðîëóíó

îéíàéûð.

Áóíäàí áàøãà, áó îðãàíëàðûí hÿð áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí

ïàð÷àëàðûí þç è÷ÿðèñèíäÿ äÿ ãöñóðñóç áèð èøáèðëèéè âàð. Ìÿñÿ-

ëÿí, äèøëÿðèí hÿð áèðè éåðëÿøäèéè éåðÿ âÿ ãóðóëóøóíà ýþðÿ

ãîïàðìà, ÷åéíÿìÿ êèìè âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð. Áöòöí

äèøëÿð éåðëÿðèíÿ âÿ âÿçèôÿëÿðèíÿ óéüóí âÿ íèçàìëû áèð øÿêèëäÿ

ñûðàëàíìûø, hàìûñû ãàðøûñûíäàêû äèøëÿ îðòàã áèð øÿêèëäÿ ôÿàëèé-

éÿò ýþñòÿðÿ áèëÿúÿêëÿðè ãÿäÿð óçàíìûø âÿ ñàáèò áèð áîéäà

ãàëìûøäûð.

ßëáÿòòÿ, áó îðãàíëàð àüûëà âÿ øöóðà ìàëèê äåéèëëÿð, îí-

ëàðûí þç àðàëàðûíäà îðòàã ãÿðàðà ýÿëèá èøáèðëèéè ãóðìàñûíäàí


34

ñþháÿò áåëÿ ýåäÿ áèëìÿç. Éóõàðûäà ãûñàúà áÿhñ åäèëÿí õöñó-

ñè âÿ öñòöí íèçàìëàíìà òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ

áèëìÿç. ×öíêè hÿð ïàð÷àíûí ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäÿ ýþðÿ òàì

îëìàñû ëàçûìûíúà ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. Øöáhÿñèç êè, áó ìþhòÿ-

øÿì ïëàí "Ùÿð øåéè éàðàòìûø âÿ îíó òÿòáèã åòìèø"

("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 2) îëàí Ðÿááèìèçÿ àèääèð. Àëëàh áóíëàðûí

hàìûñûíû èíñàíûí ðàhàò âÿ çþâã àëàúàã øÿêèëäÿ éåìÿê éåìÿ-

ñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí éàðàòìûøäûð.

Ìþìèíèí hàããûíäà äöøöíäöéö äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ

ìÿòáÿõäÿêè éåìÿêëÿðèí ãîõóëàðûíûí âÿ äàäëàðûíûí hå÷ áèð ÷ÿ-

òèíëèê ÷ÿêìÿäÿí hèññ åòìÿñèäèð. Áó, èíñàíûí ìàëèê îëäóüó

ìöêÿììÿë ñèñòåìëÿð ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Äàä âÿ ãîõó-

áèëìÿ äóéüóëàðû áèð þìöð áîéó äàéàíûá äèíúÿëìÿäÿí âÿ hå÷

áèð õÿòà åòìÿäÿí îíóí àäûíäàí ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Öñòÿëèê

áóíëàð ö÷öí hÿð hàíñû áèð ÿâÿç þäÿìÿìèø, áåëÿ áèð áàúàðûüû

ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí hå÷ áèð òÿhñèë àëìàìûø, õöñóñè áèð úÿhä ýþñ-

òÿðìÿìèøäèð.

Èíñàí ÿýÿð äàäáèëìÿ ñèñòåìè èëÿ òÿúhèç åäèëìèø îëìà-

ñàéäû, áó hàëäà ÷åøèä-÷åøèä éåìÿêëÿðèí, øèðíèééàòëàðûí, ÿòëÿðèí,

áàëûãëàðûí, òÿðÿâÿçëÿðèí, øîðáàëàðûí, ñàëàòëàðûí, ïèðîæíàëàðûí, ÷þ-

ðÿêëÿðèí, ìåéâÿëÿðèí, è÷êèëÿðèí, ìöðÿááÿëÿðèí, äîíäóðìàëàðûí

øöáhÿñèç êè, hå÷ áèð ìÿíàñû îëìàçäû. Áóíäàí áàøãà, áóíëàð

ëÿççÿòëè îëìàéà, äàäñûç, éàâàí, íàõîø, ìÿäÿ áóëàíäûðûúû âÿ éà

íàðàhàòåäèúè îëà áèëÿðäè. Øöáhÿ éîõäóð êè, äàäëàð âÿ äàäáèëìÿ

ñèñòåìè èíñàí ö÷öí õöñóñè îëàðàã éàðàäûëìûøäûð. Àëëàh ýþçÿë âÿ

òÿìèç ãèäàëàðû èíñàíëàð ö÷öí éàðàòäûüûíû Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Ñèçèí ö÷öí éåðè ìÿñêÿí, ýþéö òàâàí åäÿí, ñèçÿ ñó-

ðÿò âåðÿí, ñóðÿòëÿðèíèçè ýþçÿëëÿøäèðÿí, ñèçÿ òÿìèç

íåìÿòëÿðäÿí ðóçè âåðÿí Àëëàhäûð! Áó ñèçèí Ðÿááèíèç


35

îëàí Àëëàhäûð. Àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh íÿ ãÿäÿð

óúàäûð!" ("Ìþìèí" ñóðÿñè, 64).

Øöáhÿñèç êè, äöøöíÿí âÿ àüûëëû èíñàíëàð ö÷öí hÿð äàä

Àëëàhû ëàçûìûíúà ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ, Îíó ìèííÿòëÿ õàòûðëàìà-

üà, Îíó óúàëòìàüà âÿ Îíà øöêöð åòìÿéÿ áèð âàñèòÿäèð. Ëÿçèç

éåìÿê âÿ è÷êèëÿðèí hàìûñûíûí Àëëàhäàí áèð íåìÿò îëäóüóíó

áèëÿí ìþìèí äÿ hÿð äÿôÿ ñöôðÿéÿ ÿéëÿøÿíäÿ áóíëàðûí hàããûí-

äà äöøöíöð âÿ Ðÿááèìèçÿ øöêöð åäèð. Àëëàh Ãóðàíäà áåëÿ

áèëäèðèð:

"Þëö òîðïàã îíëàð ö÷öí áèð äÿëèëäèð. Áèç îíó äèðèë-

äèð, îðàäàí äÿíÿëÿð ÷ûõàðäûðûã, îíëàð äà îíäàí

éåéèðëÿð. Áèç îðàäà õóðìà âÿ öçöì áàüëàðû ÿìÿëÿ

ýÿòèðèð, áóëàãëàð ãàéíàäûðûã êè, îíëàðûí ìåéâÿëÿðèí-

äÿí âÿ þç ÿëëÿðè èëÿ áåúÿðäèêëÿðèíäÿí éåñèíëÿð. Ùÿëÿ

äÿ øöêöð åòìÿçëÿð?" ("Éàñèí" ñóðÿñè, 33-35).

"Ìÿýÿð Áèçèì Þç ÿëëÿðèìèçëÿ îíëàð ö÷öí äàâàðëàð

éàðàòäûüûìûçû âÿ þçëÿðèíèí äÿ îíëàðà ñàhèá îëäóãëà-

ðûíû ýþðìöðëÿðìè?! Áóíëàðû îíëàðûí èõèòèéàðûíà

âåðäèê. Îíëàðäàí ìèíäèêëÿðè äÿ âàð, ÿòèíè éåäèêëÿðè

äÿ. Îíëàðûí ìÿíôÿÿòëÿðè âÿ è÷ÿúÿêëÿðè äÿ âàð. Ùÿëÿ

äÿ øöêöð åòìÿçëÿðìè?" ("Éàñèí" ñóðÿñè, 71-73).

Áÿçè èíñàíëàð èñÿ îíëàðûí åhòèéàúëàðûíû hÿéàòëàðû áîéóí-

úà ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ þäÿéÿí, ôÿðãëè ãîõóëàðà âÿ äàäëàðà

ñàhèá îëàí ëÿççÿòëè ãèäàëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã

ñîí äÿðÿúÿ ìöhöì îëàí áÿçè hÿãèãÿòëÿð áàðÿäÿ hå÷ äöøöí-

ìöðëÿð. Áó áÿíçÿðñèç íåìÿòëÿðè Àëëàhûí îíëàð ö÷öí õöñóñè

îëàðàã éàðàòäûüûíû âÿ îíëàðà áÿõø åòäèéèíè, áóíëàðà ýþðÿ

Àëëàhà øöêöð åòìÿéèí âàúèá îëäóüóíó äÿðê åòìèðëÿð. Ùàëáóêè

áó, ÷îõ éàíëûø áèð äàâðàíûøäûð. Èíñàíëàð óíóòìàìàëûäûð êè, îí-


36

ëàð àõèðÿòäÿ Àëëàhà øöêöð åäèá-åòìÿäèêëÿðè áàðÿäÿ ñîðüó-ñóàë

îëóíàúàãëàð.

Áóðàäà ìöhöì áèð ìÿãàìû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð:

ìþìèí èíñàí þç áÿäÿíèíèí Àëëàhûí îíà âåðäèéè áèð ÿìàíÿò îë-

äóüóíó, áó áÿíçÿðñèç íåìÿòÿ ÿí éàõøû ãóëëóã åòìÿéÿ

úàâàáäåh îëäóüóíó âÿ áóíà ýþðÿ ñàüëàì ãèäàëàíìàíûí ëàçûì

ýÿëäèéèíè àíëàéûð. Ñàëåh ÿìÿëëÿð åòìÿñè ö÷öí ñàüëàì îëìàñû-

íûí, áóíóí ö÷öí äÿ ëàçûìè âÿ íèçàìëû øÿêèëäÿ ãèäàëàíìàüûí

ëàçûì îëäóüóíó áèëèð. Âöúóäóíäà 100 òðèëéîí höúåéðÿíèí èíêè-

øàô åòìÿñè, éåíèëÿøìÿñè âÿ íèçàìëà ÷àëûøìàñû ö÷öí áöòöí

ãèäàëàðäàí åhòèéàúûíû þäÿéÿúÿê ãÿäÿð èñòèôàäÿ åòìÿñèíèí çÿðó-

ðè îëäóüóíó áèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èñòÿð ñÿhÿð éåìÿéèíäÿ, èñòÿðñÿ

äÿ ýöí ÿðçèíäÿ òÿìèç, ñàüëàì âÿ òÿáèè ãèäàëàðäàí èñòèôàäÿ

åäèð, íÿ ãÿäÿð úÿëáåäèúè âÿ éà ëÿççÿòëè ýþðöíñÿ äÿ çÿðÿðëè ãè-

äàëàðäàí ÷ÿêèíèð, áó ìÿñÿëÿäÿ òÿíáÿëëèê âÿ áèýàíÿëèê äÿ

åòìèð. Ìÿñÿëÿí, îðãàíëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíèí, âöúóäóíóí çÿhÿð-

ëè ìàääÿëÿðäÿí òÿìèçëÿíìÿñèíèí, áèòêèíëèéèíèí,

éîðüóíëóüóíóí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíûí ñóéà áàüëû îëäóüóíó áè-

ëèð âÿ ýöí ÿðçèíäÿ ãàéäàñûíúà ñó è÷ìÿéÿ äèããÿò éåòèðèð.

Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) äÿ ñóéóí ÿhÿìèééÿòèíÿ áèð íå÷ÿ äÿ-

ôÿ äèããÿò éåòèðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, áèð ñÿôÿð çàìàíû áèð éåðäÿ

äàéàíìûø âÿ éàíûíäàêûëàðäàí ñó èñòÿìèøäè. ßëèíè âÿ öçöíö éó-

äóãäàí ñîíðà ñóäàí è÷ìèø âÿ éàíûíäàêû ñÿhàáÿëÿðèíÿ äÿ "Ñèç

äÿ öçöíöçÿ, áîéíóíóçà áèð àç ñó òþêöí" äåìèøäè. Ïåéüÿìáÿ-

ðèìèç (ñ.ÿ.â.) ñó è÷äèêäÿí ñîíðà áåëÿ äóà åòìèøäè: "Ðÿhìÿòè

èëÿ ñóéó äàäëû éàðàäàí, àúû âÿ äóçëó éàðàòìàéàí Àëëàhà hÿìä

îëñóí".


37

Éîëäà ýåäÿðêÿí

Ñÿhÿð éåìÿéèíè éåéÿí âÿ hàçûðëûãëàðûíû òàìàìëàéàí

èíñàíëàðû èø éåðëÿðèíäÿ, ìÿêòÿáëÿðèíäÿ âÿ éà ôÿðãëè øÿðàèòëÿðäÿ

ìöõòÿëèô èøëÿð ýþçëÿéèð. Èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíóí àõøàì äöø-

ìÿçäÿí ÿââÿë ìöÿééÿí èøëÿðè îëóð. Àëëàh Ãóðàíäà áóíó

"...ýöíäöç ñÿíèí óçóí-óçàäû äàâàì åäÿí èøëÿðèí âàðäûð"

("Ìóçÿììèë" ñóðÿñè, 7) âÿ "...ýöíäöçö äÿ hÿéàò éàðàäàí

Îäóð" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 47) øÿêëèíäÿ áèëäèðèð.

Ìþìèí ãàðøûñûíäàêû hÿð ýöíö Àëëàhûí ðàçûëûüûíû, ñåâýè-

ñèíè âÿ úÿííÿòèíè ãàçàíìàã âÿ õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿê ö÷öí éåíè

áèð ôöðñÿò êèìè ýþðöð. Èøëÿðè íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñà äà Àëëàhûí ðà-

çûëûüûíû ãàçàíìàüû áèð àí áåëÿ óíóòìóð. Ìþìèí èíñàí

Ùç.Ñöëåéìàíûí "...Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ ìÿíèì þçöìÿ âÿ àòà-

àíàìà åhñàí áóéóðäóüóí íåìÿòÿ øöêöð åòìÿê, Ñÿíèí ðàçû

ãàëàúàüûí éàõøû èø ýþðìÿê ö÷öí èëhàì âåð! Âÿ ìÿíè Þç

ìÿðhÿìÿòèíäÿ ñàëåh áÿíäÿëÿðèíèí çöìðÿñèíÿ äàõèë åò!"

("Íÿìë" ñóðÿñè, 19) àéÿñèíäÿ áèëäèðèëÿí äóàñûíû þçöíÿ íöìó-

íÿ ýþòöðöð âÿ ýöí ÿðçèíäÿ ýþðÿ áèëÿúÿéè èøëÿðè Ðÿááèìèçèí

îíà èëhàì åòìÿñèíè äèëÿéèð.

Èøÿ, ìÿêòÿáÿ âÿ éà óíèâåðñèòåòÿ ýåòìÿê ö÷öí åâäÿí ÷û-

õàí hÿð êÿñ ÿñëèíäÿ áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿê ëàçûì ýÿëÿí áèð ÷îõ

âàðëûã âÿ hàäèñÿëÿðëÿ öç-öçÿ ãàëûð. Èíñàíûí ýþðäöéö hÿð áèð èø

Àëëàhûí åëìè äàõèëèíäÿ âÿ Îíóí èçíè èëÿ áàø âåðèð. Áó hÿãèãÿ-

òè àüëûíäàí ÷ûõàðìàéàí ìþìèí áàøûíû éóõàðû ãàëäûðàíäà ýþé

öçöíöí ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ýþðöð. "Ýþéö

ãîðóíóá ñàõëàíûëàí áèð òàâàí åòäèê..." ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 32)

àéÿñèíèí òÿúÿëëèñè èëÿ ãàðøûëàøäûüûíû àíëàéûð.

Ýþé öçöíöí "ãîðóíìóø òàâàí" îëìà õöñóñèééÿòè


38

îíóí ñàhèá îëäóüó àòìîñôåðäÿí ãàéíàãëàíûð. Éåð êöðÿñèíè

ÿhàòÿ åäÿí àòìîñôåð úàíëû àëÿìèí äàâàì åòìÿñè ö÷öí hÿéàòè

ÿhÿìèééÿòëè ïðîñåñëÿðè éåðèíÿ éåòèðèð. Àòìîñôåð êîñìîñäàí

ýÿëÿí âÿ úàíëûëàð ö÷öí çÿðÿðëè îëàí øöàëàðû ôèëòðäÿí êå÷èðèð. Éå-

ðÿ äîüðó éàõûíëàøàí áþéöêëö-êè÷èêëè áèð ÷îõ ìåòåîðèòëÿðè

ÿðèäÿðÿê îíëàðûí Éåðÿ âÿ úàíëûëàðà çÿðÿð âåðìÿñèíÿ ìàíå

îëóð, Éåðè êîñìîñóí òÿõìèíÿí ìÿíôè 270 äÿðÿúÿëèê äîíäóðó-

úó ñîéóüóíäàí ãîðóéóð. Èíñàíëàðûí áèð ÷îõó áóíó ëàçûìûíúà

ãèéìÿòëÿíäèðìÿñÿëÿð äÿ Àëëàh hÿéàò ö÷öí èäåàë áèð ìöhèò éà-

ðàòìûø âÿ îíëàðû ýþé öçöíäÿí ýÿëÿí òÿhëöêÿëÿðäÿí

ãîðóìóøäóð.

Àëëàh ýþéö ìöøàhèäÿ åäÿí áèð ìþìèíèí hàðìîíèê âÿ

ãöñóðñóç éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíè ãûñà ìöääÿòäÿ àíëàéàúàüûíû Ãó-

ðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Éåääè ýþéö ãàò-ãàò éàðàäàí äà Îäóð. Ñÿí Ðÿhìà-

íûí éàðàòäûüûíäà hå÷ áèð óéüóíñóçëóã ýþðìÿçñÿí.

Áèð ýþçöíö ãàëäûðûá áàõ, hå÷ îðàäà áèð éàðûã ýþðÿ

áèëÿðñÿíìè?! Ñîíðà ýþçöíö ãàëäûðûá èêè äÿôÿ áàõ.

Ýþç îðàäà çÿèô, éîðüóí äöøÿðÿê éåíÿ äÿ ñÿíÿ òÿðÿô

ãàéûäàúàãäûð!" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 3-4).

Àëëàh ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëûøûíäà áóíà èìàíè áèð

äÿðèíëèêëÿ áàõàíëàð ö÷öí äÿëèëëÿð îëäóüóíó Ãóðàíäà áåëÿ õÿ-

áÿð âåðèð:

"Ìÿýÿð îíëàð áàøëàðûíûí öñòöíäÿêè ýþéÿ áàõûá îíó

íåúÿ éàðàòäûüûìûçû, íåúÿ áÿçÿäèéèìèçè âÿ îðàäà hå÷

áèð éàðûã îëìàäûüûíû ýþðìöðëÿðìè?! Åëÿúÿ äÿ éåðè

íåúÿ äþøÿäèéèìèçè, îðàäà ìþhêÿì äóðàí äàüëàð éà-

ðàòäûüûìûçû, hÿð úöð ýþçÿë íþâäÿí éåòèøäèðäèéèìèçè

ýþðìöðëÿðìè?! Äþíöá ãàéûäàí hÿð áèð áÿíäÿ ö÷öí


39

èáðÿò äÿðñè âÿ þéöä-íÿñèhÿò îëñóí äåéÿ åòäèê"

("Ãàô" ñóðÿñè, 6-8).

Áàõûøëàðûíû ýþé öçöíäÿí éåðÿ ÷åâèðÿí ìþìèí áàøãà áèð

éàðàäûëûø äÿëèëè èëÿ ãàðøûëàøûð. Öçÿðèíäÿ àðõàéûí éåðèäèéè éåðèí

àëòû ìàãìà äåéèëÿí áèð "àëîâ òÿáÿãÿñè" èëÿ þðòöëöá. Öñòÿëèê

éåð ãàáûüû ñîí äÿðÿúÿ èíúÿäèð, éÿíè áó àëîâ èíñàíûí hàðàäàñà

åëÿ àéàãëàðûíûí àëòûíäàäûð. Áåëÿ êè, éåð öçö ãàáûüûíûí áöòöí

éåðÿ íèñáÿòÿí ãàëûíëûüû áèð àëìà ãàáûüûíûí áöòöí àëìàéà íèñ-

áÿòÿí ãàëûíëûüûíà áÿíçÿäèëÿ áèëÿð. Áó hÿãèãÿòëÿðè àüëûíäàí

êå÷èðÿí ìþìèí éåðèí âÿ éåð öçÿðèíäÿêè áöòöí úàíëûëàðûí

Àëëàhûí èçíè èëÿ, Îíóí éàðàòäûüû ãöñóðñóç áèð òàðàçëûã ñàéÿñèí-

äÿ éàøàäûãëàðûíû âÿ òÿhëöêÿñèç áèð øÿðàèòäÿ hÿéàòëàðûíà äàâàì

åòäèêëÿðèíè áèð äàhà àíëàéàð.

Äöíéàéà hèêìÿò ýþçö èëÿ áàõàí ìþìèíëÿð ÿòðàôäàêû

ýþçÿëëèêëÿðè âÿ éàðàäûëûø ìþúöçÿëÿðèíè î àí äÿðê åäèðëÿð. Ìÿ-

ñÿëÿí, hàâàäà ñöçÿí ãóøëàð, äöêàíûí âèòðèíèíè áÿçÿéÿí âÿ

úÿëáåäèúè ðÿíýëÿðÿ ñàhèá îëàí ìåéâÿëÿð, øèðíèééàò ìàüàçàñûí-

äàí éàéûëàí ãîõóëàð Àëëàhûí íåìÿòëÿðè îëäóüó ö÷öí áèð

ìþìèíÿ äèýÿð èíñàíëàðûí äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè ìÿíàëàð èôàäÿ

åäèð.

Êö÷ÿäÿ éåðèéÿðêÿí ãàðøûñûíà ÷ûõàí ñàéñûç "äÿëèëëÿð" áà-

ðÿäÿ äöøöíÿí ìþìèí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ þç äàâðàíûøëàðûíà

äèããÿò éåòèðèð. Ìÿñÿëÿí, î, øèøèðòìÿ âÿ ðèéàêàðëûãäàí óçàã áèð

øÿêèëäÿ éåðèéèð. ×öíêè Àëëàh "Éåðèøèíäÿ ìöâàçèíÿò ýþçëÿ..."

("Ëîüìàí" ñóðÿñè, 19) àéÿñè èëÿ òÿâàçþêàð áèð éåðèø øÿêëèíèí

äîüðó îëäóüóíó õÿáÿð âåðèð. Òÿâàçþêàð îëàí èíñàí Àëëàhûí

ÿìðèíÿ èòàÿò åäÿðÿê áöòöí äàâðàíûøëàðûíäà îëäóüó êèìè éåðè-

øèíäÿ äÿ îðòà áèð éîë òóòìàãëà Àëëàh äÿðýàhûíäà äà,

ìþìèíëÿðèí ýþçöíäÿ äÿ ìþòÿáÿð áèð ìÿðòÿáÿéÿ ýÿëèð.


40

Ìþìèíëÿð èíñàíû éàðàäàíûí âÿ îíà áöòöí õöñóñèééÿòëÿ-

ðèíè âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó áèëèðëÿð. Àíúàã Ãóðàí ÿõëàãûíäàí

óçàã éàøàéàí èíñàíëàð áó hÿãèãÿòè ãóëàãàðäûíà âóðóð âÿ ìà-

ëèê îëäóãëàðû õöñóñèééÿòëÿðèí þçëÿðèíÿ àèä îëäóüóíó

äöøöíöðëÿð. Ýþçÿëëèêëÿðèíè, çÿíýèíëèêëÿðèíè, áèëèêëè âÿ áàúàðûã-

ëû îëìàëàðûíû þçëÿðèíÿ àèä åäÿí áó èíñàíëàð ëîâüàëàíûð,

òÿêÿááöð ýþñòÿðèðëÿð. Òÿêÿááöð ýþñòÿðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ èíñàí-

ëàðû ÿçìÿê âÿ îíëàðà þç öñòöíëöêëÿðèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðëÿð.

Áó äöøöíúÿëÿðè þçöíö áöòöí ñþçëÿðèíäÿ âÿ äàâðàíûøëàðûíäà

ýþñòÿðäèéè êèìè þç ÿêñèíè éåðèøëÿðèíäÿ äÿ òàïûð. Ùàëáóêè hÿð

áèð èíñàí Àëëàhûí öñòöí åëìè âÿ ãöäðÿòè ãàðøûñûíäà àúèçäèð, hÿ-

éàòûíûí hÿð àíûíäà Àëëàhà ìþhòàúäûð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè äÿðê

åòìÿéÿí èíñàíëàðà Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ õÿáÿðäàðëûã åäèð, òÿêÿá-

áöð ýþñòÿðìÿéè Ãóðàíäà áåëÿ éàñàãëàéûð:

"Àäàìëàðäàí òÿêÿááöðëÿ öç ÷åâèðìÿ, éåð öçöíäÿ

ëîâüà-ëîâüà ýÿçèá äîëàíìà. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh hå÷

áèð þçöíäÿí ðàçûíû, ëîâüàëàíûá ôÿõð åäÿíè ñåâìÿç!"

("Ëîüìàí" ñóðÿñè, 18).

"Éåð öçöíäÿ òÿêÿááöðëÿ ýÿçèá äîëàíìà. ×öíêè ñÿí

íÿ éåðè éàðà áèëÿð, íÿ äÿ éöêñÿëèá äàüëàðà ÷àòà áè-

ëÿðñÿí" ("Èñðà" ñóðÿñè, 37).

Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàéàí áèð èíñàí àúèçëèéèíè, Àëëàhûí èç-

íè èëÿ éàøàäûüûíû, ñàhèá îëäóüó hÿð øåéè âåðÿíèí êàèíàòûí òÿê

ñàhèáè îëàí Àëëàh îëäóüóíó hÿìèøÿ áèëèð. Ùÿð çàìàí áó äö-

øöíúÿ èëÿ éàøàäûüû ö÷öí äÿ ÿòðàôûíäàêû hÿð áèð hàäèñÿíè

Ãóðàíà ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð.

Àéäûíäûð êè, èíñàí ýöí ÿðçèíäÿ éåðèéÿðÿê hÿääèíäÿí

àðòûã ìÿñàôÿ ãÿò åäÿ áèëìÿç. Éåðèìÿê ãûñà ìÿñàôÿëÿð ö÷öí

àñàí áèð ïðîñåñ âÿ Àëëàhûí èíñàíà âåðäèéè áþéöê áèð íåìÿòäèð.


41

Àíúàã èíñàíûí óçóí áèð ìÿñàôÿíè éåðèìÿéÿ ýöúö ÷àòìàç, ìö-

ÿééÿí áèð âàõòäàí ñîíðà îíóí áÿäÿíè éîðóëóð âÿ äàhà àðòûã

éåðèìÿñèíÿ èìêàí âåðìèð. Ãóëëàðûíûí áó àúèçëèéèíè áèëÿí Àëëàh

àñàí áèð øÿêèëäÿ ìÿíçèëáàøûíà ÷àòìàã ö÷öí îíëàðû àïàðàúàã

håéâàíëàð âÿ ìèíèê âàñèòÿëÿðè éàðàäûá. Àëëàhûí Þç ãóëëàðûíà

ãàðøû ìÿðhÿìÿòèíèí âÿ øÿôãÿòèíèí ýþñòÿðèúèñè îëàí áó áþéöê

ëöòôöíöí õÿáÿð âåðèëäèéè Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

"Îíëàð ñèçèí éöêëÿðèíèçè þçöíöçö éîðìàäàí ÷àòà

áèëìÿéÿúÿéèíèç áèð þëêÿéÿ äàøûéàðëàð. Ùÿãèãÿòÿí,

Ðÿááèí øÿôãÿòëèäèð, ìÿðhÿìÿòëèäèð! Ñèçèí ìèíìÿéè-

íèçäÿí þòðö, hÿì äÿ çèíÿò ö÷öí àòû, ãàòûðû âÿ

óçóíãóëàüû, hÿëÿ ñèçèí áèëìÿäèéèíèç íå÷ÿ-íå÷ÿ øåéëÿð

äÿ éàðàäàúàãäûð" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 7-8).

"...Âÿ Î Àëëàh êè, úèôòëÿð õÿëã åòäè, ñÿâàð îëäóüóíóç

ýÿìèëÿðè âÿ håéâàíëàðû éàðàòäû" ("Çóõðóô" ñóðÿñè,

12).

"Ìÿýÿð Àëëàhûí éåðäÿ îëàíëàðû, äÿíèçäÿ Îíóí ÿì-

ðèëÿ öçÿí ýÿìèëÿðè ñèçÿ ðàì åòäèéèíè âÿ Îíóí èçíè

îëìàäàí éåðÿ äöøÿ áèëìÿìÿñè ö÷öí ýþéö òóòóá ñàõ-

ëàäûüûíû ýþðìöðñÿíìè? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh èíñàíëàðà

øÿôãÿòëèäèð, ìÿðhÿìÿòëèäèð!" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 65).

Àëëàh äÿìèð âÿ ïîëàä êèìè ìåòàëëàð âÿ ìöõòÿëèô èì-

êàíëàð éàðàäûá, èíñàíëàðà áóíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ìöõòÿëèô

ìèíèê âàñèòÿëÿðè äöçÿëòìÿéè èëhàì åäèá. Èíñàíëàð äà Àëëàhûí

èçíè èëÿ ìàøûí, àâòîáóñ, ãàòàð, ýÿìè, òÿééàðÿ êèìè ìèíèê âà-

ñèòÿëÿðè éàðàäûáëàð. Áåëÿëèêëÿ äÿ Ðÿááèìèç èíñàíëàðûí ýöúöíöí

÷àòìàéàúàüû éîë÷óëóãëàðû îíëàðà àñàíëàøäûðûá. Èíñàíëàðûí âÿçè-

ôÿñè èñÿ îíëàðà âåðèëÿí áèð ìèíèê âàñèòÿñèíÿ ìèíÿðêÿí áó

íåìÿòëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ Àëëàhû õàòûðëàìàã, Îíóí àäûíû óúàëò-


42

ìàã âÿ Îíà øöêð åòìÿêäèð. Àëëàh áóíó Ãóðàíäà áåëÿ áèëäè-

ðèð:

"Îíà ýþðÿ êè, îíëàðû ìèíÿñèíèç, ñîíðà ìèíèá îòóðäó-

üóíóç çàìàí Ðÿááèíèçèí íåìÿòèíè éàäà ñàëàðàã

äåéÿñèíèç: "Áóíëàðû áèçÿ ðàì åäÿí Àëëàh ïàê âÿ

ìöãÿääÿñäèð! Áèçèì îíëàðà ýöúöìöç ÷àòìàçäû"

("Çóõðóô" ñóðÿñè, 13).

Áó ýöíêö êîììóíèêàñèéà, ðàáèòÿ âÿ ìèíèê âàñèòÿëÿðè

êå÷ìèøëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ ðàhàò áèð øÿ-

êèë àëûá. Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí ö÷öí

áóíëàðûí áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿê hÿì Àëëàhà éàõûíëàøìàã, hÿì

äÿ íåìÿòëÿðÿ ýþðÿ ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ Îíà øöêöð åòìÿê ö÷öí

ÿhÿìèééÿòëè éîëëàðäàí áèðèäèð.

Ìþìèí èíñàí áèð ìèíèê âàñèòÿñèíäÿ ñÿéàhÿò åäÿðêÿí äÿ

éåíÿ Àëëàhû äöøöíöð. Éàíäàêû àâòîìîáèëè èäàðÿ åäÿí àäàì,

ìàøûíûí ðÿíýè, ìîäåëè, ÿòðàôûíäàêû äèýÿð àâòîìîáèëëÿð âÿ èí-

ñàíëàð, îíëàðûí hÿðÿêÿòëÿðè, éîë áîéó äöçöëìöø áèíàëàð,

áèíàëàðûí øÿêèëëÿðè, øöøÿëÿðè, òàáëîëàð, òàáëîëàðäàêû éàçûëàð

- áóíëàðûí hàìûñû Àëëàhûí ìöÿééÿí þë÷öäÿ éàðàòäûüû äåòàëëàð-

äûð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè èíñàíëàðà "Øöáhÿñèç êè, Áèç hÿð øåéè

ìöÿééÿí þë÷öäÿ éàðàòäûã" ("Ãÿìÿð" ñóðÿñè, 49) àéÿñè èëÿ

õÿáÿð âåðèð.

Àëëàh éàëíûç áèð èíñàí ö÷öí äåéèë, éåð öçöíäÿêè ìèë-

éàðäëàðëà èíñàí ö÷öí îíëàðûí hÿð àí ãàðøûëàøàúàãëàðû hÿð øåéè

éàðàäûð. Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí ö÷öí áóíëà-

ðûí hàããûíäà äöøöíìÿê hÿìèí èíñàíûí Àëëàhûí hÿð àí îíóí

éàíûíäà îëäóüóíó, îíóí hÿð hÿðÿêÿò âÿ äàâðàíûøûíû ýþðäöéö-

íö áèëÿðÿê hÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ìþìèí èíñàí áöòöí

ýöí ÿðçèíäÿ áó hÿãèãÿò áàðÿäÿ äöøöíäöéöíäÿí íÿ áèð ÷ÿòèí-


43

ëèê, íÿ äÿ áàøûíà ýÿëÿí hÿð hàíñû áèð ñûõûíòû îíóí Àëëàhà îëàí

òÿñëèìèééÿòëè äàâðàíûøëàðûíû äÿéèøäèðìèð.

Áÿçè èíñàíëàð èñÿ àõñàìà êèìè ýþðöíÿí êè÷èê áèð hàäè-

ñÿéÿ áåëÿ äþçÿ, ñÿáèð åäÿ áèëìèð, hÿòòà áÿçÿí þçëÿðèíäÿí

÷ûõûð, òàðàçëûãëàðûíû èòèðèðëÿð. Éîë hÿðÿêÿòèíèí ïîçóëìàñû âÿ éà

äèããÿòñèç áèð ñöðöúö áåëÿ àäàìëàðûí î àí ÿñÿáèëÿøèá ãûøãûðìà-

ñûíà, ÷ûüûðûá-áàüûðìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Éîëäà áèð òûõàú

éàðàíàíäà ýþçëÿìÿéÿ ñÿáðè ÷àòìûð, áóíà åòèðàç ÿëàìÿòè îëàðàã

äàéàíìàäàí ñèãíàë âåðìÿéÿ áàøëàéûð, áóíóíëà äà äèýÿð èíñàí-

ëàðû äà íàðàhàò åäèðëÿð. Áó êèìè èíñàíëàðûí áåëÿ ìÿíôè

äàâðàíûøëàðûíûí ñÿáÿáè èñÿ îíëàðûí hÿð øåéèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèí-

äÿ îëìàñûíû òàìàìèëÿ óíóòìàëàðûäûð.

Ãóðàí ÿõëàãûíäàí öç ÷åâèðÿí áèð èíñàí ö÷öí ìÿíçèëáà-

øûíà ÷àòìàã, êîììóíèêàñèéà âÿ ðàáèòÿ áèð íåìÿò äåéèë, áèð

÷ÿòèíëèê, áèð áÿëà hàëûíà ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, éîëäà ýåäÿðêÿí ãàð-

øûéà ÷ûõàí ÷àëà-÷óõóðëàð, éîë hÿðÿêÿòèíèí ïîçóëìàñûíà âÿ

òûõàúëàðûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿð, àíè éàüàí ýöúëö

áèð éàüûø âÿ áèð ÷îõ áàøãà ïðîáëåìëÿð áöòöí ýöíö îíóí àüëû-

íû ìÿøüóë åäèð. Áó áîø äöøöíúÿëÿðèí èñÿ îíà íÿ äöíéà

hÿéàòûíäà, íÿ äÿ àõèðÿòäÿ hå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. Áèð ÷îõ èí-

ñàíëàð èääèà åäèðëÿð êè, îíëàðûí äÿðèíäÿí äöøöíìÿñèíÿ ìàíå

îëàí ñÿáÿá éåð öçÿðèíäÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ

îëìàëàðûäûð. Îíëàð éåìÿê, òÿìèçëèê, ñÿhhÿòëÿ áàüëû åhòèéàúëà-

ðûíû òÿìèí åòìÿéÿ âàõò àéûðäûãëàðû ö÷öí Àëëàhûí âàðëûüû âÿ

éàðàäûëûø äÿëèëëÿðè öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ âàõò àéûðà áèëìÿäèêëÿ-

ðèíè ñþéëÿéèðëÿð. Ùàëáóêè áó èääèàëàð ÿñë hÿãèãÿòäÿí

éàéûíìàãäàí, ìÿòëÿáäÿí ñàäÿúÿ îëàðàã ãà÷ìàãäàí áàøãà áèð

øåé äåéèë. Èíñàíûí âÿçèôÿ âÿ ïðîáëåìëÿðè èëÿ îíóí äöøöíìÿñè-

íèí hå÷ áèð áàüëûëûüû éîõäóð. ×öíêè Àëëàhûí ðàçû îëìàñû ö÷öí


44

éàðàäûëûø äÿëèëëÿðè, òàëå, àõèðÿò, þëöì, äöíéàäà Ðÿááèìèçèí âåð-

äèéè íåìÿòëÿð áàðÿäÿ äöøöíÿí èíñàí éàíûíäà Àëëàhûí

êþìÿéèíè òàïàúàã. Ýþðÿúÿê êè, þçö ö÷öí ïðîáëåì îëàí áèð ÷îõ

ìÿñÿëÿëÿð áèð-áèðèíèí àðäûíúà àñàíëûãëà hÿëë îëóíóð, äöøöíìÿ-

éÿ èñÿ ÷îõëó âàõò àéûðà áèëèð.

Ìþìèí áèð ýöí ÿðçèíäÿ ãàðøûëàøäûüû hÿð áèð øÿðàèòè éà-

ðàäàí ãöââÿíèí Àëëàh îëäóüóíó hå÷ áèð çàìàí óíóòìóð.

Áóíëàðûí éàðàäûëìàñûíäàêû ìÿãñÿä èñÿ ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ ñÿáð

åòìÿê âÿ éà ìÿñÿëÿí, ÿýÿð èìêàíû âàðñà, éîëäà òûõàúûí ÿìÿ-

ëÿ ýÿëìÿ ñÿáÿáèíè îðòàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøìàãäûð. Áÿçè

èíñàíëàð êèìè ÿñÿáèëÿøìÿê, ãûøãûðìàã, ÷ûüûð-áàüûð ñàëìàã, ìö-

áàhèñÿ åòìÿê èíñàíûí hÿì þçöíÿ, hÿì äÿ áàøãàëàðûíà çÿðÿð

âåðÿí ìÿíàñûç âÿ éàíëûø äàâðàíûøëàðäûð.

Èíñàíëàðûí ñÿáèð åòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ ñûíàíäûãëàðûíû àí-

ëàìàñû ö÷öí ÷îõ áþéöê àüðû-àúûëàð, áþéöê ôàúèÿâè hàäèñÿëÿð

ýþçëÿìÿñè ñÿhâäèð, ÷öíêè Àëëàh èíñàíû ýöí ÿðçèíäÿ áèð ÷îõ èðè-

ëè-õûðäàëû hàäèñÿëÿðëÿ èìòàhàí åäèð. Èíñàíëàð ýöí ÿðçèíäÿ

íÿãëèééàò ÷ÿòèíëèéè, éîëäàêû òûõàú, áèð éåðÿ ýåúèêìÿê êèìè àäà-

ìà ñûõûíòû âåðÿí hàäèñÿëÿðëÿ, êè÷èê ãÿçàëàðëà äà áó øÿêèëäÿ

ñûíàíûðëàð. Àíúàã Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí èíñàíëàð áó

hàë ãàðøûñûíäà hå÷ áèð ñûõûíòû äóéìàäàí, øèêàéÿò åòìÿäÿí

ñÿáèð åäèðëÿð. Íåúÿ êè, Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí õöñóñèééÿò-

ëÿðèíäÿí áèðèíèí äÿ hÿìèí ñûõûíòûëàð ãàðøûñûíäà ñÿáèð åòìÿêäÿí

èáàðÿò îëäóüóíó áèëäèðèð:

"Î êÿñëÿð êè, Àëëàhûí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ ãÿëáëÿðè òèòðÿ-

éÿð, öç âåðÿí ìöñèáÿòëÿðÿ ñÿáð åäÿð, íàìàç ãûëàð âÿ

îíëàðà âåðäèéèìèç ðóçèäÿí ñÿðô åäÿðëÿð" ("Ùÿúú"

ñóðÿñè, 35).

Ìþìèí èíñàí éîë hÿðÿêÿòèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãÿçàëàð-


45

ëà ãàðøûëàøàíäà äà òÿìêèíëèäèð âÿ òÿâÿêêöë åäèð. Î, áåëÿ áèð

hàëäà éàøàäûüû hàäèñÿíè éàðàäàí ãöââÿíèí Àëëàh îëäóüóíó áè-

ëÿðÿê àüûëëà hÿðÿêÿò åäèð. Ùàäèñÿ éåðèíäÿêè éàðàëûëàðû õèëàñ

åòìÿéÿ, êþìÿê ÷àüûðìàüà âÿ ãÿçàíûí âåðäèéè çÿðÿðèí àðòìà-

ñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðìÿéÿ ÷àëûøûð.

Ìþìèí èíñàí äöíéà hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà Àëëàhûí ðàçû îëäóüó

äàâðàíûø ýþñòÿðìÿéÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûäûüûíû áèëèð.

Àëëàh èíñàíûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäèíè âÿ îíà âåðèëÿí áó

ìÿñóëèééÿòè "Ìöëê" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

"Ùàíñûíûçûí ÿìÿëúÿ äàhà ýþçÿë îëäóüóíó ñûíàìàã

ö÷öí þëöìö âÿ hÿéàòû éàðàäàí Îäóð. Î, éåíèëìÿç

ãöââÿò ñàhèáèäèð, áàüûøëàéàíäûð" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 2).

Äöíéà hÿéàòûíûí hÿð áèð àíûíû Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí

øÿêèëäÿ éàøàéàí ìþìèí èíñàí áåéíèíè ñÿôÿðè áîéó áîø âÿ ìÿ-

íàñûç äöøöíúÿëÿðëÿ ìÿøüóë åòìèð, áöòöí äèããÿòèíè öçÿðèíäÿ

äÿðèíäÿí äöøöíäöéö hàäèñÿ âÿ âàðëûãëàðà éþíÿëäèð. Ìÿñÿëÿí,

Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàã éàøàéàí èíñàíëàð ýþé öçöíäÿ ó÷àí

ãóøëàðà áàõàíäà áóíó àäè áèð hàäèñÿ êèìè ãàðøûëàéûðëàð. Ùàë-

áóêè ìþìèí èíñàí ö÷öí ãóøëàðûí hå÷ áèð éåðÿ áàüëû

îëìàäûãëàðû hàëäà hÿññàñ ãàíàäëàðû èëÿ hàâà áîøëóüóíäà ìöõ-

òÿëèô ìàíåâðëÿð åòìÿëÿðè âÿ áîøëóãäà ñàíêè àñûëû ãàëìàëàðû,

ó÷óøëàð, ñû÷ðàéûøëàð âÿ ìàíåâðëÿð åòìÿéÿ ÿí óéüóí øÿêèëäÿ íè-

çàìëàíàðàã äöçÿëäèëìèø ãàíàäëàðû, ãèäàëàíìàüà ÿí óéüóí

øÿêèëäÿ éàðàäûëìûø äèìäèê ãóðóëóøëàðû, ó÷ìà òåõíèêàëàðû, õöñó-

ñè ñêåëåò, òÿíÿôôöñ, hÿçì âÿ äèýÿð ñèñòåìëÿðè, òöêëÿðèíèí

êîìïëåêñ âÿ àåðîäèíàìèê ãóðóëóøó, éóâà äöçÿëòìÿ òåõíèêàëà-

ðû, äóéüó îðãàíëàðû, îâëàíìà âÿ ãèäàëàíìà öñóëëàðû,

äàâðàíûøëàðû, ÷îõàëìà âÿ ìöõòÿëèô âàõòëàðäà ÷ûõàðäûãëàðû ñÿñ-

ëÿð, ãóøëàðûí áèð ìþúöçÿ ñàéûëàí íèçàì ñèñòåìëÿðè, þë÷ö-áè÷èñè


46

Àëëàhûí âàðëûüûíûí, Îíóí öñòöí åëì âÿ ãöäðÿòèíèí à÷ûã äÿëèë-

ëÿðèíäÿíäèð. Àëëàh áó hÿãèãÿòÿ Ãóðàíäà "Ìÿýÿð îíëàð

áàøëàðû öñòöíäÿ ãàíàä ÷àëàðàã ó÷àí ãóøëàðû ýþðìöðëÿðìè?

Îíëàðû àíúàã Ðÿhìàí ñàõëàéûð..." ("Ìöëê" ñóðÿñè, 19) àéÿ-

ñè èëÿ äèããÿò ÷ÿêèð. Ìþìèíëÿð äÿ éîëäà ýåäÿðêÿí

ÿòðàôëàðûíäàêû áó êèìè èìàí hÿãèãÿòëÿðèíè ýþðöð âÿ Àëëàhûí

ñîíñóç ãöäðÿòèíÿ hÿð àí øàhèäëèê åäèðëÿð.

Èø çàìàíû

Éåòêèí èíñàíëàðûí ÷îõó ýöíöí ìöhöì áèð hèññÿñèíè ýþð-

äöéö èøëÿ ìàðàãëàíàðàã êå÷èðèð. Àììà Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí

hÿðÿêÿò åäÿíëÿð åéíè ìÿñëÿê óüðóíäà èøëÿñÿëÿð áåëÿ úàhèë ÿõ-

ëàãûíû ìÿíèìñÿìèø àäàìëàðäàí ìöhöì áèð ìÿãàìäà ñå÷èëèá

àéðûëûðëàð: ìþìèí èíñàí ö÷öí ýöí ÿðçèíäÿêè èøëÿð íÿ ãÿäÿð òÿ-

úèëè âÿ ÷îõ îëóðñà-îëñóí Ðÿááèìèç ãàðøûñûíäà îëàí âÿçèôÿëÿðèíè

âÿ èáàäÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê îíóí ö÷öí hÿð øåéäÿí äàhà

ìöhöìäöð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"...Àëëàhûí äÿðýàhûíäà îëàí ÿéëÿíúÿäÿí äÿ, òèúàðÿò-

äÿí äÿ õåéèðëèäèð. Àëëàh ðóçè âåðÿíëÿðèí ÿí

éàõøûñûäûð!" ("Úöìÿ" ñóðÿñè, 11).

Ìþìèí èíñàí áóíó äÿðê åäèð âÿ hå÷ áèð èø îíó Àëëàhûí

àäûíû àíìàãäàí, èáàäÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí éàéûíäûðà

áèëìÿç, äèíèí hÿð hàíñû áèð hþêìöíö ìàääè ãàçàíú ö÷öí hå÷

áèð çàìàí ãóëàãàðäûíà âóðìàç âÿ òÿõèðÿ ñàëìàç. Ðÿááèìèç

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí èíñàíëàðûí áó õöñóñèééÿòèíÿ

áèð àéÿñèíäÿ áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèð:

"Î êÿñëÿð êè, íÿ òèúàðÿò, íÿ àëûø-âåðèø îíëàðû Àëëàhû

çèêð åòìÿêäÿí, íàìàç ãûëìàãäàí âÿ çÿêàò âåðìÿê-

äÿí éàéûíäûðìàç. Îíëàð ãÿëáëÿðèí âÿ ýþçëÿðèí


47

hàëäàí-hàëà äöøÿúÿéè áèð ýöíäÿí ãîðõàðëàð"

("Íóð" ñóðÿñè, 37).

Áó àéÿäÿ òèúàðÿòÿ äèããÿò ÷ÿêèëìÿñèíèí ñÿáÿáè ìàääè

ìÿíôÿÿòèí èíñàíëàðûí ÿí áþéöê çÿèôëèêëÿðèíäÿí, çÿèô íþãòÿëÿ-

ðèíäÿí áèðè îëìàñûäûð. Áåëÿ êè, èíñàíëàðûí áèð ãèñìè äàhà ÷îõ

ïóë ãàçàíìàã, äàhà ÷îõ ìàë-ìöëêÿ ñàhèá îëìàã âÿ éà äàhà

÷îõ ýöú ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí äèíèí áèð ÷îõ hþêìëÿðèíè ãóëàãàðäû-

íà âóðà áèëÿðëÿð. Ìÿñÿëÿí, íàìàç èáàäÿòèíè âÿ éà äèíèí áàøãà

áèð hþêìöíö éåðèíÿ éåòèðìÿç, ýþçÿë ÿõëàã ýþñòÿðÿ áèëÿúÿêëÿ-

ðè hàëäà áóíó ýþñòÿðìÿçëÿð.

Úàhèë èíñàíëàðûí hÿâÿñëÿ, ñÿéëÿ èøëÿìÿëÿðèíèí ìöãàáè-

ëèíäÿêè óìàúàãëàðû èñÿ hàìûíûí éàõøû áèëäèéè áèð íå÷ÿ

ìÿãñÿääÿí èáàðÿòäèð: äöíéàäà éàõøû áèð hÿéàò éàøàéà áèëìÿê,

âàðëû îëìàã, åòèáàð âÿ ìþâãå ÿëäÿ åäèá úÿìèééÿòäÿ hþðìÿòëè

áèð éåð òóòìàã, éàõøû áèð àèëÿ ãóðóá ôÿõð åäèëÿúÿê þâëàäëàðà

ñàhèá îëìàã... Áÿçè úàhèë èíñàíëàðûí ñîíñóç àõèðÿò hÿéàòûíäàí

öñòöí òóòäóüó øåéëÿð ìÿhç áóíëàðäàí èáàðÿòäèð. ßëáÿòòÿ, áöòöí

áóíëàð Àëëàhûí ðèçàñûíû âÿ àõèðÿòè ãàçàíìàüûí ÿñàñ ìÿãñÿä êè-

ìè ñå÷èëÿúÿéè òÿãäèðäÿ hÿð áèð èíñàíûí ñàhèá îëà áèëÿúÿéè

ìÿøðó íåìÿòëÿðäèð. Ìþìèíëÿð äÿ åéíè íåìÿòëÿðÿ ñàhèá îëìàã

èñòÿéèð, ÷àëûøûð, ïóë ãàçàíûð, ìöëê ñàhèáè îëóðëàð. Àíúàã îíëàðû

áÿçè úàhèë èíñàíëàðäàí àéûðàí õöñóñèééÿòëÿðè áöòöí èøëÿðèíè

Àëëàhûí ðèçàñû ö÷öí åòìÿëÿðè, ãàçàíäûãëàðûíû Àëëàh éîëóíäà âÿ

Àëëàhûí òþâñèéÿ åòäèéè øÿêèëäÿ õÿðúëÿìÿëÿðè, hÿð èøäÿ îëäóüó

êèìè òèúàðÿòäÿ äÿ hÿð çàìàí Àëëàhûí hþêìëÿðèíÿ äèããÿòëÿ èòà-

ÿò åòìÿëÿðèäèð.

Òèúàðÿòè Èñëàìè hþêìëÿðäÿí öñòöí òóòìàüûí "ôàñèã"

(éîëäàí ÷ûõìûø, Àëëàhà öñéàí åòìèø) áèð úÿìèééÿòèí õöñóñèé-

éÿòè îëìàñû hÿãèãÿòè áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð:


48

"Äå: "ßýÿð àòàëàðûíûç, îüóëëàðûíûç, ãàðäàøëàðûíûç,

þâðÿòëÿðèíèç, ãîhóìëàðûíûç, ãàçàíäûüûíûç ìàëëàð, êà-

ñàä îëìàñûíäàí ãîðõäóüóíóç òèúàðÿò, õîøóíóçà

ýÿëÿí ìÿñêÿíëÿð ñèçÿ Àëëàhäàí, Îíóí Ïåéüÿìáÿ-

ðèíäÿí âÿ Àëëàh éîëóíäà úèhàääàí äàhà ÿçèçäèðñÿ,

Àëëàhûí ÿìðè ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð ýþçëÿéèí. Àëëàh ôàñèã-

ëÿðè äîüðó éîëà éþíÿëòìÿç!" ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 24).

Äÿðèí èìàíà ñàhèá îëàí ìþìèí þç íÿôñèíè áó úöð éîë-

ëàðäàí ãîðóéóð. Àëëàhûí ìþìèíëÿðäÿí èñòÿäèéè öñòöí áèð ÿõëàã

âàð âÿ ìþìèíëÿð hàíñû èøèí ñàhèáè îëóðëàðñà îëñóíëàð áó ÿõëà-

ãûí âàúèá hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Îíëàð òèúàðÿòäÿ äÿ

äöðöñò, ñÿìèìè, ôÿäàêàð, ÷àëûøãàí, ÿäàëÿòëè âÿ òÿâàçþêàðäûðëàð.

Ìþìèíëÿðèí áöòöí äèããÿòè Àëëàhûí ðèçàñûíäà âÿ Îíóí ìöÿé-

éÿí åòäèéè hàëàë-hàðàì höäóäëàðûíäàäûð. Àëëàh ìþìèíëÿðÿ

òèúàðÿò åäÿðêÿí áàøãàëàðûíûí hàããûíà òÿúàâöç åòìÿìÿéè, þë÷ö-

äÿ âÿ òÿðÿçèäÿ àëäàòìàìàüû, èíñàíëàðûí ÿøéàñûíû ãèéìÿòäÿí

ñàëìàìàüû ÿìð åäèð ("Ùóä" ñóðÿñè, 85).

Àëëàh òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàðêÿí äöðöñò îëìàüûí, èíñàí-

ëàðà hàãñûçëûã åòìÿìÿéèí âÿ áåëÿ áèð ýþçÿë ÿõëàã ýþñòÿðÿðÿê

Àëëàhû ðàçû ñàëìàüûí ÿhÿìèééÿòèíè áÿçè àéÿëÿðäÿ áó øÿêèëäÿ

áèëäèðèð:

"Þë÷ÿíäÿ þë÷öäÿ äöç îëóí, äöçýöí òÿðÿçè èëÿ ÷ÿêèí.

Áó äàhà õåéèðëè âÿ íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ äàhà éàõøûäûð!"

("Èñðà" ñóðÿñè, 35).

"Òÿðÿçèíè äöç òóòóí, ÷ÿêèíè ÿñêèëòìÿéèí!" ("Ðÿh-

ìàí" ñóðÿñè, 9).

Àëëàh òèúàðÿòèí âÿ àëûø-âåðèøèí íåúÿ àïàðûëìàñûíûí ëàçûì

îëäóüóíó èíñàíëàðà Ãóðàíäà à÷ûãëàìûøäûð. Èëê îëàðàã áèëäèðìÿê

ëàçûìäûð êè, Àëëàh "...Ùàëáóêè Àëëàh àëûø-âåðèøè hàëàë, ñÿëÿì


49

àëìàüû (ôàèçè) èñÿ hàðàì åòìèøäèð..." ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 275)

àéÿñè èëÿ ôàèçè, ñÿëÿì÷èëèéè ãÿòè îëàðàã éàñàãëàìûøäûð. Àëëàhûí

áèëäèðäèéè äèýÿð áèð úÿhÿò èñÿ àëûø-âåðèøèí àïàðûëìà âÿ áîðúëà-

ðûí àëûíûá-âåðèëìÿ øÿêëèäèð. Àëëàh òèúàðÿò çàìàíû ëàçûì îëàíäà

èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí âÿ éà óíóäóëìàñû åhòèìàëûíà ãàðøû áîðú-

ëàðûí éàçûëìàñûíû, àëûø-âåðèø çàìàíû èñÿ áóíà åhòèéàú îëàðñà,

øàhèäëÿðèí òóòóëìàñûíû ÿìð åòìèøäèð ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 282).

Ìþìèíëÿðèí èø hÿéàòûíäà äèããÿò åòäèêëÿðè äèýÿð áèð ìÿ-

ñÿëÿ èñÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê, éåíè áèð èøÿ áàøëàìàã, íþãñàí âÿ

÷àòûøìàçëûãëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã êèìè èøëÿðëÿ áàüëû äèýÿð èí-

ñàíëàðûí äà ôèêèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêäèð. Àëëàh Ãóðàíäà

áóíó èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áèð õöñóñèééÿòè îëàðàã áèëäèðèð.

Ãóðàí hÿð ñàhÿäÿ îëäóüó êèìè èøäÿ, òèúàðÿòäÿ âÿ àëûø-

âåðèøäÿ äÿ èíñàíëàðûí hÿéàòûíà ÿí ýþçÿëè, ÿí äîüðóíó âÿ ÿí

àñàí îëàíû ýÿòèðèð. Àëëàh áó øÿêèëäÿ èíñàíà ñòðåññäÿí âÿ áþh-

ðàíäàí óçàãëàøàðàã Îíà òÿñëèì îëìàüûí, òÿäáèð ýþðìÿéèí,

áàøãàëàðû èëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøÿðÿê ãÿðàð ãÿáóë åòìÿéèí ðàhàòëûüû

è÷èíäÿ ñàüëàì, ðàhàò áèð øÿðàèòäÿ èøëÿéÿ áèëìÿñè ö÷öí éîë ýþñ-

òÿðèð.

Áóíäàí áàøãà, àüûëëû áèð ìþìèí èø hÿéàòûíäà ÷îõ ýåíèø

âÿ äÿðèíäÿí äöøöíöð, hÿì ãûñàìöääÿòëè, hÿì óçóíìöääÿòëè,

hÿì äÿ ÷îõìÿðhÿëÿëè ïëàíëàð hàçûðëàéûð, áàøëàäûüû èøèí ñîíðà-

êû ìÿðhÿëÿëÿðèíè, hàíñû ïëàíûí îíà óçóíìöääÿòëè áèð óüóð

ãàçàíäûðàúàüûíû, ìöìêöí îëàí äèýÿð àëòåðíàòèâ âàðèàíòëàðû

ìöòëÿã håñàáëàéûð. Ôàéäàëû ñàéäûüû ö÷öí åòäèéè áèð èøèí ñîíðà-

êû ìÿðhÿëÿäÿ çÿðÿð ýÿòèðìÿìÿñè ö÷öí hÿð úöð òÿäáèðè Àëëàhûí

Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè hÿëë öñóëëàðû ÿñàñûíäà ýþðöð. Áèð èø öçÿ-

ðèíäÿ ÷àëûøàðêÿí ãÿëáèíäÿ òåç-òåç Àëëàhà äóà åäèð, åòäèéè èøèí

àñàíëàøäûðûëìàñûíû Ðÿááèìèçäÿí èñòÿéèð, Àëëàhûí èñòÿìÿéÿúÿéè


50

hàëäà hå÷ áèð èøäÿ óüóð ãàçàíìàéàúàüûíû äöøöíöð. Åòäèéè èøèí

Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí áèð âàñèòÿ îëìàñûíû óìóð.

Éàøàäûüûìûç çàìàíäà êå÷ìèøäÿêè èíñàíëàðûí õÿéàëûíà

áåëÿ ýÿëìÿéÿí éåíè èõòèðàëàð âÿ åëìè òÿðÿããè ìåéäàíà ýÿë-

ìÿêäÿäèð. Áó áÿíçÿðñèç èìêàíëàð ö÷öí äÿ øöêöð åòìÿê Ãóðàí

ÿõëàãûíûí âàúèá áèëäèéè çÿðóðÿòäèð. Ìÿñÿëÿí, áó ýöí åëì, òåõ-

íîëîýèéà, ðàáèòÿ, êîììóíèêàñèéà âÿ èø hÿéàòûíäàêû èíêèøàô ÷îõ

áþéöê ìÿðhÿëÿëÿðÿ ãÿäÿì ãîéìóøäóð. Êîìïöòåð âÿ èíòåðíåò

òåõíîëîýèéàëàðû ñàéÿñèíäÿ äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíäàêû èíñàí-

ëàð áèð-áèðè èëÿ ñàíèéÿëÿð ÿðçèíäÿ äàíûøà áèëèð, ìÿëóìàò âÿ

áèëèêëÿðèíè áþëöøöð âÿ ÿëàãÿ ãóðà áèëèðëÿð. ßëáÿòòÿ, áó íåìÿò-

ëÿð öçÿðèíäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿê ëàçûìäûð. ×öíêè Àëëàhûí

Ãóðàíäà áèçëÿðÿ íöìóíÿ ýþñòÿðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿð äàõèëÿí

Àëëàhà éþíÿëÿí, áèð èø öçÿðèíäÿ ÷àëûøàðêÿí hÿìèøÿ Àëëàhû äö-

øöíÿí âÿ Îíà øöêöð åäÿí êèìñÿëÿðäèð. Àëëàh "Ñÿáÿ"

ñóðÿñèíäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèð:

"Îíóí ö÷öí íÿ èñòÿñÿ - óúà ãÿñðëÿð, håéêÿëëÿð, áþ-

éöê hîâóçëàðà áÿíçÿð ÷àíàãëàð âÿ éåðèíäÿí

òÿðïÿíìÿéÿí èðè ãàçàíëàð äöçÿëäèðäèëÿð. Ñèç åé Äà-

âóä àèëÿñè! Øöêðàíëûãëà èòàÿò åäèí! Áÿíäÿëÿðèìäÿí

øöêöð åäÿíè àçäûð!" ("Ñÿáÿ" ñóðÿñè, 13).

Àëûø-âåðèø åäÿðêÿí

Àëûø-âåðèø áó ýöí áèð ÷îõ èíñàíëàð ö÷öí ìöhöì áèð

ìÿøüóëèééÿòäèð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè èíñàíëàð äîñòëàðû àðàñûíäà þéö-

íÿ áèëÿúÿêëÿðè ïàë-ïàëòàð ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñààòëàðëà,

hÿòòà ýöíëÿðëÿ ìàüàçàëàðû ýÿçèð, hÿéàòëàðûíäà éàëíûç áèð íå÷ÿ

äÿôÿ ýåéÿúÿêëÿðè ýåéèìëÿðÿ ÷îõëó ïóëëàð õÿðúëÿéÿ áèëèð, ãàð-

äåðîáëàðû òàìàìèëÿ äîëó îëñà äà áèòèá-òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí áèð


51

hÿâÿñëÿ éåíè ýåéèìëÿð àëà áèëèðëÿð. Àëûø-âåðèø áåëÿ àäàìëàðäàí

þòðö åhòèéàúëàðûíû þäÿéÿúÿê áèð âàñèòÿ îëìàãäàí äà þíúÿ hÿ-

éàòëàðûíäà ìöhöì áèð éåð òóòàí ìÿãñÿä hàëûíà ýÿëìèøäèð.

Àëûø-âåðèø åäÿðêÿí àäÿòÿí þçëÿðèíè èòèðÿðÿê ÷îõ çàìàí àëäûã-

ëàðûíà ñîíðàäàí ïåøìàí îëàúàãëàðû ÿøéàíû ñàòûí àëìàã äà áÿçè

úàhèë èíñàíëàðà õàñäûð.

ßëáÿòòÿ, àëûø-âåðèø hÿð áèð èíñàí ö÷öí ëàçûìëû âÿ çþâã

âåðÿí áèð èøäèð. Àíúàã áóðàäà õÿòàëû îëàí áèð ìÿñÿëÿ âàð êè,

áó äà èíñàíëàðûí àõèðÿòè òàìàìèëÿ óíóäàðàã áó èøëÿðè äöíéàéà

îëàí òàìàhêàðëûã è÷èíäÿ åòìÿëÿðèäèð. Âÿ áèð ÷îõ èíñàíëàðûí áö-

òöí hÿéàòëàðûíû, äöøöíúÿëÿðèíè, ïëàíëàðûíû áó èøëÿð öçÿðèíäÿ

ãóðìàëàðû âÿ îíëàðû éàðàäàí Àëëàhû ðàçû åòìÿéèí éîëëàðûíû àõ-

òàðìàã ÿâÿçèíÿ ýöíäÿëèê hÿéàòûí àëûø-âåðèø êèìè êè÷èê

ìÿøüóëèééÿòëÿðè èëÿ ãàíå îëìàüà ÷àëûøìàëàðûäûð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí èñÿ hÿð øÿðà-

èòäÿ îëäóüó êèìè àëûø-âåðèøäÿ äÿ Ðÿááèìèçèí éàðàòäûüû

ýþçÿëëèêëÿðè âÿ hàäèñÿëÿðäÿêè hèêìÿòëÿðè ýþðìÿéÿ ÷àëûøûð.

Àëûø-âåðèø îíäàí þòðö hÿâÿñëÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿí áèð ìÿøüóëèé-

éÿò äåéèë, ñàäÿúÿ îëàðàã åhòèéàú äóéäóüó øåéëÿðè òÿìèí åòìÿ

ôöðñÿòèäèð. Àëûø-âåðèø èíñàíû Àëëàhà îëàí áîðúóíó éåðèíÿ éåòèð-

ìÿêäÿí ÿñëà óçàãëàøäûðà áèëìÿç. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ

áåëÿ ÿìð åòìèøäèð:

"Ñÿhÿð-àõøàì Ðÿááèíèí ðèçàñûíû äèëÿéÿðÿê Îíà èáà-

äÿò åäÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ þçöíö ñÿáèðëè àïàð. Ôàíè

äöíéàíûí áÿð-áÿçÿéèíè àðçó åäèá íÿçÿðëÿðèíè îíëàð-

äàí ÷åâèðìÿ. Ãÿëáèíè Áèçè õàòûðëàìàãäàí ãàôèë

åòäèéèìèç, íÿôñèíèí èñòÿêëÿðèíÿ óéàí âÿ èøèíäÿ èôðàòà

âàðàí áèð êèìñÿéÿ èòàÿò åòìÿ!" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 28).

Ùÿð hàíñû áèð øåéè ñàòûí àëìàã ö÷öí áàçàðà ÷ûõàí ìþ-


52

ìèí èíñàí áó hÿãèãÿòëÿðè àüëûíäàí ÷ûõàðìûð. Àëëàh Þç ãóëëàðû

ö÷öí úöðáÿúöð ãèäàëàð, ýåéèìëÿð âÿ äàhà áèð ÷îõ íåìÿòëÿð éà-

ðàòìûøäûð. Àíúàã áÿçè þëêÿëÿðäÿ èíñàíëàð èøñèçëèê, ñÿôàëÿò âÿ

ìöíàãèøÿëÿð ñÿáÿáè èëÿ ãèäà òàïà áèëìèðëÿð. Íåìÿòëÿðèí áîë îë-

äóüó þëêÿëÿðäÿ éàøàìàëàðûíà áàõìàéàðàã áó íåìÿòëÿðè àëà

áèëìÿéÿíëÿð äÿ âàð. Áóíëàðûí hàìûñû Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿäèð

âÿ Àëëàhûí èíñàíëàðà èñòÿäèéè ãÿäÿð ðóçè âåðìÿñèíäÿ ìöõòÿëèô

hèêìÿòëÿð âàð. Àëëàh áó ìÿñÿëÿéÿ Ãóðàíäà áåëÿ èøàðÿ åäèð:

"Ìÿýÿð îíëàð hÿëÿ äÿ áèëìèðëÿðìè êè, Àëëàh èñòÿäè-

éèíèí ðóçèñèíè àðòûðàð, àçàëäàð. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà

èìàí ýÿòèðÿí áèð ãþâì ö÷öí èáðÿòëÿð âàðäûð!" ("Çó-

ìÿð" ñóðÿñè, 52).

Àëëàh èíñàíëàð ö÷öí ôÿðãëè èìòàhàí øÿðàèòëÿðè éàðàäûð.

Àíúàã ìþìèí èíñàí hàíñû øÿðàèòäÿ âÿ éà âÿçèééÿòäÿ îëóðñà

-îëñóí îíà âåðèëÿíëÿðÿ øöêöð åäèð. Èìòàhàí åäèëäèéèíè âÿ áó

âÿçèééÿòèí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó áèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð àí

Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû øÿêèëäÿ äàâðàíûð. Ñàhèá îëäóüó íåìÿòëÿð

ö÷öí Àëëàhà îëàí øöêðöíö ãÿëáè èëÿ, äèëè èëÿ, hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ

èôàäÿ åäèð. Îíà âåðèëÿíëÿðè õåéèð èøëÿðÿ ñÿðô åäèð. ßýÿð Àëëàh

ðóçèñèíè àçàëäàðñà, áó âÿçèééÿò ãàðøûñûíäà äà ñÿáèð åäèð âÿ éå-

íÿ ñÿìèìèééÿòëÿ Àëëàhà øöêöð åäèð. Éîõñóëëóãëà èìòàhàí

îëóíäóüóíó áèëèð âÿ îíà ñÿáèð âåðìÿñè ö÷öí Àëëàhà äóà åäèð.

Ìþìèí hÿð áèð øÿðàèòäÿ Àëëàhäàí ðàçû îëóð âÿ Àëëàhûí äà îí-

äàí ðàçû îëìàñû ö÷öí ÷àëûøûð.

Úàhèë úÿìèééÿòèí àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíè, òÿúðöáÿñèíè âÿ äÿ-

éÿðëÿðèíè ìÿíèìñÿéÿíëÿð èñÿ ÿí êè÷èê áèð ñûõûíòû èëÿ

ãàðøûëàøäûãëàðû çàìàí î àí íàíêîðëàøûðëàð. Óúà Àëëàh áó äàâ-

ðàíûøû Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Èíñàíà ýÿëäèêäÿ, íÿ çàìàí Ðÿááèí îíó èìòàhàíà


53

÷ÿêèá åhòèðàì åòñÿ, îíà áèð íåìÿò âåðñÿ, î: "Ðÿá-

áèì ìÿíÿ åhòèðàì ýþñòÿðäè!" - äåéÿð. Àììà íÿ

çàìàí îíó èìòàhàíà ÷ÿêèá ðóçèñèíè ÿñêèëòñÿ: "Ðÿá-

áèì ìÿíè àë÷àëòäû!" - ñþéëÿéÿð" ("Ôÿúð" ñóðÿñè,

15-16).

Éåð öçÿðèíäÿêè ñàéñûç íåìÿòëÿðè éàðàäàí Àëëàhäûð. Àí-

úàã áóíó äÿðê åòìÿéÿí èíñàíëàð ñàòûí àëäûãëàðû ÿðçàã âÿ

ýåéèìëÿðèí îíëàðà ÿñëèíäÿ Àëëàhûí èçíè âÿ èñòÿéè èëÿ ÷àòäûüûíû

óíóäóðëàð. Àëëàhà øöêöð åòìèð, äàèìà þç åãîèñò èñòÿê âÿ àðçó-

ëàðûíûí òÿñèðè àëòûíäà hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áåëÿ àäàìëàðûí àëûø-âåðèø

åäÿðêÿí, áèð ýåéèì àëàðêÿí hàããûíäà äöøöíäöêëÿðè éåýàíÿ

ìÿñÿëÿ äîñòëàðûíà, éîëäàøëàðûíà, îíëàðû òàíûéàíëàðà hàíñû ýå-

éèìäÿ äàhà ÷îõ "ôîðñ" âåðÿ áèëÿúÿêëÿðè ìÿñÿëÿñèäèð.

Áåéèíëÿðèíè òåç-òåç ìÿøüóë åäÿí ìÿñÿëÿëÿð èëèí ìîäàñûíûí, ÿí

÷îõ áÿéÿíèëÿí ýåéèìèí, ðÿíýèí hàíñû îëìàñû âÿ éà ÿí êåéôèé-

éÿòëè, ÿí ýþçÿë, ÿí ñîí ìîäåë ýåéèìëÿðèí hàðàäà ñàòûëìàñûäûð.

Òåç-òåç äèýÿð èíñàíëàðûí ñàhèá îëäóãëàðû ÿøéàëàð hàããûíäà äà-

íûøûð âÿ éà äöøöíöð, îíëàðà ñàhèá îëäóãëàðû ÿøéàëàðà ýþðÿ ãèáòÿ

åäèðëÿð. Éîõñóëëóüà äþçÿ áèëìèðëÿð. Ìàë-ìöëê ñàhèáè îëìàã

ö÷öí áþéöê ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Îíëàðà âåðèëÿí ðóçèíè äèýÿð èíñàí-

ëàðà âåðèëÿí ðóçè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèðëÿð, þçëÿðèíÿ hàãñûçëûã

åäèëäèéèíè äöøöíÿðÿê ñÿáèð ýþñòÿðìèð âÿ øöêöð åòìèðëÿð. Ñàhèá

îëäóãëàðû èëÿ ãàíå îëìàéûá äàèìà äàhà àðòûüûíû èñòÿéÿí áó èí-

ñàíëàðûí áèð íàíêîð äàâðàíûøûíû Àëëàh Ãóðàíäà "hÿãèãÿòÿí

ñÿíèí Ðÿááèí èíñàíëàðà ìÿðhÿìÿòëèäèð, ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿ-

ðèééÿòè øöêöð åòìÿç" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 73) àéÿñè èëÿ áèëäèðèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí âÿ ÿòðàôûíäàêû íåìÿò-

ëÿðèí Àëëàhûí áèð íåìÿò âÿ èêðàìû îëäóüóíó áèëÿí ìþìèí èñÿ

ëàçûìñûç éåðÿ ïóë âÿ âàõò ñÿðô åòìÿìÿéÿ ÷àëûøûð. Àëûø-âåðèø


54

åäÿðêÿí èñðàô åòìÿêäÿí ñÿéëÿ ãà÷ûð. Àëëàhûí "...Éåéèí-è÷èí,

ëàêèí èñðàô åòìÿéèí, ÷öíêè Àëëàh èñðàô åäÿíëÿðè ñåâìÿç!"

("ßðàô" ñóðÿñè, 31) àéÿñèíäÿ áèëäèðäèéè êèìè äàâðàíûð. Èñðàô

åäÿðÿê ïóëó ýþéÿ ñîâóðàíëàðû Àëëàhûí Ãóðàíäà "øåéòàíûí

ãàðäàøëàðû" êèìè òÿñâèð åòäèéèíè äÿ ÿñëà óíóòìóð ("Èñðà" ñó-

ðÿñè, 27).

Àëûø-âåðèø åäÿðêÿí âÿ éà ïóë õÿðúëÿéÿðêÿí èñðàô åòìÿ-

ìÿê êèìè õÿñèñ äàâðàíìàìàã äà Ãóðàí ÿõëàãûíûí áèð âàúèá

øÿðòèäèð. Àëëàh áó äàâðàíûøû "Ôóðãàí" ñóðÿñèíèí 67-úè àéÿñèíäÿ

"Îíëàð õÿðúëÿäèêúÿ íÿ èñðàô÷ûëûã åäÿð, íÿ äÿ õÿñèñëèê åäÿð,

áó èêèñèíèí àðàñûíäà îðòà áèð éîë òóòàðëàð" øÿêëèíäÿ áèëäèðèð.

Íÿòèúÿ îëàðàã áó àéÿäÿ ìþìèíëÿðèí àëûø-âåðèøäÿêè äàâðàíûøû

hèêìÿòëè áèð øÿêèëäÿ èçàh îëóíìóøäóð.

Èäìàí åäÿðêÿí

Èìàí ýÿòèðÿíëÿð áÿäÿíëÿðèíèí îíëàðà äöíéà hÿéàòûíäà

ãûñà áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ ôàéäàëàíìàëàðû ö÷öí âåðèëäèéèíè âÿ áó

ÿìàíÿòÿ ÿí ýþçÿë òÿðçäÿ áàõìàüà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûäûã-

ëàðûíû áèëèð, ñàüëàìëûãëàðûíà äèããÿò åäèðëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ

ýöíäÿëèê ôÿàëèééÿòëÿðè àðàñûíäà èäìàí âÿ éà ýèìíàñòèêà åòìÿ-

éÿ ìöòëÿã âàõò àéûðûð, áó èøäÿ úèääè áèð úÿhä ýþñòÿðèðëÿð.

×öíêè èäìàí âöúóäóí ýöúëÿíìÿñèíÿ, ìöãàâèìÿò ýöúö ãàçàí-

ìàñûíà, íèçàìëû âÿ ñàüëàì áèð øÿêèëäÿ ÷àëûøìàñûíà êþìÿê÷è

îëàúàã, áó èñÿ ìþìèí èíñàíûí Àëëàh ðèçàñû ö÷öí äàhà ÷îõ ÷à-

ëûøìàñûíà âÿ õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð.

Èíñàí áÿäÿíèíäÿ ýåäÿí ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè ñàáèò äå-

éèë, hÿðÿêÿòëè áèð ãóðóëóøà óéüóí øÿêèëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áó

ýöí èäìàíûí âöúóäóí ìöäàôèÿ, ãàí äþâðàíû, òÿíÿôôöñ âÿ

hÿçì ñèñòåìëÿðèíè ýöúëÿíäèðìÿñè, áÿäÿíèí ìèêðîáëàðà âÿ õÿñ-


55

òÿëèêëÿðÿ ãàðøû ìöãàâèìÿòèíè äàhà äà àðòûðìàñû, hîðìîíàë ñèñ-

òåìèí, öðÿéèí âÿ äàìàð ñèñòåìèíèí íèçàìëû øÿêèëäÿ èøëÿìÿñèíè

òÿìèí åòìÿñè, ÿçÿëÿëÿðè âÿ îéíàãëàðû äàhà äà ýöúëÿíäèðìÿñè,

êîíäèñèéàíû àðòûðäûüû, áÿäÿíÿ äèíúëèê ãàçàíäûðäûüû, ãàíäàêû øÿ-

êÿðèí òàðàçëûüûíûí ãîðóíìàñûíà, "ïèñ õîëåñòåðîë"óí åíìÿñèíÿ

âÿ "éàõøû õîëåñòåðîë"óí éöêñÿëìÿñèíÿ êþìÿê÷è îëìàñû ôàêòëà-

ðû âÿ äàhà áèð ÷îõ ôàéäàëàðûíûí îëìàñû ìÿëóìäóð.

Èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðûí áó ìÿñÿëÿäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè

úÿhäëÿðèí äèýÿð áèð ñÿáÿáè èñÿ ôèçèêè ýöúöí Àëëàhûí Ãóðàíäà

äèããÿò ÷ÿêäèéè áèð õöñóñèééÿò îëìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, Àëëàhûí þçö

èëÿ äàíûøàðàã èíñàíëàð àðàñûíäàí ñå÷äèéè ("ßðàô" ñóðÿñè, 144)

Ùç.Ìóñàíûí ýöúëö áèð ôèçèêè ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñû îíóí áà-

ðÿñèíäÿ îëàí àéÿëÿðäÿí äÿ áàøà äöøöëöð. Áóíäàí áàøãà, áèð

ãþâìÿ hþêìäàð êèìè ýþíäÿðèëÿí Òàëóòóí ýöúëö áèð ôèçèêè ãó-

ðóëóøà ñàhèá îëìàñû áèð àéÿäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèëèð:

"Ïåéüÿìáÿðëÿðè îíëàðà äåäè: "Àëëàh Òàëóòó ñèçÿ

ïàäøàh ýþíäÿðäè". Îíëàð èñÿ: "Áèç hþêìäàðëûüà äà-

hà ëàéèã èêÿí âÿ îíà âàð-äþâëÿò âåðèëìÿäèéè hàëäà, î

íåúÿ áèçÿ ïàäøàh îëà áèëÿð?" - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð.

Î äåäè: "Àëëàh ñèçäÿí þòðö îíó ñå÷ìèø, åëì âÿ áÿ-

äÿíúÿ îíà öñòöíëöê âåðìèøäèð. Àëëàh Þç ìöëêöíö

èñòÿäèéèíÿ âåðÿð. Àëëàh ýåíèøäèð, áèëÿíäèð!"" ("Áÿãÿ-

ðÿ" ñóðÿñè, 247).

Áóíëàðëà áÿðàáÿð, ìþìèíëÿðèí èäìàí åòìÿéÿ ñÿé ýþñ-

òÿðìÿëÿðèíèí áàøãà áèð ñÿáÿáè äÿ âàð. Ãóðàí ÿõëàãûíû òÿáëèü

åäÿí áèð èíñàíûí áÿäÿí úÿhÿòäÿí ýöúëö âÿ ýþçÿë áèð ýþðöíö-

øÿ ñàhèá îëìàñû ìÿñÿëÿñè áóíóí ãàðøû òÿðÿôäÿ îéàäàúàüû

òÿÿññöðàò áàõûìûíäàí äà ÷îõ þíÿìëèäèð. Èíñàíûí õàðèúè ýþðö-

íöøöíäÿêè håéáÿòëè âÿ åñòåòèê ýþðêÿì òÿáëèüàòûí hÿëÿ


56

ÿââÿëèíäÿ äèýÿð èíñàíëàðäà ìöñáÿò òÿÿññöðàò îéàäàúàãäûð.

Áó ñÿáÿáëÿ ìþìèíëÿð hÿð çàìàí ýöúëö âÿ ñàüëàì áèð

ýþðöíöøÿ ñàhèá îëìàã âÿ ñàhèá îëäóãëàðû áó ýþðêÿìè ãîðóìàã

ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Áó ìÿñÿëÿäÿ òÿíáÿëëèê, óìñóãëóã âÿ éà

öøöýÿíëèê åòìÿçëÿð.

Èáàäÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí

"Ìÿí úèíëÿðè âÿ èíñàíëàðû éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿê

ö÷öí éàðàòäûì" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 56) àéÿñè Àëëàhûí èíñàíëà-

ðû Îíà ãóëëóã åòìÿëÿðè ö÷öí éàðàòäûüûíû áèëäèðèð. Äèýÿð áèð

èôàäÿ èëÿ äåñÿê, èíñàíûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäè hÿð øåéèí éàðàäàíû

îëàí Ðÿááèìèçÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè øÿêèëäÿ ãóëëóã åòìÿêäèð.

Áó ñÿáÿáëÿ Ãóðàíû ðÿháÿð òóòàíëàð Àëëàhà ëàçûìûíúà èáàäÿò åò-

ìÿéè hÿð øåéäÿí öñòöí òóòóð, òÿõìèíÿí 60-70 èëëèê ãûñà

þìöðëÿðèíè àõèðÿò ö÷öí úèääè ÷àëûøàðàã âÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû ãà-

çàíìàüà ñÿé ýþñòÿðÿðÿê êå÷èðÿðëÿð. Áó hàë þçöíö îíëàðûí

ýöíäÿëèê hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà ýþñòÿðèð.

Ìþìèí èíñàí Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàìàüûí äöíéà

hÿéàòûíûí áèð ãèñìèíè, ìöÿééÿí àíëàðûíû âÿ éà ñÿhèôÿëÿðèíè äå-

éèë, hàìûñûíû ÿhàòÿ åòäèéèíè áèëèð. Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè äèããÿòëÿ

éåðèíÿ éåòèðèð âÿ äàhà ÷îõ õåéèð èø ýþðÿðÿê äàâàìëû øÿêèëäÿ

ñàëåh ÿìÿëëÿðëÿ ìÿøüóë îëóð. Ìþìèí èíñàí âàõòûíû Àëëàhûí

Ãóðàíäà áèëäèðäèéè èáàäÿòëÿðëÿ êå÷èðèð, áèð èøè áèòèðÿí êèìè éå-

íè áèð èøÿ áàøëàéûð. Ìþìèí èíñàí Àëëàhûí "Äå: "Ìÿíèì

íàìàçûì äà, èáàäÿòèì äÿ, hÿéàòûì âÿ þëöìöì äÿ àëÿìëÿ-

ðèí Ðÿááè Àëëàh ö÷öíäöð!"" ("ßíàì" ñóðÿñè, 162) àéÿñèíäÿ

äÿ áèëäèðäèéè êèìè, äàâàìëû îëàðàã õåéèð âÿ ýþçÿëëèê àõòàðûøûí-

äàäûð. Áó úÿhäëÿð àðàñûíäà áèð ôàñèëÿ, àðà âåðìÿ, ìÿhäóäèééÿò

éîõäóð. Áèð èøèí òàìàìëàíìàñû ìþìèí ö÷öí éåíè áèð èøÿ áàø-


57

ëàìàüûí âàúèáëèéèíèí ýþñòÿðèúèñèäèð. ×öíêè ìþìèí èíñàí äöí-

éàäà îíà âåðèëÿí hÿð ñàíèéÿíè Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ö÷öí

úÿhä ýþñòÿðÿðÿê êå÷èðìÿéèí ëàçûì îëäóüóíó âÿ àõèðÿòäÿ äöí-

éàäà êå÷èðäèéè hÿð àíûí håñàáûíû âåðÿúÿéèíè áèëèð. Áó ñÿáÿáëÿ

äÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíà áèëìÿê öìèäè èëÿ hÿð

äÿãèãÿñèíè Àëëàhûí ÿí ÷îõ ðàçû îëàúàüû èøëÿðè ýþðÿðÿê êå÷èðèð.

Àëëàh ìþìèíëÿðèí áó úöð úÿhä ýþñòÿðìÿñèíè Ãóðàíäà áåëÿ

ÿìð åäèð:

"Åëÿ êè àçàä îëäóí, ãàëõ! (÷àëûø)" ("Èíøèðàh" ñóðÿñè,

7).

Ìþìèíèí Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ýþñòÿðäèéè ôÿàëèééÿò ýöí-

äÿí-ýöíÿ àðòûð âÿ äàâàìëû øÿêèë àëûð. Áó hàë Àëëàhûí "Àëëàh

äîüðó éîëäà îëàíëàðûí äîüðóëóüóíó àðòûðàð. ßáÿäè ãàëàí

éàõøû èøëÿð èñÿ Ðÿááèíèí éàíûíäà ñàâàá åòèáàðèëÿ äàhà õå-

éèðëè, íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ äàhà éàõøûäûð!" ("Ìÿðéÿì" ñóðÿñè, 76)

àéÿñèíèí îðòàéà ãîéäóüó áèð çÿðóðÿòäèð. Ðÿááèìèç Þçöíöí èñ-

òÿäèéè äàâðàíûø øÿêëèíèí èáàäÿòëÿðäÿ ãÿðàðëûëûã, ãÿòèééÿò âÿ

äàâàìëûëûã îëäóüóíó áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

"Î, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí, îíëàðûí àðàñûíäà îëàí hÿð øå-

éèí Ðÿááèäèð! Éàëíûç Îíà èáàäÿò åò âÿ Îíóí

èáàäÿòèíÿ ñÿáèðëè îë! Ùå÷ Îíà áÿíçÿðèíè ýþðìöñÿí-

ìè?" ("Ìÿðéÿì" ñóðÿñè, 65).

Úàhèë èíñàíëàðûí áó ìþâçóäàêû ãÿíàÿòè èñÿ àõèðÿòèí âàð-

ëûüûíà øöáhÿ åòìÿê êèìè àçüûí áèð ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíàðàã

àðà-ñûðà áÿçè èáàäÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

Áÿçè èíñàíëàð þçëÿðèíÿ éåýàíÿ hÿäÿô êèìè ìöÿééÿí åò-

äèêëÿðè äöíéà íåìÿòëÿðèíè ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷îõ áþéöê áèð úÿhä

ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿ àäàìëàð âàðëàíìàã, çÿíýèí îëìàã, éöêñÿê

ñòàòóñ ãàçàíìàã âÿ éà áàøãà ìÿíôÿÿòëÿð ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí ýÿ-


58

ëÿí hÿð øåéè åäèðëÿð. ×îõ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ hàìûñû ÿëëÿðèí-

äÿí ÷ûõàúàã "óúóç ãèéìÿòÿ" ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 9) ýþðÿ áþéöê

áèð éàðûøà áàøëàéûðëàð. Àëëàhûí ðèçàñû âÿ úÿííÿòè èëÿ ãÿíàÿòëÿ-

íÿí ìþìèí èíñàí èñÿ éàëíûç Àëëàh ö÷öí úèääè úÿhä ýþñòÿðèð.

Àëëàh ìþìèíèí áó õöñóñèééÿòèíè Ãóðàíäà áåëÿ òÿðèô åäèð:

"Ìþìèí îëóá àõèðÿòè èñòÿéÿí âÿ îíóí óüðóíäà ÷àëû-

øàíëàðûí çÿhìÿòè ãÿáóë îëóíàð" ("Èñðà" ñóðÿñè, 19).

Áöòöí ýöíöíö Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ö÷öí ÷àëûøà-

ðàã êå÷èðÿí ìþìèí èíñàí èáàäÿòëÿðèíäÿ äÿ ñîí äÿðÿúÿ hÿâÿñëè

âÿ èñòÿêëèäèð. Ìþìèí ýöí áîéóíúà áöòöí äöøöíúÿëÿðèíäÿ âÿ

äàâðàíûøëàðûíäà Àëëàhû õàòûðëàéûð âÿ Îíó àíûð, Ðÿááèìèçèí

ñîíñóç ãöäðÿòè, àüëû, åëìè, ñÿíÿòè âÿ äèýÿð ñèôÿòëÿðè áàðÿäÿ äÿ-

ðèíäÿí äöøöíöð. Áó äàâðàíûø ÿñëèíäÿ "...Ðÿááèíè ÷îõ éàäà ñàë

âÿ ñÿhÿð-àõøàì Îíóí øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äå, øöêöð åò!" ("Àëè-

Èìðàí" ñóðÿñè, 41) âÿ "Ñÿhÿð-àõøàì éàëâàðàðàã, ãîðõàðàã,

ñÿñèíè ãàëäûðìàäàí öðÿéèíäÿ Ðÿááèíè éàä åò..." ("ßðàô" ñó-

ðÿñè, 205) àéÿëÿðèíäÿêè hþêìöí hÿéàòà êå÷èðèëìÿñèäèð. Áåëÿ

äàâðàíàí ìþìèí äàèìà ðàhàò âÿ õîøáÿõòäèð. ×öíêè "...Áèëèí

êè, ãÿëáëÿð éàëíûç Àëëàhû çèêð åòìÿêëÿ àðàì òàïìûøäûð"

("Ðÿä" ñóðÿñè, 28) àéÿñèíäÿ Ðÿááèìèç ãÿëáëÿðèí éàëíûç Îíó

àíìàãëà ðàhàòëûã òàïàúàüûíû õÿáÿð âåðìèøäèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíû þçöíÿ ðÿháÿð òóòàí áèð èíñàí Àëëàhûí

ÿìð åòäèéè íàìàç ãûëìàã, îðóú òóòìàã, äÿñòÿìàç àëìàã êèìè

ÿìÿëè èáàäÿòëÿðèíè äèããÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðèð. Ìÿñÿëÿí, î, íàìàç-

ëàðûíû âàõòûíäà ãûëìàã ìÿñÿëÿñèíäÿ ÷îõ hÿññàñäûð. Äöíéÿâè

èøëÿðèíèí íàìàç ãûëìàüûíà ìàíå îëìàñûíà èúàçÿ âåðìèð. Þçö-

íö Àëëàhà éàõûíëàøäûðàí áèð èáàäÿòè hÿð äÿôÿ ñåâèíúëÿ, çþâã

àëàðàã âÿ hóøó è÷èíäÿ éåðèíÿ éåòèðèð.

Àëëàhà öðÿêäÿí éþíÿëìÿäÿí, þçöíö íöìàéèø åòäèðìÿê,


59

áàøãàëàðûíà ýþñòÿðìÿê, íåúÿ äåéÿðëÿð, þçöíö ýþçÿ ñîõìàã

ìÿãñÿäèëÿ âÿ éà "èíñàíëàð íÿ äåéÿð?" äåéÿ íàðàhàò îëóá íà-

ìàç ãûëàíëàð èñÿ Àëëàhà èáàäÿòèí hÿççèíè éàøàéà áèëìÿçëÿð.

Áåëÿ àäàìëàðûí èáàäÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí çåhèíëÿðèíäÿ

þçëÿðèíè Àëëàhà éàõûíëàøäûðàúàã äöøöíúÿëÿð éîõäóð. Áåéèíëÿðè

Àëëàhûí àäûíû àíìàã âÿ óúàëòìàãäàí äàhà ÷îõ ýöíäÿëèê èøëÿð-

ëÿ ìÿøüóëäóð. Àëëàh Ãóðàíäà áó øÿêèëäÿ íàìàç ãûëàíëàðà áåëÿ

õÿáÿðäàðëûã åäèð:

"Âàé hàëûíà î íàìàç ãûëàíëàðûí êè, îíëàð þç íàìàç-

ëàðûíäàí ãàôèëäèðëÿð. Îíëàð ðèéàêàðëûã åäÿðëÿð"

("Ìÿóí" ñóðÿñè, 4-6).

Áó øÿêèëäÿ ñþçäÿ Àëëàh àäûíà hÿð øåé åòäèêëÿðèíè ñàíà-

ðàã âÿ Àëëàhäàí ãîðõìàäàí, Îíó äöøöíìÿäÿí, Îíóí

âàðëûüûíû âÿ éàõûíëûüûíû hèññ åòìÿäÿí èáàäÿò åäÿíëÿð éàíëûøëûã

è÷èíäÿäèðëÿð. Èíñàíû Àëëàhà éàõûíëàøäûðàí äàâðàíûøëàð èáàäÿò

çàìàíû îíóí ñÿìèìèééÿòè, Àëëàh ãîðõóñó, èòàÿòè, õóøóñó, éÿ-

íè òÿãâàñûäûð.

Úàhèë èíñàíëàðûí äîüðó îëìàéàí èáàäÿò ìÿíòèãè ÿëèíèç-

äÿêè êèòàáäà ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëìÿéÿúÿê. Áó ìþâçó

hàããûíäà äàhà ÿhàòÿëè ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿê èñòÿéÿíëÿð "Èíñàí-

ëûã äèíè" àäëû êèòàáûìûçà ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðëÿð.

Áóðàäà öçÿðèíäÿ õöñóñè øÿêèëäÿ äàéàíûëìàñû ëàçûì îëàí

áèð ìÿãàì âàðäûð: áÿçè èíñàíëàð èáàäÿò àíëàéûøûíû ÷îõ ìÿhäóä

øÿêèëäÿ, õÿñèñëèêëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð, ýöí ÿðçèíäÿ Àëëàhûí áèð íå-

÷ÿ ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéèí êèôàéÿò åòäèéèíè çÿíí åäèðëÿð.

Ùàëáóêè Ãóðàíà ýþðÿ, èáàäÿò éàëíûç íàìàç, îðóú, hÿúú, çÿêàò

êèìè èíñàíûí öçÿðèíäÿ ôÿðç îëàí hþêìëÿðëÿ ìÿhäóäëàøìûð.

Èáàäÿò ãóëëóã ìÿíàñûíû èôàäÿ åäèð. Éÿíè èíñàíëàðûí ãóë

îëàðàã Àëëàh ö÷öí åòäèêëÿðè hÿð áèð hÿðÿêÿò, äàíûøûã, hàë âÿ


60

äàâðàíûø áèð èáàäÿò äåìÿêäèð. Íàìàç áèð èíñàí ö÷öí íåúÿ ìö-

höì âÿ ôÿðç îëàí áèð èáàäÿòäèðñÿ, hèðñèíè áîüìàã, ýþçÿë ñþç

ñþéëÿìÿê, èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åòìÿê, çÿííÿ ãàïûëìàìàã âÿ

éà ìöíàãèøÿ åòìÿìÿê äÿ åéíèëÿ áèð èáàäÿòäèð (ÿòðàôëû ìÿëó-

ìàò ö÷öí áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Ãóëàãàðäûíà âóðóëàí Ãóðàí

hþêìëÿðè"). Áó ñÿáÿáëÿ äÿãèãëèêëÿ âÿ ãÿòèééÿòëÿ ãîðóíìàñû,

hÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âàúèá îëàíëàð hÿì ÿìÿëè èáàäÿòëÿð, hÿì äÿ

ÿõëàãè hþêìëÿðäèð. Ãûñàñû, ìþìèíëÿð Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèð-

äèéè hþêìëÿðèí hàìûñûíà hÿéàòëàðûíûí hÿð àíûíäà ëàçûì îëàí

äèããÿòè àðòûãëàìàñû èëÿ ýþñòÿðèðëÿð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí ýöí ÿð-

çèíäÿ ÿí ìöhöì èáàäÿòëÿðèíäÿí áèðè èñÿ òÿáëèü, éÿíè èíñàíëàðû

äîüðó éîëà ÷àüûðìàã, éàõøûëûüû òþâñèéÿ åäèá ïèñëèêäÿí ÷ÿêèí-

äèðìÿê, îíëàðû Ãóðàíà äÿâÿò åòìÿêäèð. Áåëÿ êè, áó èáàäÿò

ìþìèíëÿðèí ýöíäÿëèê hÿéàòûíûí àéðûëìàç áèð hèññÿñèäèð. Ìþ-

ìèí hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà Àëëàhûí äèíèíè äèýÿð èíñàíëàðà

þéðÿòìÿéÿ âÿ Èñëàì ÿõëàãûíû òÿìñèë åòìÿéÿ ýþðÿ ñþçëÿðè èëÿ,

hàëû èëÿ, äàâðàíûøû èëÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Öñòÿëèê áó ìÿñóëèé-

éÿò éàëíûç äèíè òàíûìàéàíëàðà éþíÿëìèð. Ìþìèí ÿòðàôûíäàêû

ìþìèíëÿðÿ ãàðøû äà ÿí ýþçÿë äàâðàíûøëàðû ýþñòÿðÿðÿê íöìóíÿ

îëìàüà ÷àëûøûð. Áÿhñ åäèëÿí hÿãèãÿòëÿðè Ðÿááèìèç áó àéÿäÿ

áåëÿ òÿðèô åäèð:

"Ìþìèí êèøèëÿðëÿ ìþìèí ãàäûíëàð áèð-áèðèíÿ äîñò-

äóðëàð (hàéàíäûðëàð). Îíëàð éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð

åäÿð, ïèñ èøëÿðè éàñàã åäÿð, íàìàç ãûëûá çÿêàò âåðÿð,

Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ èòàÿò åäÿðëÿð. Àëëàh, ÿëáÿò-

òÿ êè, îíëàðà ðÿhì åäÿúÿêäèð. Àëëàh, hÿãèãÿòÿí,

éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!" ("Òþâáÿ" ñó-

ðÿñè, 71).

Ìþìèíëÿð äèýÿð èíñàíëàðû ýþçÿë ÿõëàãà äÿâÿò åòìÿê


61

ö÷öí hÿð èìêàíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð, îíëàðû Àëëàhûí âàð-

ëûüû, áèðëèéè, ñèôÿòëÿðè, èíñàíûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäè, Àëëàhûí

áÿéÿíäèéè èäåàë ðÿôòàð, äàâðàíûø âÿ hÿéàò òÿðçè, Ãóðàí ÿõëàãû-

íà ýþðÿ éàõøû, ïèñ, äîüðó, ñÿhâ àíëàéûøëàðû, ãèéàìÿò, úÿííÿò,

úÿhÿííÿì âÿ áó êèìè ìÿñÿëÿëÿð áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàíäûðûðëàð.

Ìþìèíëÿðèí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàðû äà ÿñëèíäÿ ãàðøû-

ëûãëû áèð òÿáëèüäèð. Îíëàð äà áèð-áèðèíè Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè

hþêìëÿðÿ óéìàüà âÿ Èñëàì ÿõëàãûíû ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàìàüà

äÿâÿò åäèðëÿð. Ãûñàñû, ìþìèíèí ÿñàñ öñëóáó òÿáëèüäèð.

Ìþìèíëÿð hÿì øèôàhè, hÿì äÿ éàçûëû òÿáëèü ìåòîäëàðû-

íû òÿòáèã åäèðëÿð, áóíäàí áàøãà, áèçèì äþâðöìöçäÿ ñîí äÿðÿúÿ

èíêèøàô åòìèø êöòëÿâè êîììóíèêàñèéà âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ

åäèðëÿð. Èíñàíëàðû Ãóðàí ÿõëàãûíà äÿâÿò åäÿðêÿí òåëåâèçèéà, ðà-

äèî, êèòàá, ãÿçåò, ìÿêòóá, èíòåðíåò êèìè âàñèòÿëÿðäÿí ÿí ýþçÿë

øÿêèëäÿ ôàéäàëàíûðëàð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí ìþìèíëÿðèí ýöí ÿðçèí-

äÿ òÿáëèü ãÿäÿð âàõòëàðûíû àëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ òÿáëèüÿ

hàçûðëûã ýþðìÿêäèð. Àëëàh Ãóðàíäà Îíóí éîëóíäà ìÿôêóðÿ

ìöáàðèçÿñè àïàðìàã èñòÿéÿíëÿðèí ÿââÿëúÿäÿí áó èø ö÷öí hà-

çûðëûã ýþðìÿëÿðèíèí âàúèá îëäóüóíà èøàðÿ åäèð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ

àïàðûëàí òÿáëèüàò ö÷öí èíñàíûí þçöíö hÿðòÿðÿôëè hàçûðëàìàñû

ñîí äÿðÿúÿ ÿhÿìèééÿòëèäèð.

Òÿáëèü ö÷öí ìþìèíèí âàúèá îëàí èøëÿðèíäÿí áèðè þçöíö

èíêèøàô åòäèðìÿñè, Àëëàhûí äèíèíè þéðÿäÿ áèëÿúÿê hÿð úöð áèëýè-

éÿ ñàhèá îëìàñûäûð. Éÿíè èíñàíûí þçöíö hÿì ìÿíÿâè, hÿì äÿ

áèëèê úÿhÿòäÿí éåòèøäèðìÿñèäèð. Äîëüóí, äöçýöí, åhòèéàúà éþ-

íÿëÿí, ÿìèí âÿ ãàíååäèúè, òÿñèðëÿéèúè, hèêìÿòëè áèð øÿêèëäÿ

äàíûøìàã âÿ éàçìàã ö÷öí ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Ìöñÿëìàíûí

Ãóðàí àéÿëÿðèíè ÷îõ éàõøû þéðÿíìÿñè, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí


62

(ñ.ÿ.â.) ñöííÿñèíè àíëàìàñû áó hàçûðëûüûí àíà õÿòòèíè òÿøêèë

åäèð. Áöòöí áó hàçûðëûãëàð âÿ ÷àëûøìàëàð ìþìèíèí ýöíäÿëèê hÿ-

éàòûíûí ìöÿééÿí áèð hèññÿñèíè ÿhàòÿ åäèð.

Ýåúÿ éàòàðêÿí

Äöøöíÿí áöòöí èíñàíëàð ö÷öí ýåúÿíèí éàðàäûëìàñûíäà

áèð ÷îõ hèêìÿòëÿð âàð. Ðÿááèìèç "Ýåúÿ äÿ îíëàð ö÷öí áèð

äÿëèëäèð. Áèç ýöíäöçö îíäàí ñûéûðûá ÷ûõàðäàí êèìè îíëàð

çöëìÿò è÷èíäÿ îëàðëàð" ("Éàñèí" ñóðÿñè, 37) àéÿñè èëÿ áó hÿ-

ãèãÿòè èíñàíëàðà õÿáÿð âåðìèøäèð. Ùàããûíäà áÿhñ åäèëÿí

hèêìÿòëÿðäÿí áèðè éàâàø-éàâàø ýöíÿøèí èòìÿñèíäÿ âÿ ñîíðà

äà hàâàíûí ýåò-ýåäÿ ãàðàëìàñûíäà ýèçëÿíèð. Úàíëûëàð ýåúÿ âÿ

ýöíäöç àðàñûíäàêû èøûã âÿ èñòèëèê ôÿðãëÿðèíÿ áó éàâàø, òÿäðè-

úè êå÷èäëÿð ñàéÿñèíäÿ àñàíëûãëà þéðÿøèð, áåëÿëèêëÿ äÿ áó ôÿðãÿ

ýþðÿ çÿðÿð ÷ÿêìèðëÿð. Öñòöí áèð åëìÿ âÿ ãöäðÿòÿ ñàhèá îëàí

Àëëàh ãóëëàðûíà âÿ áöòöí úàíëûëàðà ìÿðhÿìÿò åòìèø, áèð ÷îõ

èíñàíëàðû îíëàðûí hÿéàòëàðûíäà áèðúÿ äÿôÿ äÿ îëñóí äèããÿò éå-

òèðìÿäèéè, öçÿðèíäÿ äöøöíìÿäèéè áó íåìÿòëÿ

ôàéäàëàíäûðìûøäûð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà ñàhèá îëàí áèð èíñàí áóíëàðûí öçÿðèí-

äÿ äöøöíÿðêÿí Àëëàhûí "...Î, ðÿhì åäÿíëÿðèí ÿí

ðÿhìëèñèäèð!" ("Éóñèô" ñóðÿñè, 92) àéÿñè èëÿ áèëäèðäèéè hÿãè-

ãÿòèí äàhà áèð äÿëèëèíè ýþðöð. Øöáhÿñèç êè, ýåúÿ âÿ ýöíäöçöí

áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëìÿñè äÿ Àëëàhûí èíñàíëàð ö÷öí éàðàòäû-

üû ñàéñûç íåìÿòëÿðäÿí áèðèäèð. Èíñàíëàðûí áóíó äàhà éàõøû

àíëàìàëàðû ö÷öí Ðÿááèìèç Ãóðàíäà áóíëàðà äèããÿò ÷ÿêèð:

"Äå: "Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýåúÿíè ãèéàìÿ-

òÿ ãÿäÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû

òàíðû ñèçÿ áèð èøûã ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð åøèòìèðñè-


63

íèçìè?" Äå: "Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýöíäö-

çö ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí

áàøãà hàíñû òàíðû èñòèðàhÿò åòäèéèíèç ýåúÿíè ñèçÿ ýÿ-

òèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö?"" ("Ãÿñÿñ"

ñóðÿñè, 71-72).

Ýåúÿíèí äÿ, ýöíäöçöí äÿ éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí

øÿðòëÿðè, òàðàçëûãëàðû âÿ ñèñòåìëÿðè éàðàäàí Óúà Àëëàhäûð: áóí-

ëàðäàí áèðèíèí éîõëóüó øÿðàèòèíäÿ äÿ èíñàíëàðà éàðäûì åäÿ

áèëÿúÿê éåýàíÿ ýöú äÿ Àëëàhäûð. Àëëàh èñòÿñÿ, àðàñû êÿñèëìÿ-

äÿí ýåúÿíè âÿ éà àðàñû êÿñèëìÿäÿí ýöíäöçö éàðàäà áèëÿð.

Àíúàã úàíëûëàð áóíà äþçÿ áèëìÿçëÿð. Áåëÿ áèð hàë áàø âåðñÿ,

éåð öçöíäÿêè hÿéàò ñîíà ÷àòàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ýåúÿ èëÿ

ýöíäöçö ãöñóðñóç áèð íèçàì è÷èíäÿ éàðàòìûø, áöòöí úàíëûëà-

ðà éàøàéà áèëÿúÿêëÿðè áèð ìöhèò áÿõø åòìèøäèð. Ðÿááèìèç

éóõàðûäàêû àéÿëÿðèí àðäûíúà ýÿëÿí àéÿäÿ áåëÿ áóéóðóð:

"Þç ìÿðhÿìÿòèíäÿí äîëàéû ñèçèí ö÷öí ýåúÿíè âÿ

ýöíäöçö éàðàòäû êè, äèíúÿëÿñèíèç, Îíóí ëöòôöíäÿí

ðóçè äèëÿéèá àõòàðàñûíûç. Áÿëêÿ, øöêöð åäÿñèíèç!"

("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 73).

Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí íèçàìëû îëàðàã áèð-áèðèíèí àðäûíúà

ýÿëìÿñèíäÿêè hèêìÿòëÿðè àíëàéàíëàð èñÿ éàëíûç àüûëëàðûíäàí

èñòèôàäÿ åäÿí èíñàíëàð, Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíÿíëÿð, äöøö-

íÿíëÿð, éÿíè Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàíëàðäûð. Àëëàh áó

âÿçèééÿòè áÿçè àéÿëÿðäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû, ýåúÿ

èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè àüûë ñàhèáëÿðè

ö÷öí ãÿòè äÿëèëëÿðäèð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 190).

"Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëìÿñèí-

äÿ, Àëëàhûí ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ éàðàòäûãëàðûíäà


64

Àëëàhäàí ãîðõàí áèð òàéôà ö÷öí äÿëèëëÿð âàðäûð"

("Éóíóñ" ñóðÿñè, 6).

"Ùÿãèãÿòÿí, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñûíäà, ýå-

úÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñèíäÿ,

è÷ÿðèñèíäÿ èíñàíëàð ö÷öí ìÿíôÿÿòëè øåéëÿð îëàí ýÿ-

ìèëÿðèí äÿíèçëÿðäÿ öçìÿñèíäÿ, ãóðóéàí éåð öçöíö

Àëëàhûí ýþéäÿí éàüìóð éàüäûðàðàã éåíèäÿí äèðèëò-

ìÿñèíäÿ, úèíñ-úèíñ håéâàíëàðû îíóí hÿð òÿðÿôèíÿ

éàéìàñûíäà, êöëÿéèí áèð ñÿìòäÿí áàøãà ñÿìòÿ ÿñ-

ìÿñèíäÿ, ýþéëÿ-éåð àðàñûíäà ÿëàìÿòëÿð âàðäûð"


Àëëàh èíñàíûí ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíè ýåúÿëÿðè éàòìà-

üà âÿ èñòèðàhÿò åòìÿéÿ óéüóí áèð øÿêèëäÿ éàðàòìûø âÿ áó hàëû

àéÿëÿðäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðìèøäèð:

"Ýåúÿíè äèíúÿëìÿéèíèç ö÷öí, ýöíäöçö èøûãëû åäÿí

Îäóð. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà åøèäÿíëÿð ö÷öí äÿëèëëÿð

âàðäûð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 67).

"Ñèçèí äèíúÿëìÿéèíèç ö÷öí ýåúÿíè âÿ ýöíäöçö èøûãëû

éàðàäàí Àëëàhäûð, Àëëàh èíñàíëàðà ëöòôêàðäûð, ëàêèí

èíñàíëàðûí ÷îõó øöêöð åòìÿç!" ("Ìþìèí" ñóðÿñè,

61).

Ýåúÿíèí èñòèðàhÿò âàõòû îëìàñû èëÿ áÿðàáÿð ÷îõ ìö-

höì îëàí äàhà áèð õöñóñèééÿòè âàð. Ýåúÿíèí éàðàäûëûøûíäàêû

hèêìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ éåð öçÿðèíäÿ öìóìè áèð ñÿññèçëèéèí âÿ

äóðüóíëóüóí hàêèì îëäóüó áó ñààòëàðûí áÿçè èáàäÿòëÿð ö÷öí

ÿí ñÿìÿðÿëè ñààòëàð îëìàñûäûð. Àëëàh ýåúÿ âàõòûíûí hÿðÿêÿò-

ëè îëàí ýöíäöçÿ íèñáÿòÿí äöøöíìÿê, îõóìàã âÿ éà äóà

åòìÿê ö÷öí äàhà ÿëâåðèøëè îëäóüóíó Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"Øöáhÿñèç êè, ýåúÿ ãàëõìàã äàhà ÿëâåðèøëè âÿ îõó-


65

ìàã äàhà ìöíàñèáäèð! ×öíêè ýöíäöç ñÿíèí óçóí-

óçàäû äàâàì åäÿí èøëÿðèí âàðäûð. Ðÿááèíèí àäûíû

çèêð åò âÿ Îíà òÿðÿô éþíÿë" ("Ìóçÿììèë" ñóðÿñè, 6-

8).

Àëëàhûí éàðàäûëûø äÿëèëëÿðè öçÿðèíäÿ äÿðèíäÿí äöøöí-

ìÿê, Ãóðàí îõóìàã, Àëëàhà äóà åòìÿê êèìè áÿçè èáàäÿòëÿð

ö÷öí ôèêðè ýåúÿëÿð äàhà òåç âÿ äàhà àñàí úÿìëÿìÿê ìöì-

êöí îëóð. Áóíó äÿðê åäÿí áèð ìþìèí ýåúÿ âàõòûíûí hàìûñûíû

èñòèðàhÿò åòìÿêëÿ âÿ éà éàòìàãëà êå÷èðìèð. Åhòèéàúëàðûíà,

õÿòàëàðûíà âÿ éà ÷àòûøìàçëûãëàðûíà ýþðÿ òÿêáàøûíà âÿ è÷èí-

è÷èí Àëëàhà äóà åäèð. Êå÷èðäèéè ýöíö ãèéìÿòëÿíäèðèð, ýöí

ÿðçèíäÿ åòäèéè õÿòàëàðû ýþçäÿí êå÷èðèð âÿ áó õÿòàëàðà ýþðÿ

òþâáÿ åäèð, Àëëàhäàí áàüûøëàíìà äèëÿéèð. Âàõòûíû Àëëàhûí ðà-

çû îëàúàüû øÿêèëäÿ êå÷èðèð, Îíó õàòûðëàéûð âÿ Îíà

éàõûíëàøìàüà ÷àëûøûð. Àëëàhûí âàðëûüû âÿ óúàëûüû, àéÿëÿð, êàè-

íàòäàêû ãåéðè-àäè íèçàì, éåð öçöíäÿêè úàíëûëàð, áóíëàðûí

ñàhèá îëäóüó ãöñóðñóç ñèñòåìëÿð, Àëëàhûí äàéàíìàäàí éàðàò-

äûüû íåìÿòëÿð, úÿííÿò, úÿhÿííÿì, ñîíñóçëóã... êèìè áèð ÷îõ

ìþâçóëàð öçÿðèíäÿ äöøöíöð. Ðÿááèìèç ýåúÿëÿðèíèí áèð ãèñìè-

íè èáàäÿòëÿðÿ àéûðàí ìþìèíëÿðèí äàâðàíûø òÿðçëÿðèíè áÿçè

àéÿëÿðäÿ áåëÿ òÿðèô åäèð:

"Îíëàð ýåúÿíè Ðÿááè ö÷öí ñÿúäÿ âÿ ãèéàì (íàìàç)

è÷èíäÿ êå÷èðÿð" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 64).

"Îíëàð èáàäÿò ö÷öí éàòàãëàðûíäàí ãàëõàð, ãîðõó

âÿ öìèä è÷èíäÿ Ðÿááèíÿ äóà åäÿð..." ("Ñÿúäÿ" ñó-

ðÿñè, 16).

"Ìÿýÿð àõèðÿòäÿí ãîðõàí, Ðÿááèíÿ öìèä áÿñëÿ-

éÿí, ýàh ñÿúäÿéÿ ãàïàíûá, ýàh äà àéàã öñòÿ äóðóá

ýåúÿ ñààòëàðûíû èáàäÿò è÷èíäÿ êå÷èðÿí (ìöòè áÿíäÿ


66

êàôèðëÿ áèðäèðìè)?! Äå: "Ùå÷ áèëÿíëÿðëÿ áèëìÿéÿí-

ëÿð (àëèìëÿ úàhèë) åéíè îëà áèëÿðìè?! Éàëíûç àüûë

ñàhèáëÿðè èáðÿò àëàð!"" ("Çóìÿð" ñóðÿñè, 9).

Ìþìèíëÿð áó øÿêèëäÿ ýåúÿíèí áèð hèññÿñèíè äóà, çèêð

âÿ èáàäÿòëÿ êå÷èðÿí Ïåéüÿìáÿðèí (ñ.ÿ.â.) áèð ñöííÿñèíè äÿ

éåðèíÿ éåòèðìèø îëóðëàð. Áèð àéÿäÿ áó áàðÿäÿ áåëÿ áÿhñ åäè-

ëèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí áèëèð êè, ñÿí ãàëõûá áÿçÿí ýå-

úÿíèí òÿãðèáÿí ö÷äÿ èêèñèíè, áÿçÿí éàðûñûíû, áÿçÿí

äÿ ö÷äÿ áèðèíè íàìàç ãûëûðñàí. Ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ

îëàí áèð çöìðÿ äÿ áåëÿäèð..." ("Ìóçÿììèë" ñóðÿñè,

20).

Ðÿâàéÿòëÿðäÿ èñÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) îíà ýþçÿë

áèð ÿõëàã âÿ éàõøû áèð õàñèééÿò âåðìÿñè ö÷öí Àëëàhà äóà åò-

äèéè âÿ äóàëàðûíäà Àëëàhà áåëÿ éàëâàðäûüû áèëäèðèëèð:

"Àëëàhûì! Éàðàäûëûøûìû âÿ ÿõëàãûìû ýþçÿëëÿøäèð! Èëàhè! Ìÿ-

íè ïèñ ÿõëàãäàí óçàãëàøäûð!".

Îíó äà óíóòìàìàã ëàçûì ýÿëèð êè, äàhà þíúÿ äÿ áèë-

äèðäèéèìèç êèìè, éóõó þëöìöí áèð áÿíçÿðèäèð âÿ Àëëàh èñòÿñÿ,

èíñàí áèð äàhà ÿñëà îéàíìàéà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ éàòìàçäàí

þíúÿ êå÷èðèëÿí ñîí äÿãèãÿëÿð èíñàíûí Àëëàhäàí áàüûøëàíìà

äèëÿìÿñè ö÷öí áÿëêÿ äÿ ñîí ôöðñÿòè îëà áèëÿð. Àëëàh "Çóìÿð"

ñóðÿñèíäÿ áó hÿãèãÿòè èíñàíëàðà áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Àëëàh úàíëàðûíû îíëàð þëäöéö çàìàí, þëìÿéÿíëÿ-

ðèí úàíëàðûíû èñÿ éóõóäà àëàð. Þëöìöíÿ hþêì

îëóíìóø êèìñÿëÿðèí úàíëàðûíû ñàõëàéàð. Äèýÿð êèì-

ñÿëÿðèí úàíëàðûíû èñÿ ìöÿééÿí áèð ìöääÿòÿäÿê

ãàéòàðàð. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà äöøöíÿí áèð ãþâì

ö÷öí ÿëàìÿòëÿð âàðäûð!" ("Çóìÿð" ñóðÿñè, 42).


67

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð ìþìèí éàòìàçäàí

þíúÿ îíà - áÿëêÿ äÿ ñîí äÿôÿ - âåðèëÿí áó ôöðñÿòèí äÿéÿðè-

íè áèëèð. Áó hÿãèãÿòè ýþç þíöíÿ ýÿòèðÿðÿê ñÿìèìèééÿòëÿ

Àëëàhà éþíÿëèð, ýöíàhëàðûíà ýþðÿ Îíäàí áàüûøëàíìàüû äèëÿ-

éèð, hÿð ìÿñÿëÿäÿ Àëëàhäàí êþìÿê èñòÿéèð âÿ éàëíûç Àëëàhà

äóà åäèð.


68

II ÙÈÑÑß

ÌÖÑßËÌÀÍ ÙßÐ ÁÈÐ ØßÐÀÈÒÄß ÃÓÐÀÍ

ßÕËÀÃÛÍÀ ÝÞÐß ÙßÐßÊßÒ ÅÄÈÐ

Àèëÿñèíÿ âÿ éàõûíëàðûíà

ìöíàñèáÿòäÿ ðÿôòàðû

Äöíéà hÿéàòûíà ýþç à÷äûãäàí ñîíðà îíà èëëÿðëÿ áàõàí

àòà-àíàñûíûí éàðàäûëûøû ìþìèí ö÷öí hàããûíäà äöøöíìÿñè âÿ

Àëëàhà øöêöð åòìÿñè ëàçûì ýÿëÿí ìþâçóëàðäàí áèðèäèð. Àòà-

àíàñû îíó áþéöòìÿê ö÷öí ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêìèøäèð. Áóíóíëà

áÿðàáÿð Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí hÿð çàìàí

áèð hÿãèãÿòè äÿðê åäèð. Ìþìèíèí àòà-àíàñûíû éàðàäàí, îíëàðà

ìÿðhÿìÿòè, øÿôãÿòè âÿ þâëàä ñåâýèñèíè âåðÿí ãöââÿ Óúà

Àëëàhäûð. Àëëàh àúèç áèð úàíëû îëàðàã äîüóëàí èíñàíûí þç-þçö-

íÿ áþéöéöá éåòêèí áèð hàëà ýÿëìÿñè ö÷öí îíóíëà àòà-àíàñû

àðàñûíäà áèð ñåâýè áàüû éàðàòìûøäûð. Àòà-àíàñû îíó áó ñåâýè

áàüû èëÿ èëëÿðëÿ áåçìÿäÿí, áþéöê áèð çþâãëÿ áþéöòìöøäöð.

Àëëàh àèëÿíèí èíñàí hÿéàòûíäàêû ÿhÿìèééÿòèíè áèð àéÿäÿ áåëÿ

âóðüóëàéûð:

"Áèç èíñàíà àòà-àíàñûíà (éàõøûëûã åòìÿéè, îíëàðëà ýþ-

çÿë äàâðàíìàüû) òþâñèéÿ åòäèê. Àíàñû îíó áÿòíèíäÿ

÷îõ çÿèô áèð hàëäà äàøûìûøäû. Óøàüûí ñöääÿí êÿñèëìÿ-

ñè èñÿ èêè èë ÿðçèíäÿ îëóð. Ìÿíÿ âÿ àòà-àíàíà øöêöð

åò. Àõûð äþíöø Ìÿíÿäèð!" ("Ëîüìàí" ñóðÿñè, 14).

69

Ðÿááèìèç àòà-àíàéà ãàðøû íåúÿ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿëè

îëäóüóìóçó äà Ãóðàíäà òÿðèô åäèð. Àëëàh îíëàðà ãàðøû õåéèð-

õàhëûãëà äàâðàíìüû ÿìð åòìèøäèð:

"Äå: "Ýÿëèí Ðÿááèíèçèí ñèçÿ íÿëÿðè hàðàì åòäèéèíè

äåéèì: Îíà hå÷ áèð øÿðèê ãîøìàéûí; àòà-àíàéà éàõ-

øûëûã åäèí..." ("ßíàì" ñóðÿñè, 151).

"Áèç èíñàíà àòà-àíàñûíà éàõøûëûã åòìÿéè òþâñèéÿ åò-

äèê...". ("ßhãàô" ñóðÿñè, 15).

Ìþìèí áó àéÿëÿðäÿêè hþêìÿ óéüóí îëàðàã àòà-àíàñûíà

ãàðøû hþðìÿò âÿ ñåâýè ýþñòÿðèð, îíëàðû ðàçû åäÿúÿê øÿêèëäÿ ðÿô-

òàð åäèð, hÿð ôöðñÿòäÿ ýþçÿë ñþçëÿðëÿ îíëàðûí êþíöëëÿðèíè àëûð.

Àëëàh åéíè çàìàíäà îíëàðà ãàðøû íåúÿ áèð hÿññàñëûã ýþñòÿðèë-

ìÿñèíèí âàúèáëèéèíè áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð:

"Ðÿááèí éàëíûç Îíà èáàäÿò åòìÿéè âÿ âàëèäåéíëÿðÿ

éàõøûëûã åòìÿéè áóéóðìóøäóð. ßýÿð îíëàðûí áèðè âÿ

éà hÿð èêèñè ñÿíèí éàíûíäà ãîúàëûüûí ÿí äöøêöí ÷à-

üûíà éåòÿðñÿ, îíëàðà: "Óô!" -áåëÿ äåìÿ, öñòëÿðèíÿ

ãûøãûðûá àúû ñþç ñþéëÿìÿ. Îíëàðëà õîø äàíûø!" ("Èñ-

ðà" ñóðÿñè, 23).

Àëëàh áó àéÿ èëÿ áèçÿ àòà-àíàéà ãàðøû ýþñòÿðèëÿí ìÿð-

hÿìÿòèí þë÷öñöíö äÿ âåðèð. Àëëàh áó ìÿñÿëÿäÿ àòà-àíàéà

ãàðøû åäèëÿ áèëÿúÿê ÿí êè÷èê áèð hþðìÿòñèçëèéè âÿ éà ìÿðhÿ-

ìÿòñèçëèéè "îíëàðà "óô!" áåëÿ äåìÿ, öñòëÿðèíÿ ãûøãûðìà, àúû

ñþç ñþéëÿìÿ, îíëàðëà õîø äàíûø!" èôàäÿñè èëÿ ìþìèíëÿðÿ éà-

ñàãëàìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ ìþìèíëÿð hÿð äþâðäÿ àòà-àíàëàðûíà

ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ åhòèðàìëû, èíúÿ äöøöíúÿëè, õîøíèééÿòëè âÿ äèã-

ãÿòúèë áèð øÿêèëäÿ äàâðàíûðëàð.

Ìþìèíëÿð âàëèäåéíëÿðèíè ðàhàò åòìÿê ö÷öí ÿëëÿðèíäÿí

ýÿëÿíè åäèð, hþðìÿòäÿ âÿ ìÿðhÿìÿòäÿ ãöñóð ýþñòÿðìÿìÿéÿ


70

÷àëûøûðëàð. Éàøëûëûüûí ýÿòèðäèéè ÷ÿòèíëèê âÿ ñûõûíòûëàðû ýþç þíöíÿ

ýÿòèðèð âÿ îíëàðûí áöòöí åhòèéàúëàðûíû äèëÿ áåëÿ ýÿòèðìÿäÿí àí-

ëàéûøëà âÿ øÿôãÿòëÿ àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ìþìèíëÿð

àòà-àíàëàðûíûí hÿì ìàääè, hÿì äÿ ìÿíÿâè úÿhÿòäÿí áèð ÷à-

òûøìàçëûãëà ãàðøûëàøìàìàñû âÿ îíëàðûí ðàhàòëûüûíû òÿìèí åòìÿê

ö÷öí áöòöí èìêàíëàðûíû ñÿôÿðáÿð åäèðëÿð. Áóíäàí áàøãà, hÿð

íÿ îëóðñà-îëñóí öðÿêà÷àí âÿ åhòèðàìëû äàâðàíûø öñóëëàðûíäàí

èìòèíà åòìèðëÿð.

Àíúàã áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð ìþìèíëÿðèí àòà-àíàëàðû

èëÿ áàüëû ãàðøûëàøäûãëàðû áàøãà áèð hàë äà âàð. Èìàí ýÿòèðÿí

êèìñÿëÿðèí àòà-àíàëàðû áÿçÿí èíêàð÷ûëûã éîëóíäà îëà áèëÿðëÿð.

Ìþìèíèí áåëÿ áèð åòèãàä ôÿðãëÿðè ãàðøûñûíäà ýþñòÿðÿúÿéè äàâ-

ðàíûø òÿðçè èñÿ éåíÿ ÿí ýþçÿë ñþçëÿðëÿ âÿ öðÿêà÷àí áèð öñëóáëà

îíëàðû äîüðó éîëà äÿâÿò åòìÿêäÿí èáàðÿò îëàúàã. Ùç.Èáðàhèìèí

áöòëÿðÿ èíàíàí àòàñû èëÿ åòäèéè ñþháÿòëÿð áèçÿ áåëÿ áèð âÿçèé-

éÿòäÿ èñòèôàäÿ åäÿúÿéèìèç öñëóá âÿ ýþñòÿðÿúÿéèìèç äàâðàíûø

ìÿñÿëÿñèíäÿ éîë ýþñòÿðèð:

"Àòàúàí! Ùÿãèãÿòÿí, ñÿíÿ ýÿëìÿéÿí áèð åëì ìÿíÿ

ýÿëìèøäèð. Àðäûìúà ýÿë êè, ñÿíè äîüðó áèð éîëà ÷ûõàð-

äûì! Àòàúàí! Øåéòàíà èáàäÿò åòìÿ, hÿãèãÿòÿí,

øåéòàí Ðÿhìàíà ÷îõ àñè îëìóøäóð! Àòàúàí! Ãîðõó-

ðàì êè, Ðÿhìàíäàí ñÿíÿ áèð ÿçàá òîõóíñóí âÿ

áåëÿúÿ øåéòàíà éîëäàø îëàñàí!"" ("Ìÿðéÿì" ñóðÿñè,

43-45).

Äèýÿð òÿðÿôäÿí, áÿçè èíñàíëàð âàëèäåéíëÿðèíèí éàøëàøà-

ðàã ãöââÿäÿí äöøäöêëÿðè äþâðäÿ, êþìÿéÿ âÿ ãàéüûéà ìþhòàú

îëäóãëàðû àíëàðäà îíëàðäàí öç ÷åâèðèðëÿð. Áó ýöí áåëÿ hàëëàð

äàhà ÷îõ éàéûëìûøäûð. Ìàääè âÿ ìÿíÿâè úÿhÿòäÿí ÷îõ ÷ÿòèí

âÿçèééÿòäÿ îëàí, åâëÿðèíäÿ òÿêáàøûíà éàøàìàüà ìÿúáóð îëàí


71

éàøëûëàðëà òåç-òåç ãàðøûëàøûðûã. Áó ìþâçó öçÿðèíäÿ äöøöíÿí áèð

èíñàí ýþðÿúÿêäèð êè, áó ïðîáëåìèí ñÿáÿáè Ãóðàí ÿõëàãûíà óé-

üóí éàøàíìàìàñûäûð.

Ãóðàíû ðÿháÿð òóòàí áèð èíñàí àòà-àíàñû èëÿ áÿðàáÿð äè-

ýÿð àèëÿ öçâëÿðè âÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðëà äà ìÿðhÿìÿòëè âÿ

øÿôãÿòëè äàâðàíûð. Ãîhóìëàðûíû, äîñòëàðûíû âÿ äèýÿð éàõûíëàðûíû

Àëëàhûí äèíèíè âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàìàüà äÿâÿò åäèð. ×öí-

êè Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ äèíè èçàh åòìÿéÿ éàõûíëàðûíäàí

áàøëàìàüû "(Þíúÿ) ßí éàõûí ãîhóìëàðûíû ãîðõóò!" ("Øöÿ-

ðà" ñóðÿñè, 214) àéÿñè èëÿ ÿìð åòìèøäèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíûí òàì ìÿíàñû èëÿ éàøàíäûüû áèð àèëÿäÿ

äàèìà áèð ñàêèòëèê, äèíúëèê, ÿìèí-àìàíëûã, åhòèðàì âÿ ñåâèíú

hàêèìäèð. Áó ýöí äåýåíåðàñèéà îëìóø, êîðëàíûá àøûíìûø áÿçè

àèëÿëÿðäÿ ìöøàhèäÿ åäèëÿí ãûøãûðìàã, ÷ûüûð-áàüûð, hþðìÿòñèç

öñëóá âÿ äàíûøûãëàð ìþìèíëÿðèí àðàñûíäà ÿñëà îëà áèëìÿç. Ìþ-

ìèíëÿðèí àèëÿñèíäÿ hÿð êÿñ àèëÿ öçâëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ îëìàãäàí

áþéöê çþâã àëûð. Óøàãëàð àòà-àíàëàðûíà hþðìÿò åäèð âÿ îíëàðû

öðÿêäÿí ñåâèðëÿð. Àèëÿëÿð þâëàäëàðûíà Àëëàhûí áèð ÿìàíÿòè êè-

ìè áàõûð âÿ îíëàðû ãîðóéóðëàð. Àèëÿ äåéèëÿíäÿ àüûëà î ñààò èñòè

ìöíàñèáÿò, ñåâýè, åòèáàð, hÿìðÿéëèê ýÿëèð. Àììà áóíó òÿêðà-

ðÿí áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, áó ìöêÿììÿë àèëÿ ìöhèòèíÿ àíúàã

äèí ÿõëàãûíûí òàì, ãöñóðñóç âÿ ñÿìèìè îëàðàã éàøàíìàñû èëÿ,

Àëëàh ãîðõóñó âÿ ñåâýèñèíÿ ñàhèá îëìàãëà íàèë îëìàã ìöì-

êöíäöð.

Íåìÿòëÿð ãàðøûñûíäà äàâðàíûø

Âÿðäèøèí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè áàõûø áóúàüûíû áèð êÿíàðà ãî-

éàðàã hèêìÿòëè áèð òÿðçäÿ ÿòðàôëàðûíû ìöøàhèäÿ åäÿí ìþìèíëÿð

ýþðäöêëÿðè hÿð øåéèí Àëëàhäàí ýÿëÿí áèð íåìÿò îëäóüóíó àí-


72

ëàéûðëàð. Ýþçëÿðèíèí, ãóëàãëàðûíûí, áÿäÿíëÿðèíèí, éåäèêëÿðè áö-

òöí ÿðçàã âÿ ãèäàëàðûí, íÿôÿñëÿ àëûá-âåðäèêëÿðè òÿìèç hàâàíûí,

èìêàíëàðûíûí, ñàhèá îëäóãëàðû hÿð øåéèí, ìèêðîîðãàíèçìëÿðäÿí

óëäóçëàðà ãÿäÿð hÿð øåéèí îíëàðûí õèäìÿòèíÿ Óúà Àëëàh òÿðÿ-

ôèíäÿí âåðèëäèéèíè àíëàéûðëàð. Áåëÿ êè, áó íåìÿòëÿð

ñàéûëìàéàúàã ãÿäÿð ÷îõäóð. Ðÿááèìèçèí "ßýÿð Àëëàhûí íå-

ìÿòëÿðèíè ñàéàúàã îëñàíûç, ñàéûá ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç.

Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!" ("Íÿhë"

ñóðÿñè, 18) àéÿñèíäÿ áèëäèðäèéè êèìè, íåìÿòëÿðè hÿòòà ñèíèôëÿðÿ

àéûðàðàã ñàéìàã äà ìöìêöí äåéèë.

Ìþìèí èíñàí îíà ãàíóíè þë÷öëÿðäÿ âåðèëÿí áöòöí äöí-

éÿâè íåìÿòëÿðäÿí éàðàðëàíûð, àììà áóíëàðà àëäàíàðàã Àëëàhû,

àõèðÿòè âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí øÿêèëäÿ éàøàìàüû ÿñëà óíóò-

ìóð. ßëèíÿ íÿ ãÿäÿð éàõøû èìêàíëàð (ïóë, âÿçèôÿ âÿ ñ.)

êå÷èðñÿ-êå÷ñèí, áó hàë îíóí çÿèôëÿìÿñèíÿ, òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿ-

ñèíÿ, áèð ñþçëÿ, Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàãëàøìàñûíà ñÿáÿá îëìàç.

×öíêè ìþìèí èíñàí áóíëàðûí hàìûñûíûí Àëëàhäàí ýÿëÿí áèð íå-

ìÿò îëäóüóíó âÿ Àëëàhûí èñòÿñÿ, áóíëàðû ýåðè àëà áèëÿúÿéèíè

äÿðê åäèð. Äöíéàäàêû íåìÿòëÿðèí ìöâÿããÿòè âÿ ìÿhäóä îëäó-

üóíó, áó íåìÿòëÿðëÿ ñûíàíäûüûíû, ÿñë íåìÿòëÿðèí èñÿ úÿííÿòäÿ

îëäóüóíó àüëûíäàí ÷ûõàðìûð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí ö÷öí ìàë,

ìöëê, ìþâãå êèìè äöíéà íåìÿòëÿðè îíóí éàëíûç Àëëàhà éàõûí-

ëàøìàñû âÿ øöêöð åòìÿñè ö÷öí áèð âàñèòÿäèð. Ìöâÿããÿòè áèð

çàìàí êÿñèéèíäÿ éàðàðëàíäûðûëäûüûíû áèëäèéè äöíéà íåìÿòëÿðèíÿ

ñàhèá îëìàã ìþìèí èíñàí ö÷öí hå÷ áèð çàìàí ìÿãñÿä äåéèë.

Ìÿñÿëÿí, äöíéà hÿéàòûíäà èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê ÿí óçóíìöääÿòëè

íåìÿòëÿðäÿí áèðè îëàí åâèí èíñàíà âåðäèéè ôàéäà òÿõìèíÿí 60-

70 èëëèê áèð þìöð ÿðçèíäÿ îëàúàã. Èíñàí îíóí äöíéà hÿéàòû


73

ñîíà ÷àòäûüû çàìàí ñàhèá îëà áèëìÿê ö÷öí hÿéàòû áîéó ÷àëûø-

äûüû, ÷îõ ñåâäèéè åâèíè äöíéàäà ãîéóá ýåäÿúÿê. Àéäûíäûð êè,

þëöì äöíéà íåìÿòëÿðè èëÿ èíñàí àðàñûíäà ìöòëÿã áèð àéðûëûã äå-

ìÿêäèð.

Ìþìèí îíà âåðèëÿí íåìÿòëÿðèí ÿñë âÿ éåýàíÿ ñàhèáèíèí

Àëëàh îëäóüóíó, áóíëàðûí éàëíûç Îíäàí ýÿëäèéèíè áèëèð. Áó íå-

ìÿòëÿðè âàð åäÿí Ðÿááèìèçÿ ëàçûìûíúà øöêöð åòìÿê, Îíà

ìÿìíóíèééÿòèíè âÿ ìèííÿòäàðëûüûíû áèëäèðìÿê ö÷öí ÿëèíäÿí

ýÿëÿíè åäèð. Ñàéñûç íåìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ ñþçäÿ âÿ ÿìÿëè îëà-

ðàã äàèì Àëëàhà øöêöð åäèð, Îíóí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàìàüà âÿ

èçàh åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó ìþâçóäà áÿçè àéÿëÿð áåëÿäèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí ñÿíÿ áÿõø åäÿúÿê âÿ ñÿí ðàçû

îëàúàãñàí! Ìÿýÿð Î ñÿíè éåòèì èêÿí òàïûá ñûüûíàúàã

âåðìÿäèìè?! Ñÿíè øàøãûí âÿçèééÿòäÿ òàïûá éîë ýþñ-

òÿðìÿäèìè?! Ñÿíè éîõñóë èêÿí òàïûá äþâëÿòëè

åòìÿäèìè?! Åëÿ èñÿ éåòèìÿ çöëì åòìÿ! Äèëÿí÷èíè äÿ

ãîâìà! Âÿ Ðÿááèíèí ñÿíÿ îëàí íåìÿòèíäÿí ñþháÿò

à÷!" ("Äóhà" ñóðÿñè, 5-11).

"Éîõñà ñèçè õÿáÿðäàð åòìÿê ö÷öí è÷ÿðèíèçäÿí îëàí

áèð àäàì âàñèòÿñèëÿ Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð õÿáÿðäàð-

ëûã ýÿëìÿñèíÿ òÿÿúúöá åäèðñèíèç? Õàòûðëàéûí êè, Àëëàh

ñèçè Íóh òàéôàñûíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ýÿòèðäè, ñèçè

õèëãÿòúÿ äàhà ãöââÿòëè åòäè. Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éà-

äà ñàëûí êè, áÿëêÿ, íèúàò òàïàñûíûç!" ("ßðàô" ñóðÿñè,

69).

Áÿçè àäàìëàð Àëëàhà øöêöð åòìÿê ö÷öí îíëàðà ÷îõ áþ-

éöê, ÷îõ ýþçÿë áèð íåìÿòèí ýÿëìÿñèíè âÿ éà ÷îõ áþéöê

ïðîáëåìëÿðèíèí hÿëë îëóíìàñûíû ýþçëÿéèðëÿð. Ëàêèí áèð àç äèã-

ãÿò åòñÿê, èíñàíûí hÿð áèð àíûíûí íåìÿò è÷èíäÿ êå÷äèéèíè


74

ýþðÿðèê. Ùÿéàòû, ñÿhhÿòè, àüëû, øöóðó, áåø äóéüó öçâö, íÿôÿñ àë-

äûüû hàâà âÿ áóíëàðà áÿíçÿð ñàéñûç-ùåñàáñûç íåìÿòëÿð îíà

ôàñèëÿñèç áèð øÿêèëäÿ, hÿð àí âåðèëèð. Áó íåìÿòëÿðèí hÿð áèðè

ö÷öí àéðûúà øöêöð åòìÿê ëàçûìäûð. Àëëàhû õàòûðëàìàãäà, éàðà-

äûëûø äÿëèëëÿðèíè äöøöíìÿêäÿ çÿèôëèê åäÿí êèìñÿëÿð ãÿôëÿò

è÷èíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí áó íåìÿòëÿðèí äÿéÿðèíè îíëàðà ñàhèá îë-

äóüó çàìàí áèëìèð, áóíëàðà ýþðÿ øöêöð åòìèð, àíúàã áó

íåìÿòëÿð ÿëëÿðèíäÿí àëûíäûüû çàìàí îíëàðûí äÿéÿðèíè àíëàéûðëàð.

Ìþìèíëÿð èñÿ ñàhèá îëäóãëàðû hÿð íåìÿò ãàðøûñûíäà íÿ

ãÿäÿð àúèç âÿ îíà íÿ äÿðÿúÿäÿ ìþhòàú îëäóãëàðûíû äöøöíÿðÿê

äàèì Àëëàhà øöêöð åäèðëÿð. Ìþìèíëÿð Àëëàhà éàëíûç çÿíýèíëèê,

ìàë-ìöëê âÿ áàøãà ìàääè íåìÿòëÿðÿ ýþðÿ øöêöð åòìèðëÿð. Ùÿð

øåéèí ñàhèáèíèí âÿ hàêèìèíèí Óúà Àëëàh îëäóüóíó áèëÿí ìþ-

ìèíëÿð þç ñàüëàìëûãëàðû, ýþçÿëëèêëÿðè, áèëèêëÿðè, àüûëëàðû, èìàíû

ñåâìÿëÿðè, èíêàð÷ûëûüû ÷èðêèí ñàéìàëàðû, hèäàéÿò ÿhëè îëìàëàðû,

ìþìèíëÿðëÿ áèðëèêäÿ îëìàëàðû, áÿñèðÿò âÿ ôÿðàñÿò ñàhèáè îëìà-

ëàðû, ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè ýöúëÿðèíÿ ýþðÿ Ðÿááèìèçÿ øöêöð åäèðëÿð.

Ìþìèíëÿð ýþçÿë áèð ìÿíçÿðÿ ýþðÿðêÿí âÿ éà èøëÿðè àñàí hÿëë

îëóíàðêÿí, èñòÿäèêëÿðè áèð øåé hÿéàòà êå÷ÿðêÿí, ýþçÿë áèð ñþç

åøèäÿðêÿí, ñåâýè âÿ hþðìÿò ýþðÿðêÿí âÿ äàhà ñàéìàãëà áèò-

ìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõ íåìÿòëÿ ãàðøûëàøàðêÿí î àí Àëëàhà øöêöð

åäèð, Îíóí ìÿðhÿìÿòèíè, øÿôãÿòèíè, Ðÿhìàí âÿ Ðÿhèì îëäó-

üóíó äöøöíöðëÿð.

ßýÿð ìþìèí îíà âåðèëÿí íåìÿòëÿðÿ ýþðÿ àçüûíëàøìà-

éàúàüûíû, òÿêÿááöð ýþñòÿðèá ëîâüàëàíìàéàúàüûíû åòäèéè

øöêöðäÿ, áöòöí äàâðàíûø âÿ äàíûøûãëàðû èëÿ Àëëàhà ýþñòÿðÿðñÿ,

Àëëàh îíà äàhà àðòûã íåìÿò âåðÿð. Àëëàhûí Ãóðàíäà âåðäèéè

"ßýÿð ìÿíÿ øöêöð åòñÿíèç, ñèçÿ àðòûðàúàüàì. Éîõ, ÿýÿð

íàíêîðëóã åòñÿíèç, Ìÿíèì ÿçàáûì hÿãèãÿòÿí øèääÿòëèäèð!"


75

("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 7) hþêìö áóíó èôàäÿ åäèð.

Áöòöí íåìÿòëÿð åéíè çàìàíäà èíñàíûí äöíéàäà ãàðøû-

ëàøäûüû èìòàhàíûí áèð ïàð÷àñûäûð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð áó ñÿáÿáäÿí

øöêöð åòìÿêëÿ áÿðàáÿð îíëàðà âåðèëÿí íåìÿòëÿðäÿí ìöìêöí

ãÿäÿð õåéèðëè èøëÿðäÿ éàðàðëàíûð, õÿñèñëèê åäÿðÿê îíëàðû éûüûá

òîïëàìûðëàð. ×öíêè õÿñèñëèê åäÿðÿê éûüûá òîïëàìàã úÿhÿííÿì

ÿhëèíèí áèð õöñóñèééÿòèäèð. Ðÿááèìèç áóíà Ãóðàíäà áåëÿ äèã-

ãÿò ÷ÿêèð:

"Õåéð. Ùÿãèãÿòÿí, î àëîâëó àòÿøäèð. Áàøûí äÿðèñèíè

ñûéûðûá ÷ûõàðäûð. ×àüûðûð ÷ûõàíû, öç äþíäÿðÿíè. Âÿ éû-

üûá ñàõëàéàíû! Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí ÷îõ hÿðèñ

éàðàäûëìûøäûð! Îíà áèð ïèñëèê öç âåðäèêäÿ ôÿðéàä

ãîïàðàð. Îíà áèð õåéèð íÿñèá îëäóãäà èñÿ õÿñèñ îëàð"

("Ìÿàðèú" ñóðÿñè, 15-21).

Àëëàh "åhòèéàúûíûçäàí àðòûã ãàëàíû"íûí ("Áÿãÿðÿ" ñó-

ðÿñè, 219) õåéèðëè âÿ ñàâàá èøëÿðÿ ñÿðô îëóíìàñûíû ÿìð åäèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà ýþðÿ, ìþìèíëÿð ãàçàíúëàðûíäàí åhòèéàúëàðûí-

äàí àðòûã ãàëàí hèññÿñèíäÿí õåéèðëè èøëÿðäÿ, Àëëàh éîëóíäà

èñòèôàäÿ åäèðëÿð.

ßëáÿòòÿ, íåìÿòëÿðÿ ýþðÿ øöêöð Àëëàhûí âåðäèéè áöòöí

íåìÿòëÿðè Àëëàh ðèçàñû ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ îëóð. Ìþìèí îíà

âåðèëÿí hÿð øåéè Àëëàhûí ÿìð åòäèéè õåéèðëè èøëÿðÿ ñÿðô åòìÿéÿ

ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Ìþìèí èíñàí Àëëàhûí îíà âåðäèéè

ìàääè èìêàíëàðëà áÿðàáÿð áÿäÿíèíäÿí äÿ Îíóí ðèçàñû ö÷öí,

îíóí éîëóíäà ñÿé ýþñòÿðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèð âÿ Àëëàhûí ðà-

çûëûüûíû, ðÿhìÿòèíè âÿ hÿìèøÿ íåìÿòëÿðëÿ äîëó îëàí úÿííÿòè

ãàçàíìàüà öìèä åäèð:

"Àëëàh, øöáhÿñèç êè, Àëëàh éîëóíäà âóðóøóá þëäöðÿí

âÿ þëäöðöëÿí ìþìèíëÿðèí úàíëàðûíû âÿ ìàëëàðûíû


76

hàãã îëàðàã âÿä åäèëìèø úÿííÿò ìöãàáèëèíäÿ ñàòûí

àëìûøäûð..." ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 111).

Ãóðàí ÿõëàãûíû éàøàéàí ôÿðäëÿðäÿí òÿøêèë îëóíàí áèð

úÿìèééÿòäÿ éîõñóëëóã, àúëûã, ñÿôàëÿò âÿ áó êèìè äèýÿð ÷ÿòèí-

ëèêëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõàðäûüû ãàðøûäóðìà, äàâà, îüóðëóã, úèíàéÿò

êèìè ÷èðêèí ÿìÿëëÿð îðòàäàí ãàëõàð. Áåëÿëèêëÿ, ðàhàòëûã âÿ ðè-

ôàh Àëëàhûí èçíè èëÿ ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòàð.

Ýþçÿëëèêëÿð ãàðøûñûíäàêû äàâðàíûøû

Çÿíýèíëèê, ÿçÿìÿò, äÿáäÿáÿ âÿ ýþçÿëëèê úÿííÿòèí õö-

ñóñèééÿòëÿðèíäÿí îëäóüó ö÷öí Àëëàh úÿííÿòè õàòûðëàäàúàã,

ìþìèíèí úÿííÿòÿ ãîâóøìà àðçóñóíó âÿ hÿéÿúàíûíû àðòûðàúàã

íåìÿòëÿðèí îõøàðëàðûíû áó äöíéàäà äà îíëàðà âåðèá.

Äàéàíìàäàí àõàí ÷àéëàðäàí ýþðìÿëè ìÿêàíëàðà, håé-

ðÿòàìèç äÿðÿúÿäÿ ýþçÿë îëàí áàü÷àëàðäàí èíñàíëàðûí ôèçèêè

ýþçÿëëèéèíÿ, åñòåòèê òèêèëèëÿðäÿí ýþçîõøàéàí ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ

ãÿäÿð áöòöí íåìÿòëÿð Àëëàhûí èíñàíëàðà áèð ëöòôöäöð. Äöíéà

hÿéàòûíäà áó íåìÿòëÿðèí hÿð áèðèíèí éàðàäûëûøûíûí hèêìÿòè âàð.

Ìþìèíëÿð éåð öçöíäÿêè áöòöí ýþçÿëëèêëÿðè îíëàðûí îðèæèíàëûíûí

áèð áÿíçÿðè, íöìóíÿñè âÿ ìöæäÿñè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèðëÿð.

Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðè Ãóðàíäà áó øÿêèëäÿ ìöæäÿëÿéèð:

"Èìàí ýÿòèðÿí âÿ éàõøû èøëÿð ýþðÿí êèìñÿëÿðÿ ìöæ-

äÿ âåð: îíëàð ö÷öí àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿð

âàðäûð. Ìåéâÿëÿðèíäÿí áèð ðóçè éåäèêëÿðè çàìàí:

"Áó áèçèì ÿââÿëúÿ éåäèéèìèç ðóçèäèð", - äåéÿúÿêëÿð.

ßñëèíäÿ èñÿ áó îíëàðà -áÿíçÿð îëàðàã âåðèëìèøäèð.

Îíëàðäàí þòðö îðàäà ïàê çþâúÿëÿð äÿ âàð. Îíëàð

îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 25).

Àõèðÿòäÿêè íåìÿòëÿð äöíéàäàêû íåìÿòëÿðÿ íÿ ãÿäÿð


77

áÿíçÿñÿ äÿ, îíëàð ýåð÷ÿêëèê âÿ äàèìèëèê áàõûìûíäàí äöíéà-

äàêûëàðäàí ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã ãÿäÿð öñòöíäöð. Àëëàh

úÿííÿòè ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ éàðàäûá âÿ ýþçÿëëèêëÿðè ãàò-ãàò

àðòûðûëàí íåìÿòëÿðëÿ òÿúhèç åäèá. Ãóðàí ÿõëàãûíà ñàhèá îëàí áèð

èíñàí ýþðäöéö hÿð ýþçÿëëèéèí úÿííÿòäÿêè öñòöí éàðàäûëûøûíû âÿ

ìþhòÿøÿìëèéèíè äöøöíöð. Ýþé öçöíÿ áàõàðêÿí "ýåíèøëèéè ýþé-

ëÿðëÿ éåð öçö ãÿäÿð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 133) îëàí úÿííÿòèí

áþéöêëöéöíö; ýþçÿë ìÿñêÿíëÿð ýþðÿðêÿí "àëòûíäàêû ÷àéëàð

àõàí úÿííÿò ýóøÿëÿðèíè" ("ßíêÿáóò" ñóðÿñè, 58); ýþçãàìàø-

äûðûúû äàø-ãàø ýþðÿðêÿí "ãûçûë áèëÿðçèêëÿð âÿ èíúèëÿðëÿ"

("Ôàòèð" ñóðÿñè, 33) éàðàäûëìûø úÿííÿò áÿçÿêëÿðèíè; ãÿøÿíý âÿ

çÿðèô ýåéèìëÿðëÿ ãàðøûëàøàíäà "íàçèê âÿ ãàëûí èïÿêäÿí"

("Êÿhô" ñóðÿñè, 31) hàçûðëàíìûø úÿííÿò ïàëòàðëàðûíû; ëÿççÿòëè

ãèäà âÿ è÷êèëÿð äàäàíäà úÿííÿò "îðàäà äàäû äÿéèøìÿéÿí ñó-

äàí ÷àéëàð, äàäû äÿéèøìÿéÿí ñöääÿí ÷àéëàð, è÷ÿíëÿðÿ

ëÿççÿò âåðÿí øÿðàáäàí íÿhðëÿð âÿ òÿìèç áàëäàí èðìàãëàð"

("Ìóhàììÿä" ñóðÿñè, 15) îëäóüóíó; ýþçîõøàéàí áàü÷àëàð ýþ-

ðÿíäÿ "éàìéàøûë" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 64) úÿííÿò áàü÷àëàðûíû;

åñòåòèê ìåáåëëÿð ãàðøûñûíäà úÿííÿòäÿêè "áÿçÿíìèø òàõòëàðû"

("Âàãèÿ" ñóðÿñè, 15) äöøöíöð. Áó äöøöíúÿëÿðÿ ýþðÿ äÿ äöíéà-

äàêû áöòöí ýþçÿëëèêëÿð èìàí ýÿòèðÿí áèð èíñàí ö÷öí îíëàðà

ñàhèá îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã áþéöê áèð çþâã ãàé-

íàüû âÿ øöêöð âàñèòÿñèäèð. Åéíè çàìàíäà úÿííÿò hÿñðÿòèíè âÿ

ñÿéèíè àðòûðàúàã þíÿìëè áèð øþâã ãàéíàüûäûð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð ìþìèí þçöíäÿí äà-

hà ýþçÿë âÿ éà äàhà âàðëû îëàí áèð àäàìû ãûñãàíìàç, ñàhèá

îëäóüó âàð-äþâëÿòÿ ýþðÿ îíà hèðñëÿíìÿç. Áèð ÷îõ èíñàíëàð êè-

ìè þçöíö ýþñòÿðÿí, þçöíö ýþçÿ ñîõàí, þçöíö íöìàéèø åòäèðÿí

áèð åâ ñàhèáè îëìàäûüû ö÷öí håéôñèëÿíìÿç. ×öíêè ìþìèíèí


78

hÿéàòûíûí ÿñàñ ãàéÿëÿðèíäÿí áèðè áó ýþçÿëëèêëÿðÿ ìöâÿããÿòè

áèð çàìàí ÿðçèíäÿ äåéèë, ÿáÿäè îëàðàã, ñîíñóçà ãÿäÿð ñàhèá

îëìàãäûð. ßáÿäè îëàí èñÿ ÿñë éóðä îëàí àõèðÿòäèð. Àëëàh Ãó-

ðàíäà áóíà "Ðÿááè îíëàðû Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò, ðàçûëûã

âÿ è÷ÿðèñèíäÿ îíëàð ö÷öí òöêÿíìÿç íåìÿòëÿð îëàí úÿííÿò-

ëÿ ìöæäÿëÿéèð" ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 21) àéÿñè èëÿ äèããÿò ÷ÿêèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàã éàøàéàí èíñàíëàð èñÿ àõèðÿòèí

ÿñë éóðä îëäóüóíó ãóëàãàðäûíà âóðàðàã äöíéà íåìÿòëÿðèíÿ hÿ-

âÿñëÿ, äþðäÿëëè áàüëàíûðëàð. Îíëàðûí áàøëûúà ìÿãñÿäè þçëÿðèíè

òÿðèôëÿòìÿê, þçëÿðèíÿ ýþðÿ "hþðìÿòëè" âÿ "ÿhÿìèééÿòëè" áèð

àäàì îëìàã, ìàääè èìêàíëàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê âÿ ðàhàò áèð

hÿéàò éàøàìàãäûð. Îíëàð áöòöí hÿéàòëàðû áîéó ìöâÿããÿòè,

ÿhÿìèééÿòñèç âÿ àëäàäûúû äöíéà íåìÿòëÿðèíèí àðõàñûíúà ãà÷ûð-

ëàð. Þçëÿðèíèí ñàhèá îëìàäûüû ýþçÿëëèêëÿðè ýþðìÿê èñÿ ñàäÿúÿ

ãûñãàíúëûãëàðûíû, hèðñëÿðèíè âÿ öçöíòöëÿðèíè àðòûðûð. Ìÿñÿëÿí,

áåëÿ àäàìëàð îíëàðà ìÿõñóñ îëìàéàí ýþçÿë âÿ äÿáäÿáÿëè áèð

åâäÿ îëàíäà áóíäàí çþâã àëà áèëìèðëÿð. Áåéèíëÿðèíè äàèì "Íè-

éÿ ìÿí áó ãÿäÿð âàðëû äåéèëÿì?", "Íèéÿ ìÿíèì áåëÿ áèð

ýþçÿë åâèì éîõäóð?" êèìè ñóàëëàðëà ìÿøüóë åäèðëÿð. Éåð öçÿ-

ðèíäÿêè ýþçÿë îëàí øåéëÿð áó èíñàíëàð ö÷öí öìóìèééÿòëÿ áèð

ñûõûíòû âÿ äÿðä-ãÿì ãàéíàüûäûð, ÷öíêè îíëàð áó ýþçÿëëèêëÿðäÿí

çþâã àëà áèëìÿê ö÷öí ìöòëÿã hÿìèí ýþçÿë øåéëÿðÿ ñàhèá îë-

ìàüûí ëàçûì ýÿëäèéèíè äöøöíöðëÿð.

Ùàëáóêè Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàíëàð áó ýþçÿëëèê-

ëÿðÿ ñàhèá îëñàëàð äà, îëìàñàëàð äà îíëàðäàí çþâã àëìàüû

áàúàðûðëàð. Ìÿñÿëÿí, èìàíè øöóðà ñàhèá îëàí áèð èíñàí çÿíýèí

èíñàíëàðà õàñ îëàí øÿðàèòäÿ éàøàìûð, áåëÿ øÿðàèòëÿðäÿ îëà áèë-

ìèð, ìöìêöíäöð êè, áåëÿ øÿðàèòëÿðè hÿòòà ýþðìöð. Àíúàã î,

è÷èíäÿ îëäóüó áó ìöhèòèí ìöòëÿã áèð hèêìÿòèíèí îëäóüóíó áè-


79

ëèð. ×öíêè ìþìèíèí Àëëàhûí éàðàòìàñûíäàêû ýþçÿëëèêëÿðè ýþð-

ìÿñè âÿ éà àíëàìàñû ö÷öí ìöòëÿã îðàäà îëìàñûíà åhòèéàú

éîõäóð. Ìþìèí èíñàí Àëëàhûí áÿíçÿðñèç éàðàòìà ýþçÿëëèêëÿðè-

íè þç ôÿðàñÿòè âÿ áÿñèðÿòè èëÿ hÿð éåðäÿ âÿ hÿð àí äÿðê åäèð.

Ýåúÿëÿð ýþé öçöíäÿ óëäóçëàðûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ÿçÿìÿò, áèð

ýöëöí ðÿíýèíäÿêè, ãóðóëóøóíäàêû, ãîõóñóíäàêû áÿíçÿðñèç ýþ-

çÿëëèê ýöí ÿðçèíäÿ hàìûíûí ðàñòëàøàúàüû âÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿúÿéè

íöìóíÿëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèäèð.

Äàhà þíúÿ äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿðèí úÿííÿòÿ

îëàí hÿñðÿòè îíëàðûí þç ÿòðàôëàðûíû úÿííÿòè õàòûðëàäàí ìÿêàíëà-

ðà ÷åâèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Úÿííÿò ÿëáÿòòÿ êè, hÿð èíñàíûí

õÿéàëûíà ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíäÿí äàhà àðòûã ýþçÿë îëàí ñÿíÿò ÿñÿð-

ëÿðèíÿ, äöíéàäà hå÷ áèð èíñàíûí íàèë îëà áèëìÿäèéè

ãöñóðñóçëóãäà îëàí òÿñâèðÿ âÿ ýþçÿëëèêëÿðÿ ñàhèá îëàí áèð ìÿ-

êàíäûð. Éàëíûç Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð ìöñÿëìàí

äöíéàäà ñàhèá îëäóüó áöòöí èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê þç

ÿòðàôûíû ÿëèíäÿí ýÿëÿí ãÿäÿð ýþçÿëëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Àëëàh

Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí ÷îõ öñòöí áèð ñÿíÿò àíëàéûøûíà ñàhèá

îëäóüóíà äèããÿò ÷ÿêèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí êþøêöíäÿ hÿãèãè áèð

ñÿíÿò - åñòåòèêà âÿ ýþçÿëëèê hàêèìäèð. Ðÿááèìèç Ñöëåéìàí

ïåéüÿìáÿðèí Àëëàhûí áèð íåìÿòè îëàí çÿíýèíëèêäÿí âÿ ÿçÿ-

ìÿòäÿí ÷îõ áþéöê çþâã àëìàñûíà áèð àéÿäÿ áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèð:

"Î äåäè: "Ìÿí ýþçÿëëèéè (áó àòëàðû) Ðÿááèìèí çèê-

ðèíäÿí äîëàéû ñåâèðÿì..."" ("Ñàä" ñóðÿñè, 32).

Áþéöê ìþâãå, áþéöê âàð-äþâëÿò âÿ hàêèìèééÿò âåðèëÿí

Ùç.Ñöëåéìàí ñàhèá îëäóüó áöòöí íåìÿòëÿðäÿí Àëëàh éîëóíäà

âÿ Îíóí èñòÿäèéè øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ Ãó-

ðàíäà òÿðèôëÿíìèøäèð. Ìþìèíëÿð äÿ Ùç.Ñöëåéìàíû âÿ äèýÿð

ïåéüÿìáÿðëÿðè þçëÿðèíÿ íöìóíÿ ýþòöðöð, ÿëëÿðèíÿ êå÷ÿí hÿð


80

úöð íåìÿòè åéíèëÿ áó ìöãÿääÿñ èíñàíëàð êèìè Àëëàhûí ðèçàñû-

íû ãàçàíìàüà ñÿðô åäèðëÿð.

Ïèñ êèìè ýþðöíÿí hàäèñÿëÿð

ãàðøûñûíäàêû äàâðàíûøû

Ùÿð èíñàí ýöí ÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøà

áèëÿð. Àíúàã ìþìèíëÿð ãàðøûëàøäûãëàðû ÷ÿòèíëèêëÿðèí íÿ îëìà-

ñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã Àëëàhà òÿñëèì îëóð, Îíó þçëÿðèíÿ âÿêèë

åäèð, (òÿâÿêêöë åäÿðÿê) áåëÿ äöøöíöðëÿð: "Àëëàh áèçè áó äöí-

éà hÿéàòûíäà hÿð åòäèéèìèçëÿ âÿ hÿð äöøöíäöéöìöçëÿ ñûíàéûð.

Áó, áèð àí áåëÿ óíóäóëìàéàí ÷îõ þíÿìëè áèð hÿãèãÿòäèð. Åëÿ

èñÿ ýþðäöéöìöç hÿð hàíñû áèð èøäÿ ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøäûüûìûç

âÿ éà èøëÿðèí ãàéäàñûíäà îëìàäûüûíû äöøöíäöéöìöç çàìàí

Ðÿááèìèçèí áóíëàðûí hàìûñûíû áèçè ñûíàìàã ö÷öí ãàðøûìûçà ÷û-

õàðäûüûíû ãÿòèééÿí óíóòìàìàëûéûã".

Àëëàh èíñàíëàðûí ãàðøûëàøäûüû hÿð úöð hàäèñÿíèí Îíäàí

îëäóüóíó áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèð:

"Äå: "Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäûüûíäàí áàøãà áèçÿ

hå÷ áèð øåé öç âåðìÿç. Î áèçèì èõòèéàð ñàhèáèìèçäèð.

Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åò-

ñèíëÿð!"" ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 51).

Èìàíëû áèð øöóðëà äöøöíÿí hÿð êÿñ áèëèð êè, éàøàíàí âÿ

ãàðøûìûçà ÷ûõàí hÿð áèð hàäèñÿ Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿäèð âÿ îíóí

äöíéà âÿ àõèðÿò ö÷öí ìöòëÿã áèð õåéèðè âàð (ÿòðàôëû ìÿëóìàò

ö÷öí áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Ùÿð øåéäÿ õåéèð ýþðìÿê"). Ìÿñÿ-

ëÿí, èíñàíûí ñåâäèéè áèð ÿøéàñûíû èòèðìÿñèíäÿ áèð ÷îõ ôàéäàëàð

âàð. Êÿíàðäàí áàõàíäà ïèñ êèìè ýþðöíÿí áó hàäèñÿ ìþìèíèí

þç ñÿhâëÿðèíè ýþðìÿñèíÿ, äèããÿòëè îëìàñûíà, áÿçè ìÿñÿëÿëÿðäÿ


81

äàhà ÷îõ òÿäáèð ýþðìÿê áàðÿäÿ äöøöíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó-

íóíëà áÿðàáÿð èíñàíûí hå÷ áèð øåéÿ ñàhèá ÷ûõìàìàñû ëàçûìäûð,

÷öíêè hÿð øåéèí òÿê ñàhèáèíèí Àëëàh îëìàñûíûí õàòûðëàíìàñû äà

áó òèï hàäèñÿíèí äèýÿð áèð õåéèðëè úÿhÿòèäèð.

Ùàããûíäà áÿhñ åäèëÿí âÿçèééÿò ýöíäÿëèê hÿéàòäà ãàð-

øûëàøäûüûìûç hÿð áèð áþéöê âÿ éà êè÷èê hàäèñÿéÿ àèääèð.

Ìÿñÿëÿí, áèð èø éåðèíäÿ ñÿhâ àíëàäûüû ö÷öí âÿ éà áèðèíèí äèã-

ãÿòñèçëèéè óúáàòûíäàí ñÿhâ éåðÿ ïóë þäÿìÿëÿðè îëà áèëÿð;

ñààòëàðëà êîìïöòåðäÿ öçÿðèíäÿ èøëÿíÿí áèð èø åëåêòðèê êÿñèëäè-

éèíÿ ýþðÿ áèð àíäà éîõ îëà áèëÿð; ýÿíú áèð òÿëÿáÿ hÿääèíäÿí

àðòûã ÷îõ îõóìàñûíà áàõìàéàðàã î ýöí õÿñòÿëÿíäèéè ö÷öí

óíèâåðñèòåò èìòàhàíûíà ýåòìÿéÿ áèëÿð; áèð èíñàí ÷îõ òÿúèëè ýåò-

ìÿëè îëäóüó áèð éåðÿ ýåäÿðêÿí òÿééàðÿñèíÿ, àâòîáóñóíà

÷àòìàéà áèëÿð... Ùÿð êÿñèí þç hÿéàòû áîéóíúà ãàðøûëàøà áèëÿ-

úÿéè áó úöð ÷ÿòèí âÿ òÿðñ êèìè ýþðöíÿí hàäèñÿëÿð âàð.

Àíúàã áó hàäèñÿëÿðèí hÿð áèðèíäÿ èìàí ñàhèáè îëàí áèð

èíñàí ö÷öí áèð ÷îõ ýþçÿëëèêëÿð âàð. Ìþìèí èíñàí hÿð øåéäÿí

þíúÿ Àëëàhûí îíóí äàâðàíûøûíû âÿ ñÿáðèíè ñûíàäûüûíû, þëÿúÿê

âÿ àõèðÿòäÿ håñàá âåðÿúÿê áèð èíñàíûí áó hàäèñÿëÿðÿ ýþðÿ êÿ-

äÿðëÿíèá âàõò èòèðìÿñèíèí éåðñèç îëäóüóíó äöøöíöð. Ùÿð

hàäèñÿíèí àðõàñûíäà áèð õåéèð îëäóüóíó áèëèð. Ùå÷ áèð hàäèñÿ

ãàðøûñûíäà "ùåéô!" äåìèð. Èøëÿðèíè àñàíëàøäûðìàñû âÿ hÿð øåéè

ôàéäàëû hàëà ýÿòèðìÿñè ö÷öí Àëëàhà äóà åäèð. Âÿ áèð ÷ÿòèíëèê-

äÿí ñîíðà àñàíëûã ýÿëÿíäÿ î àí áóíóí Àëëàhà åòäèéè äóàíûí

áèð ÿâÿçè îëäóüóíó, Àëëàhûí äóàëàðû åøèäÿí âÿ îíëàðû ãÿáóë

åäÿí îëäóüóíó äöøöíöð âÿ Àëëàhà øöêöð åäèð.Áóíëàðû äöøöíÿðêÿí ýöíöíÿ äàâàì åäÿí èíñàí íÿ èëÿ

ãàðøûëàøûðñà-ãàðøûëàøñûí ÿñëà öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìûð, íàðàhàò îë-ìóð, ãîðõóá êÿäÿðëÿíìèð, ÷àðÿñèç âÿçèééÿòäÿ ãàëìûð. Àëëàhûí


82

áóíëàðû ìöòëÿã áèð õåéèð âÿ ýþçÿëëèê ÿñàñûíäà éàðàòäûüûíû áè-

ëèð. Öñòÿëèê áóíó éàëíûç áàøûíà ýÿëÿ áèëÿúÿê áþéöê

hàäèñÿëÿðäÿ äåéèë, áèð àç þíúÿ áÿhñ åòäèéèìèç êèìè, ýöíäÿëèê

hÿéàòû è÷èíäÿ ãàðøûëàøäûüû èðèëè-õûðäàëû hÿð ìÿñÿëÿäÿ äöøöíöð.

Ìÿñÿëÿí, òÿñÿââöð åäèí êè, áèð èíñàíûí ïëàíëàøäûðäûüû

ìöhöì áèð èøè èñòÿäèéè êèìè ýåòìèð, òàì óüóð ÿëäÿ åòìÿê öç-

ðÿ èêÿí ñîí àíäà úèääè áèð ïðîáëåìëÿ ãàðøûëàøûð. Áó èíñàí áèð

àíäà hèðñëÿíèð, ñûõûíòûéà äöøöð, êÿäÿðëÿíèð, ãûñàñû, hÿð úöð ÷ÿ-

òèíëèéè éàøàéûð. Ùàëáóêè hÿð øåéäÿ áèð õåéèð îëäóüóíó äöøöíÿí

áèð èíñàí Àëëàhûí áó hàäèñÿ èëÿ îíà ýþñòÿðäèéè hèêìÿòëÿðè äö-

øöíöá òàïìàüà ÷àëûøûð. Áó ìþâçóäà äàhà ãÿòè òÿäáèð

ýþðìÿñèíÿ Àëëàhûí äèããÿò ÷ÿêìèø îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíöð.

Òåõíèêè úÿhÿòäÿí ëàçûì îëàí áöòöí òÿäáèðëÿðè ýþðöð âÿ "áÿë-

êÿ äÿ áó øÿêèëäÿ äàhà ìöhöì çÿðÿðëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí

ãàðøûñû àëûíäû" äåéÿðÿê Àëëàhà øöêöð åäèð.

Áèð éåðÿ ýåòìÿéÿ ÷àëûøàðêÿí ìèíÿúÿéè àâòîáóñà ÷àòìà-

ñà, "Áÿëêÿ ýåúèêìÿéèì âÿ éà àâòîáóñà ìèíìÿìÿéèì ìÿíè

áèð ãÿçàäàí âÿ éà áàøãà áèð ïèñëèêäÿí ãîðóìóøäóð" äåéÿ äö-

øöíöð. Áóíëàð ñàäÿúÿ îëàðàã áèð íå÷ÿ íöìóíÿäèð. "Áóíóí

êèìè äàhà áèð íå÷ÿ hèêìÿò îëà áèëÿð" äåéÿ äöøöíöð. Èíñàíûí

ýöíäÿëèê hÿéàòûíäà áåëÿ íöìóíÿëÿðäÿí ÷îõ ýþñòÿðÿ áèëÿðèê.

Àììà áóðàäà ÿhÿìèééÿòëè îëàí ìÿñÿëÿ áóäóð: èíñàíûí ãóðäó-

üó ïëàíëàð hÿìèøÿ îíóí èñòÿäèéè êèìè íÿòèúÿ âåðìÿéÿ áèëÿð.

Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ òÿâÿêêöë åäÿí, ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿäÿ õå-

éèð àõòàðàí àäàì ÷îõ øåé ãàçàíûð. ×öíêè Àëëàh àéÿñèíäÿ

èíñàíëàðà áåëÿ áèëäèðèð:

"...Áÿçÿí õîøëàìàäûüûíûç áèð øåé ñèçèí ö÷öí õåéèðëè,áÿçÿí äÿ õîøëàäûüûíûç áèð øåé ñèçèí ö÷öí çÿðÿðëè îëà áèëÿð.Îíó Àëëàh áèëèð, ñèç áèëìÿçñèíèç" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 216).


83

Àëëàhûí áèëäèðäèéè êèìè, áèç íÿéèí õåéèðëè, íÿéèí çÿðÿð-

ëè îëäóüóíó áèëÿ áèëìÿðèê, áóíó àíúàã Óúà Àëëàh áèëèð. Èíñàíûí

éåýàíÿ âÿçèôÿñè ñîíñóç ìÿðhÿìÿò ñàhèáè îëàí Ðÿááèìèçè äîñò

åòìÿê âÿ Îíà òàì áèð òÿñëèìèééÿòëÿ òÿñëèì îëìàãäûð.

Èíñàí äöíéà hÿéàòûíäà ñàhèá îëäóüó hÿð øåéèíè áèð àí-

äà èòèðÿ áèëÿð. Áèð éàíüûí åâèíè, èãòèñàäè áþhðàí áöòöí

ñÿðìàéÿëÿðèíè âÿ éà áèð hàäèñÿ ñåâäèéè, ãèéìÿòëÿíäèðäèéè ÿø-

éàëàðûíû èòèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà èíñàíëàðûí

áó øÿêèëäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿñèíäÿí áåëÿ áÿhñ åäèð:

"ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç

äà ìàë, úàí (þâëàä) âÿ ìÿhñóë ãûòëûüû èëÿ èìòàhàí

åäÿðèê. Ñÿáèð åäÿí øÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð!" ("Áÿãÿðÿ"

ñóðÿñè, 155).

Àëëàh èíñàíëàðà ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ ñûíàãëàðäàí êå÷èðè-

ëÿúÿêëÿðèíè õÿáÿð âåðÿðêÿí ãàðøûëàøäûãëàðû áó ÷ÿòèí

âÿçèééÿòëÿðäÿ ñÿáèð åäÿíëÿðÿ äÿ ýþçÿë áèð ìöæäÿ âåðìèøäèð.

Àëëàhûí àéÿäÿ òÿðèô åòäèéè ñÿáèð, ìÿñÿëÿí, èòÿí ÿøéàíû òàïìà-

éûíúà éàðàíìûø âÿçèééÿòè ìÿúáóðÿí ãÿáóë åäÿðÿê ñÿáèð åòìÿê

äåéèë. Ñÿáð èòÿí ÿøéà íÿ ãÿäÿð áþéöê âÿ ÿhÿìèééÿòëè îëóðñà

îëñóí, èíñàíûí áóíó åøèòäèéè âÿ éà áèëäèéè àíäàí åòèáàðÿí ñîí

äÿðÿúÿ òÿâÿêêöëëö, òÿñëèìèééÿòëè äàâðàíìàñûäûð. Ùÿð øåéè åäÿ-

íèí Àëëàh îëäóüóíó àüëûíäàí ÷ûõàðìàäàí, ñàáèò ðÿôòàð âÿ

äàâðàíûøûíû äàâàì åòäèðìÿñèäèð.

Èíñàí ýöí ÿðçèíäÿ äàhà ìöhöì èòêèëÿðëÿ äÿ ãàðøûëàøà

áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, åhòèéàúëàðûíû þäÿìÿê ö÷öí ýöíöíöí ÿhÿìèé-

éÿòëè áèð hèññÿñèíè êå÷èðäèéè èø éåðèíè èòèðìÿê áöòöí ýÿëÿúÿéèíèí

éàëíûç îíà áàüëû îëäóüóíà èíàíàí èíñàíëàð ö÷öí ÷îõ ÿhÿìèé-

éÿòëè ìÿñÿëÿäèð. Áåëÿ êè, úàhèë ÿõëàãà ñàhèá îëàí èíñàíëàð

óøàãëûãäàí åòèáàðÿí éàõøû áèð èø ñàhèáè îëìàã ö÷öí éåòèøèðëÿð.


84

Áåëÿ àäàìëàð hÿéàòëàðûíûí hÿð àíûíäà äàhà éàõøû áèð èøäÿ èø-

ëÿìÿéè âÿ éà èøèíäÿ éöêñÿëìÿéè àðçóëàéûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ

ñàhèá îëäóãëàðû èøè èòèðìÿê îíëàðûí áþhðàí âÿ ñûõûíòû äîëó ýöí-

ëÿð êå÷èðìÿñèíÿ, åëÿ þç ñþçëÿðè èëÿ äåñÿê, "hÿéàòëàðûíûí àëò-öñò

îëìàñûíà" ñÿáÿá îëóð.

Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ìþìèí îíà ðóçè âåðÿí ãöââÿíèí Àëëàh

îëäóüóíó âÿ èøèí éàëíûç áèð ñÿáÿá îëäóüóíó áèëèð. Áàøãà ñþç-

ëÿ, èø ìþìèí èíñàí ö÷öí Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðèí îíà

÷àòìàñûíäà éàëíûç áèð âàñèòÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èøäÿí ÷ûõàðûë-

ìàã êèìè hàäèñÿëÿð èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðûí ñÿáèð âÿ

òÿâÿêêöëëÿ ãàðøûëàäûüû hàäèñÿëÿðäèð. Îíëàð áåëÿ áèð hàëäà ýþçÿë

øÿêèëäÿ ñÿáèð åäèð, Àëëàhà äóà âÿ òÿâÿêêöë åäèðëÿð. Ðóçèíè âå-

ðÿíèí âÿ îíó èñòÿäèéè çàìàí àëàíûí éàëíûç Óúà Àëëàh îëäóüóíó

hå÷ áèð çàìàí óíóòìóðëàð.

Ãóðàíû þçöíÿ ðÿháÿð òóòàí áèð èíñàí èøèíè èòèðìÿê, çè-

éàíà äöøìÿê, èñòÿäèéè áèð ìÿêòÿáäÿ îõóéà áèëìÿìÿê êèìè áèð

âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøàíäà î àí þç äàâðàíûø âÿ äöøöíúÿëÿðèíè íÿ-

çÿðäÿí êå÷èðèð. Àëëàhûí ðàçû îëóá-îëìàäûüû áèð hÿðÿêÿòèíèí

îëóá-îëìàìàñû áàðÿäÿ äöøöíöð âÿ àüëûíäàí àøàüûäàêû åhòèìàë-

ëàðû êå÷èðèð: "Îëà áèëÿðìè êè, èòèðäèéèì ìàë-ìöëê âÿ éà ÿøéà

ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð øöêöð åòìÿìèø îëóì?"; "Îëà áèëÿðìè êè,

èõòèéàðûìà âåðèëÿí íåìÿòëÿðäÿ õÿñèñëèê âÿ éà íàíêîðëóã åòìèø

îëóì?"; "Àëëàhû âÿ àõèðÿòè óíóäàðàã ìàëûìà, ìöëêöìÿ hÿðèñ-

ëèêëÿ ñàhèáëÿíìèø îëà áèëÿðÿììè?"; "Îëà áèëÿðìè êè, ñàhèá

îëäóãëàðûìà ýþðÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðèá Àëëàhûí éîëóíäàí âÿ Ãó-

ðàí ÿõëàãûíäàí óçàãëàøìûøàì?"; "Àëëàh ðèçàñû ö÷öí äåéèë,

áàøãàëàðûíûí ðàçûëûüûíû, òÿðèôèíè ãàçàíìàã âÿ éà þç íÿôñèíèí èñ-

òÿê âÿ àðçóëàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ÷àëûøà áèëÿðÿììè?" âÿ ñ.

Ìþìèí áó ñóàëëàðà þç è÷èíäÿ âèúäàíëû âÿ ñÿìèìè áèð


85

øÿêèëäÿ úàâàá âåðèð. Âåðäèéè úàâàáëàðà ÿñàñÿí äÿ Àëëàhûí ðàçû

îëìàäûüû äàâðàíûøëàðûíû äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ áó äàâðàíûøëàðû-

íû äöçÿëòìÿê ö÷öí Àëëàhà äóà åäèð. Ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ

Àëëàhà éþíÿëèð. Éàíûëàðàã âÿ éà ôÿðãèíäÿ îëìàäàí åòäèéè âÿ

éà äöøöíäöéö hÿð ñÿhâ øåéäÿí Àëëàhà ñûüûíûð. Àëëàh èìàí ýÿ-

òèðÿíëÿðèí áåëÿ äóà åòäèêëÿðèíè Ãóðàíäà õÿáÿð âåðèð:

"Åé Ðÿááèìèç, óíóòäóãäà âÿ éà éàíûëäûãäà áèçè úÿ-

çàëàíäûðìà! Åé Ðÿááèìèç, áèçäÿí ÿââÿëêèëÿðè

éöêëÿäèéèí êèìè, áèçè àüûð éöêëÿìÿ! Åé Ðÿááèìèç,

ýöúöìöç ÷àòìàéàí øåéè áèçÿ éöêëÿéèá äàøûòäûðìà!

Áèçè ÿôâ åäèá áàüûøëà, áèçÿ ðÿhì åò! Ñÿí áèçèì èõòè-

éàð ñàhèáèìèçñÿí..." ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 286).

Èíñàí èìòàhàí îëàðàã áèð-áèðèíèí àðäûíúà èòêèëÿðëÿ äÿ

ãàðøûëàøà áèëÿð. Àíúàã äÿðèí èìàíà ñàhèá îëàí áèð èíñàí áóðà-

äà äà hèêìÿòëÿð îëäóüóíó áèëèð. Áó hèêìÿòëÿðèí ÿí

þíÿìëèëÿðèíäÿí áèðè èñÿ èíñàíûí ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ìÿíÿâè úÿhÿòäÿí

òÿðáèéÿ îëóíìàñûäûð:

"Àëëàh ñèçè ÿëèíèçäÿí ÷ûõàí øåéëÿðÿ âÿ óüðàäûüûíûç ôÿ-

ëàêÿòëÿðÿ ýþðÿ òÿÿññöô åòìÿìÿéèíèç ö÷öí ãÿìèíèçèí

öñòöíÿ ãÿì ãîéäó. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ýþðäöéöíöç

èøëÿðäÿí õÿáÿðäàðäûð!" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 153).

"Éåð öçöíäÿ áàø âåðÿí âÿ ñèçèí þç áàøûíûçà ýÿëÿí

åëÿ áèð ìöñèáÿò éîõäóð êè, Áèç îíó éàðàòìàìûøäàí

ÿââÿë î, áèð êèòàáäà éàçûëìàìûø îëñóí. Áó, Àëëàh

ö÷öí ÷îõ àñàíäûð! Áó ñèçèí ÿëèíèçäÿí ÷ûõàíà êÿäÿð-

ëÿíìÿìÿéèíèç âÿ ñèçÿ âåðèëÿíÿ äÿ ñåâèíèá

ãöððÿëÿíìÿìÿéèíèç ö÷öíäöð. Àëëàh þçöíö áÿéÿíÿí,

ôÿõð åäÿí hå÷ áèð êÿñè ñåâìÿç!" ("Ùÿäèä" ñóðÿñè,

22-23).


86

Ìþìèí ö÷öí ýöí ÿðçèíäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà ãàðøûñûíà

÷ûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð îíóí èìòàhàíäà îëäóüóíó õàòûðëàìàñûíà, ëà-

hà éàõûíëûüûíûí àðòìàñûíà, êàìèëëÿøìÿñèíÿ âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà

ñàðûëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ìþìèí èíñàí Àëëàhûí áóíóíëà îíó

òÿðáèéÿ åòäèéèíè âÿ àõèðÿòäÿêè ñîíñóç íåìÿòëÿðÿ hàçûðëàäûüûíû

áèëèð.

Õÿñòÿëÿíäèéè çàìàí

Èìàíëû áèð äöøöíúÿéÿ ñàhèá îëàí áèð èíñàí hÿð hàíñû

õÿñòÿëèê hàëûíäà äà ñîí äÿðÿúÿ ñÿáèðëè âÿ òÿâÿêêöëëöäöð. Î,

õÿñòÿëèéèí äÿ Àëëàhûí áèð èìòàhàíû îëäóüóíó áèëèð. Áóíà ýþðÿ

õÿñòÿëèéè íÿ ãÿäÿð øèääÿòëè îëñà äà ñÿáèð åäèð âÿ Àëëàhà ñÿìè-

ìèééÿòëÿ äóà åòìÿêäÿ äàâàì åäèð. ×öíêè õÿñòÿëèéè éàðàäàí

äà, øÿôà âåðÿí äÿ Óúà Àëëàhäûð. Ìþìèíèí õÿñòÿëèê äþâðöíäÿ

ýþñòÿðäèéè ñÿáðè Àëëàh Ãóðàíäà "éàõøû ÿìÿë" àäëàíäûðûð âÿ òÿ-

ðèôëÿéèð:

"...Éàõøû ÿìÿë ñàhèáè ÿñëèíäÿ Àëëàhà, àõèðÿò ýöíöíÿ,

ìÿëÿêëÿðÿ, êèòàáà âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðÿ èíàíàí,

(Àëëàhà) ìÿhÿááÿòè éîëóíäà ìàëûíû ãîhóì-ÿãðÿáà-

éà, éåòèìëÿðÿ, éîõñóëëàðà, ìöñàôèðÿ, äèëÿí÷èëÿðÿ âÿ

ãóëëàðûí àçàä îëóíìàñûíà ñÿðô åäÿí, íàìàç ãûëûá çÿ-

êàò âåðÿí êèìñÿëÿð, åëÿúÿ äÿ ÿhä åäÿíäÿ ÿhäèíÿ

ñàäèã îëàíëàð, äàð àéàãäà, ÷ÿòèíëèêäÿ âÿ úèhàä çà-

ìàíû ñÿáèð åäÿíëÿðäèð. Äîüðó îëàíëàðäûð. Ìöòòÿãè

îëàíëàð äà îíëàðäûð!" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 177).

Ìþìèíëÿð ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ ñÿáèð åäÿðêÿí ñàüëûüûíà

ãîâóøìàã ö÷öí ëàçûì îëàí ìöàëèúÿíè ãöñóðñóç øÿêèëäÿ ãÿáóë

åäèð. Ùèññèééàòà ãàïûëìûð, óøàã êèìè äàâðàíàðàã þçöíö ÿòðàô-


87

äàêûëàðûí äèããÿò ìÿðêÿçèíÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøìûð. Õÿñòÿëèéèíèí

ìöàëèúÿñè ö÷öí òÿêëèô îëóíàí äÿðìàíëàðû âÿ ìöàëèúÿíè àüûëëà

âÿ äèããÿòëÿ ãÿáóë åäèð. Áó äàâðàíûø îíóí Àëëàhà îëàí ÿìÿëè

äóàñûäûð. Ìþìèí åéíè çàìàíäà Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøà-

ìàñûíûí áèð íÿòèúÿñè îëàðàã Àëëàhûí îíà éàðäûì åòìÿñè âÿ øÿôà

âåðìÿñè ö÷öí äàèì äóà åäèð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áó äàâ-

ðàíûøûíà Ãóðàíäà Ùç.ßééóáó íöìóíÿ ýþñòÿðèð. Ùç.ßééóá

õÿñòÿëÿíÿíäÿ Àëëàhûí ìÿðhÿìÿòèíÿ áåëÿ ñûüûíìûøäû:

"ßééóáó äà áèð âàõò Ðÿááèíÿ éàëâàðûá äóà åäÿðÿê

áåëÿ äåìèøäè: "Ìÿíÿ áÿëà öç âåðäè. Ñÿí ðÿhìëèëÿðèí

ÿí ðÿhìëèñèñÿí!"" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 83).

Áóíó äà õöñóñèëÿ âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, èñòèôàäÿ îëó-

íàí äÿðìàíëàðûí hàìûñû õÿñòÿëèéèí ñàüàëìàñû ö÷öí áèð

ñÿáÿáäèð. ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿ, ãÿáóë åäèëÿí ìöàëèúÿíè ñÿáÿáÿ

÷åâèðÿðÿê àäàìûí ñàüàëìàñûíà èúàçÿ âåðèð. Õÿñòÿëèéèí ìöàëè-

úÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí òèááè èìêàíëàðû, äÿðìàíëàðûí

hàçûðëàíìàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí ìèêðîîðãàíèçìëÿðè, håéâàíëà-

ðû âÿ áèòêèëÿðè éàðàäàí ãöââÿ Óúà Àëëàhäûð. Ãûñàñû, øÿôàíû

éàðàäàí éàëíûç Àëëàhäûð. Àëëàh Ãóðàíäà áó hÿãèãÿòÿ Ùç.Èáðà-

hèìèí "Õÿñòÿëÿíäèéèì çàìàí ìÿíÿ éàëíûç Î, øÿôà âåðèð"

("Øóàðà" ñóðÿñè, 80) èôàäÿñè èëÿ äèããÿò ÷ÿêèð.

Úàhèë úÿìèééÿòè òÿøêèë åäÿí ôÿðäëÿð èñÿ õÿñòÿëÿíÿðêÿí

î àí öñéàíêàð áèð äàâðàíûø ýþñòÿðèðëÿð. "Íèéÿ ìÿíèì áàøûìà

áåëÿ áèð hàäèñÿ ýÿëäè?" äåéÿ àëûí éàçûñû, ãÿäÿð, òàëå hÿãèãÿòè-

íÿ ñîí äÿðÿúÿ çèää áèð äàâðàíûø ýþñòÿðèðëÿð. Áó éàíëûø

ìÿíòèãëÿ hÿðÿêÿò åäÿí èíñàíëàðûí áèð õÿñòÿëèê àíûíäà òÿâÿêêöë

åòìÿñè âÿ éà ãàðøûëàøäûãëàðû hàäèñÿéÿ õåéèð ýþçö èëÿ áàõìàñû

ìöìêöí äåéèë.

Ùàëáóêè ìþìèíëÿð õÿñòÿëèêëÿðè Àëëàhà éàõûíëàøìàã


88

ö÷öí ÷îõ þíÿìëè áèð ôöðñÿò êèìè äÿéÿðëÿíäèðèð âÿ õÿñòÿëèêëÿ-

ðèí àðõàñûíäàêû ýèçëè hèêìÿòëÿð áàðÿäÿ äöøöíöðëÿð. Îíëàð

ñàüëàìëûüûí íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð íåìÿò, èíñàíûí èñÿ íÿ ãÿäÿð

àúèç îëäóüóíó áèð äàhà àíëàéûðëàð. Àäè áèð õÿñòÿëèê ñàéûëàí

ãðèï ìèêðîáó áåëÿ èíñàíûí éàòàüà äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.

Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ èíñàí íÿ ãÿäÿð ýöúëö, ãöðóðëó âÿ çÿíýèí

îëóðñà-îëñóí éåíÿ àúèçäèð, äÿðìàí è÷ìÿê âÿ èñòèðàhÿò åòìÿê

ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàíà Àëëàhà ìþhòàú îëäó-

üóíó õàòûðëàäûð, Àëëàhûí àäûíû öðÿêäÿí àíìàñûíà âÿ Îíà

éàõûíëàøìàñûíà áèð âàñèòÿ îëóð. Áóíäàí áàøãà, hÿð õÿñòÿëèê

ìþìèíÿ äöíéàíûí ôàíèëèéèíè, þëöìöí âÿ àõèðÿòèí éàõûíëûüûíû

õàòûðëàäàí áèð õÿáÿðäàðëûã õàðàêòåðè äàøûéûð.

Ïèñ âÿ úàíñûõûúû øÿðàèòäÿ

ýþñòÿðäèéè äàâðàíûø

Èíñàí áÿçÿí ñûõûíòûëû âÿ íàðàhàò øÿðàèòëÿðäÿ îëà áèëÿð.

Çèáèë éûüûíëàðû èëÿ äîëó áèð éîë êÿíàðû, öðÿêáóëàíäûðàí ãîõóëà-

ðûí hàêèì îëäóüó áèð ìÿòáÿõ, äàð, ãàðàíëûã âÿ õÿëâÿò éåðëÿð

êèìè... Ìþìèíëÿð ö÷öí hÿð øåé êèìè ïèñ âÿ úàíñûõûúû ìöhèòëÿ-

ðèí éàðàäûëìàñûíûí äà hèêìÿòëÿðè âàð. Áó òèï éåðëÿð ìþìèíÿ

úÿhÿííÿìè, äöíéàäàêûëàðëà ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ

ïèñ áèð ìöhèòäÿ äàâàì åäÿí ÿçàáû õàòûðëàäûð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh

Ãóðàíäà úÿhÿííÿìèí ïèñ áèð éåð îëäóüóíó "Äîüðóäàí äà î,

íÿ ïèñ ìÿñêÿí, íÿ ïèñ éåðäèð!" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 66) àéÿñè

èëÿ áèëäèðèð, úÿhÿííÿìäÿêè ÷èðêèí òÿñâèðëÿðè, ãàðàíëûüû, ïèñëèéè

áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ õÿáÿð âåðèð:

"Ñîë òÿðÿô ñàhèáëÿðè! (ßìÿë äÿôòÿðëÿðè ñîë ÿëëÿðèíäÿ

îëàíëàð!) Êèìäèð îíëàð?! Îíëàð ñÿìóì éåëè (ãûçìàð


89

àòÿø) âÿ ãàéíàð ñó è÷èíäÿ, ãàïãàðà äóìàí êþëýÿñèí-

äÿ îëàúàãëàð! Íÿ ñÿðèí, íÿ äÿ õîøàýÿëÿíäèð"

("Âàãèÿ" ñóðÿñè, 41-44).

"Îíëàð ÿëëÿðè áîéóíëàðûíà áàüëû âÿçèééÿòäÿ î àòÿø-

äÿí äàð áèð éåðÿ àòûëäûãëàðû çàìàí þëöì äèëÿéÿðëÿð.

Áó ýöí þçöíöçÿ áèð þëöì äèëÿìÿéèí, ÷îõ þëöì äèëÿ-

éèí!" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 13-14).

Àëëàhûí áó àéÿëÿðèíè õàòûðëàéàí àäàì î àí îíó úÿhÿí-

íÿì ÿçàáûíäàí ãîðóìàñû ö÷öí Ðÿááèìèçÿ äóà åäèð, åòäèéè

õÿòàëàðà ýþðÿ áàüûøëàíìà äèëÿéèð.

Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè òÿñâèðëÿðÿ ýþðÿ, úÿhÿííÿì

ïèñ èé ãîõóéàí, äàð, ýóðóëòóëó, ãàðàíëûã, hèñëè, äóìàíëû, úàíñû-

õûúû áèð éåðäèð. Òÿhëöêÿñèç îëìàéàí øÿðàèòëÿðè, höúåéðÿëÿðÿ

èøëÿéÿí éàíäûðûúû áèð èñòèëèéè âàð. ßí èéðÿíú éåìÿêëÿð âÿ è÷êè-

ëÿð úÿhÿííÿìäÿäèð. Îðàäà àëîâäàí ïàëòàðëàð âàð âÿ

úÿhÿííÿìäÿêè áöòöí ÿçàáëàð ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ äàâàì åäÿúÿê.

Äÿðèëÿðèí îääà ãîâðóëàúàüû, èíñàíëàðûí ÷ûõìàã ö÷öí éàëâàðà-

úàãëàðû, hÿòòà àüðûéà ýþðÿ þëìÿê èñòÿéÿúÿêëÿðè úÿhÿííÿì áÿçè

òÿðÿôëÿðèíÿ ýþðÿ íöâÿ ìöhàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äöíéàíû òÿñâèð

åäÿí ôèëìëÿðäÿêè ìöhèòÿ áÿíçÿäèëÿ áèëÿð. Àíúàã áó ôèëìëÿðäÿ-

êè ãàðàíëûã, îëäóãúà ïèñ éåðëÿðè úÿhÿííÿìäÿêè ìöhèòëÿ

ìöãàéèñÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó, ñàäÿúÿ áèð áÿíçÿòìÿäèð.

Úÿhÿííÿì áèçèì äöíéà hÿéàòûíà áàõàðàã òÿñÿââöð åäÿ áèëÿ-

úÿéèìèç ÿí ïèñ ìöhèòëÿðäÿí äàhà ïèñ, äàhà ãîðõóëó áèð éåðäèð.

Äöíéàäà äàð, ïèñ, ãàðàíëûã âÿ èñòè éåðëÿð èíñàí íÿôñèíÿ

÷îõ ÿçèééÿò âåðÿí éåðëÿðäèð. Úÿhÿííÿìäÿ èñÿ áó áîüóúó àò-

ìîñôåð ÷îõ ìþhêÿì áèð øÿêèëäÿ hàêèìäèð. Äöíéàäàêû èñòèéÿ

ãàðøû áèð ÷îõ òÿäáèðëÿð ýþðÿ áèëÿí èíñàí úÿhÿííÿìäÿ ÷àðÿñèç-

äèð. Ìöhèò ÿí èñòè ÷þëäÿí äàhà èñòè, ÿí ãàðàíëûã, úàíñûõûúû


90

höúðÿëÿðäÿí äàhà úàíñûõûúû âÿ ïèñäèð. Èñòè Ðÿááèìèçèí áèð àéÿ-

ñèíäÿ áèëäèðäèéè êèìè, èíñàíûí ÿí êè÷èê ïàð÷àñû îëàí

höúåéðÿëÿðèíÿ ãÿäÿð èøëÿéèð. Èíêàð÷ûëàð ö÷öí ãîâóðóúó èñòèéÿ

ãàðøû áèð ãîðóéóúó, ðàhàòëàíìàã âÿ éà ñÿðèíëÿìÿê èìêàíû

éîõäóð. Áóíëàðëà áÿðàáÿð úÿhÿííÿìäÿ äóéüó öçâëÿðèíèí äöí-

éà hÿéàòûíäàêûíäàí äàhà hÿññàñ âÿ ãöââÿòëè îëäóüó áèð hÿéàò

âàð. Äöíéàäà hèññ åäèëÿí àüðûëàðûí áèð ÷îõó ãûñà áèð ìöääÿò

ñîíðà éöíýöëëÿøìÿéÿ áàøëàéûð, éàðàëàð éàõøûëàøûð, hÿòòà øèääÿò-

ëè àüðû âåðÿí áèð ÷îõ éàíûãëàðûí éàðàëàðû áåëÿ áèð ìöääÿò ñîíðà

ñàüàëûá áèòèøèð. Úÿhÿííÿìäÿ èñÿ èíñàí àüðû-àúûíû áöòöí ìöì-

êöí hàëëàðäà âÿ hÿìèøÿ, þçö äÿ ÿí øèääÿòëè äÿðÿúÿäÿ hèññ åäèð

âÿ áó àüðû - Àëëàhûí äèëÿìÿñè õàðèúèíäÿ - hå÷ âàõò áèòìèð.

Äöíéàäà èíñàíûí ãàðøûëàøäûüû ïèñ âÿ áàõûìñûç ìÿêàí-

ëàðûí äèýÿð áèð hèêìÿòèíè èñÿ áó íöìóíÿ èëÿ èçàh åäÿ áèëÿðèê:

èíñàí óíóòãàíëûã âÿ éà äèããÿòñèçëèê ñÿáÿáè èëÿ áèð éåðè òÿìèç-

ëÿìÿéÿ áèëÿð. Àíúàã î, hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí ïèñ ìÿêàíû

ýþðÿí êèìè Àëëàhûí îíà ÿñëèíäÿ íÿ ãÿäÿð áþéöê ëöòô åòäèéè-

íè âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ äÿ þçöíöí íÿ ãÿäÿð ñÿhâ

äàâðàíäûüûíû àíëàéûð. ×öíêè Àëëàh îíà éàøàéà áèëÿúÿéè èäåàë

áèð éåð âåðìèøäèð âÿ î áó éåðäÿ áèð ãîíàãäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ

îíà âåðèëÿí hÿð íåìÿòè úèääè ãîðóìàëû âÿ Àëëàhà øöêðöíö

ÿìÿëëÿðè èëÿ äÿ ýþñòÿðìÿëèäèð. ßêñ hàëäà î, Àëëàhûí ðàçû îë-

ìàéàúàüû øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åòìèø îëóð. Áóíó äöøöíÿí ìþìèí

î àí ñÿhâèíè àíëàéàðàã Àëëàhà ñûüûíûð, ëàçûìè òÿìèçëèéè åäÿ-

ðÿê õÿòàñûíûí ÿâÿçèíè þäÿéèð âÿ áèð äàhà áåëÿ áèð õÿòàéà

äöøìÿìÿéÿ ÷àëûøûð.


91

III ÙÈÑÑß

ÃÓÐÀÍ ßÕËÀÃÛÍÀ ÓÉÜÓÍ

ÉÀØÀÌÀÜÛÍ ÈÍÑÀÍÄÀ ÉÀÐÀÒÄÛÜÛ

ÖÑÒÖÍ ÊÅÉÔÈÉÉßÒËßÐ

Øåéòàíûí âÿñâÿñÿëÿðèíÿ

ãàðøû äèããÿò âÿ ñàéûãëûã

Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéèíÿ ýþðÿ, øåéòàí èíñàíëàðû äà-

èì äîüðó éîëäàí àçäûðìàüà, Àëëàhûí äèíèíäÿí âÿ Ãóðàí

ÿõëàãûíäàí óçàãëàøäûðìàüà ÷àëûøûð. Øåéòàí ýöíöí 24 ñààòû áó

ôÿàëèééÿòèíÿ ìöíòÿçÿì äàâàì åäèð, âàðëû, êàñûá, ýÿíú, éàøëû,

ýþçÿë, ÷èðêèí ôÿðãè ãîéìàäàí hÿð èíñàíû éîëäàí ÷ûõàðìàã

ö÷öí úÿhä ýþñòÿðèð. ×öíêè øåéòàí hÿð êèì îëóðñà-îëñóí áöòöí

èíñàíëàðà áþéöê áèð êèí äóéóð.

Øåéòàíûí áó êèíè èëê èíñàíûí éàðàäûëìàñû èëÿ áàøëàéûá.

Àëëàh Ùç.Àäÿìè éàðàòäûãäàí ñîíðà øåéòàíäàí îíà ñÿúäÿ åò-

ìÿñèíè èñòÿìèø, àíúàã øåéòàí þç òÿêÿááöðö, ãûñãàíúëûüû

óúáàòûíäàí Àëëàhà èòàÿò åòìÿìèø âÿ Ùç.Àäÿìÿ ñÿúäÿ åòìÿéè

92

ðÿää åòìèøäèð. Øåéòàí áó öñéàíûíà âÿ êîáóäëóüóíà ýþðÿ

Àëëàhûí höçóðóíäàí ãîâóëìóøäóð. Ðÿááèìèç áó hàäèñÿíè áèç-

ëÿðÿ áó øÿêèëäÿ õÿáÿð âåðèð:

"Ñèçè éàðàòäûã, ñîíðà ñèçÿ ñóðÿò âåðäèê âÿ ìÿëÿêëÿ-

ðÿ: "Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!" - äåäèê. Èáëèñäÿí áàøãà

hàìûñû ñÿúäÿ åòäè. Î, ñÿúäÿ åäÿíëÿðäÿí îëìàäû.

Àëëàh: "Ìÿí ñÿíÿ ÿìð åäÿíäÿ ñÿíÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿ

íÿ ìàíå îëäó?" - äåéÿ áóéóðäó. Î: "Ìÿí îíäàí

äàhà éàõøûéàì, ÷öíêè Ñÿí ìÿíè îääàí, îíó èñÿ ïàë-

÷ûãäàí éàðàòäûí!" - äåäè. Àëëàh áóéóðäó: "Îðàäàí

àøàüû åí. Îðàäà ñÿíÿ òÿêÿááöðëöê ýþñòÿðìÿê éàðà-

ìàç. Îðàäàí ÷ûõ, ÷öíêè ñÿí àë÷àãëàðäàíñàí!""

("ßðàô" ñóðÿñè, 11-13).

Àëëàh øåéòàíûí áó âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí èí-

ñàíëàðû àçäûðìàã ö÷öí Àëëàhäàí ìþhëÿò èñòÿìÿñèíè âÿ ãèéàìÿò

ýöíöíÿ ãÿäÿð àçäûðìà ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàìàñûíû èñÿ Ãóðàíäà

áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Î äåäè: "Ìÿíÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð ìþhëÿò âåð!"

Àëëàh áóéóðäó: "Ñÿí ìþhëÿò âåðèëÿíëÿðäÿíñÿí!" Î

äåäè: "Ñÿí ìÿíè àçäûðûá éîëäàí ÷ûõàðòäûüûí ö÷öí

ìÿí äÿ Ñÿíèí äöç éîëóíóí öñòöíäÿ îòóðóá èíñàíëà-

ðà ìàíå îëàúàüàì! Ñîíðà îíëàðûí ãàðøûëàðûíäàí âÿ

àðõàëàðûíäàí, ñàüëàðûíäàí âÿ ñîëëàðûíäàí ýÿëÿúÿéÿì

âÿ Ñÿí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè øöêöð åäÿí ýþðìÿéÿ-

úÿêñÿí!" Àëëàh áóéóðäó: "Îðàäàí ðöñâàé îëìóø âÿ

ãîâóëìóø hàëäà ÷ûõ. Îíëàðäàí hÿð êèì ñÿíÿ óéñà

úÿçàñûíû àëàúàã. ßëáÿòòÿ, úÿhÿííÿìè ñèçèí hàìûíûçëà

äîëäóðàúàüàì!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 14-18).

Øåéòàíûí hÿäÿôè áàøäà Àëëàhûí äèíèíÿ ñûõ ñàðûëàí ìþ-


93

ìèíëÿð îëìàãëà áöòöí èíñàíëàðäûð. Îíóí àðçóñó áàúàðäûüû ãÿ-

äÿð ÷îõ èíñàíû þçö èëÿ áÿðàáÿð úÿhÿííÿìÿ ñöðöêëÿìÿêäèð.

Øåéòàí èíñàíëàðûí Àëëàhà ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ, ãÿëáÿí èáàäÿò åò-

ìÿñèíÿ ìàíå îëìàüà, Àëëàhûí äèíèíäÿí âÿ Ãóðàíäàí óçàã

äóðìàñûíû âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ñîíñóç ÿçàá ÷ÿêìÿñèíè òÿìèí

åòìÿéÿ ÷àëûøûð.

Èìàí ýÿòèðÿíëÿð èñÿ þçëÿðèíèí ÿí áþéöê äöøìÿíè îëàí

øåéòàíûí hÿð àí èø áàøûíäà îëäóüóíó áèëèð. Îíëàð Àëëàhûí ÿìð-

ëÿðèíÿ úèääè èòàÿò åòìÿê ìÿñÿëÿñèíÿ äèããÿò éåòèðÿðêÿí

øåéòàíûí hèéëÿ âÿ îéóíëàðû ãàðøûñûíäà hÿð àí àéûã-ñàéûãäûðëàð.

Îíäàí ýÿëÿí âÿñâÿñÿëÿðÿ, áîø âÿäëÿðÿ, øöáhÿëÿðÿ, Ãóðàí ÿõ-

ëàãûíà çèää îëàí ãûøãûð-áàüûðëàðà, òÿõèðÿ ñàëìàëàðà, óíóòäóðìà

âÿ éà Àëëàhûí éîëóíäàí äþíäÿðìÿéÿ éþíÿëÿí úÿhäëÿð ãàðøû-

ñûíäà àéûã-ñàéûãäûð (ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: Ùàðóí Éÿhéà,

"Èíñàíûí à÷ûã äöøìÿíè - Øåéòàí"). Àëëàh øåéòàíûí èíñàíà âåð-

äèéè âÿñâÿñÿëÿðÿ "Áÿãÿðÿ" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áèð þðíÿê âåðèð:

"Øåéòàí ñèçè éîõñóëëóãëà ãîðõóäàðàã àë÷àã èøëÿðÿ

ñþâã åäÿð, Àëëàh èñÿ ñèçÿ áàüûøëàíìàã âÿ áÿðÿêÿò

âÿäÿñè âåðÿð. Àëëàh ýåíèøäèð, áèëÿíäèð" ("Áÿãÿðÿ"

ñóðÿñè, 268).

Ìÿñÿëÿí, éóõàðûäàêû àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, øåéòàí

èøèíè èòèðÿí áèð èíñàíà hÿð úàíëûíûí ðóçèñèíè Àëëàhûí âåðäèéèíè

óíóòäóðìàüà âÿ èíñàíû ïóë òàïà áèëìÿéÿúÿéè, àú ãàëàúàüû èëÿ

ãîðõóòìàüà ÷àëûøûð. Î áó øÿêèëäÿ ãîðõó âåðäèéè êèìè ìöõòÿëèô

âÿñâÿñÿ âÿ òÿëãèíëÿðëÿ èíñàíëàðû þç éàíûíà ÷ÿêìÿê ö÷öí ÷àëû-

øûð. Àëëàh øåéòàíûí âÿñâÿñÿëÿðèíÿ ãàðøû èíñàíëàðà Ãóðàíäà áåëÿ

éîë ýþñòÿðèð:

"ßýÿð ñÿíÿ øåéòàíäàí áèð âÿñâÿñÿ ýÿëñÿ, Àëëàhà ñû-

üûí. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh åøèäÿíäèð, áèëÿíäèð! Àëëàhäàí


94

ãîðõàíëàðà øåéòàíäàí áèð âÿñâÿñÿ (çÿðÿð) òîõóíäó-

üó çàìàí îíëàð õàòûðëàéûá äöøöíÿðëÿð âÿ äÿðhàë

ýþðÿí îëàðëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 200-201).

Øåéòàíûí âÿñâÿñÿëÿðèíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí ëàçûì îëàí

ÿí âàúèá èø Àëëàhà ñûüûíìàãäûð. Óíóòìàã îëìàç êè, øåéòàí äà

Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿäèð âÿ Àëëàh èñòÿñÿ, îíóí hå÷ áèð øåéÿ ýö-

úö ÷àòìàç. Àëëàh Ãóðàíäà èíñàíëàðà øåéòàíäàí Îíà

ñûüûíìàëàðû ö÷öí áåëÿ äóà åòìÿéè ÿìð åäèð:

"Äå: "Ïÿíàh àïàðûðàì èíñàíëàðûí Ðÿááèíÿ. Èíñàíëà-

ðûí èõòèéàð ñàhèáèíÿ. Èíñàíëàðûí òàíðûñûíà. Âÿñâÿñÿ

âåðÿí, ãà÷ûá ýèçëÿíÿí øåéòàíûí øÿðèíäÿí. Èíñàíëàðûí

öðÿêëÿðèíÿ âÿñâÿñÿ ñàëàí, èñòÿð úèíëÿðäÿí îëñóí, èñòÿð

èíñàíëàðäàí!"" ("Íÿñ" ñóðÿñè, 1-6).

Ãóðàí ÿõëàãûíà ñàhèá îëàí áèð èíñàí äàèì øåéòàíäàí

Àëëàhà ñûüûíûð âÿ þç äöøöíúÿñè èìèø êèìè çåhíèíäÿí êå÷ÿí

øåéòàíûí âÿñâÿñÿëÿðèíè þçöíöí Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí îëàí äö-

øöíúÿëÿðèíäÿí àéûðûð. Ùÿð àí àéûã-ñàéûã äàâðàíàðàã øåéòàíûí

ñþéëÿäèêëÿðèíèí hå÷ áèðèíÿ ÿhÿìèééÿò âåðìèð. Åòäèéè âÿ éà äö-

øöíäöéö áèð èøÿ øåéòàíûí ãàðûøìàñûíà èçí âåðìèð. Ìÿñÿëÿí, áèð

èøëÿ ìÿøüóë îëàðêÿí, òÿê îëàðêÿí, áèðè èëÿ äàíûøàðêÿí, áèð hà-

äèñÿ èëÿ ãàðøûëàøàðêÿí, ãàðøûñûíà áèð ÷ÿòèíëèê ÷ûõàðêÿí øåéòàíûí

ïóñãóäà ýþçëÿäèéèíè âÿ îíóí Àëëàhûí ðàçû îëìàéàúàüû äàâðà-

íûø âÿ ñþçëÿðè òÿëãèí åòäèéèíè áèëÿðÿê hÿðÿêÿò åäÿð. Ùÿð

âÿçèééÿòäÿ, hÿð øÿðàèòäÿ Ãóðàíà óéüóí øÿêèëäÿ äàíûøûð âÿ hÿ-

ðÿêÿò åäèð. Øåéòàíûí ôÿàëèééÿòèíèí ìþìèíÿ òÿñèð

ýþñòÿðìÿìÿñèíèí ñÿáÿáè ìÿhç áóäóð. Ðÿááèìèç hàããûíäà

áÿhñ åäèëÿí hÿãèãÿòè Ãóðàíäà áó øÿêèëäÿ õÿáÿð âåðèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, èìàí ýÿòèðèá éàëíûç þç Ðÿááèíÿ òÿâÿê-

êöë åäÿíëÿðèí öçÿðèíäÿ øåéòàíûí hå÷ áèð hþêìö


95

éîõäóð! Øåéòàíûí hþêìö éàëíûç îíà èòàÿò åäèá

Àëëàhà øÿðèê ãîøàíëàð öçÿðèíäÿäèð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè,

99-100).

Àíëàéûø, ìåhðèáàíëûã âÿ áàüûøëàéûúûëûã

Ìþìèíëÿð Àëëàhûí "Àòà-àíàéà, ãîhóì-ÿãðàáàéà, éå-

òèìëÿðÿ, éîõñóëëàðà, éàõûí âÿ óçàã ãîíóì-ãîíøóéà, éàõûí

äîñòà, ìöñàôèðÿ, ñàhèá îëäóüóíóçà éàõøûëûã åäèí!" ("Íèñà"

ñóðÿñè, 36) hþêìöíÿ óéüóí îëàðàã ÿòðàôëàðûíäàêû èíñàíëàðà

ãàðøû ýþçÿë ðÿôòàð åäèðëÿð. Ùå÷ áèð çàìàí äàâàêàð, òÿðñ, ïîçó-

úó áèð ÿìÿë íöìàéèø åòäèðìèð âÿ ÿòðàôëàðûíäàêû èíñàíëàðû äà áó

ìÿñÿëÿäÿ äîüðó éîëà éþíÿëäèðëÿð. Ìþìèíëÿð Ãóðàí ÿõëàãûíà

óéüóí éàøàäûãëàðû ö÷öí ÿí ÿââÿë þçëÿðè hÿð çàìàí ñöëhñåâÿð,

àíëàøìàéà ìåéëëè âÿ éàðàäûúû áèð õàðàêòåð ýþñòÿðèðëÿð. Îíëàð

äèíäÿí óçàã éàøàéàí èíñàíëàðûí òåç-òåç éàøàäûãëàðû "êöñìÿê",

"äàâàêàðëûã", "ìöáàhèñÿ åòìÿê" êèìè ïîçóëìóø äàâðàíûø òÿð-

çèíÿ Ãóðàí ÿõëàãûíäà éåð îëìàäûüûíû áèëèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ

íÿ îëóðñà-îëñóí áàüûøëàìà, õîøìÿðàìëûëûã âÿ ãàðøû òÿðÿôè ýþ-

çÿë îëàíà ÷ÿêìÿê éîëóíà ýåäèðëÿð. Àëëàh áèð àéÿäÿ "Ùÿð êÿñ

ñÿáèð åäèá áàüûøëàñà, áó, ÷îõ áÿéÿíèëÿí ÿìÿëëÿðäÿíäèð!"

("Øóðà" ñóðÿñè, 43) èôàäÿñè èëÿ áóíóí öñòöí áèð ÿõëàã õöñóñèé-

éÿòè îëìàñûíà äèããÿò ÷ÿêèð.

Àëëàh èíñàíëàðà áèð-áèðèíÿ ãàðøû àíëàéûøëû, ìåhðèáàí âÿ

áàüûøëàéàí îëìàüû ÿìð åäèð. Áóíà äèããÿò ÷ÿêèëÿí àéÿëÿðäÿí

áèðèíäÿ áåëÿ áóéðóëóð:

"Àðàíûçäà îëàí ôÿçèëÿò âÿ ñÿðâÿò ñàhèáëÿðè ãîhóì-

ÿãðàáàéà, ìèñêèíëÿðÿ âÿ Àëëàh éîëóíäà hèúðÿò

åäÿíëÿðÿ âåðìÿéÿúÿêëÿðèíÿ àíä è÷ìÿñèíëÿð. Îíëàðû


96

ÿôâ åäèá, âàç êå÷ñèíëÿð! Ìÿýÿð ñèç Àëëàhûí ñèçè áàüûø-

ëàìàüûíû èñòÿìèðñèíèç? Àëëàh áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì

åäÿíäèð!" ("Íóð" ñóðÿñè, 22).

Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèí ýöí ÿðçèíäÿ ðàñòëàøäûüû èíñàíëàð-

ëà ñîí äÿðÿúÿ àíëàéûøëû âÿ ìåhðèáàí äàâðàíìàüà äèããÿò åäèð.

Ìÿñÿëÿí, ñÿhÿð éàòàðêÿí ñÿñ-êöé ñàëàðàã îíó îéàíäûðàí

àäàìëà àíëàéûøëû äàâðàíûð. Î èíñàíûí éàëíûç Àëëàhûí íÿçàðÿòèí-

äÿ hÿðÿêÿò åäÿ áèëäèéèíè áàøà äöøöð. Ùÿìèí àí îíóí

îéàíìàñûíû èñòÿéÿí Àëëàhäûð âÿ Ðÿááèìèç î èíñàíû áóíà ñÿ-

áÿá åòìèøäèð. Ùàëáóêè áåëÿ áèð hàë áÿçè èíñàíëàð ö÷öí

hèðñëÿíìÿéÿ, ìöáàhèñÿ åòìÿéÿ ÿñàñ éàðàäûð. Ìþìèí èíñàí

îíà ñÿhâÿí çÿðÿð âåðÿí, äèããÿòñèçëèê íÿòèúÿñèíäÿ áèð ãÿçàéà

ñÿáÿá îëàí èíñàíëàðëà äà ýþçÿë øÿêèëäÿ ðÿôòàð åòìÿéÿ ÷àëûøûð.

Ãàðøûëàøäûüû hàë íÿ ãÿäÿð àíè âÿ ÿhÿìèééÿòëè îëóðñà-îëñóí

ÿñÿáèëÿøèá hèðñëÿíìèð, þçöíö èòèðìèð, ÿòðàôûíäàêûëàðû èíúèòìèð.

Þçöíöí äÿ ñÿhâ åòäèéèíè âÿ áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ åéíè äàâðà-

íûøû ãàðøû òÿðÿôäÿí äÿ ýþçëÿäèéèíè äöøöíöð. Ðÿááèìèçèí áèð àç

ÿââÿë áèëäèðäèéèìèç "Íóð" ñóðÿñèíèí 22-úè àéÿñèíäÿ äèããÿò

÷ÿêäèéè êèìè, ìþìèí èíñàí ñîíñóç øÿôãÿò âÿ ìÿðhÿìÿò ñàhè-

áè îëàí Àëëàhûí îíóí åòäèéè ýöíàhëàðû áàüûøëàìàñûíû óìóð.

ßýÿð ìþìèí Àëëàhûí "Áàüûøëàéàí" ñèôÿòèíèí þç ÿõëàãûíäà ÿêñ

îëóíìàñûíà úÿhä ýþñòÿðìÿñÿ, îíóí áó ÿìÿëèíèí Ãóðàí ÿõëà-

ãûíà çèää áèð äàâðàíûø îëàúàüûíû áèëèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí ÿí ýþçÿë ÿõ-

ëàãûí ñàhèáèäèð. Ëàáöä ýÿðýèíëèê âÿ ñûõûíòûëàðûí ãàðøûñû îíóí

åâäÿ, èøäÿ, éîëäà, ýöí ÿðçèíäÿ ýþñòÿðäèéè ìöñáÿò äàâðàíûøëàð

ñàéÿñèíäÿ àëûíûð. Áóíäàí áàøãà, ìþìèí ýþñòÿðäèéè áó ëÿéàãÿò-

ëè äàâðàíûøëà ãàðøûñûíäàêû èíñàíëàðà äà íöìóíÿ îëóð. ßí

þíÿìëèñè èñÿ îäóð êè, î, Ãóðàíäà òÿðèô îëóíàí áèð äàâðàíûøû éå-


97

ðèíÿ éåòèðìèø âÿ Àëëàhûí áÿéÿíäèéè êèìè hÿðÿêÿò åòìèø îëóð.

Ùÿäèñ àëèìëÿðè Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ÿòðàôûíäàêûëà-

ðà ãàðøû ýþñòÿðäèéè íöìóíÿâè äàâðàíûøû áåëÿ áèëäèðìèøäèð:

"Ùöçóðóíäà îòóðàí hÿð êÿñÿ ìöáàðÿê öçöíäÿí íÿñèáè-

íè âåðèð, èëòèôàò áóéóðóðäó. Áóíà ýþðÿ höçóðóíäàêû hÿð êÿñ

îíóí íÿçäèíäÿ þçöíäÿí äàhà äÿéÿðëèñèíèí îëìàäûüû äöøöíúÿ-

ñèíÿ ãàïûëûðäû. Áÿëè, îíóí îòóðóøó, èíñàíëàðû äèíëÿìÿñè, ñþçëÿðè,

ýþçÿë ëÿòèôÿëÿðè âÿ òÿâÿúúöhö hÿìèøÿ íÿçäèíäÿ îòóðàíëàð ö÷öí

èäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð îíóí ìÿúëèñè hÿéà, òÿâàçþêàð âÿ åòèáàð

ìÿúëèñèäèð... Ñÿhàáÿëÿðèíÿ èêðàì âÿ êþíöëëÿðèíè à÷ìàã ö÷öí

êöíéÿëÿðè èëÿ ÷àüûðûð, êöíéÿñè îëìàéàíëàðà êöíéÿ òàïàðàã

îíóíëà õèòàá åäèðäè. Ùèðñëÿíìÿêäÿí ñîí äÿðÿúÿ óçàã èäè âÿ

áèð øåéÿ òåç ðèçà ýþñòÿðÿðäè. Èíñàíëàðà ãàðøû èíñàíëàðûí ÿí øÿô-

ãÿòëèñè èäè. Áÿëè, èíñàíëàðûí ÿí õåéèðëèñè èíñàíëàðà õåéðè äÿéÿí,

èíñàíëàðûí ÿí éàðàðëûñû äà èíñàíëàðà ôàéäàëû îëàíäûð".

ßëáÿòòÿ, áèçëÿðèí äÿ þçöìöçÿ íöìóíÿ ýþòöðìÿéèìèç

âàúèá îëàí úÿhÿò Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùç.Ìóhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.)

áó, ÿí ýþçÿë äàâðàíûøûäûð. Ãóðàí ÿõëàãûíà óéàí âÿ Ïåéüÿì-

áÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ñöííÿñèíè òÿòáèã åäÿí èíñàíëàð Àëëàhûí èçíè

èëÿ äöíéàäà ýþçÿë áèð hÿéàò éàøàìàüû, àõèðÿòäÿ äÿ Àëëàhäàí

áþéöê áèð ìÿðhÿìÿòëÿ ÿâÿç ýþðìÿéè óìà áèëÿðëÿð.

Ñÿáèðëè îëìàã

Àëëàhûí Ãóðàíäà òÿðèô åòäèéè ýþçÿë ÿõëàãûí áÿçè úÿhÿò-

ëÿðèíÿ óéüóí éàøàéàí èíñàíëàð hÿð áèð úÿìèééÿòäÿ âàð. Áó

èíñàíëàð éåðè ýÿëÿíäÿ ôÿäàêàð, ìöëàéèì õàñèééÿòëè, ìÿðhÿìÿò-

ëè, ÿäàëÿòëè, éàðäûìñåâÿð èíñàíëàðà õàñ äàâðàíûø ýþñòÿðÿ

áèëèðëÿð. Àíúàã hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí àäàìëàð ýþçÿë ÿõëàãëû


98

îëäóãëàðûíû íÿ ãÿäÿð èääèà åòñÿëÿð äÿ, áó ÿõëàãäà ñÿáèð ýþñ-

òÿðÿ áèëìÿäèêëÿðè àíëàð ìöòëÿã îëóð. Ìÿñÿëÿí, ñÿhÿð-ñÿhÿð

èìòàhàíà ÷àòìàñû âàúèá îëàí áèð èíñàí ñààòû õàðàá îëäóüó ö÷öí

éàòûá éóõóéà ãàëà áèëÿð. Ñîíðà äà îéàíûá áþéöê áèð òÿëàøëà

ìÿêòÿáÿ ÷àòìàüà òÿëÿñÿðêÿí ÷îõ óçóí áèð éîë òûõàúûíà äöøÿ

áèëÿð. Ìÿêòÿáÿ ýåúèêäèéèíè õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí òåëåôîíëà çÿíý

åòìÿê èñòÿéÿðêÿí òåëåôîí õÿòòèíÿ äöøìÿéÿ áèëÿð. Áó çàìàí

éàíûíäàêû áèð èíñàí îíäàí áèð ñþç ñîðóøàíäà î àäàìà ñÿðò øÿ-

êèëäÿ, ñÿñèíèí òîíóíó éöêñÿëäÿðÿê úàâàá âåðÿ áèëÿð. Ùÿòòà hå÷

úàâàá âåðìÿäÿí òÿðñ áèð áàõûøëà áàõà áèëÿð. Áÿhñ åäèëÿí áó

àäàì þçöíöí hÿð çàìàí éàðäûìñåâÿð âÿ àíëàéûøëû áèð èíñàí

îëäóüóíó èääèà åòäèéè hàëäà, áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ àðòûã "ñÿáðè-

íèí òöêÿíäèéèíè" ñþéëÿéÿðÿê áóíóí ÿêñè îëàí àíëàéûøñûç áèð

äàâðàíûø ýþñòÿðÿ áèëÿð.

Ìþìèí èíñàí èñÿ hàíñû øÿðàèòäÿ îëóðñà-îëñóí hÿìèøÿ

âÿ hÿð øÿðàèòäÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàìàüà úÿhä ýþñòÿ-

ðèð. Ãàðøûñûíà ÷ûõàí èíñàíëàðûí ñÿhâ, õîø îëìàéàí ñþçëÿðèíÿ

âÿ éà äàâðàíûøëàðûíà äà ýþçÿë áèð ñÿáðëÿ úàâàá âåðèð (ÿòðàôëû

ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Ãóðàíäà ñÿáðèí ÿhÿìèé-

éÿòè"). Ìÿñÿëÿí, éîëäà ýåäÿðêÿí áèðè àâòîáóñà ìèíìÿê ö÷öí

îíó êÿíàðà èòÿëÿéÿ áèëÿð. Áèð äîñòó ÿñÿáèëÿøÿðÿê îíà ïèñ ñþç-

ëÿð ñþéëÿéÿ áèëÿð. Âÿ éà éîëäà ýåäÿðêÿí éàíûíäàí êå÷ÿí

ìàøûíûí ñöðöúöñöíöí äèããÿòñèçëèéè íÿòèúÿñèíäÿ hÿð éåðè áàø-

äàí-àéàüà ïàë÷ûüà áóëàøà áèëÿð. Áó ìèñàëëàðû ÿëáÿòòÿ êè,

÷îõàëòìàã äà ìöìêöíäöð. Àíúàã Ãóðàí ÿõëàãûíû ìÿíèìñÿ-

éÿí áèð èíñàí áöòöí áó hàäèñÿëÿðèí îíóí ãÿäÿðèíäÿ

(òàëåéèíäÿ) áó øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû àíëàéàðàã ýþçÿë áèð øÿ-

êèëäÿ ñÿáèð åäèð âÿ ÿñëà hèðñëè, òÿðñ áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìèð.

ßëáÿòòÿ, áèð éàíäàí äà áó òèï hàäèñÿëÿðëÿ òÿêðàð ãàðøûëàøìà-


99

ìàã ö÷öí hÿð úöð òÿäáèð ýþðöð âÿ ÿëèíäÿí ýÿëÿí áöòöí ýö-

úöíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ñûõûíòû éàðàäàí ìÿñÿëÿëÿðè àðàäàí

ãàëäûðìàüà ÷àëûøûð. Ãóðàí ÿõëàãûíà ýþðÿ, èíñàíûí þçöíÿ çÿðÿð

âåðÿí áèð hàäèñÿäÿ äÿ ãàðøû òÿðÿôÿ ñÿáèð ýþñòÿðìÿëè, ïèñëèêëÿ-

ðÿ éàõøûëûãëà úàâàá âåðìÿëèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí

ýþñòÿðäèêëÿðè ñÿáèð ñàéÿñèíäÿ ïèñëèêëÿðè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ

óçàãëàøäûðäûãëàðûíà áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèð:

"Éàõøûëûãëà ïèñëèê åéíè îëà áèëìÿç! Ñÿí (ïèñëèéè) éàõ-

øûëûãëà äÿô åò! Áåëÿ îëäóãäà àðàíûçäà äöøìÿí÷èëèê

îëàí øÿõñè, ñàíêè éàõûí áèð äîñò ýþðÿðñÿí! Áó éàëíûç

ñÿáð åäÿíëÿðÿ âåðèëèð âÿ éàëíûç áþéöê ãèñìÿò ñàhèá-

ëÿðèíÿ ÿòà îëóíóð!" ("Ôóññèëÿò" ñóðÿñè, 34-35).

Éàõøû äàíûøìàã, ýþçÿë ñþçëö îëìàã

Áÿçè èíñàíëàðûí âèúäàíû îíëàðà ãàðøû õÿòà åäÿí áèðèñèíÿ

ìöíàñèáÿòäÿ áàüûøëàéàí îëìàüû, ïèñ ñþç ñþéëÿéÿíÿ ãàðøû ýþ-

çÿë áèð ñþç ñþéëÿìÿéè áèëäèðñÿ äÿ, îíëàð íÿôñëÿðèíÿ óéóá

áàüûøëàìàìàüû âÿ éà ïèñ ñþçÿ ëàï ïèñ ñþçëÿ úàâàá âåðìÿéè öñ-

òöí òóòóðëàð. Áó éàíëûø òÿñÿââöðÿ ñàhèá îëàí èíñàíëàð òÿðñ

äàâðàíìàüû, òÿêÿááöð âÿ hÿãàðÿò äîëó ñþçëÿð ñþéëÿìÿéè, hþð-

ìÿòñèç âÿ êîáóä úàâàá âåðìÿéè àäÿòÿí áèð öñòöíëöê êèìè

ãÿáóë åäèðëÿð.

ßëáÿòòÿ, áóíëàð Ãóðàí ÿõëàãûíà òàìàìèëÿ çèääèð. Àëëàh

Ãóðàíäà ýþçÿë ñþçöí íÿ ãÿäÿð áÿðÿêÿòëè îëäóüóíó âÿ èíñàí-

ëàðà hÿìèøÿ õåéèð ýÿòèðÿúÿéèíè áó íöìóíÿ èëÿ áèëäèðèð:

"Ìÿýÿð Àëëàhûí íåúÿ áèð ìÿñÿë ÷ÿêäèéèíè ýþðìöð-

ñÿíìè? Õîø áèð ñþç êþêö éåðäÿ ìþhêÿì îëóá

áóäàãëàðû ýþéÿ óúàëàí ýþçÿë áèð àüàú êèìèäèð. Î,


100

Ðÿááèíèí èçíè èëÿ áÿhðÿñèíè hÿð âàõò âåðÿð. Àëëàh èí-

ñàíëàð ö÷öí áåëÿ ìèñàëëàð ÷ÿêèð êè, áÿëêÿ, äöøöíöá

èáðÿò àëñûíëàð! Ïèñ ñþç èñÿ éåðäÿí ãîïàðäûëìûø, êþêö

îëìàéàí ïèñ áèð àüàúà áÿíçÿéèð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿí-

ëÿðè äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìþhêÿì áèð ñþçëÿ

ñàáèòãÿäÿì åäÿð. Àëëàh çàëèìëÿðè ñàïäûðàð. Àëëàh èñ-

òÿäèéèíè åäÿð!" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 24-27).

Áó àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, ýþçÿë ñþç ñþéëÿ-

éÿí âÿ îíà óéàí àäàì hÿì äöíéà, hÿì äÿ àõèðÿò hÿéàòûíäà

÷îõ áþéöê ýþçÿëëèêëÿðëÿ, áÿíçÿðñèç íåìÿòëÿðëÿ ìöêàôàòëàíäû-

ðûëàúàã. Àíúàã ïèñ ñþç ñþéëÿéÿí äÿ, îíà óéàí äà ñîíó

úÿhÿííÿì îëàí ãàðàíëûã áèð éîëà ýèðìèø îëàúàã.

Ìþìèí àäàì ýöí ÿðçèíäÿ ãàðøûëàøäûüû èíñàíëàðà ýþçÿë

òÿðçäÿ õèòàá åäèð. Îëäóüó hÿð éåðäÿ Àëëàhûí äèíèíè èçàh åäèð,

Ãóðàíëà þéöä âåðèð, Àëëàhûí àéÿëÿðèíè õàòûðëàäàí ñþçëÿð ñþéëÿ-

éèð âÿ èíñàíëàðû ýþçÿë ñþçëÿðëÿ ãöðóðëàíäûðûð. Äîñòëàðûíû òÿøâèã

åäèá hÿâÿñëÿíäèðìÿê ö÷öí Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí úÿhÿòëÿðèíè

äèëÿ ýÿòèðèð. ßòðàôûíäàêû èíñàíëàðûí ýöíëÿðèíÿ äàhà hÿâÿñëè âÿ

íÿøÿëè áèð øÿêèëäÿ äàâàì åòìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê øÿêèëäÿ äà-

íûøûð. Ìþìèíèí áó äàâðàíûøûíû éàõàðûäàêû àéÿäÿ õàòûðëàäûëàí

áàðëû-áÿhÿðëè ýþçÿë àüàúà áÿíçÿäÿ áèëÿðèê.

Ùàëáóêè áÿçè èíñàíëàð áàøãàëàðûíûí ýþçÿë õöñóñèééÿòëÿ-

ðèíè äåéèë, îíëàðû àë÷àëòìàã ìÿãñÿäèëÿ ÷àòûøìàçëûã âÿ

ãöñóðëàðûíû äèëÿ ýÿòèðìÿéè öñòöí òóòóðëàð. Ðÿááèìèç éóõàðûäà

áèëäèðäèéèìèç "Èáðàhèì" ñóðÿñèíäÿêè àéÿëÿðäÿ áóíà äà äèããÿò

÷ÿêÿðÿê áó úöð ñþçëÿðè ôàéäà âåðìÿéÿí ïèñ áèð àüàúà áÿíçÿ-

äèá. ×öíêè ïèñ ñþç ìþâúóä îëàí ýþçÿë ìöíàñèáÿòëÿðè ïîçäóüó

êèìè ãàðøû òÿðÿôèí øþâã âÿ hÿâÿñèíè þëäöðÿúÿê, îíóí ñûõûëìà-

ñûíà, öçöëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã.


101

Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ìþìèí èíñàí áèð àäàìëà äàíûøàðêÿí,

îíà þç ÷àòûøìàçëûã âÿ ãöñóðëàðûíû äöçÿëòìÿñè éþíöíäÿ þéöä

âåðÿðêÿí âÿ éà ñÿhâëÿðèíè õàòûðëàäàðêÿí ñþçöí ÿí ýþçÿë îëà-

íûíû ñå÷ìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèð, áåëÿëèêëÿ äÿ Àëëàhûí àøàüûäàêû

hþêìöíö éåðèíÿ éåòèðìèø îëóð:

"Áÿíäÿëÿðèìÿ äå: "Ýþçÿë ñþçëÿð ñþéëÿñèíëÿð". Øåé-

òàí îíëàðûí àðàñûíà ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëà áèëÿð.

Ùÿãèãÿòÿí, øåéòàí èíñàíûí à÷ûã-àøêàð äöøìÿíèäèð!"

("Èñðà" ñóðÿñè, 53).

Àëëàhûí áó àéÿäÿ äÿ áèëäèðäèéè êèìè, øåéòàí èíñàíëàðû

ýþçÿë ñþç ñþéëÿìÿêäÿí óçàãëàøäûðìàüà âÿ áó éîëëà èíñàíëà-

ðûí àðàñûíà äöøìÿí÷èëèê ñàëìàüà ÷àëûøûð. Ïèñ áèð ñþç ñþéëÿíÿí

çàìàí øåéòàí î àí èêè òÿðÿôèí àðàñûíû âóðìàã ö÷öí ìöõòÿëèô

âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòìàüà áàøëàéûð. Ïèñ ñþçÿ ìÿðóç ãàëäûüûíà ýþðÿ

ñûõûíòû hèññ åäÿí èíñàí øåéòàíûí âåðäèéè âÿñâÿñÿëÿðèí òÿñèðè èëÿ

ãàðøû òÿðÿôÿ åéíè øÿêèëäÿ úàâàá âåðèð. Áó äà èíñàíëàðûí äîñò-

ëóüóíóí ïîçóëìàñûíà, hÿòòà ñîíà ÷àòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Àíúàã

ýþçÿë áèð ñþç øåéòàíûí èíñàíëàðû éàíûëòìà åhòèìàëûíû àðàäàí

ãàëäûðûð. Áó ñÿáÿáëÿ ìþìèíëÿð øåéòàíà èìêàí âåðìÿìÿê âÿ

îíà ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàòìàìàã ö÷öí áèð-áèðèíÿ ÿí ýþçÿë øÿ-

êèëäÿ õèòàá åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áåëÿ áèð äàâðàíûø èñÿ îíëàðûí

áèð-áèðèíÿ îëàí áàüëûëûãëàðûíûí âÿ éàõûíëûãëàðûíûí àðòìàñûíà ñÿ-

áÿá îëóð. Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) äÿ ìþìèíëÿðÿ hÿìèøÿ ýþçÿë

ÿõëàãû âÿ ýþçÿë ñþçö ÿìð åòìèøäèð:

"Ñÿíÿ çöëì åäÿíè ÿôâ åò. Ñÿíäÿí êöñÿíëÿ áàðûø, ñÿíÿ

ïèñëèê åäÿíÿ éàõøûëûã åò. ßëåéhèíÿ äÿ îëñà hàããû ñþéëÿ".

"Èíñàíëàðëà ýþçÿë ÿõëàãëà ðÿôòàð åò".


102

Èíúÿ äöøöíúÿëè îëìàã

Úàhèë úÿìèééÿòäÿ áÿçè èíñàíëàð êîáóä, ñÿðèøòÿñèç, äö-

øöíúÿñèç âÿ hþðìÿòñèçäèð. Ìþìèíëÿð èñÿ áó úöð öñëóá âÿ

äàâðàíûøëàðäàí øèääÿòëÿ ãà÷ûðëàð, îíëàð çÿðèô, äóéüóëó, hÿññàñ

âÿ èíúÿ äöøöíúÿëè áèð øÿõñèééÿòÿ ñàhèáäèð. Áóíëàð åéíè çàìàí-

äà Àëëàhûí åë÷èëÿðèíèí õöñóñèééÿòëÿðèäèð. Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàíûí

èíúÿ äöøöíúÿëè áèð äàâðàíûøûíà áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð:

"Ìÿäéÿí êÿíàðûíäàêû áèð ãóéóéà ÷àòàíäà îíóí áà-

øûíäà áèð äÿñòÿ àäàì âÿ îíëàðäàí áàøãà

(ãîéóíëàðûíû þçýÿ håéâàíëàðà ãàðûøìàñûí äåéÿ) ýåðè

÷ÿêÿí èêè ãàäûí ýþðöá äåäè: "Ñèçÿ íÿ îëóá?" Îíëàð:

"×îáàíëàð ñóëàéûá ýåòìÿìèø áèç ñó âåðìèðèê. Àòà-

ìûç äà èõòèéàð áèð ãîúàäûð", - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð.

Îíëàð ö÷öí ñóëàäû, ñîíðà äà êþëýÿéÿ ÷ÿêèëèá äåäè:

"Åé Ðÿááèì! Ìÿí Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åäÿúÿéèí õåé-

ðÿ ìþhòàúàì!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 23-24).

Ùç.Ìóñà ãàðøûëàøäûüû õàíûìëàðûí êþìÿéÿ åhòèéàúûíûí

îëäóüóíó hÿññàñ áèð èíñàí îëàðàã äÿðhàë àíëàìûø âÿ âàõò èòèð-

ìÿäÿí îíëàðà êþìÿê åòìèøäè. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð Ùç.Ìóñàíûí

Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ òÿðèôëÿíÿí áó õöñóñèééÿòèíè ýöí ÿðçèíäÿ þç-

ëÿðèíÿ þðíÿê åäèðëÿð. ßòðàôëàðûíäàêû èíñàíëàðûí ÷ÿòèí âÿ éà

ñûõûíòûëû áèð âÿçèééÿòäÿ îëäóüóíó ýþðÿðêÿí äÿðhàë îíëàðà ÿëëÿ-

ðèíäÿí ýÿëÿí êþìÿéè åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áóíóíëà áÿðàáÿð

îíëàðûí øàäëàíìàñû âÿ ýþçÿë áèð ìöhèò òÿìèí åòìÿê ö÷öí õîø-

ëàðûíà ýÿëÿúÿê ýþçÿë äàâðàíûøëàð ýþñòÿðèðëÿð.

ßòðàôäàêû èíñàíëàðû íàðàhàò åòìÿìÿéÿ ÷àëûøìàã èíúÿ

äöøöíúÿëè áèð hÿðÿêÿòäèð. Áèð èíñàíûí àèëÿäÿ ìöøòÿðÿê èñòèôàäÿ

îëóíàí ÿøéàëàðû âÿ éà éåðëÿðè òÿìèç âÿ ñÿëèãÿëè ñàõëàìàñû, áè-


103

ðèíèí íàðàhàò îëìàñû åhòèìàëûíûí îëäóüó hàëëàðäà éöêñÿê ñÿñ-

ëÿ äàíûøìàãäàí âÿ éà ìóñèãè äèíëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿñè, ñþháÿò

åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû èíñàíûí èøèíèí îëóá-îëìàäûüûíû, î àíäà îíó

äèíëÿìÿéÿ ìöíàñèá âàõòûíûí îëóá-îëìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëìàñû,

òÿëÿñÿí, áèð øåéè hàðàñà ÷àòäûðìàüà ÷àëûøàí èíñàíëàðà ìàíå îë-

ìàìàñû ýöíäÿëèê hÿéàòäà òåç-òåç ãàðøûëàøäûüûìûç èíúÿ

äöøöíúÿëè äàâðàíûøëàðëà ìèñàë îëà áèëÿð.

Èíúÿ äöøöíúÿëè îëìàüûí ìöhöì ýþñòÿðèúèëÿðèíäÿí áèðè

äÿ áàøãàëàðûíà éåð âÿ éà èìêàí âåðìÿêäèð. Íÿãëèééàò âàñèòÿ-

ëÿðèíäÿ îòóðìàüà åhòèéàúû îëàí áèðèíÿ éåð òÿêëèô åäèëìÿñè,

àëûø-âåðèø çàìàíû åéíè àíäà êàññàéà ýÿëÿí èêè àäàìäàí áèðè-

íèí äèýÿðèíÿ éåð âåðìÿñè èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøìàñûíà

âÿ ýþçÿë äèàëîã ãóðìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áèð-áèðèíÿ èíúÿ äöøöí-

úÿëÿðëÿ éàõûíëàøàí èíñàíëàðûí àðàëàðûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð

ñàüëàì ñåâýè âÿ hþðìÿòÿ ÿñàñëàíûð. Áóíäàí áàøãà, áó èíñàí-

ëàð áèðëèêäÿ éàøàìàãäàí ìÿìíóí îëóð, áèð äàhà

ãàðøûëàøìàãäàí áþéöê çþâã àëûðëàð.

Áóíà ÿêñ øÿðàèòäÿ, éÿíè éàëíûç þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí

hÿð êÿñèí áèð-áèðèíÿ áèð øåé åòäèðìÿéÿ, áèð-áèðèíäÿí éàðàðëàí-

ìàüà ÷àëûøäûüû øÿðàèòäÿ èñÿ èíñàíëàð àðàñûíäà hÿãèãè äîñòëóüóí

éàøàíìàñû ìöìêöí îëìàç. Àúûã âåðìÿéÿ éþíÿëÿí ñþháÿòëÿð,

ñöíè äàâðàíûøëàð äîñòëóüà ìàíå îëóð. Áîø äàíûøûãëàðëà ÿìÿëÿ

ýÿëÿí ñþháÿòëÿð ñûõûíòûëû ìöhèò éàðàäûð. Àëëàhûí õàòûðëàíìàäû-

üû áåëÿ éåðëÿðäÿ ÿëáÿòòÿ êè, hå÷ êèì îëìàã èñòÿìÿç.

Ãîíàãïÿðâÿðëèê

Ùç.Èáðàhèìèí ãîíàã ãàðøûëàìàãäà ýþñòÿðäèéè äèããÿò áà-

ðÿäÿêè àéÿëÿð Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí îëàí ãîíàã ãàðøûëàìà


104

öñóëó hàããûíäà áèëýè âåðèð:

"Èáðàhèìèí ìþhòÿðÿì ãîíàãëàðûíûí ñþháÿòè ñÿíÿ

ýÿëèá ÷àòäûìû? Îíëàð éàíûíà ýÿëèá ñàëàì âåðäèêäÿ î

ñàëàìû àëûá: "Áóíëàð òàíûìàäûüûí êèìñÿëÿðäèð!" -äå-

äè. Î, àèëÿñèíèí éàíûíà ýåòäè âÿ áèð áóçîâ ýÿòèðäè.

Îíó ãàáàãëàðûíà ãîéóá: "Áÿëêÿ, éåéÿñèíèç!" - äå-

äè" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 24-27).

Ùÿçðÿòè Èáðàhèì ïåéüÿìáÿðèí ãîíàãïÿðâÿðëèéèíè íö-

ìóíÿ ýþòöðÿí ìþìèíëÿð þíúÿ ãîíàãëàðûíû ñàëàìëàéàðàã îíëàðû

ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ ãàðøûëàéûð, îíëàðà hþðìÿò, ñåâýè âÿ ýöëÿð öç

ýþñòÿðèðëÿð. Äàhà ñîíðà áöòöí åhòèéàúëàðûíû äöøöíÿðÿê îíëàðûí

ñþéëÿìÿñèíÿ âÿ hèññ åòäèðìÿñèíÿ ëöçóì ãàëìàäàí áó åhòèéàú-

ëàðûíû þäÿìÿéÿ, îíëàðû ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíäàí áàøãà,

áÿhñ åäèëÿí hþðìÿò âÿ èêðàìû ýåúèêìÿäÿí ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëû-

øûðëàð. Ãóðàí ÿõëàãûíûí äàhà áèð âàúèá øÿðòè äÿ ãîíàãëàðà åâäÿ

îëàí éåìÿêëÿðèí ÿí ýþçÿëèíèí âåðèëìÿñèäèð.

Ùàëáóêè úàhèë úÿìèééÿòäÿ éàøàéàí áÿçè èíñàíëàð îíëà-

ðà ýÿëÿí àäàìëàðû òàíûñàëàð áåëÿ, ãàïûíû à÷ìûðëàð. Ãîíàã

åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûãëàðû àäàìëàðû èñÿ ÷îõ çàìàí èñ-

òÿìÿéÿ-èñòÿìÿéÿ ãàðøûëàéûðëàð. Áó ãàðøûëàíìàíû äà

àäÿò-ÿíÿíÿëÿðÿ áàüëûëûüà âÿ éà ñîñèàë áèð ÷ÿòèíëèéÿ ýþðÿ éåðè-

íÿ éåòèðèðëÿð. Áóíäàí áàøãà, áó èíñàíëàðûí ãîíàãëàðûí

âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ äàâðàíûøëàðû äà äÿéèøèð. Éîõñóë áèð èíñàíû

ãàðøûëàéàðêÿí hþðìÿò åòìÿêäÿí ÷ÿêèíèá îíó áîüàçäàíéóõàðû

áèð øÿêèëäÿ þòöøäöðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Àíúàã ÿýÿð ãîíàã âàðëû,

ñþçöêå÷ÿí áèð àäàìäûðñà, áó äÿôÿ íåúÿ ãîíàãëûã òÿøêèë åäÿ-

úÿêëÿðèíè äÿ áèëìèð, éÿíè ÿí ýþçÿë éåìÿêëÿðèíè ÿí ýþçÿë

øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìÿéÿ áþéöê ñÿé ýþñòÿðèðëÿð.

Åâ ñàhèáèíèí ýþñòÿðäèéè ãåéðè-ñÿìèìè âÿ êþíöëñöç äàâ-


105

ðàíûøëàð ãîíàãëàðû ÿëáÿòòÿ êè, íàðàhàò åäèð, ãîíàãëûüû úàíñûõûúû

áèð hàëà ýÿòèðèð. Áó äà hÿð èêè òÿðÿô ö÷öí òåçëèêëÿ áèòìÿñè àð-

çóëàíàí áèð âÿçèééÿò éàðàäûð. Ãîíàã ýÿëäèéèíÿ ïåøìàí îëóð,

åâ ñàhèáè èñÿ ãîíàã åòäèêëÿðèíÿ âÿ èòèðäèéè âàõòà ýþðÿ håéôñè-

ëÿíèð.

Íÿòèúÿ îëàðàã äåéÿê êè, èíñàíëàð àðàñûíäà ýþçÿë ñþháÿò-

ëÿðèí âÿ ãàðøûëûãëû ýþçÿë ãîíàãëûãëàðûí, hÿìðÿéëèéèí, áèðëèê âÿ

áÿðàáÿðëèéèí àðòìàñû àíúàã Ãóðàí ÿõëàãûíûí òÿòáèã åäèëìÿñè

èëÿ áàø âåðÿ áèëÿð.

Ãàðøûëûãëû ñàëàì âÿ hþðìÿò

Ìþìèíëÿð ýöí ÿðçèíäÿ ãàðøûëàøàðêÿí áèð-áèðèíÿ ÿí ýþ-

çÿë èñòÿê âÿ àðçóëàðûíû äåéèðëÿð, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ñàëàì

âåðèðëÿð. Àëëàhûí "Ñèçÿ ñàëàì âåðèëäèéè çàìàí îíó äàhà ýþ-

çÿë àëûí âÿ éà ãàéòàðûí!..." ("Íèñà" ñóðÿñè, 86) àéÿñèíäÿêè

ÿìðèíè áó øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ Àëëàh

ìþìèíëÿðÿ åâëÿðÿ ýèðÿðêÿí ñàëàì âåðìÿëÿðèíè íÿñèhÿò åäèð:

"...Åâëÿðÿ äàõèë îëäóüóíóç çàìàí þçöíöçö Àëëàh

äÿðýàhûíäàí áÿðÿêÿò âÿ õîøëóã äèëÿéÿí áèð ñàëàìëà

ñàëàìëàéûí. Àëëàh àéÿëÿðè ñèçÿ áåëÿ èçàh åäèð êè, äö-

øöíöá äàøûíàñûíûç!" ("Íóð" ñóðÿñè, 61).

Ìþìèí åâèíäÿí ÷ûõàðêÿí ãàðøûëàøäûüû ãîíøóëàðûíà ýö-

ëÿðöçëÿ õåéèðëè áèð ýöí, Àëëàhäàí áèð ðÿhìÿò âÿ ñàüëàìëûã

äèëÿéèð. Êö÷ÿäÿ ðàñòëàøäûüû àäàìëàðëà, èø éåðëÿðèíäÿêè äîñòëàðû

èëÿ âÿ äèýÿð èíñàíëàðëà äà åéíè øÿêèëäÿ ñàëàìëàøûð. Îíà ñàëàì

âåðÿí èíñàí hÿð êèì îëóðñà-îëñóí, ñàëàìû àëûð âÿ îíà äàhà ýþ-

çÿë áèð øÿêèëäÿ úàâàá âåðèð. Ìþìèíèí áó äàâðàíûøû Ãóðàí

ÿõëàãûíûí ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðÿ ýÿòèðäèéè ýþçÿëëèêëÿðäÿí áèðè-


106

äèð. Áèð-áèðèíè òàíûìàéàí èíñàíëàð àðàñûíäàêû ñîéóã âÿ úàíñû-

õûúû ìöhèò ñàëàìëà àðàäàí ãàëäûðûëûð. Èíñàíëàð áèð-áèðèíÿ

éàõûíëàøûð, áèð-áèðèíè òàíûìàñàëàð áåëÿ îíëàðûí àðàñûíäà èñòè áèð

àòìîñôåð éàðàíûð.

Úàhèë úÿìèééÿòèíäÿ èñÿ ñàëàìëàøìà öìóìèééÿòëÿ

"àäÿòÿ ýþðÿ" åäèëèð. Áÿçè èíñàíëàð éàëíûç ìÿíôÿÿò ýöäÿí ìö-

íàñèáÿòäÿ îëäóãëàðû âÿ éà ìÿíôÿÿò óìäóãëàðû êèìñÿëÿðÿ

ñàëàì âåðèðëÿð. Áÿçÿí þçëÿðèíäÿí äàhà êè÷èê ýþðäöêëÿðè àäàì-

ëàðû àë÷àëòìàã ìÿãñÿäèëÿ îíëàðûí hÿòòà ñàëàìûíû äà àëìûð âÿ éà

þçëÿðèíè åøèòìÿìÿçëèéÿ âóðóðëàð. ßí þíÿìëè úÿhÿò èñÿ áåëÿ ïèñ

äàâðàíûøëàðûí úàhèëëÿðèí ÿõëàã ìîäåëèíäÿ àäè ãàðøûëàíìàñûäûð.

Ìöáàhèñÿ åòìÿêäÿí âÿ hèðñëÿíìÿêäÿí ãà÷-

ìàã

Ìÿëóì áèð hÿãèãÿòäèð êè, ìöáàhèñÿ èíñàíëàðû áèð-áèðèíÿ

çèää ñàëàí, àéðûëûüà, äàâà-äàëàøà âÿ ìöíàãèøÿëÿðÿ ñÿáÿá îëàí

hàëäûð. ×îõ éàõûí èêè äîñò àðàñûíäà éàðàíàí êè÷èê áèð ìöáàhè-

ñÿíèí áþéöìÿñè èëÿ áöòöí ýþçÿë hèññëÿðèí éåðèíè ãÿçÿá òóòóð.

Àëëàh "Êÿhô" ñóðÿñèíèí 54-úö àéÿñèíäÿ áó ïèñ ÿõëàãà äèããÿò

÷ÿêÿðÿê èíñàíûí "ÿí ÷îõ ìöáàhèñÿ åäÿí" îëäóüóíó áèëäèðèð.

Áó ñÿáÿáëÿ ìþìèíëÿð áèðëèê, áÿðàáÿðëèê âÿ ãàðäàøëûã ðóhóíóí

çÿäÿëÿíìÿñèíÿ âÿ éà çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí hÿð úöð ìöáà-

hèñÿ âÿ ìöíàãèøÿäÿí ãÿòèééÿòëÿ ãà÷ûðëàð. ×öíêè Àëëàh áó

äàâðàíûøû ãÿòè îëàðàã éàñàãëàìûøäûð:

"Àëëàhà âÿ Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíÿ èòàÿò åäèí. Áèð-áèðè-

íèçëÿ ÷ÿêèøìÿéèí, éîõñà ãîðõóá çÿèôëÿéÿð âÿ ýöúäÿí

äöøÿðñèíèç..." ("ßíôàë" ñóðÿñè, 46).

Àéÿäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ìöáàhèñÿ âÿ ìöíàãèøÿ èíñàí-


107

ëàðûí ýöúöíö ãûðàí, hå÷ áèð ìÿñÿëÿíè hÿëë åòìÿéÿí, ôàéäà âåð-

ìÿéÿí, øåéòàíûí âÿñâÿñÿñè èëÿ åäèëÿí áèð hÿðÿêÿòäèð. Èíñàíûí

âèúäàíû ìöíàãèøÿíè, äàâàíû ãÿáóë åòìÿäèéè hàëäà íÿôñè îíó

÷ÿêèøìÿéÿ, ìöíàãèøÿéÿ èòÿëÿìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíà ýþðÿ Ãóðàíû

þçöíÿ ðÿháÿð òóòàí âÿ hÿð çàìàí âèúäàíûíà óéàí áèð àäàì

ìöíàãèøÿíèí éàðàíìàñûíà hå÷ âàõò èçí âåðìÿç. Áèð àíëûã ãÿô-

ëÿò íÿòèúÿñèíäÿ ÷ÿêèøìÿéÿ ýèðñÿ áåëÿ äÿðhàë äèããÿòèíè

òîïëàéàð, Àëëàhûí hþêìöíö õàòûðëàéàð âÿ ýþðäöéö áó èøèí

Àëëàh òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëìÿäèéèíè äÿðê åäÿðÿê îíäàí äÿðhàë

èìòèíà åäÿð.

Èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàð ýöí ÿðçèíäÿ úöðáÿúöð àäàìëàðëà

ãàðøûëàøà áèëÿðëÿð. Áóíóíëà áÿðàáÿð îíëàð hàíñû øÿðàèò îëóðñà-

îëñóí ìöíàãèøÿäÿí ãà÷ûðëàð. Ìÿñÿëÿí, àëûø-âåðèø çàìàíû

ãîéóëàí ãèéìÿòëÿð ãàðøûñûíäà ñàòûúû èëÿ, âàõòûíäà ýÿëìÿéÿí

àâòîáóñóí ñöðöúöñö èëÿ, íþâáÿ ýþçëÿéÿðêÿí éàâàø èøëÿéÿí èø-

÷èëÿðëÿ ìöíàãèøÿ åòìÿçëÿð. ßýÿð îíëàðà ãàðøû hàãñûçëûüûí

åäèëäèéè áèð âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøñàëàð, ìÿñÿëÿíè ìöíàãèøÿ åäèá

hèðñëÿíìÿêëÿ äåéèë, ýþçÿë áèð öñóëëà âÿ àüûëëû áèð ìåòîäëà hÿëë

åòìÿéè öñòöí òóòóðëàð. Ðÿááèìèç ìþìèí èíñàíûí ãÿçÿáëÿíìÿ-

ìÿñèíèí âàúèáëèéèíè "Àëè-Èìðàí" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóð:

"Î ìöòòÿãèëÿð êè, áîëëóãäà äà, ãûòëûãäà äà õÿðúëÿ-

éÿð, ãÿçÿáëÿðèíè óäàð, èíñàíëàðûí ýöíàhëàðûíäàí

êå÷ÿðëÿð. Àëëàh éàõøûëûã åäÿíëÿðè ñåâÿð" ("Àëè-Èì-

ðàí" ñóðÿñè, 134).

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí þçöíöí ÿõëàã

àíëàéûøûíû ãàðøûñûíäàêû àäàìëàðûí äàâðàíûøëàðûíà ýþðÿ äÿéèøäèð-

ìÿç. Ãàðøû òÿðÿô èñòåhçà èëÿ äàíûøà áèëÿð, ÷èðêèí ñþçëÿð ñþéëÿéÿ

áèëÿð, ãÿçÿáëÿíÿ áèëÿð, ïèñëèê åäÿ âÿ éà äöøìÿíúÿñèíÿ äàâðà-

íà áèëÿð. Àíúàã ìþìèí èíñàíûí àëèúÿíàáëûüû, òÿâàçþêàðëûüû,


108

ìÿðhÿìÿòè âÿ ìöëàéèìëèéè hå÷ áèð âàõò äÿéèøìÿç. Îíà ñþé-

ëÿíÿí ïèñ áèð ñþçÿ ïèñ ñþçëÿ úàâàá âåðìÿç. Èñòåhçà åäÿíÿ

èñòåhçà èëÿ, ãÿçÿáÿ ãÿçÿáëÿ úàâàá âåðìÿç. Ùèðñëÿíÿí áèð èí-

ñàíà ãàðøû ñàêèò îëàð âÿ þçöíÿ íÿçàðÿò åäÿð. Ïåéüÿìáÿðèìèç

(ñ.ÿ.â.) áèð hÿäèñèíäÿ ìþìèíëÿðÿ áó úöð íÿñèhÿò åòìèøäèð:

"Ùàðàäà îëóðñàí îë, Àëëàhäàí ÷ÿêèí âÿ ïèñëèéèí àðäûíäàí éàõ-

øûëûã åò, áó, îíó éîõ åäÿð. Èíñàíëàðà ýþçÿë ÿõëàãëà äàâðàí".

Ìþìèí èíñàí hÿð àí hÿð øåéèí îíóí èìòàhàí åäèëìÿñè

ö÷öí éàðàäûëäûüûíû áèëèð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ èíñàíëàðëà ìöíàãèøÿ

åòìÿê ÿâÿçèíÿ ýþçÿë ñþçëÿð äàíûøìàüû, îíëàðà ãÿçÿáëÿíìÿê

ÿâÿçèíÿ ãÿçÿáèíè óäàðàã ñÿáð ýþñòÿðìÿéè öñòöí òóòóð. Áèëèð êè,

áóíëàð Àëëàhûí ðàçû îëäóüó äàâðàíûøëàðäûð âÿ Îíóí ðèçàñûíû ãà-

çàíìàüà öìèä åäèð.

Ïàõûëëûã åòìÿìÿê, ùÿñÿä àïàðìàìàã

Àëëàh èíñàíëàðûí íÿôñèíäÿêè ìÿíôè ÿõëàã õöñóñèééÿòëÿ-

ðèíäÿí áèðèíèí ùÿñÿä, ïàõûëëûã hèññè îëäóüóíó âÿ áóíäàí

÷ÿêèíìÿéèí âàúèáëèéèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð:

"...Àíúàã íÿôñëÿðäÿ õÿñèñëèê hÿìèøÿ ìþâúóääóð.

ßýÿð ñèç éàõøû äîëàíûá ÷ÿêèíñÿíèç áó ñèçèí ö÷öí äà-

hà éàõøû îëàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh åòäèéèíèç hÿð áèð

èøäÿí õÿáÿðäàðäûð!" ("Íèñà" ñóðÿñè, 128).

Áÿçè èíñàíëàð âàð êè, áàøãà èíñàíëàðûí îíëàðëà ìöãàéè-

ñÿäÿ ìàääè âÿ éà ìÿíÿâè áèð öñòöíëöéÿ éà äà îíëàðäà

îëìàéàí áèð øåéÿ ñàhèá îëìàëàðû hÿìèí àäàìëàðäà ïàõûëëûüà

ñÿáÿá îëóð. Ìÿñÿëÿí, áèð éåðäÿ þçëÿðèíäÿí äàhà ýþçÿë âÿ éà

éàðàøûãëû áèð èíñàíûí îëìàñû áÿçè èíñàíëàðûí ãûñãàíúëûã hèññëÿ-

ðèíèí ãàáàðìàñû ö÷öí áèð ñÿáÿáäèð. Áÿçèëÿðè äÿ âàðëû, áàúàðûãëû,


109

áèëèêëè, ìÿäÿíèééÿòëè, ÷àëûøãàí, ýþçÿë åâëÿðÿ ñàhèá îëàí èíñàí-

ëàðà ùÿñÿä àïàðûðëàð. Åòèáàð, øþhðÿò âÿ éà ìþâãå äÿ õÿñèñëèéÿ

ñÿáÿá îëà áèëÿð. Àíúàã ùÿñÿä àïàðàí, ïàõûëëûã åäÿí èíñàíëàðûí

ãóëàãàðäûíà âóðäóãëàðû ÷îõ ìöhöì áèð hÿãèãÿò âàð. Àëëàh èí-

ñàíëàðà áó hÿãèãÿòè áåëÿ õàòûðëàäûð:

"Éîõñà îíëàð Àëëàhûí Þç íåìÿòèíäÿí áÿõø åòäèéè øå-

éÿ ýþðÿ èíñàíëàðà hÿñÿä àïàðûðëàð..." ("Íèñà" ñóðÿñè,

54).

Ùÿð øåéèí ñàhèáè Ðÿááèìèç îëàí Óúà Àëëàhäûð. Àëëàh èñ-

òÿäèéè èíñàíà Þçöíöí èñòÿäèéè ãÿäÿð ðóçè âåðèð. Èíñàíûí îíà

âåðèëÿí ðóçèíèí àç âÿ éà ÷îõ îëìàñûíà hå÷ áèð òÿñèðè éîõäóð.

Ýþçÿëëèéèí, ìàë-ìöëêöí, öñòöíëöéöí ìöòëÿã ñàhèáè Óúà Àëëàh-

äûð. Ìþìèí èíñàí áó hÿãèãÿòè äÿðê åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ýöí

ÿðçèíäÿ þçöíöí ñàhèá îëìàäûüû, àíúàã íÿôñèíèí õîøóíà ýÿëÿí

íÿ èëÿ ãàðøûëàøûðñà ãàðøûëàøñûí, áóíà ýþðÿ hå÷ áèð ùÿñÿä ùèññè

êå÷èðìÿç. Þçöíäÿí äàhà ýþçÿë âÿ éà äàhà âàðëû áèðèíè ýþðÿí-

äÿ ýþçÿëëèéèí âÿ çÿíýèíëèéèí ÿñë ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó

äöøöíöð. Àëëàhûí èñòÿäèéèíè ñå÷äèéèíè, èñòÿäèéèíÿ èñòÿäèéè íå-

ìÿòè âåðäèéèíè, ñå÷èìèí âÿ ãÿðàðûí éàëíûç Îíà àèä îëäóüóíó

áèëèð. Ðÿááèìèçèí hÿð øåéè ÿí ýþçÿë âÿ ÿí õåéèðëè øÿêèëäÿ éà-

ðàòäûüûíû, äöíéàäà âåðèëÿí hÿð úöð íåìÿòèí èíñàíëàð ö÷öí áèð

ñûíàã îëäóüóíó, ÿñë éóðäóí àõèðÿò îëäóüóíó, Àëëàh äÿðýàhûí-

äà äÿéÿð þë÷öñöíöí òÿãâà îëäóüóíó ãÿëáèíÿ éåðëÿøäèðÿðÿê

hÿðÿêÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà, ñàhèá îëäóüó íåìÿòëÿðè äèýÿð èí-

ñàíëàðëà áþëöøìÿéÿ âÿ éà îíëàðà âåðìÿéÿ ãûñãàíúëûã åòìèð.

Ìÿñÿëÿí, õîøëàäûüû áèð ÿøéàíû áèðèíÿ hÿäèééÿ åòìÿêäÿí éà-

õóä äà áó ÿøéàíû áèðè èëÿ øÿðèê èñòèôàäÿ åòìÿêäÿí hå÷ áèð

ñûõûíòû äóéìóð. Àëëàh áó äàâðàíûøû èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ áó øÿêèë-

äÿ ÿìð åäèð:


110

"Ñåâäèéèíèç øåéëÿðäÿí ñÿðô åòìÿéèíúÿ ñàâàáà ÷àò-

ìàçñûíûç. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh õÿðúëÿäèéèíèç hÿð áèð

øåéè áèëÿíäèð!" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 92).

Ìþìèí áöòöí íåìÿòëÿðèí îíà äöíéà hÿéàòûíäà ôàéäà-

ëàíìàñû âÿ ñûíàã ö÷öí ãûñà ìöääÿòÿ âåðèëäèéèíè, õÿñèñëèê êèìè

ïèñ õàñèééÿòëÿðèí äöçýöí îëìàäûüûíû áèëèð.

Çÿííäÿí âÿ äåäè-ãîäóäàí óçàã îëìàã

Úàhèë úÿìèééÿòäÿ áèð ÷îõ èíñàíëàð ýöíäÿëèê hÿéàòûíû

àéðûëìàç hèññÿëÿðèíÿ ÷åâðèëìèø áÿçè ïèñ âÿðäèøëÿðÿ ñàhèáäèð.

Áóíëàð èíñàíûí áàøãàëàðû hàããûíäà ìöõòÿëèô ìÿíôè çÿííëÿðÿ

äöøìÿñè, òÿúÿññöñ åòìÿñè, éÿíè îíó ìàðàãëàíäûðìàéàí øåéëÿ-

ðè ýèçëèíúÿ þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøìàñû, ãåéáÿò åòìÿñè, éÿíè áàøãà

àäàìëàð hàããûíäà äåäè-ãîäó åòìÿñè, îíëàðû ÷ÿêèøäèðìÿñèäèð.

Ñþçöýåäÿí áó ö÷ äàâðàíûø öìóìèééÿòëÿ áèð-áèðè èëÿ áàüëûäûð.

×öíêè ãåéáÿò åäÿí, éÿíè áèð èíñàíûí àðõàñûíúà äàíûøàí àäàì

îíóí hàããûíäà ñþçñöç êè, ïèñ çÿííÿ ñàhèáäèð. Åéíè øÿêèëäÿ òÿ-

úÿññöñ åäÿí áèð àäàì äà ìöõòÿëèô çÿííëÿðëÿ áåëÿ áèð ðÿôòàð

åäèð.

Ãóðàí ÿõëàãûíäà èñÿ áó êèìè ÷èðêèí äàâðàíûøëàðà éåð

éîõäóð. Àëëàh ìþìèíëÿðèí áóíëàðäàí ÷ÿêèíìÿëÿðèíè áóéóðóð:

"Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! ×îõ çÿííÿ-ýöìàíà ãàïûëìàã-

äàí ÷ÿêèíèí. Øöáhÿñèç êè, çÿííèí áÿçèñè ýöíàhäûð.

(Áèð-áèðèíèçèí åéáèíè, ñèððèíè) àðàéûá àõòàðìàéûí, áèð-

áèðèíèçèí ãåéáÿòèíè ãûðìàéûí! Ñèçäÿí áèðèíèç þëìöø

ãàðäàøûíûí ÿòèíè éåìÿéÿ ðàçû îëàðìû?! Áó, ñèçäÿ èê-

ðàh hèññè îéàäàð. Àëëàhäàí ãîðõóí. Ùÿãèãÿòÿí,

Àëëàh òþâáÿëÿðè ãÿáóë åäÿíäèð, ðÿhìëèäèð!" ("Ùóúó-

ðàò" ñóðÿñè, 12).


111

Àëëàhûí àéÿëÿðè ìþìèíèí hÿð àí àüëûíäàäûð, ìþìèí èí-

ñàí Ðÿááèìèçèí ñåâìÿäèéè äàâðàíûøëàðäàí ýöí ÿðçèíäÿ ãÿòè

øÿêèëäÿ ãà÷ûð. Áàøãà áèð àäàìûí hàããûíäà ïèñ íèééÿòëÿ àðàø-

äûðìà àïàðàðàã ìÿëóìàò òîïëàìàüà ÷àëûøìûð. Îðàäà îëìàéàí

áèð êèìñÿ hàããûíäà õîø îëìàéàí, äîüðóëóüóíà ÿìèí îëìàäû-

üû âÿ åøèäÿí àäàìûí ãÿëáèíè ãûðàúàã ñþçëÿð ñþéëÿìèð.

Ìÿëóìàòû îëìàäûüû hàëäà áèð èíñàí hàããûíäà ýöìàíà äöøöá

çÿííÿ ãàïûëìûð. Áèð èíñàí hàããûíäà ìÿëóìàòû îëìàéàí áèð

ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð äöøöíúÿëÿðè hÿìèøÿ õåéèð éþíöíäÿäèð. Î

àäàìûí éàõøû âÿ ýþçÿë úÿhÿòëÿðèíè äöøöíöð âÿ äàíûøûð. Àëëàh

hÿì÷èíèí ìþìèíëÿðèí äîüðóëóüóíà ãÿòè îëàðàã ÿìèí îëìàäûã-

ëàðû áèð ìþâçó èëÿ áàüëû õåéèðëè èçàhàòëàð âåðìÿéèí âàúèáëèéèíÿ

Ãóðàíäà ìþìèí ãàäûíëàðà àòûëàí èôòèðàéà îëàí úàâàáû íöìóíÿ

ýþñòÿðÿðÿê áåëÿ èøàðÿ åäèð:

"Ìÿýÿð î éàëàí ñþçö åøèòäèéèíèç çàìàí ìþìèí êèøè-

ëÿð âÿ ãàäûíëàð þç öðÿêëÿðèíäÿ éàõøû ôèêèðäÿ îëóá:

"Áó, à÷ûã-àéäûí áèð áþhòàíäûð!" - äåìÿëè äåéèëäèëÿð-

ìè?" ("Íóð" ñóðÿñè, 12).

Ìþìèí èíñàí àèëÿñè, äîñòëàðû âÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàð

hàããûíäà äàèì éàõøû äöøöíìÿéÿ, õåéèðëè îëàíû äàíûøìàüà âÿ

èíñàíëàðû äà áóíà èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Àíúàã èíñàí

äöíéà hÿéàòûíäàêû èìòàhàíà ýþðÿ óíóòãàí éàðàäûëìûøäûð âÿ

õÿòà åäÿ áèëÿð. Àììà áó ñÿhâ äàâðàíûøûíû äÿðê åäÿíäÿ äÿð-

hàë Àëëàhûí ðÿhìÿòèíÿ ñûüûíàðàã Ðÿááèìèçäÿí áàüûøëàíìà

äèëÿéèð.

Èñòåhçà åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿê

Èñòåhçàëû äàâðàíûøëàð Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàã îëàí èí-


112

ñàíëàðûí áèð hèññÿñèíèí ýöíäÿëèê hÿéàòûíäà ÷îõ éàéûëûá. Úàhèë

úÿìèééÿòäÿ èíñàíëàðûí ãöñóð âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðû, õÿòàëàðû, ôèçè-

êè ãöñóðëàðû, ãèéàôÿëÿðè, ìàääè åhòèéàúëàðû, äèããÿòñèçëèêëÿðè, hÿð

úöð äàâðàíûøëàðû, äàíûøûã òÿðçëÿðè, ñþçëÿðè, ãûñàñû, hÿð øåéëÿðè èñ-

òåhçà ìþâçóñó îëà áèëÿð. Èñòåhçà åòìÿê ö÷öí áÿçÿí ñþçëÿðäÿí

âÿ ÿë hÿðÿêÿòëÿðèíäÿí, áÿçÿí äÿ áàõûøëàðäàí âÿ ìèìèêàëàðäàí

èñòèôàäÿ îëóíóð. Èñòåhçà åäèëÿíèí ãÿëáèíèí ãûðûëìàñû, êÿäÿðëÿí-

ìÿñè, äèëõîð îëìàñû, ÿhâàëûíûí ïîçóëìàñû âÿ éà ñûõûëìàñû

èñòåhçà åäÿí àäàì ö÷öí hå÷ áèð ÿhÿìèééÿò êÿñá åòìèð. Îíóí

íÿçÿðèíäÿ ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ éàëíûç þç ãöðóðóíó, øþâãöíö

òÿìèí åòìÿê âÿ áàøãàñûíû àë÷àëòìàãäûð (ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí

áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Èñòåhçà àäëàíàí çöëì").

Ùàëáóêè Àëëàh èíñàíëàðûí áèð-áèðèíÿ èñòåhçà åòìÿñèíè

Ãóðàíäà ãÿòè îëàðàã éàñàãëàìûøäûð:

"Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Áèð ãþâì äèýÿðèíè ëàüà ãîé-

ìàñûí. Îëà áèëñèí êè, îíëàð î áèðèëÿðèíäÿí äàhà éàõøû

îëñóíëàð. Ãàäûíëàð äà áèð-áèðèíÿ ðèøõÿíä åëÿìÿñèí-

ëÿð. Áÿëêÿ, îíëàð î áèðèëÿðèíäÿí äàhà éàõøûäûðëàð.

Áèð-áèðèíèçÿ òÿíÿ åòìÿéèí âÿ áèð-áèðèíèçè ïèñ ëÿãÿá-

ëÿðëÿ ÷àüûðìàéûí. Èìàí ýÿòèðäèêäÿí ñîíðà ôàñèã

àäûíû ãàçàíìàã íåúÿ äÿ ïèñäèð. Ìÿhç òþâáÿ åòìÿ-

éÿíëÿð çàëèìëÿðäèð!" ("Ùóúóðàò" ñóðÿñè, 11).

Ðÿááèìèç áèð àéÿäÿ äÿ "Ãåéáÿò åäèá òÿíÿ âóðàí hÿð

êÿñèí âàé hàëûíà!" ("Ùóìÿçÿ" ñóðÿñè, 1) äåéÿ áóéóðàðàã Ãó-

ðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàìàéàí, håñàá ýöíöíö âÿ àõèðÿòè

äöøöíìÿäÿí áó úöð ÷èðêèí äàâðàíûø ýþñòÿðÿí èíñàíëàðû õÿáÿð-

äàð åäèð.

Ìþìèíëÿð àðàñûíäà èñòåhçà åòìÿéèí hå÷ áèð íþâöíÿ ãÿ-

òèééÿí èçí âåðèëìèð. Îíëàð ýþçÿëëèê, çÿêà, ìàë-äþâëÿò, áàúàðûã


113

êèìè hÿð úöð õöñóñèééÿòèí èíñàíëàðà Ðÿááèìèç òÿðÿôèíäÿí âå-

ðèëäèéèíè áèëèð, áèð-áèðëÿðèíäÿ ýþðäöêëÿðè ýþçÿë õöñóñèééÿòè

áþéöê áèð ìÿìíóíëóãëà ãàðøûëàéûðëàð. Íÿôñëÿðèíÿ äåéèë,

Àëëàhûí ðèçàñûíà óéäóãëàðû ö÷öí úàhèë èíñàíëàðûí éàøàäûãëàðû òÿ-

êÿááöð, hÿñÿä êèìè hèññëÿðè éàøàìûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ

áèð-áèðèíÿ ãàðøû hÿìèøÿ õîøðÿôòàð îëóð, áèð-áèðèíÿ ìöñáÿò, òÿ-

âàçþêàð áèð ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðëÿð.

Åéíè øÿêèëäÿ äÿ áèð-áèðëÿðèíäÿ ýþðäöêëÿðè ãöñóðëàðû

Àëëàhûí áèð ñûíàüû êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ áó ãöñóðëàðû

îðòàéà ÷ûõàðìûð, ÿêñèíÿ, áóíëàðûí ÿâÿçèíÿ ýþçÿë äàâðàíûøëàð

ýþñòÿðèðëÿð. Èñòåhçà åòìÿéÿ éîë à÷àúàã ÿí êè÷èê áèð äàâðàíûø-

äàí, áàõûøäàí, ñþçäÿí ãÿòèééÿòëÿ ÷ÿêèíèðëÿð.

Ôÿäàêàðëûã

Ùÿéàòûí éàëíûç äöíéà hÿéàòû èëÿ ìÿhäóäëàøäûüûíû håñàá

åäÿí èíñàíëàð áóíäàí úèääè áèð ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿñÿëÿð, ôÿäà-

êàðëûã ýþñòÿðìÿçëÿð, åhòèéàú è÷èíäÿ îëàí èíñàíëàðà äà éàðäûì

åòìÿéÿ ÷àëûøìàçëàð. ×öíêè äöíéàäà åòäèêëÿðè éàõøûëûãëàðûí âÿ

ïèñëèêëÿðèí àõèðÿòäÿ åéíèëÿ ãàðøûëàðûíà ÷ûõàúàüûíû ôèêèðëÿøìèð-

ëÿð. Àëëàh îíëàðûí áó éàíëûø ôèêèðëÿðèíÿ áÿçè àéÿëÿðäÿ áåëÿ

äèããÿò ÷ÿêèð:

"Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí ÷îõ hÿðèñ éàðàäûëìûøäûð!" ("Ìÿà-

ðèú" ñóðÿñè, 19).

"Èíäè ýþðäöíìö äþíÿíè? Áèð àç âåðèá õÿñèñëèê ýþñ-

òÿðÿíè?" ("Íÿúì" ñóðÿñè, 33-34).

"Îíëàð õÿñèñëèê åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, áàøãàëàðûíû äà õÿ-

ñèñëèéÿ òÿhðèê åäèð âÿ Àëëàhûí Þç ëöòôöíäÿí áÿõø

åòäèéè íåìÿòëÿðè ýèçëÿäèðëÿð. Áèç êàôèðëÿð ö÷öí àë÷àë-


114

äûúû ÿçàá hàçûðëàìûøûã!" ("Íèñà" ñóðÿñè, 37).

Èíñàíûí íÿôñèíäÿêè åãîèçì âÿ õÿñèñëèê êèìè ïèñ õöñó-

ñèééÿòëÿðäÿí òÿìèçëÿíèá ÷ÿêèíìÿñè ëàçûìäûð. Ðÿááèìèç

èíñàíëàðà áåëÿ áèëäèðèð:

"Àëëàhäàí áàúàðäûüûíûç ãÿäÿð ãîðõóí, ãóëàã àñûí;

èòàÿò åäèí âÿ õÿðúëÿéèí. Áó ñèçèí þçöíöç ö÷öí õåéèð-

ëè îëàð. Íÿôñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí ãîðóíóá ñàõëàíûëàí

êèìñÿëÿð -ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàí-

ëàðäûð!" ("Òÿüàáöí" ñóðÿñè, 16).

Áóíà ýþðÿ äÿ Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð èíñàí

ýöí ÿðçèíäÿ íÿôñèíèí åãîèçìèíäÿí ÷ÿêèíÿðÿê ñàhèá îëäóüó

øåéëÿðè ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðëà áþëöøìÿéÿ ÷àëûøûð. Ìÿñÿëÿí, éå-

ìÿéèíè àú îëàí áèð êÿñëÿ áþëöøìÿêäÿí áþéöê çþâã àëûð. ×îõ

ñåâäèéè áèð ÿøéàíû þçöíäÿí äàhà àðòûã åhòèéàúû îëàí áèðèíÿ êþ-

íöë õîøëóüó èëÿ âåðèð ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 219). Áóíëàðûí îíà

àõèðÿòäÿ äàhà ýþçÿë áèð øÿêèëäÿ ãàéûäàúàüûíû áèëèð. Àëëàh Ãó-

ðàíäà Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) çàìàíûíäà ìöñÿëìàíëàðûí áó

éþíäÿ îëàí íöìóíÿâè äàâðàíûøëàðûíû áèçÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"Îíëàðäàí ÿââÿë éóðä ñàëìûø âÿ èìàí ýÿòèðìèø êèìñÿëÿð þç

éàíëàðûíà ìöhàúèðÿò åäÿíëÿðè ñåâÿð, îíëàðà âåðèëÿí ãÿíè-

ìÿòÿ ýþðÿ öðÿêëÿðèíäÿ hÿñÿä äóéìàç, þçëÿðè åhòèéàú

è÷èíäÿ îëñàëàð áåëÿ, îíëàðû þçëÿðèíäÿí öñòöí òóòàðëàð. Íÿô-

ñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí ãîðóíóá ñàõëàíûëàí êèìñÿëÿð - ìÿhç

îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð!" ("Ùÿøð" ñóðÿñè,

9).

Ìþìèíëÿð ýþñòÿðäèêëÿðè ôÿäàêàðëûüûí ãàðøû òÿðÿôè ìÿì-

íóí åòìÿñèíäÿí áþéöê áèð ñåâèíú hèññè äóéóðëàð. Âèúäàíÿí

äîüðó îëàí áó äàâðàíûøäàí Àëëàhûí äà ðàçû îëäóüóíó áèëäèêëÿ-

ðè ö÷öí ìÿíÿâè áèð ðàhàòëûã éàøàéûðëàð. Þçëÿðè äÿ åhòèéàú


115

è÷èíäÿ îëäóãëàðû hàëäà hå÷ äöøöíìÿäÿí hàãëàðûíäàí èìòèíà

åäèðëÿð. Ýþñòÿðäèêëÿðè ôÿäàêàðëûãëàðû äèëÿ ýÿòèðÿðÿê þçëÿðèíè hå÷

âàõò òÿðèôëÿìèð âÿ ôÿäàêàðëûãëàðûíà ýþðÿ ãàðøû òÿðÿôÿ ìèííÿò

ãîéìàüà hå÷ âàõò ÷àëûøìûðëàð.

ßäàëÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿê

Ìþìèíëÿð øàhèä îëäóãëàðû, åøèòäèêëÿðè, hÿòòà äîëàéûñû èëÿ

õÿáÿðäàð îëäóãëàðû ÿäàëÿòñèç áèð hÿðÿêÿòÿ ãàðøû ëàãåéä ãàëìûð-

ëàð. ßñàñ ýþòöðäöêëÿðè Ãóðàí ÿõëàãû îíëàðû hÿð úöð çöëìÿ ãàðøû

÷ûõìàüà, ìÿçëóìëàðûí hàããûíû ãîðóìàüà, îíëàð ö÷öí ìöáàðè-

çÿ àïàðìàüà ñþâã åäèð. Àëëàh ìþìèíëÿðèí öñòöí ÿäàëÿò

àíëàéûøûíû "Íèñà" ñóðÿñèíäÿ áó øÿêèëäÿ òÿðèô åäèð: "Åé èìàí

ýÿòèðÿíëÿð! Ñèçèí þçöíöçöí, àòà-àíàíûçûí, éàõûí ãîhóìëàðû-

íûçûí ÿëåéhèíÿ îëñà áåëÿ, ÿäàëÿòäÿí ìþhêÿì éàïûøàí! Àëëàh

øàhèäè îëóí! Èñòÿð äþâëÿòëè, èñòÿð êàñûá îëñóí, hÿð hàëäà

Àëëàh îíëàðûí hÿð èêèñèíÿ äàhà éàõûíäûð. Íÿôñèíèçèí èñòÿéè-

íÿ óéóá hàãäàí öç ÷åâèðìÿéèí! ßýÿð äèëèíèçè ÿéèá

áöçñÿíèç âÿ éà áîéóí ãà÷ûðñàíûç, Àëëàh åòäèéèíèç èøëÿðäÿí

õÿáÿðäàðäûð!" ("Íèñà" ñóðÿñè, 135).Èíñàíëàð áöòöí èìêàíëàðûíû ñÿôÿðáÿð åäÿðÿê ÿäàëÿòñèçëè-

éÿ ìàíå îëìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíà çèää ýåäÿí èíñàíëàð ÷îõëóãòÿøêèë åòñÿëÿð äÿ, îíëàðûí âèúäàíñûçëûüû èíàíàí èíñàíëàðû èðàäÿ-ñèçëèéÿ ñöðöêëÿìÿç. Àõèðÿòäÿ øàhèä îëäóãëàðû hÿð áèð hàäèñÿäÿhàãã óüðóíäà íåúÿ ñÿé ýþñòÿðäèêëÿðèíÿ äàèð ñîðüó-ñóàë îëóíà-úàãëàðûíû âÿ îíëàðäàí áó çöëìÿ ìàíå îëìàã ö÷öí íÿåòäèêëÿðèíèí ñîðóøóëàúàüûíû áèëèðëÿð. Äöíéàäà áèð ÷îõ èíñàíëà-ðûí åòäèéè êèìè "ýþðìÿäèì, åøèòìÿäèì, éà äà àíëàìàäûì"äåéÿðÿê ìÿñóëèééÿòäÿí ãà÷ìàüà ÷àëûøìûðëàð.


116

Âèúäàíñûçëûã åòäèêëÿðè hàëäà èòèðÿíèí, âèúäàíëû äàâðàí-

äûãëàðû çàìàí èñÿ ãàçàíàíûí éàëíûç þçëÿðè îëäóüóíó

óíóòìóðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ èñòÿíèëÿí hàãñûçëûüà ãàðøû hå÷ âàõò

òàìàøà÷û êèìè áàõûá îíà ëàãåéä ãàëìûðëàð. Ùÿð hàíñû áèð hàã-

ñûçëûã îëàðêÿí þç èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàðàã þçëÿðèíè ýþðìÿçëèéÿ

âóðìóðëàð.

Ãóðàí ÿõëàãû èíñàíûí íÿôñèíèí îíóí ìÿíàôåëÿðèíÿ çèää

äÿ îëñà, ãöðóðóíà àüûð äà ýÿëñÿ, àíà-àòà, òàíûø-éàä, âàðëû-êà-

ñûá ôÿðãè ãîéìàäàí ÿäàëÿòèí ãîðóíìàñûíû çÿðóðè åäèð. Áóíà

ýþðÿ äÿ ìþìèí èíñàí áöòöí ýöí ÿðçèíäÿ hàãñûçëûã åòìÿêäÿí,

hàãñûçëûüà ýþç éóììàãäàí ãÿòèééÿòëÿ ãà÷ûð. Êèì íÿéÿ ëàéèã-

äèðñÿ, îíà hÿìèí øåéè âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ìÿñÿëÿí, àâòîáóñà

ìèíìÿê ö÷öí íþâáÿ ýþçëÿéÿí èíñàíëàðûí ãàðøûñûíà êå÷ìÿéÿ

÷àëûøàðàã hþðìÿòñèçëèê åòìÿç âÿ áóíó åäÿí áèðèíÿ äÿ ýþç

éóììàç, áóíà ýþçÿë ÿõëàãà éàðàøàí áèð òÿðçäÿ, ýÿðýèíëèê éà-

ðàòìàäàí ìöäàõèëÿ åäÿð. Î, áèð íàèëèééÿòäÿ hàããû îëàí áöòöí

èíñàíëàðûí ëàéèã îëäóüó òÿðèôè âÿ ìöêàôàòû àëìàñûíà ÿhÿìèééÿò

âåðèð. Äîñòëàðû àðàñûíäà äà ôÿðã ãîéìàäàí hàãëû îëàíû ìöäà-

ôèÿ åäèð. Ùàãñûçëûüà ãàðøû ñóñìóð. Ìÿñÿëÿí, þçöíöí âÿ éà

äîñòóíóí åòäèéè áèð ñÿhâ áàøãàñûíà çÿðÿð âåðèáñÿ, áóíó ýèçëÿ-

ìèð âÿ îëäóüó êèìè ñþéëÿéèð. Âÿ éàðàíàí çèéàíû àðàäàí

ãàëäûðìàã ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäèð.

Äîüðóëóã

Áÿçè èíñàíëàð åòäèêëÿðè ñÿhâè ýèçëÿòìÿê, ìÿíôÿÿò ÿëäÿ

åòìÿê, þçëÿðèíè ÷ÿòèí áèð âÿçèééÿòäÿí õèëàñ åòìÿê âÿ éà èí-

ñàíëàðû þç èñòÿêëÿðèíÿ ýþðÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí éàëàí

ñþéëÿìÿêäÿ áèð ãÿáàhÿò ýþðìÿçëÿð. Åòäèêëÿðèíèí ñÿhâ îëäóüó-


117

íó âÿ éàëàíëàðûíûí hÿð àí àøêàðà ÷ûõàúàüûíû áèëñÿëÿð äÿ, áó ÷èð-

êèí öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ùåñàá ýöíöíäÿ hÿð

ñþéëÿäèêëÿðèíÿ âÿ hÿð åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ñîðüó-ñóàë îëóíàúàãëà-

ðûíû äöøöíìöðëÿð.

Ìþìèíëÿð èñÿ äîüðóëóã âÿ äöðöñòëöêäÿí ÿñëà ýåðè ÷ÿ-

êèëìÿçëÿð. Îíëàð Àëëàhûí "Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Àëëàhäàí

ãîðõóí âÿ äîüðó ñþç ñþéëÿéèí!" ("ßhçàá" ñóðÿñè, 70) àéÿ-

ñèíäÿ äÿ áèëäèðäèéè êèìè, hÿìèøÿ äöðöñò îëìàüûí âàúèáëèéèíè

áèëèðëÿð. Áó ÿìðÿ ýöí ÿðçèíäÿ äèããÿòëÿ èòàÿò åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí,

ÿââÿëêè ìþâçóäà áèëäèðäèéèìèç êèìè, åòäèêëÿðè áèð ñÿhâè þðò-

áàñäûð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàëàí äàíûøìûðëàð. Õÿòàëû áèð äàâðàíûø

ýþñòÿðäèêäÿ äÿðhàë öçð äèëÿéèð, ñÿhâëÿðèíè äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûð-

ëàð. Èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí äàhà ÷îõ hþðìÿò ýþðìÿê âÿ éà

ñåâèëìÿê ö÷öí éàëàí ñþéëÿìèðëÿð. Ùàíñû ñÿáÿáÿ ÿñàñëàíûðñà

-ÿñàñëàíñûí, éàëàíû áèð hÿëë éîëó êèìè ýþðìöðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ

Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàéàí áèð àäàì ýöí ÿðçèíäÿ íÿ éà-

ëàí ñþéëÿìÿéèí, íÿ äÿ éàëàíûí îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ñûõûíòûñûíû

÷ÿêìÿç, äîüðóëóüóí âÿ ñÿìèìèééÿòèí ýÿòèðäèéè ýþçÿë, åòèáàð-

ëû âÿ ðàhàò áèð hÿéàò éàøàéàð. Ñþçöýåäÿí ýþçÿë äàâðàíûøû

äöíéà hÿéàòûíäà ìÿíèìñÿéÿí áèðèíèí àõèðÿòäÿ àëàúàüû ìöêà-

ôàò èñÿ ÷îõ ýþçÿëäèð. Àëëàh äîüðóëàðû áåëÿ ìöæäÿëÿéèð: "Àëëàh

áóéóðäó: "Áó åëÿ áèð ýöíäöð êè, äöç äàíûøàíëàðà äöçëöê-

ëÿðè ôàéäà âåðÿð. Îíëàðû àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿð

ýþçëÿéèð. Îíëàð îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð. Àëëàh îíëàðäàí,

îíëàð äà Àëëàhäàí ðàçûäûðëàð. Áó, áþéöê ãóðòóëóøäóð!""

("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 119).


118

ÍßÒÈÚß

Êèòàá áîéóíúà ýþðäöéöìöç êèìè, ìþìèíëÿð Àëëàhûí

Ãóðàíäà áèëäèðäèéè ýþçÿë ÿõëàãû, ýöíëÿðèíèí 24 ñààòûíû ÿí ìö-

êÿììÿë øÿêèëäÿ éàøàìàüû þçëÿðèíÿ ÿí ÿñàñ ìÿñÿëÿ håñàá

åäèðëÿð. Øÿðòëÿð âÿ øÿðàèò íÿ îëóðñà-îëñóí, ýþçÿë ÿõëàã ýþñòÿð-

ìÿêäÿí ãÿòèééÿí éîðóëìóðëàð. Îíëàðûí ÿõëàãû äÿéèøêÿí äåéèë,

hÿìèøÿ Àëëàhûí þéöäëÿðèíÿ âÿ ÿìðëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Ðÿááèìè-

çèí Ãóðàíäà "Äîüðóäàí äà ñÿí áþéöê áèð ÿõëàã

ñàhèáèñÿí!" ("Ãÿëÿì" ñóðÿñè, 4) øÿêëèíäÿ òÿðèôëÿäèéè Ùç.Ìó-

hÿììÿäè (ñ.ÿ.â.) þçëÿðèíÿ íöìóíÿ håñàá åäèðëÿð.

Äöíéàäà höñðàíäàí, àõèðÿòäÿ èñÿ ñîíñóç ÿçàáäàí õèëàñ

îëìàüûí éåýàíÿ áèð éîëó âàð: Ãóðàí ÿõëàãûíà óéüóí éàøàìàã.

×öíêè Àëëàh èíñàíëàðà "ÿñë øàí âÿ øþhðÿòè" áó ÿõëàãëà ãàçàí-

äûðûð. Èíñàíëàðû úàhèëëèêäÿí, ÿñàñ ìÿíòèã éàíëûøëûüûíäàí,

ñûõûíòûëû âÿçèééÿòëÿðäÿí, ìÿíôè õóñöñèééÿòëÿðäÿí, ÿñàññûç ãîð-

õóëàðäàí, éàíëûø åòèãàäëàðäàí âÿ áöòöí áóíëàðûí ñÿáÿá îëàúàüû

úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãóðòàðûð. Áóíëàðûí ÿâÿçèíÿ òÿìèç áèð

àüûë, ýþçÿë áèð ÿõëàã, úÿííÿòÿ áÿíçÿð øÿðàèò âÿ ÿí ìöhöìö

äÿ ñîíñóç íåìÿòëÿðëÿ äîëó îëàí ñîíñóç áèð úÿííÿò hÿéàòû ãà-

çàíäûðûð.

Éåð öçÿðèíäÿ éàøàíàí áöòöí ñûõûíòûëàðûí, ìöhàðèáÿëÿ-

ðèí, äàâàëàðûí, éîõñóëëóüóí, ñÿôàëÿòèí, ãÿçÿáèí àðàäàí

ýþòöðöëìÿñèíèí äÿ éàëíûç áèð ÷àðÿñè âàð: Ãóðàí ÿõëàãûíà óé-

üóí éàøàìàã... Èíñàíëàðà àðçóëàäûüû õîøáÿõòëèéè, ðàhàòëûüû,

ÿäàëÿòè, ñåâýèíè âÿ ñöëhö ýÿòèðÿúÿê áàøãà áèð hÿëë éîëó éîõ-

äóð. ßäàëÿòñèçëèê, èõòèëàô, ãåéðè-áÿðàáÿðëèê, ÷ÿêèøìÿ, äàâà,

hàãñûçëûã, èñðàô, çöëì, ÿõëàãñûçëûã âÿ áóíëàð êèìè ñàéñûç-

119

ùåñàáñûç ïðîáëåìëÿðëÿ áàüëû Ãóðàí ÿõëàãûíûí éàøàíìàñû èíñàí-

ëàðûí hÿéàòûíû àñàí, ðàhàò âÿ õîøáÿõò åäÿúÿê ÿí ÿñàñ, ÿí

ÿäàëÿòëè, ÿí ìöêÿììÿë âÿ ÿí êþêëö hÿëë éîëëàðûíû ýÿòèðèð.

Áó hÿãèãÿòëÿðÿ áàõìàéàðàã èíñàí êè÷èê håñàáëàð, äöí-

éÿâè ìÿíôÿÿòëÿð, íÿôñàíè çÿèôëèêëÿð ñÿáÿáè èëÿ hàãã äèíäÿí öç

÷åâèðäèéè òÿãäèðäÿ ÿí áþéöê çÿðÿðè éåíÿ þçö ýþðÿúÿê. ×öíêè

èíñàíûí Ãóðàíäàí öç ÷åâèðìÿñè îíóí þçö ö÷öí ëàçûì îëàí ÿí

hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðäÿí õÿáÿðñèç ãàëìàñû ìÿíàñûíà ýÿëèð. Ùàëáó-

êè íÿ þçöíöí, íÿ äÿ þçö êèìè ýÿëèá-ýåòìèø èíñàíëàðûí

äàøûäûãëàðû áó äöíéàäà ãàðøûñûíà ÷ûõàúàã øÿðòëÿðëÿ âÿ ïðîáëåì-

ëÿðëÿ áàøà ÷ûõìàñûíà éåòìÿéÿúÿê. Áöòöí hÿéàòû ñûõûíòû,

íàðàhàò÷ûëûã, ñòðåññ, çèääèééÿò âÿ ÷àðÿñèçëèêëÿ êå÷ÿúÿê. Î äà

áèð ìöääÿò ñîíðà áó âÿçèééÿòè ãÿáóë åäÿúÿê, äèíÿ óéüóí éà-

øàìàìàñûíûí úÿçàñû îëàí ÿçàáëàðëà äîëó hÿéàòûíû "hÿéàòûí áèð

hÿãèãÿòè" ñàíàðàã þìðöíö áþéöê áèð àëäàíûø è÷èíäÿ áèòèðÿúÿê.

Àëëàhûí Ãóðàíäà òÿðèô åòäèéè öñòöí ÿõëàã ìîäåëèíè ìÿíèìñÿ-

éÿí âÿ îíó hÿéàòëàðûíûí hÿð äÿãèãÿñèíÿ hàêèì åäÿí ìþìèíëÿð

èñÿ ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàøàéàúàãëàð. Àëëàh áó ìþìèíëÿðè áåëÿ

ìöæäÿëÿéèð:

"Ñèçè áèçÿ éàõûíëàøäûðàí íÿ âàð-äþâëÿòèíèç, íÿ äÿ

îüóë-óøàüûíûçäûð. Éàëíûç èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþ-

ðÿíëÿðèí ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ ìöêàôàòëàðû ãàò-ãàò àðòûã

îëàúàã âÿ îíëàð úÿííÿò îòàãëàðûíäà ÿìèí-àìàíëûã

è÷èíäÿ éàøàéàúàãëàð" ("Ñÿáÿ" ñóðÿñè, 37).

"Èìàí ýÿòèðÿí, õåéèðëè èøëÿð ýþðÿí, íàìàç ãûëàí, çÿ-

êàò âåðÿí øÿõñëÿðèí Ðÿááè éàíûíäà ìöêàôàòëàðû

âàðäûð. Îíëàðûí hå÷ áèð ãîðõóñó éîõäóð âÿ îíëàð

ãÿì-ãöññÿ ýþðìÿçëÿð!" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 277).

"Î êÿñëÿð êè, Àëëàhà âåðäèêëÿðè âÿäè éåðèíÿ éåòèðèð âÿ


120

ÿhäè ïîçìóðëàð. Î êÿñëÿð êè, Àëëàhûí áèðëÿøäèðèëìÿñè-

íè ÿìð åòäèéè øåéëÿðè áèðëÿøäèðèð, Ðÿááèíäÿí âÿ ïèñ

hàãã-håñàáäàí ãîðõóðëàð. Âÿ î êÿñëÿð êè, Ðÿááèíèí

ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí ñÿáèð åäèð, íàìàç ãûëûð, îí-

ëàðà âåðäèéèìèç ðóçèäÿí ýèçëè âÿ àøêàð õÿðúëÿéèð,

ïèñëèéèí ãàðøûñûíû éàõøûëûã åòìÿêëÿ àëûðëàð" ("Ðàä" ñó-

ðÿñè, 20-22).


121

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð

åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà

áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû

àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó

íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð "íèçàì" îëìàñûíû

ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí

Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóí-

ìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí

áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿ-

ñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö

àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû

ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòè-

ðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí

èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò

áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèî-

ëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ

÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëà-

ðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã éàðàäûëûø èëÿ à÷ûãëàéûðëàð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàø-

ãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ

ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäó-

üó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ

ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè èëÿ ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿ-

122

äÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà, î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèë-

äÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí

ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí "Úèíñëÿðèí

ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâ-

ëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû

÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îí-

ëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí

ôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ

áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç "îðòàéà àòûëàí ìÿíòèãè ôèêèð"

èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû "Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè" áàøëûãëû

ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñó-

àë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûð.

Äàðâèí çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí

÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó

íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí áèð ÷îõ

éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó

öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã, hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿà-

ëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû.

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èí-

úÿëÿíÿ áèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõ-

äûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû "òÿêàìöë ìåõàíèçì-

ëÿðè"íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷

áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè-

íèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð.

Áó áþëöìäÿ ãåéä åäèëÿí ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áà-

õûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíè èáòèäàè äöíéàäà òÿõ-


123

ìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿ-

äÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ

úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãè-

ãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô

ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà

áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêà-

ìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î "èëê

höúåéðÿ" íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿ-

áèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí "èëê höúåéðÿ"íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ

íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåé-

äàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ

òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã

áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

"Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð"

Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åò-

ìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð

ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè

áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ "ñïîíòàí ýåíåðàñèéà" àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí

òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàð-

ëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê

ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäè-

ëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð.

×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿð-

ëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà

ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè,

ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí

ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

Äàðâèí þçöíöí "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâð-

äÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí

ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí


124

ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîí-

ðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí

ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: "Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò

ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèë-

ìèøäèð" (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin

of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, ñÿh. 2).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ

ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû

höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-

þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ

àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð

XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöí-

äÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó.

Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí

òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí

áó àõòàðûøëàðû íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó:

"Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áö-

òþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð" (Alexander I.

Oparin, Origin of Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953

(reïrint), ñÿh. 196).

Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâ-

çóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé

ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè

Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àò-

ìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ

áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêè-

áèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ

ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç

ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñ-

ôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("New

Evidence on Evolution of Early Atmosïhere and Life", Bulletin of the


125

American Meteorological Society, c. 63, íîéàáð 1982, ss. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö

äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley

Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic

Synthesis of Small Molecules, 1986, ñÿh. 7).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí

XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ

Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö "Eàrth"

æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿ-

áóë åäèð: "Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà

ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéà-

éûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?" (Æeffrey Bada, Earth, ôåâðàë

1998, ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèä-

äè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû

îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê

îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè

ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô

åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû

höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷

âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëà-

ðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ

500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðè-

éàçèééàòäà 1050-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð "èìêàíñûç" ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí

íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêó-

ëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Ùåñàáëàìàëàðà ÿñàñÿí, èíñàí

ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàò êàüûçà êþ÷öðöëÿ áèëñÿ, 500 ñÿhèôÿ-

äÿí èáàðÿò 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíà ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð. Áó íþãòÿäÿ

÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòå-


126

èíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àí-

úàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ

áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëà-

ðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí

þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí

Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð

Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) "Scientific American" æóðíàëûíûí 1994-úö

èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð:

"Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ

íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñà-

äöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã

óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí

äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí

hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãà-

ëûð" (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific

American, c. 271, îêòéàáð 1994, ñÿh. 78).

Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-

ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ

éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éà-

ðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð

ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè

Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ

áó íÿçÿðèééÿíèí "òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè" êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëà-

éûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí

ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿ-

êèëäÿ "òÿáèè ñåëåêñèéà" ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ

âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿ-

éè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ".

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìö-

áàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû

äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäö-


127

ëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð.

Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ-

ëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû

áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè

ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ "Úèíñëÿðèí

ìÿíøÿéè" êèòàáûíäà "ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà

òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç" äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû

(Charles Darwin, The Origin of Sïecies: A Facsimile of the First

Edition, Ùarvard University Press, 1964, ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðè

Éàõøû, áÿñ áó "ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð" íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàð-

âèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà

ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàí-

ñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû

ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê

éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.

Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð.

Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí

îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, "Úèíñëÿðèí

ìÿíøÿéè" êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð

ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin,

The Origin of Sïecies: A Facsimile of the First Edition, Ùarvard

University Press, 1964, ñÿh. 184).

Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô

åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàðû ãà-

çàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè

îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç

áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.


128

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð

Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòäÿí áèð ÷ûõûø éîëó òàïìàã ö÷öí

1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà "Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ"íè, äàhà ìÿøhóð

àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåê-

ñèéà êîíñåïñèéàñûíà "ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè" êèìè ìóòàñèéàëàðû,

éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öð-

ìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë

íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâö-

íöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ

îðãàíëàðûíûí "ìóòàñèéàëàðà", éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð

ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè

êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô

åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìà-

ëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð

àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûã-

ëàéûð:

"Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà

ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèé-

éÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè

ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ

ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð

ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿ-

éÿúÿêäèð. Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà

òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó

äàüûäàð" (B.G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust,

Pennsylvania, 1988).

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áö-

òöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè,

òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí "òÿêàìöë ìåõàíèçìè" êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñè-

éàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð

ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð-


129

÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì "òÿêàìöë ìåõà-

íèçìè" îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè,

"þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç". Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð "òÿ-

êàìöë ìåõàíèçìè"íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè

îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñè-

íèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð.

Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèø âÿ áöòöí

úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê

éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà

ñàéñûç-håñàáñûç "àðà úèíñëÿð"èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë

åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí

îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿ-

ðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè.

Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà

áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè.

Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ

ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà

èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà "àðà êå÷èä ôîðìàñû" àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëà-

ðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó

ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûí-

äà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí "Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè"íäÿ áóíó áåëÿ

à÷ûãëàìûøäûð: "ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí

ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äà-

èð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà

áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Sïecies: A Facsimile of the First

Edition, Harvard University Press, 1964, ñÿh. 179.).


130

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè

XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ

äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ, hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîð-

ìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð

çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿê-

ñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ

ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îë-

ñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

"Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí

òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèí-

äÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè

òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí äåéèë, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿ-

ëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil

Record", Proceedings of the British Geological Association, c. 87,

1976, ñÿh. 133)

Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð

êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð.

Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûë-

äûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí

þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãö-

ñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû, î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð.

Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ

ãÿáóë åäèëèð:

"Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàã-

ãûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà

òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà

áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè

ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêà-

ìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ

ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð

àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas É. Futuyma, Science on

Trial, Pantheon Books, 1983, ñÿh. 197).


131

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìö-

êÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè

Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿ-

òèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò

èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàð-

äàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû

ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿ-

çè "àðà ôîðìà"ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ

õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ "êàòåãîðèéà" ñàäàëàíûð:

1. Australoðithecus 2. Ùomo habilis 3. Ùomo erectus 4. Ùomo

saïiens.

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà

"úÿíóá ìåéìóíó" ìÿíàñûíà ýÿëÿí "australoðithecus" àäûíû âåðèðëÿð.

Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð

øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly

Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí

èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàð-

äûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð

ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà

ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory

Tower, Toðlinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E.

Oxnard, "The Place of Australoðithecines in Ùuman Evolution:

Grounds for Doubt", Nature, c. 258, ñÿh. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ "hî-

ìî", éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû

úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë-

÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð

òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó

ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò

åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäà-


132

ôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) "Ùîìî ñàïèåíñÿ óçà-

íàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð" äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (É. Rennie,

"Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, äåêàáð

1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-

homo saïiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí

ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïà-

ëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoðithecus, homo habilis âÿ

homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøà-

äûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, ñÿh.

1103; A.É.Kelso, Physical Antroïology, 1. íÿøð, É.B.Liðincott Co.,

New York, 1970, ñÿh. 221; M.D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3,

Cambridge University Press, Cambridge, 1971, ñÿh. 272).

Ùomo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð

äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo saïiens íåàíäåðòàë âÿ homo saïiens èñÿ ñàïèåíñ

(ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, íîéàáð

1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí

ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòå-

òè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Stephen Jay Gould)

þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà, äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áå-

ëÿ èçàh åäèð:

“ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä

(èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó?

Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç.

Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èí-

êèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð” (S.É. Gould, Natural Ùistory, c. 85,

1976, ñÿh. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿ-

éàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè "éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí" úàíëûëàðûí

øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøû-

ëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí

èáàðÿòäèð.


133

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoðithecus ôÿ-

ñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ

ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè,

àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿ-

ãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð "åëì øêàëàñû" hàçûðëàìûøäû.

Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿ-

áóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä

Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëà-

íàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà

áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà,

éÿíè åëìäÿí ÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, "àëòûíúû

hèññ" êèìè "hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê" àíëàéûøû, áèð äÿ "èíñàíûí òÿêà-

ìöëö" âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:

“Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã

ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàø-

ìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ

èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè,

þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèé-

éÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð” (Solly

Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New

York, 1970, ñÿh. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíà-

íàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí

ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

Äàðâèí äöñòóðó!

Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêà-

ìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà

áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéè-

íè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð

áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàí-


134

ñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôè-

êèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì

áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð

"òÿúðöáÿ" àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã

óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí "Äàðâèí äöñòóðó"

èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàð-

áîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà

áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìà-

éàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû

äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð àìèíî-

ñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ

åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè

èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà

ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè

äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿ-

ðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí

éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿ-

ðèí ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò

îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷û-

õàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû,

àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëà-

ðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè,

çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô

ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áè-

ðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû

âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿ-

òèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ

àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí

ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêî-

ïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð.


135

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà

áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ

èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà

àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê, hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí

íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè, áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà

áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ)

êåéôèééÿòèäèð.

Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë "íåúÿ ýþðöðöê?" ñóàëû-

íà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ

îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèã-

íàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí

êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí

èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð

âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãà-

ïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð

ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøû-

üûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç

ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàð-

ëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ

êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èì-

êàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð.

Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí.

Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àé-

äûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö?

Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèð-

êÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç.

100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí

ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð

âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ


136

ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿð-

ãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð

ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñö-

íöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëà-

ìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè,

ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç

ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó, åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð.

Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðà-

ñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ

êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöò-

ëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí

ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì

ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåé-

äàíà ýÿëäèéèíè, "àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû

ìåéäàíà ýÿòèðäè" äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ

éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà

ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö

ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿ-

ðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû

ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà

áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíè-

ëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè

åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøû-

üà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ

ãÿäÿð ýóðóëòóëó îëñà äà, áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìà-

éàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ

áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí

ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíè-


137

ìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hà-

êèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëî-

ýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îí èëëÿðäèð êè,

äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä

åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áö-

òöí áó òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ

âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã, ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ

ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè

ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿ-

ñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè

úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã

åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí

ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè

ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ

íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûë-

äûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð

ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìè-

ñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ

áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?

Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíè-

éàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð?

Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàð-

ëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ

éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿë-

ìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ

hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ

áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèì-

äèð? Áåéíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí


138

áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ

ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáà-

ðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò

úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþ-

ðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ

åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îë-

ìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äà-

õèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû

ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá,

Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíú

Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè

êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿ-

ðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð,

îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè

éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá

ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíû éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿ-

êàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà

àòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí

ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åë-

ìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí

òÿíãèäèíè "åëìÿ höúóì" êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ

ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷

úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð

ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ

âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòå-

òèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí


139

"ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì" îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿ-

áóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí

ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûã-

ëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë.

ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòå-

ðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð

åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìà-

íûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê” (Richard Lewontin,

"The Demon-Ùaunted World", The New Éork Review of Books, 9

éàíâàð 1997, ñÿh. 28).

Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí

éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí

áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿí-

òèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû

íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþ-

úÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç

ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèì-

øÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó,

hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñò-

ëÿð "èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè" ö÷öí áó ãÿíàÿòè

ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äö-

øöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: "Áöòöí

úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí

ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éà-

ðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð".

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð

Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèë-

ìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà

ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ

ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿ-


140

êàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüó-

íó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð.

Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíà-

íàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè

äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê

åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè

åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áó-

íóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà

èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåñ-

ñîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè

ö÷öí "äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè" èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê

äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí

áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí,

ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè

ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, áÿ-

çè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø

åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ,

Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí

äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò

Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èä-

ðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿ àúèç

âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè

áóíëàðäûð:

"Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìà-

ñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí

öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿð-

äÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!" ("Áÿãÿðÿ"

ñóðÿñè, 6-7).

"...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëà-

ðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí

êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð

äà ìÿhç îíëàðäûð!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 179).

Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ


141

èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:

"ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí

éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ "Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhð-

ëÿíìèøèê" äåéÿðëÿð" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 14-15).

Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû,

èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó

ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç

áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí

ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû

àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóð-

ñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð

òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñ-

òåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ

ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø

úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ

àäû éîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè

àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ

ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ôèðîíà

hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç "åëìëè ñåhðáàçëàðû" èëÿ èí-

ñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà

ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè

ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð:

"(Ìóñà:) "Ñèç àòûí!" äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûã-

äà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ

áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 116).

Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà - Ùç.Ìó-

ñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ

áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäè-

éè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, "óéäóðóá

äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø", éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð:

"Áèç äÿ Ìóñàéà: "ßñàíû òóëëà!" äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áà-

õûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí


142

øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèê-

ëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá

åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 117-

119).

Àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿ-

ñèðè àëòûíà àëàí áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ

÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà, ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ

äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà

÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû

hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿ-

íàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ "ñåhð ïîçóëàíäà", îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ

äöøÿúÿêëÿð.

Ùÿì÷èíèí òÿõìèíÿí 60 éàøûíà êèìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè

ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò ôèëîñîô îëàí, àíúàã äàùà ñîíðà ùÿãèãÿòëÿðè äÿðê

åäÿí Ìàëúîëì Ìóýýåðèäýå òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ

äöøÿúÿéè âÿçèééÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñà-

hÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäà ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí

áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìö-

ÿééÿí îëàí áèð íÿçÿðèééÿíèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë

åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð” (Malcolm Muggeridge, The

End of Christendom, Grand Raïids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èí-

ñàíëàð "òÿñàäöôëÿð"èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ

òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè

ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä

áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûø-

äûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ

èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.


143

"Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ

þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð

øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì

âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí"



144