รายงานการศกษา บทบาทของภาคประชาสงคมในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง

โดย กฤษฎา บญชย

วรบรณ วสารทสกล จตรงค บณยรตนสนทร

เสนอ

ส านกงานคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต

สงหาคม 2556

ค าน า

รายงานการศกษา “บทบาทของภาคประชาสงคมในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง”

ฉบบนจดท าขนตามวตถประสงคของการศกษา 2 ประการ คอ เพอศกษาพฒนาการทางแนวคด ยทธศาสตร บทบาท และความส าคญของภาคประชาสงคมในประเทศไทย และเพอถอดบทเรยนและเสรมพลงภาคประชาสงคมในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง การจดการทรพยากร ดน น า ปา ความหลากหลายทางชวภาพ และการเสรมพลงคนจนเมอง รายงานผลการศกษาฉบบนจงแบงออกเปน 4 บท คอ

บทท 1 บทน า กลาวถงความเปนมาและความส าคญของปญหา วตถประสงคของการศกษา ขอบเขตการศกษา ระเบยบวธวจย ระยะเวลาในการศกษา และประโยชนทคาดวาจะไดรบ

บทท 2 กลาวถงพฒนาการทางแนวคด ยทธศาสตร บทบาท และความส าคญของภาคประชาสงคมในประเทศไทย

บทท 3 กลาวถง ปญหาเชงโครงสรางของฐานทรพยากรและสงแวดลอม การเคลอนไหวฐานทรพยากรและสงแวดลอมและเกษตรของไทย และขอเสนอทางยทธศาสตรตอขบวนการทรพยากร สงแวดลอม และเกษตรย งยน บทท 4 กลาวถงการท างานขององคกรพฒนาเอกชนกบคนจนเมองและความทาทายในอนาคต สรปประเดนการเปลยนแปลงทควรพจารณา และขอเสนอเพอการพจารณา

คณะผศกษาหวงวา รายงานการศกษาฉบบน จะเปนประโยชนตอคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต ทจะน าไปเปนขอมลเพอสรางเครอขายกบภาคประชาสงคมในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง ตอไป

กฤษฎา บญชย วรบรณ วสารทสกล

จตรงค บณยรตนสนทร

30 สงหาคม 2556

สารบญ หนา บทท 1 บทน า

1.1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา 1 1.2 วตถประสงคของการศกษา 2 1.3 ขอบเขตของการศกษา 3 1.4 ระเบยบวธวจย 3 1.5 ระยะเวลาด าเนนการ 3 1.6 ผลทคาดวาจะไดรบ 4

บทท 2 แนวคด พฒนาการ และยทธศาสตรของภาคประชาสงคมในประเทศไทย 2.1 ความหมาย 5 2.2 การกอตวและองคประกอบของภาคประชาสงคม 8 2.3 พฒนาการของภาคประชาสงคมของประทศไทย 10 2.4 ลกษณะ ประเภทของประชาสงคมในสงคมไทย 20 2.5 ปญหา อปสรรค ของภาคประชาสงคม 22 บทท 3 สามทศวรรษของขบวนการเคลอนไหวดานฐานทรพยากรสงแวดลอมกบความทาทาย

ทางยทธศาสตรในโลกาภวตน 3.1 หลกการและเหตผล 25 3.2 วตถประสงค 27 3.3 แนว ทางการศกษา 28 3.4 ปญหาเชงโครงสรางของฐานทรพยากรและสงแวดลอม 28 3.5 ประมวลขบวนการเคลอนไหวฐานทรพยากรและสงแวดลอมและเกษตรของไทย 32 3.6 ขอเสนอทางยทธศาสตรตอขบวนการทรพยากร สงแวดลอม และเกษตรย งยน 50 3.7 ขอเสนอยทธศาสตรตอการสรางความเปนสถาบนทางสงคมของขบวนการฯ 54 3.8 ขอเสนอทางนโยบายทสอดรบการเปาหมาย ยทธศาสตร 57

บทท 4 การท างานขององคกรพฒนาเอกชนกบคนจนเมองและความทาทายในอนาคต 4.1 ความน า 58 4.2 คนจนเมอง 62 4.3 ขบวนการเคลอนไหวคนจนเมอง 63 4.4 แนวโนมของปญหาคนจนเมอง 70 4.5 บทบาทองคกรพฒนาเอกชนในการท างานกบคนจนเมอง 73 4.6 ความทาทายของเอนจโอกบการท างานในอนาคต 77 4.7 ประเดนการเปลยนแปลงทควรพจารณา 82 4.8 ภาพอนาคต 86 4.9 ขอเสนอเพอพจารณา 87

บทท 1 บทน า

1.1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา

สทธพลเมองและสทธทางการเมอง(Civil Right and Political Rights) เปนสทธขนพนฐานของบคคล(Primary Right) ในการด ารงชวตอยรวมกนในสงคม เปนสทธของประชาชนในฐานะทเปนพลเมองแหงรฐทจะไดรบบรการสาธารณะ ไดรบการคมครองทางสงคม ไดรบสวสดการสงคมจากรฐ รวมทงไดรบสทธในการนบถอศาสนา การเขารวมพธกรรม ประเพณ วฒนธรรม ของประชาคมโดยไมมขอจ ากด โลกในยคปจจบนก าลงใหความส าคญกบสทธพลเมองและสทธทางการเมอง เพราะท าใหเกดหลกประกนในการอยในสงคมอยางสนตสข สทธพลเมองและสทธทางการเมอง จงไมใชเรองของประเทศใดประเทศหนงเทานน หากแตเปนเรองทสงคมทวโลกตองใหความส าคญและยดมนในหลกการเดยวกน

ประเทศไทยในฐานะทเปนสมาชกขององคการสหประชาชาต ไดเขาเปนภาคของกตการะหวางประเทศวาดวยสทธพลเมองและสทธทางการเมอง( International Covenant on Civil and Political Rights) หรอ ICCPR ) ต งแตวนท 29 ตลาคม 2539 มผลใชบงคบเมอวนท 29 มกราคม 2540 สนธสญญานใหค ามนสญญาวาภาคจะเคารพสทธพลเมองและสทธทางการเมองของบคคล ซงรวมถงสทธในชวต เสรภาพในศาสนา เสรภาพในการพด เสรภาพในการรวมตว สทธเลอกตง และสทธในการไดรบการพจารณาความอยางยตธรรม

กตการะหวางประเทศวาดวยสทธพลเมองและสทธทางการเมองเปนสวนหนงของ "International Bill of Human Rights" รวมกบปฏญญาสากลวาดวยสทธมนษยชน (Universal Declaration of Human Rights) และกตการะหวางประเทศวาดวยสทธทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม (International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights หรอ ICESCR)

การตอสเพอสทธพลเมองและสทธทางการเมองในสงคมไทยมมายาวนาน ซงเปนทนาสงเกตวาแมประเทศไทยจะใหการรบรองกตการะหวางประเทศวาดวยสทธพลเมองและสทธทางการตงแตป 2539 แตกยงคงมการละเมดสทธพลเมองและสทธทางการเมอง อยางตอเนอง ภายใตรฐธรรมนญฉบบป 2540 ทดจะเปนความหวงของผดอยโอกาสหรอผไรอ านาจทถกละเมดสทธมนษยชน แตดเหมอนรากเหงาและปญหาการละเมดสทธมนษยชนกยงด ารงอยในสงคมไทย อนเปนผลมาจากหลายสาเหต เชน ระบบเศรษฐกจการเมองแบบเผดจการ อ านาจนยม ระบบทนนยม หรอวถพฒนาทมไดเอาความเปนมนษยและศกดศรความเปนมนษยเปนทตง วฒนธรรมความเชอทลาหลงจนกอมายาคตผดๆทไมศรทธาคณคาความเปนมนษยและความเทาเทยม เปนผลใหเกดความรนแรงและสนบสนนการละเมดตอสทธมนษยชนจนฝงรากลกมาถงปจจบน (จรญ โฆษณานนท, 2545:522-526)

2

สงคมไทยปจจบนเนนความส าคญของภาคเศรษฐกจและสงคม ซงเปนเศรษฐกจแบบทนนยมหรอระบบตลาดไดครอบง าเศรษฐกจโลก และภายใตระบบตลาดเศรษฐกจทนนยมดงกลาว ไดท าใหเกดการละเมดสทธมนษยชนทมาพรอมกบเศรษฐกจในระบบตลาด ภายใตการพยายามกาวไปสความทนสมย รฐบาลไดใชกฎหมายโดยไมค านงถงผลกระทบทจะเกดกบชมชน เหนไดจากการจดการทรพยากรในภาคอสาน เชน การประกาศเขตวนอทยานกบทดนท ากนของชาวบาน การใหสมปทานปาแกกลมอทธพลภายนอกชมชน ดวยการสงเสรมการปลกพชพาณชยและการพฒนาอตสาหกรรม (เสนห จามรก, 2546:35-40) ตวอยางหนงของการละเมดสทธมนษยชน คอ กรณเขอนปากมล ทหลงจากการสรางเขอนไดท าใหวถชวตของชาวบานเปลยนแปลงไป ระบบนเวศทลมน ามลกถกเปลยนแปลง เกดวกฤตในการท ามาหากน ชาวบานบางสวนตองอพยพไปใชแรงงานทอน จ านวนปาลดนอยลง ชาวบานจบปลาไมไดพอเพยงแกการเลยงชพ ทงทเมอกอนระบบนเวศนสมบรณ ปลามมากชาวบานจงจบปลาขายและเปนรายไดเลยงครอบครว (ชลธรา สตยาวฒนา, 2546:154-164) นอกจากนแลวยงมกรณการละเมดสทธมนษยชนอนๆอก เชน การฆาตดตอนปราบปรามยาเสพตดในสมยรฐบาลทกษณ ปญหาการคาประเวณ การกอการราย และความยากจนเปนตน ยงเปนปญหาของสงคมไทยจนปจจบน สทธ เปนเสมอนทงเกราะในการคมกนประชาชนใหพนจากภยคกคามของก าลงอทธพลและอ านาจทไมยตธรรม และเปนเสมอนกญแจใหประชาชนสามารถใชไขไปสประโยชนดานตางๆ ได

ภาคประชาสงคม(Civil Society Sector) ในประเทศไทยไดเขามามบทบาทในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมองของประชาชนมากขนเปนล าดบนบตงแตหลงเหตการณ 14 ตลาคม 2516 เปนตนมา บทบาทของภาคประชาสงคมครอบคลมสาระส าคญของสทธ และพนธะของรฐทมตอสทธเสรภาพของประชาชนใน 3 ดานคอ สทธ เสรภาพในความเปนมนษย สทธ เสรภาพในความเปนพลเมอง และ สทธในความเสมอภาคทตองไดรบการปฏบตทเทาเทยมกนจากรฐ หรอการไมเลอกปฏบต เวนแตการเลอกปฏบตเพอชวยเหลอใหผเสยเปรยบ ผดอยโอกาส ไดรบสทธโอกาสเทาเทยมกบคนอนได

ในชวง 4 ทศวรรษ (2516 – 2556) ทผานมา ภาคประชาสงคมมบทเรยนในการรณรงคเพอการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมองเปนอยางมาก โดยเฉพาะอยางยง ของขบวนการเคลอนไหวของภาคประชาสงคมดานฐานทรพยากรสงแวดลอม และดานคนจนเมอง ซงไดรบผลกระทบอยางมากจากกระบวนการแผขยายของทนนยมภายใตกระแสโลกาภวตน ทมไดเอาความเปนมนษยและศกดศรความเปนมนษยเปนทตง ท าใหทรพยากรธรรมชาต สงแวดลอมเสอมโทรมลงอยางรวดเรว ทดนท ากนในชนบทถกกวานซอเพอการขยายพนทนคมอตสาหกรรม หรอเพอการลงทนโครงการขนาดใหญเชงพาณชย ท าใหคนในชนบทตองอพยพโยกยายเขามาท างานรบจางในเมอง กลายเปนคนจนเมองในทสด จงมความจ าเปนอยางยงในการศกษาวจยเรอง “บทบาทของภาคประชาสงคมในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง”

3

1.2 วตถประสงคของการศกษา การวจยครงนมวตถประสงค 2 ประการ คอ

1) เพอศกษาพฒนาการทางแนวคด ยทธศาสตร บทบาท และความส าคญของภาคประชาสงคมในประเทศไทย

2) เพอถอดบทเรยนและเสรมพลงภาคประชาสงคมในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง การจดการทรพยากร ดน น า ปา ความหลากหลายทางชวภาพ และการเสรมพลงคนจนเมอง

1.3 ขอบเขตของการศกษา จากวตถประสงคของการวจยดงกลาว ขอบเขตของการวจยครงนมงเนน 3 ประเดน คอ 1) พฒนาการทางแนวคด และยทธศาสตรของภาคประชาสงคมในประเทศไทย 2) ขบวนการเคลอนไหวดานฐานทรพยากรสงแวดลอมกบความทาทายทางยทธศาสตรในยคโลกาภวตน 3) การท างานขององคกรพฒนาเอกชนเมองภายใตการเปลยนแปลงของเมองและคนจนเมอง 1.4 ระเบยบวธวจย

การศกษาครงนใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ(Qualitative Methods )โดยมการเกบรวบรวมขอมลจากเอกสาร และการเกบขอมลโดยการสมภาษณเชงลกผใหขอมลส าคญ(Key informant) ดงน

1) การวจยเอกสาร (Documentary Research) คอการศกษาพฒนาการทางแนวคด ยทธศาสตร บทบาท และความส าคญของภาคประชาสงคมในประเทศไทยในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง การจดการทรพยากร ดน น า ปา ความหลากหลายทางชวภาพ และการเสรมพลงคนจนเมองจากเอกสารรางงานการวจย และบทความทางวชาการ

2) การสมภาษณเจาะลก (In depth interview) คอการสมภาษณผใหขอมลส าคญ(Key informant) ทเปนนกพฒนาอาวโสทมความเชยวชาญในดานการจดการทรพยากร ดน น า ปา ความหลากหลายทางชวภาพ และคนจนเมอง

3) จดเวทสมมนา เพอน าเสนอผลการศกษาเบองตน โดยมนกพฒนาอาวโสเปนผ วพากษวจารณรายงานการวจย 1.5 ระยะเวลาด าเนนการ มนาคม ‟ สงหาคม 2556

4

1.6 ผลทคาดวาจะไดรบ 1) ไดขอมลทชดเจนเรองพฒนาการทางแนวคด ยทธศาสตร บทบาท และความส าคญของ

ภาคประชาสงคมในประเทศไทย 2) ภาคประชาสงคมดานฐานทรพยากรสงแวดลอม และดานคนจนเมอง มการถอดบทเรยน

อยางเปนระบบ และไดรบการเสรมพลงใหมความเขมแขงยงขน

5

บทท 2 แนวคด พฒนาการ และยทธศาสตรของภาคประชาสงคมในประเทศไทย

ดร.จตรงค บณยรตนสนทร*

2.1 ความหมาย ค าวา "ประชาสงคม" มาจากภาษาองกฤษวา Civil Society โคเฮน และอาเรโต (1992) ได

อธบายแนวคดประชาสงคมไวในทฤษฎเสรนยมวา ประชาสงคมเปนเรองการใชสทในการไมเชอฟงรฐของประชาชน ท าใหเกดการเรยกรองสทธใหมๆขน ในขณะ ท เจอรเกน ฮารเบอรมาส (1994) เสนอตวแบบของเสรภาพ พรหมแดนระหวางรฐและสงคมทตองไดรบการยอมรบโดยมภาคประชาสงคมเปนตวสรางความสมดลใหมระหวางภาครฐ ภาคธรกจ และภาคสงคม

ส าหรบประเทศไทย มการใหนยามความหมายของประชาสงคม ไวอยางกวางขวาง (เชน จามร เชยงทอง, 2543; ชชย ศภวงศและยวด คาดการณไกล, 2541; อนชาต พวงส าลและ กฤตยา อาชวนจกล, บรรณาธการ, 2542; เอนก เหลาธรรมทศน, 2542; พฤฒสาณ ชมพล, ม.ป.ป. ฯลฯ) พนฐานส าคญในการเขาใจนยาม ความหมายของค า “ประชาสงคม” กคอ มการใชในความหมายทแตกตางกนออกไป และมคณลกษณะเฉพาะและพเศษคอ ประชาสงคมเปนแนวคดเชงยทธศาสตร (strategic concept) (ชลทศ ตงเจรญ, ม.ป.ป.: 1) นนหมายความวา การใหความหมาย ลกษณะ องคประกอบ ของประชาสงคม วธการขบเคลอนประชาสงคมเพอน ามาสสงคมประชาธปไตยทดขนอยกบประสบการณบทเรยน ปญหาทผคนทละกลมกอนเผชญและระบแนวทางการขบเคลอน ผวจยจะน าเสนอการใหนยามความหมายของนกคด นกวชาการบางทานทนาสนใจ ดงน

ศาสตราจารย น.พ. ประเวศ วะส นบเปนผทมบทบาทส าคญในการจดประกายการคด ในเรอง "ประชาสงคม" อยางเขมขน โดยผานงานเขยนชนส าคญคอ "สงคมสมานภาพและวชชา" ซงในงานเขยนดงกลาวประกอบกบบทความยอย ๆ และการแสดงปาฐกถาและ การอภปรายในทตาง ๆ พอประมวลเปนความคดรวบยอดไดวา ในสภาพของสงคมไทยปจจบน ภาคสวนหลกของสงคมทมความเขมแขง และมความสมพนธเชอมโยงกนอยางมากคอ ภาครฐ หรอ "รฐานภาพ" และภาคธรกจเอกชนหรอ "ธนานภาพ" ซงปรากฏการณนสงผลท าใหสงคม ขาดดลยภาพและเกดความลาหลงในการพฒนาของฝายประชาชนหรอ ภาคสงคม ซงเรยกวา "สงคมานภาพ" ศาสตราจารย น.พ. ประเวศ วะส จงมงไปทการท าอยางไรทจะเกอหนนใหภาคสงคมหรอภาคประชาชนมความเขมแขงและเกดดลภาพทางสงคมขน ทเรยกวาเปน "สงคมสมานภาพ" โดยนยยะนจงเชอวาจะตองพฒนาใหเกดความเขมแขงท

* อนกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตดานสทธพลเมองและสทธทางการเมอง และประธานกรรมการประจ าหลกสตรปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชานโยบายและการบรหารงานสวสดการสงคม มหาวทยาลยหวเฉยวเฉลมพระเกยรต

6

ชมชน (ประเวศ วะส, 2536) จนเกดค าขยายความตามมา อาท ชมชนเขมแขง ความเปนชมชน เปนตน ดงการใหความหมายของการเปน "ชมชน" ในทน วาหมายถง "การทประชาชนจ านวนหนงม วตถประสงครวมกน มอดมคตรวมกนหรอมความเชอรวมกนในบางเรอง มการตดตอสอสารกน หรอมการรวมกลมกน มความเอออาทรตอกน มความรก มมตรภาพ มการเรยนรรวมกนในการ ปฏบตบางสงบางอยางและมระบบการจดการในระดบกลม" (ประเวศ วะส, 2539) ซงโดยนยยะนประชาสงคมทเขมแขง ตองมรากฐานทเกดจากการมชมชนทหลากหลายและเขมแขงดวย

ขอพงสงเกตส าคญตอเรองการเกอหนนภาคสงคม ทเสนอแนวคดในเชงกลยทธทวาดวย "ความรวมมอเบญจภาค" (ตอมาใชค าวา "พหภาค") โดยมองวาชมชนในปจจบนออนแอมาก การทจะท าใหชมชน มความเขมแขงไดนน จะตองเกดจากความรวมมอและการท างานรวมกนของภาคสงคมตาง ๆ ซงรวมทงภาครฐและภาคธรกจเอกชนดวย "สงคมสมานภาพ" จะเกดขนไดกดวยกระบวนการถกทอความรกของคนในสงคม ของคนในชมชน ถกทอทงแนวดง อนหมายถง โครงสรางอ านาจทเปน ทางการและแนวนอนซง หมายถงพนธมตร/เพอน/เครอขายเขาหากน ซงหากพจารณาจากประเดนน การใหความหมายหรอความส าคญของ "ประชาสงคม" ของ ศาสตราจารย นายแพทย ประเวศ วะส นน มไดกลาวถง"การปฏเสธรฐ" หรอ State Disobedience แตอยางใด

ศาสตราจารย ธรยทธ บญม และ ศาสตราจารย ดร.อเนก เหลาธรรมทศน สองนกคดทางสงคมคนส าคญ ทไดใหความสนใจกบเรอง "ประชาสงคม" อยางมาก โดยศาสตราจารย ธรยทธ บญม มองวาการแกปญหา พนฐานทางสงคมนนควรใหความส าคญกบ "พลงทสาม" หรอพลงของสงคม หากแมนวาสงคมโดยรวมมความเขมแขง นกธรกจ นกวชาชพ นกศกษา ปญญาชนชาวบาน สามารถรวมแรงรวมใจกน ผลกดนสงคม ปญหาตาง ๆ ทเปนพนฐาน กจะสามารถเปลยนแปลงได ท งน สงคมทเขมแขงในความหมายของ ธรยทธ บญม นน จะเนนทลกษณะทกระจดกระจาย (Diffuse) พลงทางสงคมทมาจากทกสวนทกวชาชพทกระดบ รายได ทกภมภาคของประเทศ ซงโดยนยยะน จะมความแตกตางจากแนวคด"ประชาชนเปนสวนใหญ" หรอ "อ านาจของประชาชน" ดงเชนขบวนการ เคลอนไหวทางการเมองในอดตเปนอยางมาก (ธรยทธ บญม, 2536) ขณะท ศาสตราจารย ดร. เอนก เหลาธรรมทศน ไดใหความหมายของ "ประชาสงคม" หรอ "อารยสงคม" ทครอบคลมทกชนชนของสงคม เนนเรองความสมานฉนท ความกลมเกลยว ความกลมกลนในภาคประชาสงคมมากกวาการดทความแตกตางหรอ ความแตกแยกภายใน อยางไรกตามมมมองของ เอนก เหลาธรรมทศน ไดใหความสนใจเปนพเศษกบประเดนของ "คนชนกลาง" "การมสวนรวม" "ความผกพน" และ "ส านกของความเปนพลเมอง" กลาวคอ "ประชาสงคม" โดยนยยะน มไดหมายถงความเปนชมชนของสงคมชนบทเทานนแตกน ความรวมไปถงคนชนกลางภาคเมองทไมจ าเปนตองมความสมพนธใกลชดเปนเครอญาตหรอเปนแบบคนหนา แตเปนความผกพนของผคนทหลากหลายตอกนบนฐานแหงความรวมมอและการแสวงหาการมสวนรวม และดวยส านกทมตอความเปนพลเมอง หรอ Citizenship นนเองนอกจากน อเนก เหลาธรรมทศน ยงไดตงขอสงเกตทส าคญถงรากฐานของคนไทย และสงคมไทยวา

7

คนไทยสวนมากยงมระบบวธคดวาตนเองเปนไพร (client) หรอคดแบบไพร ทจะตองมมลนายทด โหยหาคนด จงมกขาดส านกของความเปนพลเมองและมองปญหาในเชงโครงสรางไมออก(เอนก เหลาธรรมทศน: 2539) ศาสตราจารย ดร. ชยอนนต สมทวณช เปนนกคดอกคนหนงทกลาวถง "ประชาสงคม" โดยเนนทการปรบใชในบรบทของสงคมไทย ชยอนนต สมทวณช มองวา "ประชาสงคม" หมายถง ทก ๆ สวนของสงคมโดยรวมถงภาครฐ ภาคประชาชนดวย ถอวาทงหมด เปน Civil Society ซงแตกตางจากความหมายแบบตะวนตกทแยกออกมาจากภาครฐ หรอนอกภาครฐ แตหมายถงทกฝายเขามาเปน partnership กน (ชยอนนต สมทวณช, 2541) โดยนยยะน ชยอนนต สมทวณช ใหความส าคญกบ Civic movement หรอ "วถประชา" ทเปนการด าเนนกจกรรม ของกลมองคกรตาง ๆ โดยเอาตวกจกรรมเปนศนยกลางปราศจากการจดตง ดงขอเสนอทส าคญใน เชงยทธศาสตรการพฒนา ในชวงของการจดท าแผน พฒนาฯ ฉบบท 8 คอ Area-Function-Participation - AFP กลาวคอจะตองเนนทกระบวนการมสวนรวม ในการด าเนนกจกรรมการพฒนาของ ทกฝายรวมกนในระดบพนท (ยอย ๆ) ซงในทน อาจเปนพนทจงหวด อ าเภอ ต าบล หมบาน หรอพนทในเชงเศรษฐกจ เชน เขตพนทชายฝงทะเล ภาคตะวนออก เปนตน (ชยอนนต สมทวณช, 2539)

ไพบลย วฒนศรธรรม อดตรองนายกรฐมนตรสมยรฐบาลพลเอกสรยทธ จลานนท ซงเปนนกคดนกพฒนาอาวโสอกทานหนงไดใหความหมายของ "ประชาสงคม" วาหมายถง "สงคมทประชาชนทวไป ตางมบทบาทส าคญในการจดการเรองตาง ๆ ทเกยวกบวถชวต ของประชาชน โดยอาศยองคกร กลไก กระบวนการ และกจกรรมอนหลากหลาย ทประชาชนจดขน" โดยนยยะของความหลากหลายขององคกรนไมวา จะเปน กลม องคกร ชมรม สมาคม ซงลวนแตมบทบาทส าคญตอการผลกดนการเปลยนแปลงทางสงคมทงสน จงเปนเสมอน "สงคม" ของ "ประชา" หรอ Society ของ Civil นนเอง อยางไรกด ไพบลย วฒนศรธรรม ยงเสนอตออกดวยวา "ประชาสงคม" นนเปนสวนของสงคมทไมใชภาครฐ ซงด าเนนงานโดยอาศยอ านาจตามกฎหมายและไมใชภาคธรกจ ซงด าเนนงานโดยมงหวงผลก าไรเปนส าคญ จากการใหนยามความหมายขางตนจะเหนถงความตาง ความเหมอน และการวางน าหนกในการอธบายทแตกตางกนออกไป อยางไรกด จะสงเกตไดวาค าอธบายจากนกคด นกวชาการของไทย เปนค าอธบายทวางอยบนพนฐานของสถานการณหรอบรบทของสงคมไทยรวมสมย อกทงยงมลกษณะของความคาดหวงตอการเปลยนแปลงของสงคมไทยในอนาคตทงสน ซงทจรงปรากฏการณน กไมตางไปจากประเทศในซกโลกตะวนตก แตความเคลอนไหว เรองประชาสงคมในประเทศตะวนตกนน กาวหนาและเปนรปธรรมกวาในเมองไทยมาก

อยางไรกตาม พอทจะสรปไดวา "ประชาสงคม" หมายถงการทคนในสงคม ซงมจตส านก รวมกน มารวมตวกนในการกระท าบางอยางดวยความรกและความเอออาทรตอกนภายใตระบบการจดการใหเกดความรสกรวมกนเพอประโยชนสาธารณะ ประชาสงคม จะกอใหเกด "อ านาจทสาม"

8

นอกเหนอจาก อ านาจรฐ และอ านาจธรกจ อ านาจทสามนอาจเปนกลมเลก ๆ ทกระจดกระจายและอาจมความเชอมโยงกนเปนเครอขายยอย ๆ การรวมตวกนนน อาจเปนองคกรทางการ (นตบคคล) หรอไมเปนทางการกได การรวมตวในลกษณะประชาสงคมจะกอใหเกดโครงสรางสงคมแนวใหมทมความสมพนธกนในแนวราบทเทาเทยมกน ซงหากประสานกบโครงสรางทมความสมพนธในแนวดงดวยความสมานฉนทแลวกจะท าใหสงคมทงสงคมมความเขมแขง 2.2 การกอตวและองคประกอบของภาคประชาสงคม

หากศกษาการกอตวของแนวคดประชาคมทงระดบโลก และในประเทศไทยอาจกลาวไดวากระแสประชาสงคมกอตวมาจากหลายเหตปจจยดวยกน กลาวคอ

1) วกฤตในสงคม ทรฐและทนไมสามารถแกไขไดโดยล าพงหรอเปนวกฤตระดบโลก (Global Crisis) เชน วกฤตสงแวดลอม สทธมนษยชน เอดส

2) การกอก าเนดของชนชนกลาง โดยเฉพาะอยางยง พอคา นกธรกจ นกวชาการ ทมการศกษาและมฐานะทางเศรษฐกจ

3) พฒนาการของกระบวนการประชาธปไตย ซงเปดโอกาสใหประชาชนสามารถแสดงออกทางความคดเหนไดโดยอสระ

4) ระบบการตดตอสอสาร ซงชวยใหการรวมตวเปนไปไดสะดวกขน โดยทบางครงไมจ าเปนตองพบกน

5) ปญหาเรองประสทธภาพและความโปรงใสทางภาครฐ ท าใหรฐไมสามารถเปนผแกปญหาในสงคมไดแตเพยงอยางเดยว จงตองการหาทางเลอกอยางอน

ประชาชนผแบกรบปญหาทเกดขนในสงคมไมสามารถพงพารฐแตเพยงอยางเดยว ไมวาดวยเหตความสลบซบซอนของปญหา หรอเพราะความจ ากดของประสทธภาพในภาครฐ ประชาชนกจะตองหาทางแกไขปญหานน ตงแตแกไขดวยตวเองเปนกลมเลก ๆ จนเมอมโอกาสในการสนทนา แลกเปลยนความเหนในวงกวาง จงเกดการรวมตวกนทจะกระท าการบางอยางเพอแกปญหานนใหลลวงไป ทงน อาจด าเนนการโดยประชาสงคมเอง หรอรวมกบภาครฐ ภาคธรกจเอกชนกได

ส าหรบประเทศไทย ค าวา “ประชาสงคม” ปรากฏขนในราวกลางทศวรรษท 2520 ซงมค าอนๆ ทใชในความหมายเดยวกนคอ “ภาคประชาชน” “ภาคพลเมอง” ปรากฏการณทน ามาส “ประชาสงคม” หรอ “การเมองภาคประชาชน” ทชดเจนกคอ ในยคทมเรมเกดการเดนขบวน เรยกรองของชาวบานในชมชนทองถนตางๆ อยางกวางขวางชวงการประชมคณะรฐมนตรสญจรยครฐบาลพลเอกชาตชายราวป 2531 กบอกดานหนงกคอ การเกดปญหาทจรต คอรปชน การเคลอนไหวของสงคมในการตรวจสอบอ านาจ และกระแสการปฏรปการเมองในชวงหลงเหตการณพฤษภาทมฬ 2535

การปรากฏตวของค า “ภาคประชาสงคม” เกดขนเพอน ามาใชในการอธบายกลมกอนของผคนทไมใช “ภาครฐ” หรอภาคราชการและไมใช “ภาคธรกจ” ทเตบโตในชวงรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลา

9

นนท เปนตนมา ( เอนก เหลาธรรมทศน, 2539 ) ดงนน ในแงมมทางทฤษฎ การอธบายผานแนวคดประชาสงคมจงเปนการทาทายตองานของ Fred W. Riggs เรอง “รฐราชการ” (Bureaucratic Polity) และขอจ ากดของตวแบบภาครฐสงคมแบบเสร (Liberal Corporatism) โดย เอนก เหลาธรรมทศน ทมองวา มองคกรนอกภาครฐเกดขนแตองคกรทมพลงตอรองและบทบาทในกระบวนการนโยบายสาธารณะกคอ ภาคธรกจ ในขณะทองคกร/กลมกอนอนๆ ถงแมจะมอยบางกตาม แตกมลกษณะทเปนกลมจดตงและก ากบ ควบคมโดยรฐ

บรบทส าคญในชวงทศวรรษ 2520 ทน ามาสการกอตวของแนวคดและขบวนการประชาสงคมกคอ การเกดแนวคดวฒนธรรมชมชนทกอรางสรางตวขนโดยนกพฒนาภาคเอกชน(NGOs) ซงเปนนกกจกรรม นกเคลอนไหวทางสงคมทเรมถอยหางจากอดมการณสงคมนยม พฤฒสาณ ชมพล (ม.ป.ป.) มองวา “แนวคดประชาสงคมไดคอยๆ ถกสรางขนโดย NGO ของไทยเพอใชเปนเสมอนรมหรอโครงกรอบของการจดสงทคดและปฏบตอย ใหเชอมโยงกนอยางเปนองค เพอเปนประโยชนทงในการอธบายปรากฏการณของการเปลยนแปลงสงคม และการสรางจนตนาการสงคมในอดมคต” ซงนกคอ การตอกย าใหเหนอยางชดเจนวา ประชาสงคมจงเปนแนวคดเชงยทธศาสตร

การกอตวของภาคประชาสงคมของประเทศไทยเกดจาก 5 ปจจยดงกลาวซงมความคลายคลงกบการเกดภาคประชาสงคมของตางประเทศ

กจกรรมหรอกระบวนการทจะเรยกวาเปนประชาสงคมไดน น จะตองประกอบดวยองคประกอบทส าคญ 3 สวน คอ

1) จตส านกประชาคม (Civic Consciousness) หมายถงความคดและความยอมรบเรองการรวมตวกนอยางอสระดวยความรก ความเอออาทร ความยอมรบในความคดเหนของกนและกนในอนทจะเรยนรรวมกน หรอแกไขปญหาทเผชญอย การรวมตวกนจงเปนลกษณะหนสวน (Partnership) เปนความสมพนธในแนวราบ (Horizontal) มอสระเทาเทยมกน และมการเรยนรรวมกน

2) โครงสรางองคกรประชาสงคม (Civic Organization) หมายถง กลมการรวมตวซงอาจเปนองคกรทเปนทางการ (นตบคคล) หรอไมเปนทางการกได เปนกลมทรวมตวกนเฉพาะคราว เฉพาะเรองหรอตอเนองกได สมาชกของกลมอาจเปนบคคลในภาครฐ ภาคธรกจ หรอประชาชน หรอรวมกนอยกได จ านวนสมาชกไมจ ากด มสมาชกเพยง 2 - 3 คนกได รปแบบทเหนไดมากทสด กคอ องคกรเอกชนสาธารณะประโยชนในลกษณะตาง ๆ ไมวาจะเปนมลนธ สมาคม ชมรม สมาพนธ สหพนธ ชมนม สหกรณ กลมออมทรพย หรอกลมอน ๆ ประเดนส าคญการรวมกลมตองมจตส านกประชาคมครบถวน การรวมกลมทมลกษณะจดตง ชน า ขาดการสราง Partnership ไมมการเรยนรรวมกนและมลกษณะความสมพนธในแนวดง แมจะเกดอยในชมชนไมวาจะสนบสนนโดยภาครฐหรอองคกรเอกชนกไมสามารถนบเปนประชาสงคมได เพราะขาดจตส านกประชาสงคม

10

3) เครอขายประชาคม (Civic Network) หมายถง โครงสรางและกระบวนการซงเชอมโยงสมาชกในกลม หรอ เชอมโยงองคกรประชาสงคมตาง ๆ เขาดวยกน ปจจยส าคญของเครอขายประชาสงคม คอ ระบบการสอสารทมประสทธภาพและการประชาสมพนธดวยความสมานฉนท เครอขายประชาสงคมจะเปนสงทชวยรวมจตส านกของสมาชกและองคกรประชาสงคมตาง ๆ ใหเกด "อ านาจทสาม" ทมความเขมแขงในสงคมขนมา

ในบรบทของสงคมไทย องคกรพฒนาเอกชนเปนองคประกอบหลก และมบทบาทคลายกบภาคประชาสงคม บทบาทขององคกรพฒนาเอกชนมความครอบคลมสทธพลเมองและสทธทางการเมอง อยางกวางขวางไมวาจะเปนการชวยเหลอประชาชนใหไดรบบรการสาธารณะอยางมคณภาพ ใหไดรบสทธดานสวสดการสงคม สทธของแรงงาน เกษตรกร เดก สตร ผสงอาย คนพการ รวมถงการปองกนและปราบปรามการคามนษย การตอตานความรนแรงในครอบครว การตอตานการทรมาน การคกคามนกตอสเพอสทธมนษยชน ซงหนวยงานของรฐไมสามารถแกไขปญหาดงกลาวไดอยางเทาทนกบปญหาทนบวนหนกหนวงรนแรงยงขนได จงตองอาศยองคกรพฒนาเอกชนเขามาชวยกนแกไขปญหาเหลาน ทงนเนองจากองคกรพฒนาเอกชนมความคลองตวสงในการตอบสนองตอความจ าเปนและสภาพปญหาทเกดขน โดยไมถกจ ากดดวยระเบยบทแขงตวแบบระบบราชการ มการด าเนนงานในประเดนปญหาหรอพนททไมคอยจะมหนวยงานราชการใดด าเนนงานอยหรอไมสามารถครอบคลมถง 2.3 พฒนาการของภาคประชาสงคมของประทศไทย

เหตการณ 14 ตลาคม 2516 นบเปนเหตการณประวตศาสตรในการเรยกรองประชาธปไตยและเสรภาพของนกเรยน นสต นกศกษาและประชาชนทไดลกขนมาโคนลมรฐบาลเผดจการของจอมพลถนอม กตตขจรและ จอมพลประภาส จารเสถยร ไดเปนผลส าเรจ ชยชนะในครงนน ไดท าใหเกดการตนตวเรองสทธ เสรภาพ และประชาธปไตยในสงคมไทยอยางกวางขวาง เพยง 5 สปดาหหลงจากเหตการณ 14 ตลาคม 2516 นกวชาการ ทนายความ และประชาชนผรกประชาธปไตยจากวงการตาง ๆ ทตองการสทธเสรภาพ ความยตธรรม และประชาธปไตยทแทจรง ไดรวมกนกอตง “สหภาพเพอสทธเสรภาพของประชาชน” ขนเมอวนท 24 พฤศจกายน 2516 ซงอาจนบไดวา “สหภาพเพอสทธเสรภาพของประชาชน” เปนองคกรของภาคประชาสงคมองคกรแรกทเกดขนหลงเหตการณ 14 ตลาคม 2516 ซงมบทบาทส าคญในการ เผยแพรหลกการแหงสทธเสรภาพ ตลอดจนด าเนนการพทกษสทธมนษยชน โดยมงประโยชนเพอสวนรวมเปนส าคญ จนกระทงถงเหตการณนองเลอก 6 ตลาคม 2519 ซง ตามมาดวยการประกาศใชกฎอยการศกษาท าให “สหภาพเพอสทธเสรภาพของประชาชน” ตองยตบทบาทลงชวคราว หลงจากเหตการณนองเลอก 6 ตลาคม 2519 ผานไป เกอบ 2 ป สถานการณทางการเมองคลคลายลง เดอนธนวาคม 2521 มการประกาศใชรฐธรรมนญ และปตอมามการเลอกต งทวไป “สหภาพเพอสทธเสรภาพของประชาชน” จงไดรอฟนกจกรรมขนอกครงหนง เมอกลางป 2522 ได

11

ยนขอจดทะเบยนเปนสมาคม และไดรบการอนญาตจากคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาตใหมสถานภาพเปนนตบคคล มฐานะเปนสมาคมเมอวนท 23 สงหาคม 2525 โดยใชชอวา “สมาคมสทธเสรภาพของประชาชน” หรอชอยอ “สสส.”

ดวยปรชญาในการด าเนนงานของ สสส. คอ การปกปองสทธของผถกละเมดสทธใหเทาเทยมกบคนทวไป โดยเนนความส าคญในคณคาของความเปนมนษย การท างานของ สสส. มใชเพอการแกปญหาเฉพาะหนา แตเปนการท างานทตองการผลกดนสงคมใหกาวหนาไปสสงคมทดงาม และมความยตธรรมโดยอาศยหลกกฎหมายทเปนธรรม ภาคประชาสงคมมบทบาทในสงคมไทยมากขนเปนล าดบตงแตป 2523 เปนตนมาโดยการเกดองคกรใหมๆ ขนอกหลายองคกร ในชวงนน การเคลอนไหวทางการเมองของภาคประชาชนเตบโตขนอยางรวดเรวแทนทขบวนปฏวตดวยก าลงอาวธทเสอมสลายไป สถานการณและเงอนไขทางสงคมทท าใหภาคประชาสงคมมบทบาทมากขนเกดจากปจจย 5 ประการ คอ ประการแรก สภาพความยากจนของประชาชนไทยอนเปนปญหาทยงด ารงอยโดยทวไปการ กระจายรายได ทรพยากร และผลประโยชนในสงคม ยงมความไมเทาเทยมกน มความเหลอมล าต าสงระหวางชนบทกบเมอง ระหวางภาคตางๆ สภาพเชนนนบวนจะทวความรนแรงมากยงขน และนบเปนเงอนไขส าคญอนหนงทผลกดนใหผทมความรบผดชอบตอสงคมมอาจทนดความหายนะตางๆทจะมาสประเทศไทยได จงตองหนหนามาหากนเพอไตรตรองและหาแนวทางทจะด าเนนการเพอปรบปรงสภาพตางๆใหดยงขน ประการทสอง ชวงป พ.ศ.2522 เปนชวงเวลาทเกดการเคลอนไหวของหนวยงานและขบวนการพฒนาสงคมในระดบสากล เพอทบทวนปญหาและประสบการณการด าเนนการพฒนาประเทศในโลกทสาม มการประชมสมมนาบอยครง อาทเชน การประชมขององคการระหวางประเทศ เรอง “การปฏรปสถาบนเกษตรและพฒนาชนบทของโลก” ทกรงโรม ในเดอนกรกฎาคม 2522 ไดขอสรปวา “การด าเนนการพฒนาสงคมหรอการพฒนาชนบทนน จะตองยดถอกลยทธทใหประชาชนมความสามารถทจะกอตงหรอด าเนนการพฒนาดวยตวเอง และจะตองพยายามสนบสนนใหมการสรางสถาบนหรอองคกรของประชาชน รวมทงองคกรพฒนาตางๆดวย” การเคลอนไหวและผลกดนแนวคดดงกลาวไดสงผลกระทบกลบไปยงประเทศโลกทสามตางๆ รวมทงประเทศไทยดวย จะเหนไดจากการทแนวคดเรอง การมสวนรวมของประชาชน ไดรบการแพรกระจายและไดรบการยอมรบจากหนวยงานตางๆคอนขางมาก ท าใหเกดกระบวนการทบทวนการปฏบตงานและการพฒนาสงคมทงในระดบภาครฐบาลและภาคเอกชน ประการทสาม หนวยงานของทางราชการทเกยวของกบการพฒนาประเทศไดมการเคลอนไหวและทบทวนแนวทางการพฒนาสงคมของไทยทผานมาวาประสบความส าเรจมากนอยเพยงใด โดยเฉพาะอยางยง ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ซงรบผดชอบดานการวางนโยบายและการวางแผนพฒนาในประเทศ ไดมการประเมนผลการพฒนาท

12

ผานมาและยอมรบวาประเทศไทยยงประสบปญหาในการพฒนาประเทศอยอกมาก รวมทงเลงเหนวาภาคเอกชนนาจะมบทบาทตอการสงเสรมบทบาทของภาคเอกชนมากขน ประการทส องคกรพฒนาเอกชนในประเทศไทยจ านวนหนงไดมการประชมสมมนาแลกเปลยนความคดเหนและประสบการณในอดตทผานมา และพยายามทจะรวมมอประสานงานกนเพอเสรมสรางและพฒนาการด าเนนงานพฒนาสงคมใหขยายตวออกไปใหกวางขวางขน ประการทหา สภาพการณทางการเมองในชวงป 2522 ‟ 2523 ซงเกดบรรยากาศทเรยกวา “วกฤตการณแหงศรทธา” ซงหมายถงการสนศรทธาตอแนวทางการตอสเพอใหไดอ านาจรฐดวยความรนแรง ท าใหขบวนการสนตวธเตบโตขน นกศกษาปญญาชนจ านวนมากจงเหนวา การปฏบตตนในฐานะบคคลทมความรบผดชอบตอประชาคมของตนนน ไมมวถทางใดจะเหมาะสมเทากบการเขารวมกบขบวนการพฒนาสงคมแนวสนตวธ เพราะอยางนอยทสดจะไดชวยเหลอและบรรเทาความทกขใหกบประชาชนบางสวนไดมก าลงใจทจะดนรนและตอสปญหาของเขาตอไป รวมท งการเขารวมภารกจเชนนกนบเปนการเสรมสรางขบวนการพฒนาบคคลใหกบสงคม ซงนบเปนทรพยากรทมคาอยางยงในการพฒนาประเทศ สภาพเชนนไดผลกดนใหงานของภาคประชาสงคมเตบโตขน เรมมการกอตวของกลมคนหรอหนวยงานใหมๆเพมมากขน รวมทงจ านวนอาสาสมครและบคลากรทตดสนใจเขามารวมในขบวนการพฒนาดงกลาวกเพมปรมาณขน นบแตป 2523 เปนตนมา จงมองคกรพฒนาเอกชนเลกๆ เกดขนมากมาย ทงทจดทะเบยนและไมไดจดทะเบยนอยางเปนทางการ แตในระยะเรมตนนนองคกรพฒนาเอกชนตางๆเหลานยงมบทบาทไมไดมากนก เนองจากลกษณะการด าเนนงานยงตางคนตางท า การปรกษาหารอกนถงแนวการพฒนาสงคม การประสานและชวยเหลอซงกนและกน ยงมนอย จวบจนกระทงประมาณป 2526 เปนตนมา แนวโนมของการรวมมอประสานงานกนมมากขน เกดหนวยงานหรอคณะกรรมการทมลกษณะรวมมากมาย เชน คณะกรรมการตดตามผลการสมมนา คณะกรรมการเผยแพรและสงเสรมงานพฒนา กลมศกษาทางเลอกการพฒนา กลมศกษาปญหาสลม เปนตน ขณะเดยวกนกเรมมแนวโนมของการรวมตวกนในหนวยงานทมลกษณะการท างานเหมอนกน อาทเชน การรวมตวของคณะท างานดานเดก การรวมตวกนของหนวยงานทท างานทางดานสาธารณสข หรอการรวมตวของหนวยงานทท างานทางดานสทธมนษยชน เปนตน ในชวงนองคกรพฒนาเอกชนไดท าหนาทของตนตอการพฒนาสงคมตางๆอยางมากมาย ซงสามารถสรปได 3 ลกษณะคอ แกไขปญหาเฉพาะหนาและปพนฐานในการแกไขปญหาระยะยาวของประชาชน บทบาทของประเภทกจกรรมพฒนาในดานนไดแสดงออกโดยการบรรเทาผลรายและลดภาระของประชาชนทเสยเปรยบในสงคมใหลดนอยลง ทดแทนในสงทประชาชนขาดแคลน และเสรมสรางก าลงใจใหประชาชนผดอยโอกาสในสงคมสามารถตอสกบปญหาทเขาเผชญตอไป

13

นอกจากนนยงมบทบาทในการสงเสรมและสนบสนนใหประชาชนในชมชนหรอตามกลมเปาหมายเกดประสบการณ สามารถเรยนรและพฒนาศกยภาพของตนเองใหสงขน เพอประโยชนในการพฒนาตนเองและการแกไขปญหาของเขาในอนาคต ศกษารวบรวมปญหาตางๆในสงคมและรณรงคเผยแพร เนองจากสภาพงานขององคกรพฒนาเอกชนตางๆจะมโอกาสไดไปสมผสและคลกคลกบสภาพปญหาของสงคมมากมาย ท าใหสามารถแสดงบทบาทในดานการศกษารวบรวมปญหาในสงคม รวมทงการรณรงคเผยแพรปญหาตางๆตอประชาชนในสงคมวงกวาง ซงนบเปนการดงความรวมมอของประชาชนท งสงคมใหมสวนรบรและเปนการสรางส านกรวมกนของคนท งสงคม เสรมสรางประสบการณชวตและผลตบคลากรทดใหแกสงคม กจกรรมพฒนาไดแสดงบทบาทเปน “โรงเรยนชวต” ทท าหนาทเสรมสรางประสบการณในการท างานทดใหแกบคคลของตน นอกจากนนยงเปนเวททจะชวยท าใหคนท างานไดเขาใจปญหาตางๆในสงคมและเกดส านกทดตอภาระหนาทในการพฒนาสงคมในอนาคต ซงนบเปนการเตรยมบคลากรทมคณภาพใหแกสงคมอกดวย

การทองคกรพฒนาเอกชนไดขยายบทบาทมากยงขนในชวงนเปนผลมาจากสถานการณทางเศรษฐกจและสงคมในขณะนนเปนชวงทราคาขาวตกต าจนเกดวกฤต ราคาขาวควบคกบภาวะฝนแลงทมตอเนองในภาคอสาน ประกอบกบเปนชวงตนของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 6 ซงรฐบาลไดก าหนดนโยบายใหภาครฐบาลประสานความรวมมอกบภาคเอกชนในการพฒนาเศรษฐกจและสงคม โดยเฉพาะการพฒนาชนบท ภายใตนโยบายน ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาตจงไดตงคณะท างานเพอก าหนดแนวทางการประสานความรวมมอขน และไดเสนอจงหวะกาวของความรวมมอ โดยในประการแรกจ าเปนตองใหเกดกระบวนการรวมตว รวมมอประสานงาน ตลอดจนพฒนากลไกความรวมมอขององคกรพฒนาเอกชนขนมากอน จากนนจงคอยด าเนนการแสวงหาความรวมมอ ก าหนดแผนงานรวมหรอจดตงกลไกความรวมมอระหวางรฐและองคกรพฒนาเอกชนตอไป ในชวงปลายป 2528 องคกรพฒนาเอกชนทงประเภทพฒนาและสงเคราะห 139 องคกร จงไดจดประชมและมมตใหจดตง “คณะกรรมการประสานงานองคกรเอกชนพฒนาชนบท” (กป.อพช.) ระดบชาตขน ปจจบนเปลยนชอเปน “คณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน” เพอเปนกลไกขององคกรพฒนาเอกชนในการประสานงานกบภาครฐ ขณะเดยวกนไดมมตใหองคกรพฒนาเอกชนทอยตามภมภาคตางๆรวมตวกนเปน กป.อพช. ระดบภาคขนเชนเดยวกน การก าเนดขนของ กป.อพช. นบเปนจดเปลยนทส าคญอกจดหนงขององคกรพฒนาเอกชนไทยในแนวทางทเนนการพฒนามากกวาสงคมสงเคราะห ดวยเหตผล 3 ประการคอ ประการแรก เปนการเปลยนแปลงวธการท างานทตางคนตางท า มาเปนการรวมพลง ประสานงานกน อยางเปนขบวนการมากยงขน ประการทสอง เปนการเชอมโยงองคกรพฒนาเอกชนทมเนองานทหลากหลาย ทงดานเดก สตร สาธารณสข การศกษา และศาสนา ใหมจดเนนรวมกนในการแกไขปญหาการพฒนาชนบท

14

ประการทสาม เปนการยกระดบการท างานขององคกรพฒนาเอกชนจากจดเลกๆ เฉพาะพนทและเฉพาะปญหา สระดบทกวางขวางมากขน การรวมตวกนขององคกรพฒนาเอกชนจงเปนการเพมพลงใหกบภาคประชาสงคมและกลายเปนขบวนการทางสงคมหนงทรฐมอาจมองขาม ดงนนรฐจงตองขอความรวมมอจากองคกรพฒนาเอกชนในหลายๆเรอง เชน ในป 2538 ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาตขอใหองคกรพฒนาเอกชนรวมในการจดสมมนาระดมความคดเหนของประชาชนในภมภาคทวประเทศ เพอน าไปพจารณาในการจดท าแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8 นอกจากนหนวยราชการตางๆยงแตงตงใหผแทนขององคกรพฒนาเอกชนดานตางๆเปนกรรมการ เชน คณะท างานพจารณากลนกรองโครงการขององคกรเอกชนดานสงแวดลอม คณะอนกรรมการฝายวชาการส าหรบการประชมระดบโลกเรองการศกษาชมชน คณะกรรมการฝายเลขานการ กรอ. สงคม คณะอนกรรมการจดท าแผนพฒนาสวสดการสงคมและสงคมสงเคราะห กรรมการผทรงคณวฒในคณะกรรมการสงเสรมสวสดการสงคมแหงชาต คณะอนกรรมการประสานการแกไขปญหาความขดแยงเกยวกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม คณะอนกรรมการพจารณาแนวทางการจดตงศนยประสานงานองคการเอกชน คณะกรรมการบรการศนยสงเสรมและสนบสนนองคกรเอกชนเพอการพฒนา และคณะกรรมการรณรงคความปลอดภยในสถานประกอบการ คณะกรรมการหลกประกนสขภาพแหงชาต และคณะกรรมการควบคมคณภาพและมาตรฐานบรการสาธารณสข เปนตน ในป 2540 ประเทศไทยตองเผชญกบวกฤตการณทางเศรษฐกจครงใหญ สถาบนการเงนลมละลาย ลกจาง พนกงานของสถานประกอบการตางๆ ตกงาน ซงมจ านวนไมนอยทกลบไปยงชนบท เปลยนวถชวตไปอยกบการท าเกษตรแบบพอเพยง ภายหลงวกฤตเศรษฐกจในป 2540 แนวคดวฒนธรรมชมชนไดรบการขานรบอยางกวางขวางจากสงคมและหนวยงานรฐจนมฐานะกลายเปนอดมการณของสงคมโดยปรยาย มแนวคดส าคญทเขามาหลอมรวมและมสวนส าคญในการขยายแนวคดวฒนธรรมชมชนใหเปนทยอมรบอยางกวางขวาง ไดแก แนวคดเชงพทธ ซงเสนอใหเพมหลกธรรมทางพทธศาสนาเขาไปเปนฐานชมชนธรรมนยม แนวคดธรกจชมชน น าเอาธรกจชมชนเขามาเปนสวนหนงของระบบเศรษฐกจชมชนและเชอมตอระบบเศรษฐกจทนโดยไมเปนสวนของระบบทนนยม และปรชญาเศรษฐกจพอเพยงของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ซงทรงเสนอแนวทาง 3 ขนตอนไดแก ขนตอนพออยพอกน-พ งตนเองได ขนตอนรวมพลงเปนชมชนในรปสหกรณ และขนตอนการรวมมอกบองคกรหรอภาคเอกชนภายนอก ในขณะทแนวคดวฒนธรรมชมชนก าลงท าใหเกดการขยายตวของขบวนการชมชนเขมแขงและประชาสงคมขนอยางคอยเปนคอยไป ชวงเวลาเดยวกนไดมเหตการณบานเมองทวกฤตและมความรนแรงเกดขนเปนระยะๆ ซงกลบกลายเปนโอกาสทกระตนขบวนการของภาคประชาสงคมใหมการเตบโต นอกจากนนกระแสประชาสงคมโลกซงเปนการเคลอนไหวทางสงคมแนวใหม (New Social Movement) ยงเขามาหนนเสรมกระแสประชาชน การเคลอนไหวเชงเครอขาย การเคลอนไหวดาน

15

สงแวดลอม โรคเอดส ยาเสพตด ความยากจน สทธมนษยชน ความเสมอภาคทางเพศ มตครอบครว-เยาวชน และอตลกษณทองถนฯลฯ กลายเปนประเดนการเคลอนไหวทรฐเองกไมอาจจดการปญหาทสลบซบซอนนไดจงตองพงพาพลงทางสงคมเหลานรวมแกไข (ฉตรทพย นาถสภา, 2544) ในชวงทมการรณรงคจดท ารางรฐธรรมนญป พ.ศ. 2540 องคกรพฒนาเอกชนไดมบทบาทมากในการก าหนดประเดนส าคญในบทบญญตของรฐธรรมนญ โดยเฉพาะอยางยง ในประเดนสทธเสรภาพ ศกดศรของความเปนมนษย การคมครองสทธของผดอยโอกาสในสงคม การตรวจสอบการใชอ านาจรฐและสทธชมชน ทเสนอโดย ศาสตราจารย เสนห จามรก และแนวคดการมสวนรวมทเสนอโดยศาสตราจารย น.พ. ประเวศ วะส กไดรบการบรรจ ในรฐธรรมนญฉบบประชาชน 2540 โดยมการตงองคกรอสระ 2 องคกรขนรองรบ ไดแก คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต และ สภาทปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ซงท าใหรฐธรรมนญฉบบ พ.ศ. 2540 ไดรบการยอมรบวาเปนรฐธรรมนญฉบบประชาชน

อยางไรกตาม ถงแมประเทศไทยจะมรฐธรรมนญป 2540 ทคอนขางสมบรณ แตมไดหมายความวา ความบกพรองจะสญสนไป แมรฐธรรมนญจะเปนกตกาสงสด แตการทจะบงคบใชรฐธรรมนญใหมผลในอยางสมบรณตองอาศยขบวนการประชาชนเขามาผลกดนและตรวจสอบ ดงนนหลงจากการประกาศใชรฐธรรมนญฉบบใหมเมอวนท 11 ตลาคม 2540 ภาคประชาสงคมกไดใชหลกการส าคญของรฐธรรมนญเขาไปมสวนรวมในเรองตาง ๆ ในการตรวจสอบการใชอ านาจของรฐ การก าหนดนโยบาย การตดสนใจทางการเมอง การวางแผนพฒนาเศรษฐกจ สงคม และการเมอง ภายใตหลกการส าคญดงกลาว องคกรพฒนาเอกชน ถอวาเปนสทธและหนาททจะตองเขาไปมสวนรวมในการสรางสรรคประชาธปไตย เพอท าใหเจตนารมณของรฐธรรมนญปรากฏเปนจรง ในการเขาไปมสวนรวมดงกลาวนน รฐธรรมนญไดมบทบญญตใหประชาชนเขาไปมบทบาทในเรองตาง ๆ ดงน

ดานการก าหนดนโยบายสาธารณะ รฐธรรมนญก าหนดใหประชาชนมสทธทจะไดรบขอมล ค าชแจง และเหตผลจากหนวยงานของรฐ ทเกยวกบโครงการ มสทธแสดงความคดเหนเกยวกบโครงการหรอกจกรรมทอาจจะมผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอม สขภาพอนามย คณภาพชวต หรอสวนไดเสย ทส าคญทเกยวกบตนหรอชมชนทองถน นอกจากนยงก าหนดใหรฐตองสงเสรมและสนบสนนการมสวนรวมของประชาชนในการก าหนดนโยบาย การตดสนใจทางการเมอง การวางแผนพฒนาทางเศรษฐกจ สงคม และการเมอง รวมทงการตรวจสอบการใชอ านาจรฐทกระดบ

ดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม องคกรพฒนาเอกชนกมบทบาทในการบ ารงรกษาและการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต และความหลากหลายทางชวภาพ การคมครอง สงเสรม และรกษาดลยภาพสงแวดลอม และการใหความเหนตอโครงการ หรอกจกรรมทมผลกระทบทรนแรงตอคณภาพสงแวดลอม กอนการด าเนนโครงการหรอกจกรรม

16

ดานสอสาธารณะ มบทบาทในการมสวนรวมในการสรรหาคณะกรรมการกจกรรมการกระจายเสยงและกจกรรมโทรทศนแหงชาต (กสช.) การจดท าแผนแมบทกจการกระจายเสยงและกจการโทรทศน การออกกฎหมายก ากบกจการ และการตดตามตรวจสอบการด าเนนงานของ กสช.

ดานรเรมเสนอกฎหมาย องคกรพฒนาเอกชนพยายามรวบรวมรายชอประชาชน จ านวน 50,000 คน เพอเสนอกฎหมายเกยวกบสทธเสรภาพ ของปวงชนชาวไทย กฎหมายวาดวยปาชมชน กฎหมายวาดวยหลกประกนสขภาพแหงชาต และ กฎหมายวาดวยสถาบนคมครองสขภาพ ความปลอดภยและสงแวดลอม ในสถานประกอบการ

ดานการเขารวมพจารณากฎหมาย องคกรพฒนาเอกชน และผแทนองคกรเอกชนเดก สตร คนชรา ผพการ หรอ ทพพลภาพ ไดรบสทธใหเขาเปนกรรมาธการวสามญของสภาผแทนราษฎร จ านวนไมนอยกวาหนงในสามของจ านวนกรรมาธการทงหมด เพอพฒนากฎหมาย ทประธานสภาผแทนราษฎรวนจฉยวามสาระส าคญเกยวกบเดก สตร คนชรา ผพการ หรอ ทพพลภาพ

ดานการเลอกตง องคกรพฒนาเอกชน รวมตวกนเปนเครอขาย รณรงคใหประชาชนมสวนรวมในการเลอกตง และตรวจสอบการเลอกตงใหบรสทธและยตธรรม

ดานถอดถอนผน าทางการเมอง รฐธรรมนญก าหนดใหประชาชนเขาชอกน 50,000 คน ใหวฒสภาถอดถอนนายกรฐมนตร รฐมนตร สมาชกสภาผแทนราษฎร สมาชกวฒสภา ประธานศาล ฎกา ประธานศาลรฐธรรมนญ ประธานศาล ปกครอง อยการสงสด ตลาการ ศาลรฐธรรมนญ กรรมการเลอกตง ฯลฯ ในกรณทมพฤตกรรมร ารวยผดปกต สอไปในทางทจรตตอหนาท สอวากระท าผดตอต าแหนงหนาทของราชการ สอวากระท าผดตอหนาทในการยตธรรม สอวาจงใจใชอ านาจขดตอกฎหมายและรฐธรรมนญ รวมทงมสทธเขาชอกนถอดถอนผบรหารและสมาชกสภาทองถน (องคการบรหารสวนจงหวด เทศบาล องคการบรหารสวนต าบล) ในชวงป 2542-2543 ซงองคกรพฒนาเอกชน พบวามการทจรตในการซอยาและอปกรณการแพทยในกระทรวงสาธารณสข ไดท าการรวบรวมรายชอประชาชน 50,000 คน เพอใหมการถอดถอนรฐมนตรในกระทรวงสาธารณสขในขณะนน

ดานการคมครองสทธผ บ รโภค องคกรพฒนาเอกชนไดม สวนรวมในการสรรหาคณะกรรมการ องคกรอสระ คมครองผบรโภค เขารวมเปนกรรมการองคกรอสระคมครองผบรโภค และใหความเหนในการตรวจกฎ และขอบงคบ รวมทงการก าหนดมาตรการตาง ๆ เพอคมครองผบรโภค

ดานสทธมนษยชน องคกรพฒนาเอกชนได มสวนรวมในการสรรหาคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต เขารวมเปนกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต รวมมอและประสานงานกบคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตในดานการตรวจสอบการละเมดสทธ การเผยแพรความรเกยวกบสทธมนษยชน การเสนอนโยบายและการปรบปรงกฎหมายรวมทงการตดตามตรวจสอบการด าเนนงานของคณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต

17

จะเหนไดวาภายใตรฐธรรมนญป 2540 องคกรพฒนาเอกชนมบทบาททกวางขวางมากและเปนบทบาททอยภายใตบทบญญตของรฐธรรมนญทงสน บทบาทดงกลาวเปนบทบาททสานตอจากบทบาทกอนทจะมรฐธรรมนญฉบบใหม ซงองคกรพฒนาเอกชนมสวนอยางมากในการน าเสนอประเดนตาง ๆ และเมอไดสงทตองการแลวจงตองผลกดนตอไป เพอใหประเดนทตองการเกดผลในทางปฏบตจรง

สถานการณการเมองประเทศไทยมการเปลยนแปลงครงใหญอกครงหนงเมอเกดการรฐประหารของกลมบคคลทเรยกวาคณะรกษาความสงบเรยบรอยแหงชาต(คมช.) เมอวนท วนท 19 กนยายน 2549 ไดกอใหเกดความแตกแยกในสงคมไทยอยางรนแรงอยางทไมเคยปรากฏในสงคมไทย คณะกรรมการตรวจสอบการกระท าทกอใหเกดความเสยหายแกรฐ (คตส.)ทจดตงขนโดย คณะมนตรความมนคงแหงชาต ไดท าการตรวจสอบและชมลความผดของ พ.ต.ท. ทกษณ ชนวตร อดตนายกรฐมนตรทท าการบรหารราชการ สอไปในทางทจรตและเออประโยชนตอพวกพอง มการจดท ารฐธรรมนญฉบบป 2550 ขนมาใหม ทจะสงผลถงการเปลยนแปลงในทางทดขน เชนการปองกนและปราบปรามการทจรต การปองกนการละเมดกฎหมาย และหลกนตธรรม การขจดการซอเสยง ในการเลอกตง และกระบวนการเมองแบบเดม สงตางๆเหลาน เปนความคาดหวงทจะใหสงคมไทยกลบไปสความเปนปกต บานเมองมความสงบเรยบรอย ปญหาความรนแรงจากภาคใตบรรเทาลง แตค าถามทส าคญคอ การปฏรปการเมองใหมจะเกดขนไดหรอไม ทามกลางบรบท สภาพสงคม เศรษฐกจ วฒนธรรมและกระบวนการทางการเมองแบบเกา

บทบาทองคกรพฒนาเอกชนจงเปนสวนหนงในการสรางการเมองภาคประชาชน คณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน (กป .อพช) จงใชสถานการณในชวงทมกระแสการปฏรปการเมอง ซงทผานมาไดมเวทรณรงคการเมองภาคประชาชนมาอยางตอเนองตงแตป พ.ศ 2549 และมองเหนความส าคญในการรวมสรางรฐธรรมนญใหม ทประชาชนตองมสวนรวม จงไดจดเวทประชมสมชชาองคกรพฒนาเอกชน ป 2550 ในประเดน “ ขอเสนอภาคประชาชนกบรางรฐธรรมนญป 2550 ” ซงเปนโอกาสดทจะใหนกพฒนาในสงกดองคกรพฒนาเอกชนจากสวนตาง ๆ ทงในระดบสวนกลาง ภมภาคและเครอขายองคกรพฒนาเอกชนดานตาง ๆ ไดมาแลกเปลยน รวมวเคราะหรางรฐธรรมนญใหม ป 2550 ทรางโดยคณะกรรมาธการรางรฐธรรมนญ

การมสวนรวมขององคกรพฒนาเอกชนและเครอขายของภาคประชาสงคมดานตางๆท าใหรฐธรรมนญป 2550 ยงคงใหความส าคญกบการมสวนรวมทางการเมองของภาคประชาชนไวอยางชดเจนในหลายมาตรา บางมาตราเกยวของกบการเลอกตงโดยตรง และบางมาตรากใหบทบาทภาคประชาชนในการเขาไปวางแผนในระดบนโยบายของรฐ เชน มาตรา 87 รฐตองด าเนนการตามนโยบายดานการมสวนรวมของประชาชน ดงตอไปน

(1) สงเสรมใหประชาชนมสวนรวมในการก าหนดนโยบายและวางแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม ทงในระดบชาตและระดบทองถน

18

(2) สงเสรมและสนบสนนการมสวนรวมของประชาชนในการตดสนใจทางการเมองในการวางแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม รวมทงการจดท าบรการสาธารณะ

(3) สงเสรมและสนบสนนการมสวนรวมของประชาชนในการตรวจสอบการใชอ านาจรฐทกระดบ ในรปแบบองคการทางวชาชพหรอตามสาขาอาชพทหลากหลาย หรอรปแบบอน

(4) สงเสรมใหประชาชนมความเขมแขงในทางการเมองและจดใหมกฎหมายจดตงกองทนพฒนาการเมองภาคพลเมองเพอชวยเหลอการด าเนนกจกรรมสาธารณะของชมชน รวมทงสนบสนนการด าเนนการของกลมประชาชนทรวมตวกนในลกษณะเครอขายทกรปแบบ ใหสามารถแสดงความคดเหนและเสนอความตองการของชมชนในพนท

(5) สงเสรมและใหการศกษาแกประชาชนเกยวกบการพฒนาการเมองและการปกครองระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข รวมทงสงเสรมใหประชาชนไดใชสทธเลอกตงโดยสจรตและเทยงธรรม

ในขณะเดยวกน รฐธรรมนญป 2550 กมจดออนบางประการ คอ คณะกรรมการสรรหาผทจะ

มาเปนคณะกรรมการองคกรอสระ และองคกรอนตามรฐธรรมนญ คอนขางจะใหความส าคญกบผ พพากษาศาลตางๆ และยงไมยดโยงกบภาคประชาชนเทาทควร

ภายใตรฐธรรมนญป 2550 บทบาทของภาคประชาสงคมยงคงมงเนนการสรางจตส านกทางการเมองของกลมประชาชนเพอลดฐานะครอบง าของรฐ รวมท งเพอโอนอ านาจบางสวนมาใหประชาชนดแลชวตตนเองโดยตรง ภาคประชาสงคมจงเปนขบวนการทางการเมองของภาคประชาชนทมบทบาทตอบโตการใชอ านาจของรฐ และเปนกจกรรมถวงดลอทธพลการครอบง าของระบบตลาดเสรในภาคประชาสงคม

ปจจยทเกยวของกบบทบาทของภาคประชาสงคมมความเกยวของกบเงอนไขเชงโครงสรางทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง นโยบายของรฐ ปญหาของประชาธปไตยแบบตวแทน และปญหาการมสวนรวมของประชาชน ซงเปนเรองผลประโยชนของนกธรกจการเมองความเดอดรอนของประชาชน และการมส านกรวมของภาคประชาสงคมในการขบเคลอนสงคม ดงแผนภมท 1

19

แผนภมท 1 ปจจยทเกยวของกบบทบาทของภาคประชาสงคม

วธการตอส

กลาวโดยสรป บทบาทของภาคประชาสงคมในชวง 4 ทศวรรษทผานมา มบทบาทในการคมครองสทธพลเมองและสทธทางการเมอง 4 ทศทาง คอ 1) การเคลอนไหวรองทกข หรอเรยกรองใหรฐเขามาแกปญหาทไมไดรบการเหลยวแล 2) การเคลอนไหวทมงตรวจสอบกระบวนการใชอ านาจรฐ 3) การประทวงอ านาจรฐและเรยกรองใหถายโอนอ านาจทรฐเคยมมาเปนของประชาชน 4) การรวมมอเชงวพากษกบรฐ หรอความผกพนในทางสรางสรรคเพอเบยดแยงพนทในกระบวนการใชอ านาจมาเปนของประชาสงคม

ในแนวตรวจสอบการใชอ านาจรฐโดยตรงนน ในระยะแรกมกเปนการเคลอนไหวของปญญาชนสาธารณะและองคกรประชาชนในเมองมากกวาประชาชนในระดบรากหญา คนเหลานมกไมใชเจาของปญหาโดยตรง แตเคลอนไหวในลกษณะของผ ตนรทางการเมอง การตรวจสอบกระบวนการใชอ านาจของรฐเปนไปอยางกวางขวาง โดยเฉพาะอยางยงปญหาการละเมดสทธมนษยชน ซงแตกตางจากขบวนการประชาชนในชวงหลงเหตการณ 14 ตลาคม 2516 และขบวนการปฏวตทน าโดยพรรคคอมมวนสตในชวงหลงเหตการณ 6 ตลาคม 2519 จดตางทส าคญคอ การเคลอนไหวของภาคประชาสงคมเปนสวนหนงของการใชสทธทางการเมองในระบอบประชาธปไตย โดยไมมจดหมายทจะโคนอ านาจรฐทมอย หรอจดตงอ านาจรฐขนมาใหมเพอจดระเบยบสงคมใหเปนไปตามแนวคดแบบใดแบบหนง

เงอนไขเชงโครงสราง

การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง

นโยบายรฐ

ปญหาของประชาธปไตยแบบตวแทน

ปญหาการมสวนรวมของประชาชน

ผลประโยชน ความ

เดอดรอน

ส านกรวม

องคกรการเคลอนไหว

-ผน า /ทรพยากร/ความสมานฉนท-กระบวนการเรยนร/เครอขาย ฯลฯ

ผลสะเทอน การไดผลประโยชน

เฉพาะของกลม

การเปลยนแปลงเชงนโยบาย

การเปลยนความสมพนธทางอ านาจในสงคม

การจดการชวตกนเอง

ฝายตอตาน /กลมผลประโยชน

โครงสรางทางการเมอง

ขบวนการประชาสงคม

20

2.4 ลกษณะ ประเภทของประชาสงคมในสงคมไทย

ดงทไดกลาวแลววา ประชาสงคมเปนแนวคดเชงยทธศาสตร รปแบบ ลกษณะ หรอประเภทของประชาสงคมจงมอยอยางหลากหลาย การท าความเขาใจกระบวนการขบเคลอนของประชาสงคมจงมความจ าเปนตองพจารณาจากความหลากหลายของลกษณะประชาสงคม และบทบาทของภาคประชาสงคมในชวง 4 ทศวรรษทผานมา ซงอาจสรปลกษณะ ประเภทของประชาสงคมในสงคมไทย เปน 3 กลม ดงตารางท 1

ตารางท 1

ประเภทของประชาสงคมในสงคมไทย

ประเภท จดหมาย พนททางการเมอง วธการเคลอนไหว

1.ประชาสงคมแบบเบญจภาค

-การสรางจดเชอมไปสพนทภาครฐ/ธรกจ เพอใหเกดการรวมมอของภาคสวนตางๆ

-เวทความรวมมอแบบ “สมานฉนท”

-การพดคย แลกเปลยนเรยนร -การจดท าแผนแบบมสวนรวม

2.ประชาสงคมแบบเสรนยม

-การตอรองผลกดนนโยบายเพอประโยชนกลมตน

-พนท ชองทางและกลไกในระบบการเมองปกต

-การลอบบเคลอนไหวผลกดนโดยกลมผลประโยชน

3.ประชาสงคมแบบขบวนการทางสงคมใหม(New Social Movement)

-การปรบสมพนธภาพทางอ านาจในสงคมสรางและจรรโลงประชาธปไตยแบบมสวนรวม

-การสรางพลงการเคลอนไหวจากภายนอกระบบการเมอง

-กระท าการแบบถงลกถงคน (direct action)

-การทาทาย ขดขวางระบบการเมองปกต

2.5.1 ประชาสงคมคมแบบเบญจภาค

ประชาสงคมแบบเบญจภาคมทจากประสบการณการท างานขององคกรพฒนาเอกชนภายใตฐานคดของแนววฒนธรรมชมชน ซงพฒนาและเตบโตมาพรอมๆ กบองคกรพฒนาเอกชนในชวงตนทศวรรษท 2520

พนทการเมองในการขบเคลอนวาระของประชาสงคมแนวนจงอยทการสรางเวทสมานฉนท รวมกบรฐและภาคสวนตางๆ ในการด าเนนกจกรรมสาธารณะ เวทการพดคย แลกเปลยนเรยนร

21

รวมท งการผลกดนวาระผานการท างานรวมกบภาครฐผานการจดท าแผนชมชน การเขาไปใชทรพยากรขององคกรปกครองทองถนผานความรวมมอกบผมอ านาจตดสนใจเชงนโยบาย หรอการผลกดนใหวาระของชมชนเขาไปสแผนพฒนาขององคกรทองถน สถาบนหรอหนวยงานรฐ ฯลฯ ดงตวอยางกรณสภาแพทยพนบาน จงหวดเชยงราย ไดแสดงใหเหนการผลกดนเพอใหประเดนการแพทยพนบานเปนประเดนการท างานของประชาคมสขภาพเชยงราย และผลกดนประเดนการแพทยพนบานใหองคกรรฐ สถาบนการศกษารองรบในหลกสตรและแผนด าเนนการดานสขภาพของจงหวดจนกระทงท าใหวาระของตนไดเขาไปแทรกอยในโครงสรางการบรหารจดการขององคกรรฐ

2.5.2 ประชาคมแบบเสรนยม

อเนก เหลาธรรมทศน (2541) วจารณแนวคดประชาสงคมแบบชมชนนยมวา มองประชาสงคมในฐานะเปนชมชนด งเดมในชนบท และการใหคณคาสงทด ารงอยในชมชน ซงขดแยงกบประสบการณการเกดประชาสงคมในตะวนตก กลาวคอ ประชาสงคมเตบโตขนในเมอง บมเพาะส านกพลเมองผานกจกรรมทางสงคมในตลาดภายในสงคมทนนยม ประชาสงคมในแนวนยามเชนนจงหมายถงสงคมใหมทเกดขนแทนทสงคมดงเดมทผคนอยภายใตระบบความสมพนธทางสงคมลกษณะแนวตงภายใตระบบศกดนาหรอระบบอปถมภ

ประชาสงคมแบบเสรนยมจงหมายถง การรวมตวกนของผคนในลกษณะกลมองคกร หรอสมาคมภายในสงคมทจดตงขนใหม และท ากจกรรมกรรมทางสาธารณะผานการตอรอง กดดนใหรฐมนโยบายสาธารณะเพอเออประโยชนแกกลมตน พนททางการเมองจงมลกษณะของการเมองแบบกลมผลประโยชน กลมผลกดนตางๆ ดงงานของ เอนก เหลาธรรมทศน (2539) ทใหความส าคญของกลมสมาคมธรกจซงรวมตวกนและเขามามบทบาทในกระบวนการนโยบายสาธารณะผานคณะกรรมการรวมรฐ-เอกชน(กรอ.) มตเรองการกระจายอ านาจเพอถายโอนอ านาจการจดการชวตสวนรวมมายงภาคประชาสงคมในทองถนตางๆ

2.5.3 ประชาสงคมแบบขบวนการทางสงคมแบบใหม

ในบรบทของความขดแยงดานฐานทรพยากร ดน น า ปา และการปรากฏตวของการรวมตวกนของเครอขายองคกรชาวบาน เชน สมชชาคนจน สมชชาเกษตรกรรายยอย เครอขายสลม 4 ภาค รวมทงเครอขายองคกรชาวบานดานสงแวดลอม (กรณทอกาซไทยมาเลย กรณโรงไฟฟาบอนอก-บานกรด ฯลฯ) ปญหาและขอจ ากดของประชาธปไตยแบบตวแทนหรอการเมองแบบปกต ปญหาการทจรตคอรปชนและการใชอ านาจรฐโดยขาดฉนทานมตจากประชาชน และการปรากฏตวของกลมคนทมคานยม โลกชวตแบบใหมๆ ฯลฯ เหลานไดท าใหเกดการรวมตวกนของกลมคนในลกษณะทขดแยงกบรฐ ตอรองรฐ จดความสมพนธภาพรฐ-สงคม ซงมวธการเคลอนไหวตอสทางการเมอง และพนททางการเมองเพอผลกดนวาระของตนเองทแตกตางไปจากประชาสงคม 2 ประเภทแรก

22

2.5 ปญหา อปสรรค ของภาคประชาสงคม

ในบรบทของสงคมไทย เสนทางการเคลอนไหวของภาคประชาสงคมในชวง 4 ทศวรรษทผานมามไดราบรนทงนเนองจากอปสรรคส าคญ 3 ประการคอ

1) นโยบายประชานยมของรฐบาล 2) การไมยอมรบสทธของประชาชนทจะมสวนรวมในกระบวนการใชอ านาจ 3) การใชความรนแรงกบผน าการตอส ในประเดนแรก รฐบาลประกาศใชและด าเนนนโยบายชวยเหลอประชาชนชนลางในเรอง

ตางๆ ตามแนวนโยบายประชานยม เปนการเขาไปเบยดยดพนททางการเมอง ทงของภาคประชาสงคมและเครอขายการเมองภาคประชาชนอนๆ ดวยวธการดงมวลชนใหมาอยกบภาครฐและกลไกตลาด เปนการทรฐเขาไปครอบง าสงคม เปนการโดดเดยวผน าหรอกลมประชาชนทไมเหนดวยกบนโยบายรฐบาล ท าใหรฐบาลสามารถด าเนนการปดลอมทางการเมองตอขบวนการประชาชนทเคลอนไหวเรองสทธมนษยชนในการพฒนาแบบทางเลอกและสทธของประชาชนทองถนในการจดการทรพยากรไดมากขน กลาวโดยทวไปนโยบายประชานยมของรฐบาลพรรคไทยรกไทยหรอพรรคเพอไทยกลายเปนตวแปรส าคญทชวงชงประชาชนสวนหนงทนยมชมชอบนโยบายดงกลาว ซงสงผลตอการแบงแยกประชาชนออกเปนฝายทสนบสนนรฐบาล และฝายตอตานรฐบาลทไมเหนดวยกบนโยบายประชานยม ประเดนทสอง ทผานมาการเคลอนไหวของกลมประชาชนทงเพอดแลชวตตนเองและลดการครอบง าของรฐลวนตองเผชญกบแรงตานจากภาครฐ สาเหตทเปนเชนนนกเพราะผน าของรฐและชนชนน าทางการเมองไมยอมรบสทธของประชาชนทจะมสวนรวมในกระบวนการใชอ านาจ ทงนเปนเพราะกรอบความคดของชนชนน าในรฐและเจาหนาทรฐมกเหนการเรยกรองสทธของกลมประชาชนตางๆ เปนเรองผดกฎหมายหรออยนอกระบบ ประเดนทสาม ตามปกตกลมประชาชนทมปญหากบโครงการของรฐหรอไดรบผลกระทบจากการรกล าวถชวตโดยภาคธรกจเอกชนมกใหก าเนดผน าทเปนธรรมชาตซงเปนคนในทองถน แตเมอการเคลอนไหวทางการเมองภาคประชาชนเรมเขาไปเกยวของกบผลประโยชนของฝายทน รฐและฝายทนจะรวมมอกนใชความรนแรงสกดความเคลอนไหวทางการเมองภาคประชาชน ผน าการตอสในทองถนจะถกคกคาม จบกม และเขนฆา อยางไรกตาม ในทางหลกการ ยงภาคประชาสงคมมการเคลอนไหวหรอมบทบาททางการเมองมากยงขน ยอมท าใหการตอสและขดแยงกบกลมอนๆทตองการรกษาอ านาจทางการเมอง เศรษฐกจ และสงคม ทวความเขมขนมากยงขน โดยทเปนการตอสเคลอนไหวและขดแยง บนพนฐานความแตกตางดานอดมการณและการเลอกยทธศาสตรการพฒนา จงมความจ าเปนทภาคประชาสงคมจะตองสรางขบวนการทเขมแขง มยทธศาสตรทชดเจน มความเปนเอกภาพ เพอท าหนาทกลมพลงท

23

คานอ านาจกลมทน คานอ านาจสอ คานอ านาจรฐ ตลอดจนอ านาจเหนอรฐ เพอใหเกดความยตธรรมในสงคม รวมทงการกระจายผลประโยชนทงทางการเมอง เศรษฐกจ และสงคมตอภาคประชาชนมากทสด

บรรณานกรม

ภาษาไทย

จามร เชยงทอง. (2543). ววฒนาการของประชาสงคมในสงคมไทย. กรงเทพฯ : สถาบนวจยเพอการ

พฒนาประเทศไทย (TDRI)

ฉตรทพย นาถสภา. (2544) . ความเปนมาและสาระส าคญของแนวคดวฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ :

สถาบนพฒนาองคกรชมชน

ชยอนนต สมทวณช. (2541). ประชารฐกบการเปลยนแปลง. กรงเทพมหานคร : สถาบนนโยบายศกษา

ชชย ศภวงศ และ ยวด คาดการณไกล. (2541). บรรณาธการ. ประชาสงคม : ทรรศนะนกคดใน

สงคมไทย ประเวศ วะส และคนอน ๆ. กรงเทพฯ : มตชน

ชลทศ ตงเจรญ.(ม.ป.ป.). “แนวคดประชาสงคม(ทางตะวนตก) : กลมความหมายและองคประกอบ”

โครงการวจยเรอง “มาตรการกฎหมายในการเสรมสรางความเขมแขงของประชาสงคมไทย”.

สนบสนนโดยสถาบนวจยสงแวดลอมไทย

ธเนศ อาภรณสวรรณ. (2540). ประชาสงคม : พฒนาการและนยยะแหงอนาคต [จลสาร] กรงเทพฯ :

สถาบนชมชนทองถนพฒนา

ธรยทธ บญม. (2547). ประชาสงคม = Civil Society. กรงเทพฯ : ส านกพมพสายธาร

ประเวศ วะส. (2536). แนวคดและยทธศาสตรสงคมสมานภาพและวชชา. กรงเทพฯ : ส านกพมพ

โกมล คมทอง

ประเวศ วะส. (2550). เศรษฐกจพอเพยงและประชาสงคม : แนวทางพลกฟนเศรษฐกจสงคม.

กรงเทพฯ : ส านกพมพหมอชาวบาน. (พมพครงท 6 ฉบบแกไขปรบปรง)

พระไพศาล วสาโล. (2544). “พทธศาสนากบประชาสงคม” ใน พระไพศาล วสาโล, ผาสก พงษ

ไพจตร, อานนท กาญจนพนธ ประชาสงคมและวฒนธรรมชมชน กรงเทพฯ : คณะกรรมการ

ด าเนนงานฉลอง 100 ป ชาตกาล นายปรด พนมยงค รฐบรษอาวโส

ไพบลย วฒนศรธรรม. (2540). ประชาคมต าบล กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา

24

พฤฒสาณ ชมพล. (ม.ป.ป.). “แนวคดประชาสงคมในประเทศไทย” โครงการวจยเรอง “มาตรการ

กฎหมายในการเสรมสรางความเขมแขงของประชาสงคมไทย” กรงเทพฯ : สถาบนวจย

สงแวดลอมไทย

ยทธนา วรณปตกล และสพตา เรงจต. (2542). ส านกพลเมอง กรงเทพมหานคร : มลนธการเรยนรและ

พฒนาประชาสงคม

เสนห จามรก. (2550). สทธชมชนศกษา 2546-2549 : บทสงเคราะหงานวจย. กรงเทพฯ : สถาบน

ชมชนทองถนพฒนา

อนชาต พวงส าลและ กฤตยา อาชวนจกล. (2542). บรรณาธการ, ขบวนการประชาสงคมไทย : ความ

เคลอนไหวภาคพลเมอง. นครปฐม : โครงการวจยและพฒนาประชาสงคม มหาวทยาลยมหดล

อนชาต พวงส าล และ วรบรณ วสารทสกล. ( 2540). ประชาสงคม : ค า ความคดและความหมาย [จล

สาร] กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา

เอนก เหลาธรรมทศน. (2539). มองเศรษฐกจการเมองไทยผานการเคลอนไหวของสมาคมธรกจ.

กรงเทพมหานคร : ส านกพมพคบไฟ

เอนก เหลาธรรมทศน. (2546) . ประชาสงคม : ประสบการณจากการอานและสอนทจอหน ฮอปกนส /

กรงเทพฯ : ทปปง พอยท

ภาษาองกฤษ

Cohen, Jean I. and Arato, Andrew. (1992). Civil Society in Political Theory. Massachusetts : MIT

Press

Jurgen Habermas. (1994). Three Normative Model of Democracy. Article first published online :

27 Oct. 2006

Riggs, Fred W. (1996). Thailand : the modernization of a bureaucrat policy. Honolulu : East-

West Center

25

บทท 3 สามทศวรรษของขบวนการเคลอนไหวดาน

ฐานทรพยากรสงแวดลอมกบความทาทายทางยทธศาสตรในโลกาภวตน ดร.กฤษฎา บญชย*

3.1 หลกการและเหตผล

หายนะทางนเวศ ความขดแยงแยงชงทรพยากร การจดการทรพยากรอยางไมเปนธรรมไดกลายเปนปมปญหายงใหญทสดของมวลมนษยชาต ดงปรากฏจากวกฤตโลกรอนจากการพฒนาอตสาหกรรมไดสรางความปนปวนตอนเวศ และการด ารงชพของทกสรรพชวต

ขณะทความรนแรงระบบนเวศเชงโครงสรางขยายตวยงขน รฐซงเปนสถาบนหลกของสงคมหาไดท าหนาทจดสรรทรพยากรเพอประโยชนสขและเปนธรรมของประชาชน แตไดยดเอาทรพยากรของชมชนไปรวมศนยเพออ านาจและความมงคง

ชมชนทองถนหลายแหงในสงคมไทยทเผชญความทกขยากจงไดพยายามหาทางปกปองชวต ฐานทรพยากร และสงคมวฒนธรรม เปนตนวา ชาวบานทอยกบปารวมตวกนคดดานการสมปทานไม และพฒนาระบบการจดการปาชมชน ชาวประมงพนบานในภาคใตและภาคตะวนออกทเผชญกบการกวานลางทองทะเลโดยประมงพาณชยกรวมตวกนปกปองทรพยากรชายฝง ชาวบานทอยกบสายน าซงไดรบผลกระทบจากการสรางเขอน ผนน ากไดรวมตวกนปกปองสายน า เกดเปนเครอขายลมน าปกปองฟนฟสายน า เกษตรกรทเหนปญหาความเสอมโทรมนเวศและสขภาพจากเกษตรเคมไดสรรคสรางระบบเกษตรกรรมย งยนทเปนมตรกบนเวศขน เชนเดยวกบชาวบานทไดรบผลกระทบจากโครงการพฒนา เชน เขอน เหมองแร โรงไฟฟา อตสาหกรรม และอนๆ ทรวมตวกนทงในภาคชนบทและตวเมองเพอปกปองชวตและฐานทรพยากรของชมชนและสาธารณะ

โดยสรปแลว การบรหารจดการทรพยากรของไทยลมเหลวอยางนอย 4 ประการ คอ 1) รฐวางเปาหมายการจดการทรพยากรเพอเรงพฒนาเศรษฐกจเปนหลกมากกวาความย งยนทางนเวศ

ความเปนธรรมทางสงคม และความเขมแขงทางเศรษฐกจของทองถน 2) รฐผกขาดอ านาจจดการทรพยากรโดยขาดการยอมรบสทธชมชน และการมสวนรวมของ

ประชาชน สะทอนผานระบบกฎหมายทเปนอย 3) รฐมนโยบายกระตนระบบกรรมสทธปจเจกโดยใชกลไกตลาด โดยเพกเฉยการมกลไกทางสงคม

และกฎหมายก ากบเทาทควร และ

* อนกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตดานปาและทรพยากรชวภาพ

26

4) สงคมไทยถกบบดวยกระบวนการทางเศรษฐกจใหมงเนนเศรษฐกจระยะส น โดยยอมแลกกบตนทนทางสงแวดลอมและสงคม และผลกภาระตนทนเหลานใหกบคนจน คนดอยอ านาจในสงคม

ความลมเหลวเหลานไมไดเปนเพราะความไมร ผลประโยชนหรอเจตจ านงของรฐเพยงล าพง แตมปจจยเชอมโยงกบกระบวนการทนโลกาภวตน ระบบราชการทแขงตว รวมกระทงความออนแอของสงคมเอง ปจจยเหลานเชอมโยงกนอยางแยกไมออก กลายเปนหวงโซแหงความเสอม

ในภาคประชาสงคม เมอปญหาทรพยากรและสงแวดลอมรนแรงขนทกขณะ ชมชนตางๆ ไดรวมกบกลมประชาสงคมในเชงนเวศวฒนธรรมและนเวศการเมองกอรปเปนขบวนการสทธชมชนฐานทรพยากรเพอผลกดนการปฏรปโครงสรางนโยบายการจดการทรพยากรและการพฒนาทกระทบตอการด ารงอยรวมกนของชมชนและสงคม เจตนารมณสทธชมชนไดถกประกาศอยางชดเจนครงแรกจากการเคลอนไหวปาชมชนในปพ.ศ. 2532 ตามมาดวยเครอขายคดคานเขอน เครอขายลมน า เครอขายประมงพนบาน เครอขายมลภาวะอตสาหกรรม เครอขายคดคานเหมองแร เครอขายตอตานโรงไฟฟา เปนตน

ขบวนการเหลานมความกาวหนาในการศกษา การตรวจสอบปญหาความไมเปนธรรมทางนโยบาย และความรนแรงเชงโครงสรางทกระทบตอนเวศ ทรพยากร ชมชน จนกระทงสามารถผลกดนใหรฐธรรมนญปพ.ศ. 2540 รบรองสทธชมชนในการจดการทรพยากร (มาตรา 46, 56, 79 และ 290) และรฐธรรมนญป 2550 (มาตรา 66, 76 และ 290)

อยางไรกด ดวยขอจ ากดของขบวนการในการระดมทรพยากร การขาดทกษะในการสอสารสาธารณะ การขาดกลไกทางการเมอง การเปลยนแปลงเชงโครงสรางทงในเชงการเมอง (ระบบกฎหมาย การบรหาร ระบบยตธรรม) ในเชงเศรษฐกจ และในเชงสงคมจงเปนไปอยางลาชา มเพยงเทานน สถานการณทางนเวศ ทรพยากร สงแวดลอมกลบยงรนแรงขน มการละเมดสทธชมชนตอฐานทรพยากรทซบซอนขนครอบคลมทงทรพยากรบนดน ใตดน และในอากาศ พรอมไปกบปญหาความเสอมโทรมระบบนเวศ ความยากจนและความขดแยงแยงชงทรพยากรทรนแรง

ในทางการเมองขณะน มความเปนไปไดทรฐบาลจะตดลดบทบญญตวาดวยสทธชมชนบางประเดนออกไป เชน มาตรา 67 ทใหก าหนดใหโครงการทเขาขายรนแรงตองท าการประเมนผลกระทบสงแวดลอมและสขภาพโดยทชมชนมสวนรวมตลอดกระบวนการ และมสทธฟองศาลไดหากไมด าเนนการ สถานการณดงกลาวเกดขนในบรบททรฐและทนก าลงเรงรดโครงการขนาดใหญทมาจากการรวมทนขามชาตจ านวนมาก

จงจ าเปนยงทขบวนการภาคประชาสงคมไมเพยงทจะตองปกปองใหหลกการสทธชมชนในรฐธรรมนญไวเทานน แตตองพฒนาเนอหาและกลไกของรฐธรรมนญเพอพฒนาสทธชมชนตามรฐธรรมนญใหกาวหนาขนไป ทงน จะตองเรงสรางองคความร ถอดบทเรยนการใชสทธชมชนตาม

27

รฐธรรมนญ เรงเสรมความเขมแขงใหแกขบวนการเคลอนไหวสทธชมชน และสอสารเพอใหสาธารณะรบรและมสวนรวมในการพฒนาสทธชมชน

ในระดบกฎหมายลก ขบวนการภาคประชาสงคมมบทเรยนวา การผลกดนนโยบายรายทรพยากรและรายประเดนทแตละเครอขายด าเนนการ แมจะส าคญแตกไมเพยงพอทจะน าไปสการปฏรปโครงสรางการจดการทรพยากรและสงแวดลอมทงระบบได เพราะเรายงขาดจนตนาการ ชดความคด องคความรใหม และยทธศาสตรการขบเคลอนทางสงคมรวมกนทจะผลกดนใหเกดการปฏรปฐานทรพยากรและสงแวดลอมใหเกดขน

และแมทศทางขององคกรพฒนาเอกชนและประชาสงคมกลมตางๆ จะหนไปเนนงานพฒนานโยบายและเสรมความเขมแขงระดบพนท ไดแก มงสรางนโยบาย กฎกตกา ขอบญญตระดบทองถน เนองจากไมเชอมนในการก าหนดนโยบายจากสวนกลางอกตอไป แตกปฏเสธไมไดวายทธศาสตรสรางอ านาจในพนทยงเคลอนไดจ ากด กระจดกระจาย และหากจะเตบโตขนไดกยงตองมระบบ โครงสราง สถาบนระดบประเทศทเออใหเกด

จากปญหาทงหมดทกลาวมา จงมความคดรวมกนของหลายฝายทขบเคลอนนโยบายแตละดานวา ควรประสานพลงการเคลอนไหวทกระจดกระจายใหเกดพลงทวคณรวมกน จนเกดเปนเคาโครงขอเสนอทางนโยบายตอการปฏรปฐานทรพยากร สงแวดลอม และเกษตรทงระบบ และเกดคณะท างานรวมทเปนกลไกขบเคลอนนโยบาย และการหนนเสรมความเขมแขงของเครอขายใหเกดขนอยางตอเนอง

เพอใหบรรลเปาหมายดงกลาว ควรมจดเรมตนดวยการประเมนสถานการณทางนโยบาย และแนวทางการขบเคลอนทางนโยบายรวมกน เพอใหเหนความจ าเปนของการทควรจะตองมเคาโครงขอเสนอนโยบายรวมกน และรวมกนพฒนาขอเสนอทางนโยบายและกลไกทางนโยบายทครอบคลมทกประเดน และทกระดบ โดยอยบนฐานคดเรองความย งยน ความเปนธรรม ความหลากหลายชวภาพและวฒนธรรม การมสวนรวมของประชาชน การกระจายอ านาจ และระบบการจดการรวมทมชมชนทองถนเปนฐาน

พรอมกนนตองสรางหวงโซแหงการสรางสรรค ทดงพลงทางสงคมตางๆ มาหนนชวยกน ผลกใหเกดขอเสนอนโยบายสาธารณะใหมทจะปฏรปฐานทรพยากรและการผลตไดอยางจรงจง พรอมกบมยทธศาสตร และกลไกขบเคลอนนโยบาย และปฏบตการในรปแบบใหมๆ

3.2 วตถประสงค

1. เพอวเคราะหปญหาเชงนโยบายทกระทบตอสทธชมชนในการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

2. เพอประมวลพฒนาการขบเคลอนไหวของขบวนการสทธชมชนฐานทรพยากร โดยชใหเหนถงเงอนไข ปจจยการเตบโตและตกต าของขบวนการ

28

3. เพอเสนอยทธศาสตรการขบเคลอนตอขบวนการสทธชมชนฐานทรพยากร

3.3 แนวทางการศกษา 1. ประมวลขอมลจากเอกสารตางๆ ทเกยวกบปญหาเชงนโยบายทกระทบตอฐานทรพยากร

และการเคลอนไหวสทธชมชนจากฐานทรพยากร 2. สมภาษณ และจดประชมกลมยอยกบผแทนขบวนการเคลอนไหวดานทรพยากรกลม

ตางๆ อนไดแก กลมเคลอนไหวดานปาไม ทดน การจดการน า เขอน แร มลภาวะอตสาหกรรม พลงงาน สงแวดลอม และเกษตรกรรมย งยน

3. จดประชมเชงปฏบตการรวมกบคณะอนกรรมการดานสทธพลเมองและสทธทางการเมอง คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาตเพอน าเสนอรางรายงานและรบฟงขอคดเหน

3.4 ปญหาเชงโครงสรางของฐานทรพยากรและสงแวดลอม ในบทนเปนการประมวลจากเวทวเคราะหสถานการณปญหาจากตวแทนเครอขายทรพยากรและสงแวดลอมในแตละดาน และผนวกกบบทวเคราะหของผศกษา โดยมเนอหาดงตอไปน

3.4.1 สถานการณระดบโลกและภมภาค สถานการณเชงผลกระทบ

„ การขยายตวบรรษทขามชาต แยงชง ผกขาด ในทศทางของระบบทนนยมเสร โดยมกลมประเทศมหาอ านาจทางเศรษฐกจ เชน สหรฐอเมรกา ยโรป ญปน จน และอนๆ ท าหนาทผลกดน สนบสนน และย งมองคกรบรหารจดการระดบโลกไดแก องคกรการคาโลก ธนาคารโลก กองทนการเงนระหวางประเทศ ทท าหนาทวางกฏตกาการคา การสงเสรมการลงทน คอยสนบสนน

„ การผลกภาระสงแวดลอมขามพรมแดน อนเปนผลจากระบบทนนยมขามพรมแดน เปดพนทกลมทนเขาไปตกตวงทรพยากรและผลกภาระผลกระทบสงแวดลอม โดยผลกระทบทเกดขนไมไดจ ากดแครฐชาตใดชาตหนง แตเปนผลกระทบรวมกนระดบโลก เชน ภาวะโลกรอน

สถานการณสนบสนน „ สถานการณปญหาสงแวดลอมของโลกโดยเฉพาะวกฤตโลกรอน ทเปนตนเหตของปญหาภย

พบต และการพงทลายของระบบนเวศ ท าใหทวทงโลกไมสามารถปฏเสธความส าคญของปญหาได

29

„ การเตบโตของขบวนการสเขยวระดบโลก และระดบทองถน เชน การพฒนาทย งยน เศรษฐกจสเขยว ยทธศาสตรคารบอนต า การเตรยมตงองคกรสหประชาชาตสงแวดลอมเทยบเทาWTO

Wolfgang Sachs1 นกคดทฤษฎและนกวชาการดานนเวศวทยาและการพฒนาชาวเยอรมน วเคราะหพฒนาการปญหาเชงโครงสรางสงแวดลอมโลกวา เดมทในประวตศาสตรอารยธรรมโลก ดนแดนแวนแควนตางๆ มอ านาจและความเจรญคอนขางเทาเทยมกน ทวาราวป ค.ศ.1800 อารยธรรมยโร-แอตแลนตก โดยเฉพาะองกฤษ กกลบเรองรงพงขนเปนศนยกลางอ านาจโลก เพราะสามารถขดคนเอาเชอเพลงฟอสซลในรปถานหนจากใตดนขนมาใช และยงสามารถขยายอาณานคมไปยงดนแดนเขตแควนอนทวโลก เขายดครองก ากบควบคมพนททางภมศาสตรอนกวางไพศาลของโลกไวได

ระบบทนนยมบนฐานพลงงานฟอสซลไดสรางแบบอยางมาตรฐานการครองชพแบบยโรปทบรโภคทรพยากรลางผลาญ และแบบแผนดงกลาวไดครอบง าจนตนาการของชาวโลก ดงนนทงโลกตะวนตกและตะวนออกตางกมงใชทรพยากรบนฐานเชอเพลงฟอสซล จนเกนขดจ ากดของระบบนเวศโลก ปญหาดงกลาวสงผลตอการเมองอยางรนแรง เพราะเกดสภาวะเหลอมล าทางอ านาจ เมอทรพยากรมจ ากด แตคนมอ านาจเขาถงทรพยากรอยางมงคง ขณะทคนไรอ านาจซงเปนคนสวนใหญกลบถกกดกนไมใหเขาถงทรพยากร

บทสรปทส าคญของ Sachs กคอ โลกเราจะมความเปนธรรมได ตองธ ารงรกษาไวซงระบบนเวศวทยา เพราะยงนเวศวกฤต ทรพยากรเสอมโทรม คนยากจน คนดอยอ านาจจะไดรบผลกระทบทรนแรงจากปญหาสงแวดลอมมากกวาคนมอ านาจทสามารถเขาถงและผกขาดทรพยากรไวได

ทางออกของปญหานน Sachs เสนอวา ทางเลอกเชงยทธศาสตรแบบท 2 วาบรรดาประเทศอตสาหกรรมทเจรญแลวตองลดการใชทรพยากรฟอสซลลงใหเหลอเพยง 1 ใน 10 ของทเคยใชอยตอนนภายในเวลา 40 ปขางหนา

สวนประเทศก าลงพฒนาและดอยพฒนาซงเคยยากจนขนแคนล าบากขาดแคลนในชวง 200 ปทผานมานน จ าตองเปดโอกาสใหพวกเขาเพมการใชทรพยากรฟอสซลขน เพอหดชองวางกบซกโลกเหนอใหแคบลงจนสามารถบรรจบกบมาตรฐานการครองชพและแบบวถ ชวตของประเทศอตสาหกรรมทคอยๆ หดลดตดทอนลงมาได ดวยเหตผลเรองศกดศร ความเปนธรรม มฉะนนประเทศอยางจน อนเดย บราซล ฯลฯ กจะไมยอมรบเปาหมายหรอแนวทางการรกษาระบบนเวศและสงแวดลอมทแมจะดย งยนแตไมเปนธรรม จนเปาหมายดงกลาวไมบรรลผล

1 ประมวลจาก เกษยร เตชะพระ (2554) ยทธศาสตรเศรษฐกจการเมองเพอฝาวกฤตสงแวดลอม จะซายตองเขยว, วนท 28 มกราคม พ.ศ. 2554, http://www.matichon.co.th/news_detail.php?newsid=1296213411&grpid=no&catid=02, เขาถงวนท 24 เมษายน 2556

30

ดวยเหตนเราจงตองเรมตนวเคราะหปญหาดวยสภาพความเปนจรงอนเหลอมล าทางเศรษฐกจ และยนยนหลกการปรบลดสภาวะเหลอมล าดวยการลดทอนระบบ แบบแผนการใชทรพยากรทลางผลาญของกลมคนมอ านาจลง และกระจายทรพยากรใหแกคนดอยอ านาจ สภาวะความเปนธรรมจะน ามาสความย งยนของนเวศและสงแวดลอมดวย

จงมาสบทสรปวา หากจะสรางความเปนธรรมตองสรางความย งยนของระบบนเวศและสงแวดลอม และหากจะรกษาสงแวดลอมไวใหไดกตองใสใจตอการจดสรรทรพยากรใหสงคมทกระดบใหเกดความเทาเทยมและเปนธรรม

Sachs มขอเสนอตอทศทางเศรษฐกจโลกดงนคอ 1)ท าใหเศรษฐกจหนไปใชวตถนอยลง (dematerialized or light economy) โดยจะตองหาทาง

พฒนาเทคโนโลยทจะสรางมลคาเพมและโภคทรพยโดยใชพลงงาน, วสด, หนาดน, น า ฯลฯ ในระดบทต าลงมาก

2)ท าใหเศรษฐกจเปนแบบหมนเวยนทดแทนได (regenerative economy) โดยเชอมกระแสอตสาหกรรมเขากบกระแสสงแวดลอม พฒนาพลงการผลตโดยไมท าลายธรรมชาตลง

3)สรางเศรษฐกจสายกลางหรอพอเพยง (moderation) ด าเนนวถชวตและแบบแผนการบรโภค รวมทงสรางเศรษฐกจทมสมรรถนะในระดบกลางๆ ไมใหญโตหรอฟมเฟอย ยอมลดทอนอตราความเรว ความสะดวกสบายทเกนความจ าเปน หากจะใหรอยเทานเวศวทยาของเราเลกลง รอยเทาเศรษฐกจของเรากจ าตองเลกลงไปดวย

3.4.2 สถานการณในประเทศไทย สถานการณในประเทศไทยกเปนภาพยอของสถานการณโลก เพราะเศรษฐกจของไทยเขาสระบบทนนยมเสรแบบเตมตว ดวยการเปดเสรการคา การลงทน การแปลงทรพยากรสาธารณะใหเปนเอกชน แตขณะเดยวกน สงคมไทยมเงอนไขส าคญอกประการคอ รฐรวมศนยอ านาจทรพยากร อนท าใหปญหาทรพยากรและสงแวดลอมไทยเปนปญหาความขดแยงทซบซอนระหวางรฐกบชาวบานทไดรบผลกระทบ และกลมทนกบชาวบานโดยตรง

สถานการณเชงผลกระทบ2 ฐานทรพยากร สงแวดลอม ปจจยการผลตเสอม ถกท าลาย ประสทธภาพการผลตต า ขาดการ

สงเสรม ระบบเศรษฐกจถกผกขาดโดยกลมทน แตกระนนภาคเกษตรยงเปนภาคทมเศรษฐกจไดเปรยบเชงเปรยบเทยบ เพราะไมขาดดลการคา (แตถกอ าพรางวาไมมฐานะทางเศรษฐกจเมอเทยบกบอตสาหกรรมทขาดดลการคากวามาก เศรษฐกจการบรโภคอาหารยงสง ท าใหบรรษทยกษใหญการเกษตรเตบโต)

บรรษทขามชาตผกขาดทรพยากร ปจจยการผลต ตลาดเพมขน

2

ดรายละเอยดพฒนาการปญหาทรพยากรและสงแวดลอมของสงคมไทยทเชอมโยงกบสถานการณโลก จากตารางภาคผนวก

31

รฐยงผกขาดทรพยากร และปลอยปละละเลยการจดการทรพยากรของประชาชนใหมประสทธภาพ ท าใหเกดความขดแยง แยงชงทรพยากรมากขน

กระแสการตอสอยระหวางการพทกษวถชมชนทองถนกบการพฒนาใหม ซงเดมเปนเนนเรองการทองเทยว แตปจจบนถกรกเพมจากอตสาหกรรมหนกและพฒนาพลงงาน

ภาคเกษตร ถกลดความส าคญ (แตในทางกลบกนกลบเปนภาคทไดดลการคามากกวาอตสาหกรรม)

ขาดการวางแผนการท างานเชงรก เชน ยงท างานเรอง Green Consumer นอย ยงไมไดพฒนาเครองมอใหมๆ เชน ภาษสงแวดลอม การประเมนยทธศาสตรสงแวดลอม (SEA)

โครงการขนาดใหญมแผนใชทรพยากรเกนขดจ ากดพนท โครงการจดการทรพยากรหรอการปองกนแกไขปญหาของรฐกลบยงท าใหปญหาหนกขน

เชน ระบบการจดการน า สงคมไทยขาดจนตภาพ ในประเดน เปาหมายของการอยรวมกนอยางย งยน วสยทศนหรอ

จนตภาพทางสงคมเกยวกบระบบอาหาร สถานการณสนบสนน หนวยงานรฐบางหนวยเรมปรบการจดการทรพยากรองครวมมากขน เชน สวนปาชมชน กรม

ปาไม การเกดหนอออนในประเดนการจดการหลายประเดน เชน การจดการทรพยากรแบบองครวม

เรองดน น า ปา การจดการพนท กลมอาชพ องคกรชมชน สวสดการของชมชน จงหวดจดการตนเอง เขตภมนเวศ

ชมชนกลมเปาหมายเรมจดการอยางเปนองครวม เชอมเปนเครอขาย และเชอมโยงกบอปท.

สรป ปญหาทรพยากรและสงแวดลอมไทยเปนปญหาเชงโครงสรางทสมพนธกบระบบเศรษฐกจของโลกและของประเทศโดยตรง กลไกระบบทนนยมเสรซงหมายรวมทงกลมทนขามชาต ทนชาต และรฐเปนทงพลงผลกดน และเปนตวกระท าการลางผลาญฐานทรพยากร แปลงทรพยากรเปนสนคา ผกขาดประโยชน กดกนประชาชนไมใหการเขาถงทรพยากร และผลกภาระตนทน ปญหาสงแวดลอมใหแกสงคม ซงคนดอยอ านาจจะไดรบผลกระทบทรนแรงในเชงเปรยบเทยบเพราะขาดอ านาจตอรอง เหมอนดงขอวเคราะหของ Sachs ทท าใหเหนวา ปญหานเวศสงแวดลอม คอปญหาใจกลางของความไมเปนธรรมทางการเมองและสงคม การจะสกบปญหาความไมเปนธรรมจงตองปกปองนเวศ ฐานทรพยากรเพอยงใหคนยากจน ดอยอ านาจเขาถงทรพยากรดวย

32

ในทางกลบกนการจะปกปองนเวศไวได กไมสามารถละเลยปญหาความไมเปนธรรมไดเชนกน เพราะภายใตบรรยากาศความไมเปนธรรมในดานนเวศ เศรษฐกจ สงคม เราไมสามารถจะเรยกรองใหผคนมารวมปกปองนเวศโดยไมเปลยนแปลงโครงสรางทไมเปนธรรมได เพราะเทากบวาเรายงใหผคนยอมจ านนอยในโครงสรางทไมเปนธรรมตอไป การปกปองนเวศและฐานทรพยากรตองใชมตความเปนธรรมเชงนเวศ ดวยการลดทอนการผกขาดทรพยากร การใชทรพยากรลางผลาญ ของกลมคนทมอ านาจซงผกขาดทรพยากรสวนใหญไวลง และกระจายทรพยากรใหกลมคนดอยอ านาจ เสรมสรางสทธชมชนตอฐานทรพยากร พรอมๆ ไปกบการ จนน ามาสจดสมดลของความเปนธรรมในการใชทรพยากร ดวยเหตนเอง การออกแบบระบบการบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอมอยางย งยนและเปนธรรมจะบรรลได กตองออกแบบระบบเศรษฐกจทย งยนดงท Sachs เสนอ พรอมกบออกแบบระบบการเมองทกระจายอ านาจใหเกดความเปนธรรม 3.5 ประมวลขบวนการเคลอนไหวฐานทรพยากรและสงแวดลอมและเกษตรของไทย

3.5.1 พฒนาการขบวนการสงแวดลอมไทย ขบวนการเคลอนไหวดานทรพยากรและสงแวดลอมของไทยเกดขนจากกลมองคกรประชาสงคมหลากหลาย ทงกลมชนชนสง กลมคนชนกลางหวกาวหนา กลมทองถน โดยแตละกลมกมยทธศาสตรทงทรวมและแตกตางกนไปตามต าแหนงแหงทและสถานะอ านาจการตอรองทางสงคมของตน

ยคกอนพฒนาสมยใหม (2400-2500) ทงทจรงปญหาการท าลายทรพยากรธรรมชาต และความขดแยงดานทรพยากรเรมมมาตงแตยคการเปดการคาตางชาต ในชวงสนธสญญาเบาวรง (2398) สมยรชกาลท 4 มาสการปฏรปการปกครองสมยรชกาลท 5 ทรวบอ านาจการจดการทรพยากรจากมณฑลตางๆ เขาสสวนกลาง และใชระบบการบรหารจดการทรพยากรเชงพาณชยสมยใหม ภายใตค าแนะน าของชาตตะวนตกมาบรหารจดการทรพยากร เชน การกอตงหนวยราชการทรวมศนยจดการทรพยากรแตละประเภท การตรากฎหมายทใหอ านาจรฐสวนกลางผกขาดทรพยากรอยางเตมท และการสงเสรมใชประโยชนจากทรพยากรเชงพาณชย และสงเสรมการเกษตรแผนใหมอยางกวางขวาง แตในชวงเวลานนความตองการบรโภคทรพยากร ยงจ ากด เทคโนโลยและพลงการผลตยงไมกาวหนา ประกอบกบทรพยากรธรรมชาตของไทยยงอดมสมบรณจงท าใหการท าลายทรพยากรไมเปนปญหาสาธารณะเทาใดนก อกทงในชวงเวลาดงกลาวเปนระบบปกครองสมบรณาญาสทธราชย ไมมภาคประชาสงคมเกดขน ปญหาตางๆ จงไมปะทขนมา สรปไดวา ในยคนเปนการวางระบบโครงสรางการจดการทรพยากรแบบทนนยม เรมโดยการตงหนวยงานเฉพาะดานทมาดแลทรพยากรแตละประเภท โดยมผเชยวชาญตางประเทศมาวางรากฐาน

33

ความร และกฎหมายให ตามาดวยการออกกฎหมายจ าแนกกรรมสทธทรพยากรของรฐและเอกชนอยางชดเจน ขณะทสทธชมชนตอฐานทรพยากรรวมไมปรากฏในกฎหมายดงกลาว

ยครงอรณการพฒนาสมยใหม (2500-2530) กลาวอกนยหนง ยครงอรณของการพฒนาสมยใหม กคอจดเรมตนทนนยมไทย อนเปนทงแรงผลกดนประเทศทนนยมเสรทสอดประสานกบความตองการสงสมความมงคงจากทรพยากรของชนชนน าของไทย ขณะนนคอ รฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชต รปธรรมกคอ การจดท าแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาต ป 2504 ทมธนาคารโลกมาใหค าปรกษา แผนฯ ดงกลาวน ามาสการเรงรดจดท าโครงสรางพนฐานเพอพฒนาขดความสามารถการผลต เชน การสรางระบบชลประทานขนาดใหญ การตดถนน การผลตพลงงานไฟฟา การพฒนาเกษตรแผนใหมตามแนวปฏวตเขยว (สงเสรมขาวพนธใหม และกอตงธนาคารเกษตรและสหกรณการเกษตร เพอสงเสรมเกษตรแผนใหมในป 2509) พรอมกนนยงไดปลดลอกขอจ ากดการขยายตวของทนนยม เชน การออกค าสงคณะปฏวต 2503 ยกเลกการจ ากดการถอถครองทดนทก าหนดไวในประมวลกฎหมายทดน 2497 และยงไดสงเสรมการครอบครองทรพยากรและการผลตของกลมทนขนาดใหญ จดกาวกระโดดครงส าคญเกดขน ประเทศไทยคนพบกาชธรรมชาตและน ามนในอาวไทยในราวป 2516 เปนแรงผลกดนใหไทยไทยสงสมพลงการผลตกาวหนาสามารถเปลยนนโยบายจากการผลตเพอทดแทนการน าเขา เปนการผลตสงออก และประจวบกบทญปนประสบวกฤตการเงนในเวลาตอมาจนยายฐานการผลตมาในเอเชยอาคเนยโดยเฉพาะอยางยงประเทศไทย ดวยเหตนเองจงเกดการขยายตวอตสาหกรรมอยางกวางขวาง แผนพฒนาเศรษฐกจชายฝงทะเลตะวนออก (Eastern Seaboard) และกอตงการนคมแหงประเทศไทยในป 2522 จดท านโยบายปาไมแหงชาต 2528 เพอสงเสรมการปลกไมเชงพาณชย แผนยอยๆ เหลานประกอบกนเปนแผนชาต ในแผนพฒนาเศรษฐกจฉบบท 5 ป 2525-2529 จงเนนการกระจายความเจรญส ภมภาค ซงในอกดานหนงก คอ การท าลายทรพยากรธรรมชาตและปญหาสงแวดลอมกเรมขยายตวกระทบกบประชาชนในวงกวางมากขน

กลาวอยางยนยอ ประเดนปญหาดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมเรมเปนประเดนสาธารณะตงแตครงทชมรมนยมไพรสมาคม น าโดย นพ.บญสง เลขะกล ซงเปนกลมคณะชนชนสงทนยมการลาสตวปามาตลอด กลมดงกลาวกลบมาเหนความส าคญของการรกษาสตวปาและปาไมไว หลงจากทเรมเหนการสมปทานไมจนกระทบตอนเวศ จงไดโนมนาว ผลกดนใหรฐบาลจอมพลสฤษด ธนะรชต ตราพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา 2503 และพระราชบญญตอทยานแหงชาต 2504 กฎหมายสองฉบบนใหอ านาจรฐประกาศเขตรกษาพนธสตวปาและเขตอทยานแหงชาต โดยทกรมปาไมมอ านาจเบดเสรจในการควบคมดแลพนทดงกลาวเพอการอนรกษอยางเขมงวด อยางไรกตาม การผลกดนดงกลาวด าเนนโดยกลมชนชนสงทใชกระบวนการโนมนาวภายในกบรฐบาล ประชาชนสวนใหญไมไดรบรแตอยางใด การตนตวของประชาชนในการอนรกษสงแวดลอมโดยเฉพาะประเดนปาไม เรมเกดจากเหตการณเฮลคอปเตอรของนายทหาร ชนชนสงทไป

34

ลาสตวปาในทงใหญนเรศวรตกในป 2516 จนท าใหประชาชนวพากษวจารณอยางกวางขวาง อนทจรงประเดนในการวพากษวจารณไมไดเปนเรองการคดคานลาสตวปาในตวเอง แตเปนความไมพอใจอ านาจรฐบาลเผดจการทหารมายาวนาน เหตการณดงกลาวเปนตวสะทอนการลแกอ านาจของชนชนสง และน ามาสเหตการณ 14 ตลาคม 2516 ในเวลาตอมา

ยคเตบโตประชาธปไตยและทนนยมหลง 14 ตค.2516 เหตการณ 14 ตค.16 นบเปนจดเปลยนทงในเชงกระแสการเมองประชาธปไตย การกอรปขบวนการประชาสงคม และความสนใจปญหาความไมเปนธรรมทางสงคมทใหน าหนกไปทภาคชนบท และแรงงานในภาคอตสาหกรรมฐานะพนททไมไดรบความเปนธรรม ทงโดยกอนหนานกไดมการกอตงองคกรพฒนาเอกชนทส าคญกคอ มลนธบรณะชนบทแหงประเทศไทย (บชท.) โดยอาจารยปวย องภากรณ จงท าใหเกดกระแสการท างานพฒนาชนบทโดยภาคประชาสงคมซงกคอองคกรพฒนาเอกชน กระแสการตนตวทางการเมองทเลงเขมทศไปทชนบท กอใหเกดการรวมตวของชาวนาชาวรไรทประสบปญหาทดน กอตวเปนสหพนธชาวนาชาวไรแหงประเทศไทยในป 2517 เพอเรยกรองปญหาชาวนา โดยมปญหาทดนเปนปญหาส าคญ แรงผลกดนดงกลาวท าใหรฐบาลสญญา ธรรมศกด ออกพระราชบญญตปฏรปทดนเพอเกษตรกรรม และพระราชบญญตควบคมคาเชานา ป 2518 พรอมกน นบไดวาสหพนธชาวนาชาวไรฯ เปนขบวนการมวลชนรากหญาแรกสดทผลกดนในเรองการจดสรรทรพยากรระดบนโยบาย แตเมอเกดการเปลยนแปลงทางการเมองหลงเหตการณ 6 ตลาคม 2519 กลมอนรกษนยมมบทบาทน า ท าใหภาคประชาสงคมหดตวลง กลมเคลอนไหวดานทรพยากร อยางสหพนธชาวนาชาวไรฯ กยตบทบาทลงโดยปรยาย ในดานองคกรพฒนาเอกชน หลงจากนโยบาย 66/23 ทเปดโอกาสใหนกศกษา ปญญาชนทหนรฐเขาปาไปรวมกบพรรคคอมมวนสตกลบมาเปนผรวมพฒนาชาตไทย องคกรพฒนาเอกชนทท างานในชนบทกขยายตวมากขน โดยในชวงดงกลาวใดรบเงนสนบสนนจากหนวยงานการพฒนาจากตางประเทศทเขามาในบรรยากาศสงครามเยน โดยมงหวงสงเสรมการพฒนา อดรอยรว ชองโหวทรฐไปไมถง ในอกทางหนงเพอไมใหขบวนการคอมมวนสตในอนโดจนแผมาครอบคลมไทยได องคกรพฒนาเอกชนในชวงนนท างานจากปญหาพนฐานของชมชน ไมไดเจาะจงเปนประเดน และยงไมไดมบทบาทวพากษวจารณนโยบายกระแสหลก หรอมบทบาทเสนอทศทางการพฒนาทางเลอกแตอยางใด

กลาวโดยสรป ยคนรฐเรงรฐพฒนาโครงสรางพนฐาน และน าเขาเทคโนโลยใหมเพอปฏรประบบการใชทรพยากรและการผลตใหเขมขนขน พรอมกบตงหนวยงานสงเสรมนวตกรรมใหมใหเปนทยอมรบแกประชาชน จดเปลยนอยทวกฤตการณน ามนของโลก ในป 2518 และความขดแยงทางการเมองในยคสงครามเยน เกดแรงสนบสนนใหรฐไทยเปลยนนโยบายจากการผลตเพอทดแทนการน าเขา มาเปนการผลตเพอสงออก โดยมตางประเทศ คอ ญปนทเกดวกฤตการเงนจนตองยายฐานการผลตมาประเทศไทย องพฒนาเอกชนเรมเกดขนในยคนโดยนกศกษา ปญญาชนทสนใจปญหาชนบท

35

แตการท างานขององคกรพฒนาเอกชนยงเปนการเตมเตมสวนทการพฒนาของรฐไปไมถง หรอเปนสวนขยายของรฐ ยงไมไดพฒนาเปาหมายหรอแนวทางทแตกตางหรอขดแยงกบรฐและทนนยมเทาใดนก

องคกรพฒนาเอกชนไดรวมตวกนเปนเครอขาย เกดเปนคณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชน (กป.อพช.)ในป 2528 และในชวงเวลาหลงนนนกพฒนาเอกชนทท างานชมชน กไดศกษาปญหาความลมเหลวของเกษตรแผนใหม จนเกดแนวทางเกษตรทางเลอกทเนนการผลตพงตนเอง ใชเทคโนโลยทเหมาะสมเกอกลธรรมชาต เรมจากสงเสรมเกษตรรายยอย เกดผน าทางปญญาเกษตรทองถนหรอ “ปราชญชาวบาน” และพฒนาเปนกลม ส าหรบนกพฒนาเองกรวมตวเปนเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกในราวป 2529-2532

ยคการพฒนาทนเสรกบการเตบโตของปญหาและขบวนการสงแวดลอม (2530-2540) ยคนรฐไทยเรงรฐนาวาเขาสทนนยมเสรอยางเตมตว เรมจากนโยบายรฐบาลชาตชาย ชณหะวณ ทใชนโยบายเปลยนสนามรบเปนสนามการคา เปดเสรการคา การเงน การลงทนตอเนอง โดยจนตนาการประเทศไทยดจดงบรรษทอตสาหกรรมทเนนการผลตและการคาก าไรสงสด เงนทนตางชาตหลงไหลเขามาลงทน รฐเองกเรงรดกอสรางโครงสรางพนฐาน เชน การสรางเขอนผลตไฟฟา สงเสรมกลมทนใชทรพยากร โดยใหสมปทานน ามน เหมองแร และอนๆ สงเสรมอตสาหกรรม ขณะทรฐไทยเรงพลงเศรษฐกจเตมท ในระดบโลกปญหาเศรษฐกจไดท าลายทรพยากรและสงแวดลอมทวโลก เกดปญหาสงแวดลอมทกมมของโลก ประเดนสงแวดลอมไดกลายเปนประเดนทางการเมองทงในและระหวางประเทศ จนท าใหเกดการประชมสดยอดสงแวดลอมโลกในป 2535 และเปนจดก าเนดแนวคดการพฒนาอยางย งยนในฐานะเปนขอตกลงระหวางประเทศขนมา สถานการณดงกลาวไดสงเสรมใหขบวนการสงแวดลอมและการพฒนาทย งยนเตบโตขน ในประเทศไทย จดปะทครงแรกเกดขนจากเหตจลาจลทภเกตในป 2529 เมอชาวบานรวมตวกนไปเผาโรงงานแรแทนทาลม เพราะเกรงผลกระทบสงแวดลอม ตามมาดวยการคดคานของกลมสงแวดลอมไดแก โครงการฟนฟชวตและธรรมชาต มลนธคมครองสตวปาและพรรณพชแหงประเทศไทย รวมกบประชาชนทองถน ในนามกลมอนรกษกาญจน และกลมนกศกษา คอ คณะกรรมการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสภาพแวดลอม (คอทส.) 16 สถาบน ตลอดจนนกวชาการตางๆ รวมกนตอตานเขอนน าโจนทจะสรางกลางใจเขตรกษาพนธสตวปาทงใหญนเรศวรในป 2531 คขนานไปกบการชาวบานในภาคตางๆ เรมทนไมใหกบผลกระทบจากการสมปทานปาไม ไดลกขนมาคดคานสมปทานไม ประจวบกบเกดอทกภยครงใหญทอ าเภอกระทน จงหวดนครศรธรรมราชอนมสาเหตจากการตดไมท าลายปาของบรษทท าไมจนสามารถกดดนใหรฐบาลยกเลกสมปทานไมทวประเทศในปลายป 2531

36

กระแสสงแวดลอมมาเตบโตกาวกระโดดในป 2533 จากเหตการณทสบ นาคะเสถยร หวหนาเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขงฆาตวตายเพอประทวงการตดไมของกลมอทธพลเถอน จนมาสการจดเวทสงแวดลอมระดบชาตครงแรกในป 2533 และจดตอเนองมา ในชวงเวลาน ขบวนการสงแวดลอมไดเรมกอตวแยกเปนประเดน ในดานปาไม หลงจากทผลกดนใหยกเลกสมปทานไมส าเรจ ชาวบานทปกปกรกษาปา รวมกบองคกรพฒนาเอกชนระดบนโยบาย ไดแก โครงการฟนฟชวตและธรรมชาต และองคกรพฒนาเอกชนในภาคเหนอและอสาน และนกวชาการศกษาและน าเสนอนโยบายจดการปาในรปแบบ “ปาชมชน” โดยเสนอเปนรางพระราชบญญตปาชมชนฉบบประชาชนเปนครงแรกในป 2536 ซงนบเปนครงแรกทประชาชนคดรางกฎหมายขนเอง และเปนจดเรมตนของแนวคดสทธชมชนบนฐานทรพยากรธรรมชาต การตอสเรองปาและทดนในเขตปายงคงปะทตอเนอง เมอรฐบาลเรมโครงการจดสรรทท ากนใหแกราษฎรผยากไรในเขตปาสงวนเสอมโทรม (คจก.) ในป 2534 โดยเปนโครงการมงอพยพชาวบานในพนทปาสงวนในภาคอสานออกมาเพอตองการพนทดงกลาวไปปลกไมยคาลปตส เหตการณดงกลาวชาวบานโดยการสนบสนนจากองคกรพฒนาเอกชนเดนขบวนครงใหญเพอคดคานโครงการ นบเปนประวตศาสตรหนาแรกของการเมองบนทองถนน จนตอมากมสมชชาชาวนาชาวไรอสาน ในป 2535 ทเรยกรองปญหาทกดานของเกษตรกรอสาน สวนในภาคเหนอก าลงเจอปญหาหนก เมอกรมปาไมหลงจากสญเสยอ านาจและผลประโยชนจากสมปทานไม กเรมนโยบายประกาศเขตปาอนรกษเพอสงวนพนทอ านาจของตนไว ท าใหเกดการประกาศเขตปาอนรกษครอบทบพนทชมชนจ านวนมาก ชาวบานโดยเฉพาะกลมชาตพนธบนทสง เชน คนกะเหรยง กไดรวมตวกนเครอขายกลมเกษตรกรรมภาคเหนอ (คกน.) ในป 2538 เพอผลกดนการแกปญหาเขตปาอนรกษทบพนทชมชน และผลกดนกฎหมายปาชมชน ในดานทดนทอยนอกเขตปา แมจะมปญหาทดน เชน เกษตรกรสญเสยทดน การกวานซอทดน การกระจกตวทดนจะรนแรงตอเนอง แตกไมไดมการรวมตวเปนขบวนการเคลอนไหวทชดเจนนก ท าใหไมเกดแรงขบเคลอนเชงนโยบาย ในทางทะเล เมอการประมงพาณชยโดยเรออวนลาก อวนรนไดจบปลาเกอบหมดทองทะเล จงไดรกเขามาแนวชายฝง กระทบตอฐานทรพยากรชายฝงอนเปนแหลงหากนของชาวประมงพนบาน จงเกดการรวมตวกนเปนสมาพนธประมงพนบานภาคใตทงฝงอาวไทยและอนดามนในป 2536 ในดานปญหาสงแวดลอมจากภาคอตสาหกรรม หลงจากปญหาแทนทาลมเมอป 2529 กมาเกดเหตการณสารเคมททาเรอคลองเตยระเบดในป 2534 บวกกบปญหามลภาวะอตสาหกรรมในภาคตะวนออกทเรมขยายตว ท าใหเกดกลมศกษาปญหาสงแวดลอม พฒนามาเปนมลนธบรณะนเวศ และเกดเครอขายทองถนทตอสกบปญหาดงกลาว ปญหาสงแวดลอมเหลานเปนแรงผลกดนใหรฐบาลในสมยอานนท ปนยารชน ตองตราพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอม 2535 สงผลใหเกดการจดตงหนวยราชการดานสงแวดลอมโดยตรง และมการก าหนดกรอบใหโครงการขนาดใหญ

37

ตองท าการประเมนผลกระทบสงแวดลอม (EIA) แตในชวงเวลาตอมาไมนานปญหาสงแวดลอมกยงปะทะตอไป เมอโรงงานผลตกระดาษฟนกซปลอยน าเสยลงแมน าพอง ขอนแกนจนปลายตายตลอดล าน า ในป 2536 นบจากนนปญหามลภาวะอตสาหกรรมกยงรนแรงมากขน ในดานเขอนและการจดการน า หลงจากกลมสงแวดลอมสามารถคดคานเขอนน าโจนไดส าเรจในป 2531 การไฟฟาฝายผลตแหงประเทศไทย (กฟผ.) กไดเรมโครงการเขอนปากมล และเขอนแกงกรงในชวงเวลาตอมา กลมสงแวดลอม น าโดยโครงการฟนฟชวตและธรรมชาตกไดสนบสนนจดตงชาวบานเพอคดคานการสราง และเรยกรองการแกไขผลกระทบทเกดขน กรณเขอนปากมลแมจะเปนเขอนเลกๆ ไมมประสทธภาพ ไมคมคาตอการลงทน แตกไดกลายเปนศกตอสยดเยอยาวนาน เพราะศกแหงศกดศรท กฟผ.จะไมยอมเพลยงพล าตอองคกรสงแวดลอมเชน เขอนน าโจนอกตอไป การตอสยงไดยดเยอมาถงปจจบน จดก าเนดการตอสเขอนปากมลไดสงผลใหเกดขบวนการประชาชนขนาดใหญ เกดเปนสมชชาคนจนอนเปนเครอขายชาวบานทไดรบผลกระทบจากนโยบายและโครงการขนาดใหญทกประเภททกระทบตอฐานทรพยากรและคณภาพชวตคนจนในป 2538

อยางไรกตาม จากจดเรมตนการตอสเขอนปากมล ปญหาขดแยงเรองเขอนกยงไมจบสน รฐไดพยายามผลกดนโครงการเขอนอนๆ โดยในป 2532 ขณะทการชลมนเรองเขอนปากมลเพงจะเรมกอเคา รฐบาลชาตชายกอนมตโครงการจดการน าขนาดใหญในภาคอสานคอ โขง-ช-มล หลายเขอนไดสรางผลกระทบตอชาวบานในเวลาตอมา เชน เขอนราษไศล เขอนหวนา และอนๆ อกมาก ในภาคเหนอ รฐกเรงด าเนนโครงการเชน เขอนแกงเสอเตน จงหวดแพร ภายใตชดโครงการผนน า กก-อง-ยม-นาน ทก าลงด าเนนควบคกบโครงการผนน าเมย-สาละวน และในภาคกลางกมเขอนแมวงก นครสวรรค เขอนเหวนรก ในจงหวดนครนายก (ตอมาเปนเขอนขนดาน) เขอนปาสกชลศทธ ในภาคใตกมโครงการพฒนาพนทลมน าปากพนงอนเนองมาจากพระราชด าร หรอเขอนปากพนง ทด าเนนการในชวงป 2537-2538

จากเขอนสเรองพลงงาน ทผานมารฐโดย กฟผ. เนนไปทโครงการสรางเขอนผลตไฟฟา แตเมอถกประชาชนตอตานกเรมพฒนาหาพลงงานอนๆ มากขน ในป 2536 รฐบาลชวน หลกภยอนมตโครงการทอกาซไทย-พมา ซงสงผลกระทบตอปาและกลมชาตพนธตามแนวชายแดน องคกรสงแวดลอมและองคกรสทธมนษยชนไดออกมาคดคานแตไมประสบความส าเรจ และในราวป 2539 รฐบาลกด าเนนการผลกดนโครงการโรงไฟฟาทบอนอกและบานกรด จงหวดประจวบครขนธ ท าใหชาวบานในพนทเรมรวมตวกนคดคานในเวลาตอมา ขณะเดยวกนในดานเกษตรกรรม ปญหาหลกกคอ เกษตรกรรายยอยจ านวนมากลมเหลวกบระบบเกษตรแผนใหมทใชเทคโนโลยการผลตสงผลกระทบตอธรรมชาต เชน ปยเคม สารเคมก าจดศตรพช การกลนพนธกรรมพนบานดวยพนธพชสงเสรมซงเปนพนธทไมสามารถขยายผลได ท าใหเกษตรกรเสยคาใชจายอยางหนก ขณะทการรเรมเกษตรอนทรย เกษตรย งยนกลบไมไดรบการสงเสรม ปญหาดงกลาวเปนปญหาเรอรง แตจดขบเคลอนนโยบายของภาคประชาชนครงส าคญมาจากการ

38

คดคานไมใหรฐใหสตยาบนอนสญญาวาดวยความหลากหลายทางชวภาพ เนองจากมบางประเดนของอนสญญาฯ ทมปญหา โดยเฉพาะการเปดทางใหกลมทนขามชาตเขาถงและผกขาดทรพยากรพนธกรรมของทองถนอนเปนฐานส าคญของระบบเกษตรได เครอขายเกษตรทางเลอกจงรวมกบภาคตางๆ กอรปเปน “คณะท างานสทธภมปญญาไทย” (ตอมาภายหลงไดพฒนาเปนมลนธชววถ) ในป 2538 เพอตรวจสอบปญหาขอตกลงระหวางประเทศทละเมดสทธเกษตรกรดานพนธกรรม และไดตรวจสอบขอตกลงการเกษตร และทรพยสนทางปญญาขององคกรการคาโลก (WTO) (จนตอมารวมกบเครอขายผบรโภคและอนๆ สรางเปนกลมตดตามตรวจสอบขอตกลงการคาเสร (FTA Watch) ในป 2547 พรอมกนนนยงไดรวมกบภาคดานตางๆ ผลกดนพระราชบญญตพนธพช และพระราชบญญตภมปญญาการแพทยแผนไทย จนส าเรจในป 2542 ในอกดานหนงเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกยงเขารวมกบสมชชาคนจนในป 2539 ผลกดนใหรฐสนบสนนงบประมาณจดท าโครงการน ารองเกษตรทางเลอกแกเกษตรกรในภมภาคตางๆ ทศทางการขบเคลอนนโยบายของขบวนการทรพยากรและเกษตรไดมาบรรจบกนในพนทการเคลอนไหวรวม คอ สมชชาคนจน ซงกลายเปนศนยกลางทดงดดเอานกวชาการ นกเคลอนไหวทางสงคม นกผลกดนนโยบายจากภาคองคกรพฒนาเอกชนมารวมกบเครอขายชาวบานผลกดนนโยบายตอรฐ นอกจากนในอกระนาบหนงองคกรพฒนาเอกชนน าโดย กป.อพช.กไดมบทบาทส าคญในการผลกดนแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8 (2540-2545) และรวมผลกดนแนวคดสทธชมชนตอฐานทรพยากรไวในรฐธรรมนญ 2540 ในมาตรา 46, 56

กลาวโดยสรปในชวงนเปนชวงขยายตวเศรษฐกจทนนยมอตสาหกรรมเพอการสงออก ผลของการเรงรดการใชทรพยากรเพอการผลตสงออกในบรบทของการกาวสทนนยมเสรอยางเตมตวในยคน ท าใหเกดความขดแยงดานทรพยากรระหวางรฐกบประชาชนมากยงขน องคกรพฒนาเอกชนทท างานสนบสนนชาวบานเรมเหนปญหาของการพฒนากระแสหลก จากทเคยท างานเปนสวนเตมเตมของรฐ กไดพฒนาแนวทางเลอกตางๆ ทเนนไปทการสรางความเขมแขงของชมชน พรอมไปกบตดตามตราจสอบคดคานนโยบาย โครงการพฒนาทสงผลกระทบตอสงแวดลอมและประชาชน โดยมรปธรรมคอมขอเสนอทางนโยบาย กฎหมายในลกษณะคขนานกบกฎหมายรฐ เชน พ.ร.บ.ปาชมชน และผลกดนแผนฯ 8 และรฐธรรมนญ 2540 ในมาตราสทธชมชน โดยทงนไดเกดขบวนการประชาชนขนาดใหญ คอ สมชชาคนจน โดยมองคกรพฒนาเอกชนเขาไปเปนทปรกษา และพฒนายทธวธ “การเมองบนทองถนน”

ยครฐเขมแขง ประชานยม (2540-2549) ในป 2540 เปนจดเปลยนการเมองและเศรษฐกจครงใหญ คอ เกดวกฤตเศรษฐกจป 2540 ทกระทบตอประชาชนทกระดบ โดยเฉพาะคนยากจนในชนบท และเกดรฐธรรมนญป 2540 ทสรางให

39

เกดรฐบาลทเขมแขงพรอมกบการรบรองสทธประชาชนในรปแบบตางๆ รวมทงสทธชมชน และมองคกรอสระเพอการตรวจสอบ ถวงดลรฐ การปรบโครงสรางเศรษฐกจในชวงวกฤตโดย กองทนการเงนระหวางประเทศ (IMF) ไดสรางแรงตงเครยดใหกบภาคสงคมอยางมาก โดยเฉพาะนโยบายการเปดการคาเสร การแปรรปกจการและทรพยากรสาธารณะใหเปนของเอกชน และอนๆ ในหวงเวลาดงกลาวท าใหขบวนการองคกรพฒนาเอกชนไดเหนวาอ านาจทกระทบตอฐานทรพยากรและละเมดสทธประชาชนไมไดมแตรฐ แตยงทนขามชาตทเขามาในหลากหลายรป กระแสความตนตวเรองโลกาภวตนในแงผลกระทบจงเกดสงมาก ขบวนการฐานทรพยากร เกษตร และอนๆ จงรวมมอกนเคลอนไหว เชน ตรวจสอบผลกระทบจากขอตกลงของการประชมสหประชาชาตวาดวยการคาและการพฒนา (UNCTAD) ในป 2542 คดคานการแปรรปทรพยากรสาธารณะตามเงอนไขปรบโครงสรางเศรษฐกจของธนาคารพฒนาเอเชย (ADB) ในป 2543 ในดานความสมพนธกบรฐ เมอเกดรฐบาลทกษณ ในป 2543 รฐบาลไดตอบรบขอเสนอขององคกรพฒนาเอกชนหลายประการในระยะแรก เชน การผลกดนรางพรบ.ปาชมชนในรฐสภา และอนๆ นอกจากนการเกดขนขององคกรอสระ เชน สภาทปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ป 2543 คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต ป 2544 กไดสรางพนทใหกบองคกรพฒนาเอกชนในการตรวจสอบนโยบายและโครงการของรฐ จดเปลยนส าคญอยทป 2545 เมอรฐบาลตดสนใจเดนหนาโครงการทอกาซไทย-มาเลเซย โดยไมฟงเสยงคดคานจากองคกรพฒนาเอกชน และเกดเหตปะทะระหวางชาวบานทมาชมนมกบเจาหนาทรฐ ในอกดานหนงรฐบาลกตดสนใจทจะเลอกขางตามการไฟฟาฝายผลตแหงประเทศไทย (กฟผ.) ใหปดเขอนปากมล และเกดเหตปะทะระหวางชาวบานกบเจาหนาทรฐขน สวนรางพรบ.ปาชมชน รฐบาลกไมสนใจทจะผลกดน ซงราง พ.ร.บ. กตกไปในทายทสด (ในป 2551 เมอศาลรฐธรรมนญตดสนใจวาการพจารณาของรฐสภาทใหผานรางกฎหมายนนไมครบองคประชม) และทส าคญยงกวานนกคอ รฐบาลทกษณตดสนใจด าเนนการแปรรปรฐสาหกจทถอครองทรพยากรสาธารณะตางๆ เชน การปโตรเลยมแหงประเทศไทย (ปตท.) กฟผ. และอนๆ ท าใหความสมพนธระหวางองคกรพฒนาเอกชนกบรฐบาลถงจดแตกหก และรวมขบไลรฐบาลในเวลาตอมา แตกระนนกตาม ในยคน กไดเกดการเคลอนไหวของขบวนการฐานทรพยากรทงขบวนการเดม และขบวนการใหมๆ เกดขน ในป 2544 ชาวบานจงหวดอดรธานทไดรบผลกระทบจากโครงการเหมองแรโปแตช กไดรวมตวกนคดคานโครงการ ในภาคเหนอ หลงจากทสมชชาคนจนเรมออนพลงลง กไดเกดสหพนธเกษตรกรภาคเหนอ (สกน.) ในป 2545 ทมบทบาทเรยกรองการแกปญหาทดน หนสน ราคาพชผล และอนๆ ตอรฐ เกดสมชชาชนเผาแหงประเทศไทยทเรยกรองสทธกลมชาตพนธทงในเรองฐานทรพยากร สทธพลเมอง และอนๆ ขณะทกลมเดม เชน เครอขายปาชมชนกยงขยายพนท

40

สรางความเขมแขงการจดการปาในระดบพนท เชนเดยวกบเครอขายเกษตรกรรมทางเลอก และอนๆ กยงด าเนนตอไป กลาวโดยสรป จดเปลยนส าคญของยคนไดแก วกฤตเศรษฐกจ ท าใหกลมทนเชน ทนการเงน ทนเทคโนโลย กระโดดเขามาถออ านาจรฐ พรอมกบการปรบโครงสรางเพอกาวสทนนยมเสรใหม เชน การแปรรปฐานทรพยากร และกจการสาธารณะ ในทางการเมองเกดรฐธรรมนญ 2540 ทเปดพนทใหกบภาคประชาสงคมมสวนรวมในนโยบายรฐผานองคกรอสระ แตในทางกลบกนกสรางใหเกดรฐบาลทเขมแขง สามารถกระชบอ านาจจนองคกรตรวจสอบตางๆ ท างานไมได อกทงนโยบายประชานยมไดท าใหมตการพฒนาแนวพงตนเองถกมองขาม ประชาชนสนใจการพงรฐบาลเปนหลก จดแตกหกระหวางองคกรพฒนาเอกชนกบรฐบาลเกดขนในป 2545 ทรฐบาลใชก าลงปราบปรามผชมนมคดคานโครงการทอกาซทจะนะ และชาวบานปากมล

ยคความแตกแยกทางการเมอง กบพนทหดแคบของภาคประชาสงคมและขบวนการฐานทรพยากร (2549-ปจจบน) การรฐประหารป 2549 ไดกลายจดหกเหทางการเมองครงส าคญ เปนการขดแยงระหวางพลงทางการเมองขวหนงทตองการสรางการมสวนรวมและตรวจสอบอ านาจรฐโดยประชาชนผานองคกรอสระ กบพลงทางการเมองขวหลกทตองการกระชบอ านาจอยทประชาธปไตยตวแทนผานพรรคการเมอง การเมองสองขางพงเปาไปทการเปลยนแปลงเชงโครงสรางระดบบน โดยไมสนใจการเพมคณภาพประชาธปไตยทางตรงผานการกระจายอ านาจ การมสวนรวมของประชาชน และสทธชมชนผานรปธรรมปญหาในชวตประจ าวนทเกดขนดวยเหตนพนทการขบเคลอนทางนโยบายและสงคมของขบวนการฯ จงหดแคบ ในดานทศทางการพฒนา ตงแตรฐบาลทกษณเปนตนมาไดเสนอนโยบายประชานยมทจดสรรทรพยากรตรงไปทชาวบานเพอแกปญหาระยะสน ขอเสนอดงกลาวยงไดสรางบทบาทใหรฐรวมศนยแกปญหาและก าหนดการพฒนาทกอยาง แนวทางการพฒนาแบบพงตนเอง และการเรยกรองการกระจายอ านาจ หรอแบงอ านาจใหชมชนทองถนจดการทรพยากรและชวตของตนเองทองคกรพฒนาเอกชนสนบสนนซงเรยกรองความมวนยและความสามารถในการบรหารจดการของชมชนจงไมไดความใสใจ แตกระนนกตามดวยปญหาสงแวดลอม ทรพยากร เกษตรทยงเดนไปในทศทางทมปญหา กยงท าใหการเคลอนไหวของขบวนการด าเนนตอไปในหลายรปแบบ ในดานขบวนการปาชมชน แมกฎหมายปาชมชนจะตกไปในป 2551 เครอขายปาชมชนกไดสรางรปธรรมการจดการปาชมชนระดบพนท บางพนทกสามารถผลกดนใหองคการบรหารสวนต าบล (อบต.) ออกเปนขอบญญตต าบลเรองการจดการปาชมชนออกมา ในดานทดน เกดเครอขายปฏรปทดนแหงประเทศไทยในป 2550 ผลกดนเรองการกระจายการถอครองทดน โฉนดชมชน ภาษทดนอตรากาวหนา กองทนธนาคารทดน และอนๆ และเกดขบวนการ

41

ประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม (P MOVE) ทมรปแบบรวมตวของกลมปญหาตางๆ คลายสมชชาคนจน โดยท าการเรยกรองนโยบายปฏรปทดนเปนหลกในป 2554 ในดานปญหามลภาวะอตสาหกรรม กลมสงแวดลอมภาคตะวนออกยนศาลปกครองระงบ 76 โครงการในนคมอตสาหกรรมมาบตาพด ในป 2552 ท าใหเกดการผลกดนนโยบายตามมาตรา 67 ของรฐธรรมนญ 2550 รฐสรางหลกเกณฑการประเมนผลกระทบสงแวดลอมและสขภาพ ประเภทโครงการรนแรงทตองท าการประเมนผลกระทบ และมระเบยบส านกนายกรฐมนตรจดต งคณะกรรมการองคการอสระดานสงแวดลอม ในป 2553 และเตรยมผลกดนใหเปนพระราชบญญตองคการอสระสงแวดลอม และพระราชบญญตแกไข พ.ร.บ.สงแวดลอม ประเดนผลกระทบจากการท าเหมองแร กไดประเดนสาธารณะทท าใหเกดการรวมตวของชาวบานทองถน องคกรพฒนาเอกชน เกดเปนเครอขายเจาของแรแหงประเทศไทยในป 2554 ทคดคานนโยบาย และโครงการทกระทบจากการท าเหมองแร ในทองถนกเกดกลมสงแวดลอมและการพฒนาตางๆ เชน เครอขายเปลยนตะวนออก อนเกดจากการรวมตวของกลมทองถนทประสบปญหาดานทรพยากร สงแวดลอม และการพฒนา ในป 2554 ในอกทางหนงเกดองคกรตามรฐธรรมนญขนมาใหม คอ คณะกรรมการปฏรปกฎหมาย (คปก.) เพอท าหนาทศกษาและเสนอกฎหมายทควรตองปฏรปตามรฐธรรมนญ ซงองคกรพฒนาเอกชนดานสงแวดลอมและอนๆ กเขามามสวนรวมในการปฏรปกฎหมาย กลาวโดยภาพรวมภายหลงเกดรฐประหาร บรรยากาศการเมองแตกแยกและพงเปาไปทการเมองระดบบนท าใหพนทการเมองแบบองคกรพฒนาเอกชนทเนนไปทการเมองของการพฒนาหดหายไป พรอมๆ กบแหลงทนทสนบสนนองคกรพฒนาเอกชนกลดลง ขบวนการประชาชนตางๆ ทมองคกรพฒนาเอกชนเปน “กระดกสนหลง” (ท าหนาทจดตง สนบสนนงบประมาณ สนบสนนขอมล และเชอมตอกบกลไกรฐ) กปรบลดบทบาทเปนเครอขายระดบทองถน ภาค เครอขายระดบชาตแมจะมอยแตกไมมบทบาททางการเมองเทาเดม

ขบวนการทรพยากร สงแวดลอม และเกษตร เกดขนในสายธารการเตบโตขององคกรพฒนาเอกชน และภาคประชาสงคมโดยรวม เรมแรกเปนกลมเลกท างานพนทในฐานะเปนสวนเตมเตมของรฐ จนเมอทศวรรษ 2530 นโยบายและโครงการรฐในภาวะเศรษฐกจทนนยมเสรขยายตว สรางผลกระทบตอสงแวดลอมและประชาชนอยางกวางขวางจงไดเกดการรวมตวเปนเครอขาย เชน เครอขายเกษตรกรรมทางเลอก เครอขายปาชมชน เครอขายสงแวดลอม และอนๆ กาวสทศวรรษ 2540 แมขบวนการจะสามารถผลกดนโครงสรางทางกฎหมายนโยบายระดบชาตได เชน แผนพฒนาฯ และรฐธรรมนญ แตในภาวะวกฤตเศรษฐกจทกระทบตอชวตประชาชน และเมอเกดรฐบาลเขมแขงดวยนโยบายประชานยมทตอบสนองวกฤตเศรษฐกจของประชาชน ท าใหทศทางการพฒนาแนวพงตนเองลดบทบาทลง พรอมกบการเมองทตรวจสอบนโยบายรฐเชงวพากษกลดบทบาทลงดวย และเมอรฐบาลกระโจนเขาสทนนยมเสร สนบสนนโครงการขนาดใหญ แปรรปทรพยากรสาธารณะ ท าใหขบวนการ

42

แตกหกกบรฐบาล ชดเชอมทางการเมองหายไป จนเขาสรฐประหาร 2549 การเมองกลายเปนเรองการตอสทางการเมองเพอกลมอ านาจระดบบน ปญหาพนฐานของประชาชนในดานทรพยากรและสงแวดลอมจงถกเกบไว “ใตพรม”

เมอส ารวจการเคลอนไหวของขบวนการตางๆ พบวา การผลกดนนโยบายรายทรพยากรและรายประเดนทแตละเครอขายด าเนนการ แมจะส าคญแตกไมเพยงพอทจะน าไปสการปฏรปโครงสรางการจดการทรพยากรและสงแวดลอม และเกษตรทงระบบได เพราะยงขาดจนตนาการ ชดความคด องคความรใหม และยทธศาสตรการขบเคลอนทางสงคมรวมกนทจะผลกดนใหเกดการปฏรปฐานทรพยากรและสงแวดลอมใหเกดขน (กระบวนการปฏรปตางๆ เชน สมชชาปฏรป สมชชาสขภาพ และอนๆ ทหลายฝายสรางขนกยงไมมขอเสนอทมพลง และขาดฐานสนบสนนจากประชาชน)

แมทศทางขององคกรพฒนาเอกชนและประชาสงคมกลมตางๆ จะหนไปเนนงานพฒนานโยบายและเสรมความเขมแขงระดบพนท ไดแก มงสรางนโยบาย กฎกตกา ขอบญญตระดบทองถน เนองจากไมเชอมนในการก าหนดนโยบายจากสวนกลางอกตอไป แตกปฏเสธไมไดวายทธศาสตรสรางอ านาจในพนทยงเคลอนไดจ ากด กระจดกระจาย และหากจะเตบโตขนไดกยงตองมระบบ โครงสราง สถาบนระดบประเทศทเออใหเกด (ลองเปรยบเทยบกบขบวนการสขภาพ ทมทงองคกรระดบชาตทเปนอสระหรอกงอสระ เชน องคกรสนบสนนทน (สสส.) สถาบนวชาการ (สวรส, สช. ฯลฯ) องคกรผลกดนนโยบาย (คสช., ฯลฯ) ทสนบสนนการเคลอนไหวของขบวนการใหเตบโตขนได)

ความไมกาวหนาในการขบเคลอนนโยบาย สวนหนงมาจากความไมพรอมของขบวนการแตละขบวนซงตางกมขอจ ากดทงในเรอง การพฒนาองคความร การรณรงคสาธารณะ การสรางผน า การบรหารจดการเครอขาย การระดมทรพยากร การลอบบ และอนๆ ทตองการหนนเสรมพลงกนใหมากขน

ในอกดานหนงบทบาททางสงคมและการเมองของขบวนการกดถดถอยลง เนองจากขาดความชดเจนในเชงเปาหมาย ยทธศาสตร และขาดกระบวนการเชงรกเพอแลกเปลยนเรยนรกบสาธารณะอยางกวางขวางและตอเนองในสถานการณปญหาทรพยากรและสงแวดลอมและเกษตรในเชงระบบ ซงแตละขบวนทเคลอนไหวอยกท าไดเฉพาะในประเดนของตนเอง

จากปญหาทงหมดทกลาวมา จงมความคดรวมกนของหลายฝายทขบเคลอนนโยบายแตละดานวา ควรประสานพลงการเคลอนไหวทกระจดกระจายใหเกดพลงทวคณรวมกน จนเกดเปนเคาโครงขอเสนอทางนโยบายตอการปฏรปฐานทรพยากร สงแวดลอม และเกษตรทงระบบ

โครงสรางและความสมพนธของขบวนการ

กอตวเปนเครอขายเฉพาะประเดนอยางหลวมๆ เชน เครอขายปาชมชน เครอขายน าและเขอน เครอขายเหมองแร เครอขายผลกระทบสงแวดลอมจากอตสาหกรรม โรงไฟฟา

43

ชวงป 2531-2547 มโครงการฟนฟชวตและธรรมชาต เปนองคกรประสานการขบเคลอนทางนโยบายและสนบสนนวชาการเพอการตรวจสอบนโยบายในทกเรอง เกดเปนเครอขายทรพยากรฯ (ยงมกลมยอยรายประเดน) ในชวงป 2536 เปนตน

ภายหลงการยตบทบาทของโครงการฟนฟฯ ในป 2548 กไมมกลไกประสานการขบเคลอนเชงนโยบายรวมกน คงเหลอแตเครอขายเฉพาะประเดน เกดองคกรเฉพาะทาง

เกดขบวนการฐานทรพยากรและสงแวดลอมทองถน ซงไมไดมองคกรพฒนาเอกชนเปน “กระดกสนหลง” (แตยงเปนกองหนน) เชน เครอขายเพอนตะวนออก กลมคดคานโรงไฟฟา ทาเรอ อตสาหกรรม ฯลฯ ท างานเชงพนทแตกไมไดเคลอนไหวทางการเมองระดบชาต

มกลไกแบบทางการเกดขน เชน สมชชาองคกรเอกชนดานสงแวดลอม เครอขายสงแวดลอมไทย แตมบทบาทในทางการเมองจ ากด เพราะไมสามารถสรางประเดน พนท และการเคลอนไหวสาธารณะได

ประเดนวเคราะห

จดแขงตอนเรมตนของขบวนทรพยากรและสงแวดลอม คอ การตรวจสอบผลกระทบโครงการ และโยงใหเหนเคาโครงนโยบายทเปนปญหา สรางใหเปนประเดนสาธารณะ (โดยไมจ าเปนวากระทบตอคนชายขอบ) มกลมคนหลากหลายเขารวม เชน นกวชาการเฉพาะทาง ขาราชการกาวหนา คนชนกลางในเมองและทองถนหวกาวหนา ขอเดนของยทธศาสตรดงกลาวคอ มความแหลมคม ฉบไว เปนตวของตวเอง แตขอออนกคอ พลงหนนจากประชาชนทองถนมาไมทน

ตอมาขบวนการฯ เนนหนกไปทกลมคนชายขอบและวางเปานโยบายไปทการพฒนาขอเสนอทางนโยบายระดบชาต (ซงตองใชทรพยากร เวลา และโอกาสทางนโยบายทพรอม) โดยเนนไปทการจดตงเครอขายชาวบานเชงประเดน เชงภมภาค และระดบชาต โดยไปเปน “พเลยง” “ทปรกษา” “กองเลขา” “กลไกสนบสนนทน” และอนๆ ท าใหมพลงขบเคลอนทางสงคมสงในชวงหนง

แตขอออนคอ ขาดความฉบไว ยดหยนในการตรวจสอบนโยบาย หากเปนปญหาทางนโยบายทอยในระดบบน (เพราะตองรอชาวบานพรอม ตองใหเจาของปญหาพด ฯลฯ) องคกรพฒนาเอกชนกลายเปน “เงา” ไมแสดงบทบาทของตนเองอยางเปนเอกเทศ (มกถกสงคมวจารณวาพดแทนชาวบาน) ทอาจเปดประเดนตางจากชาวบาน

44

องคกรพฒนาเอกชนเรมสญเสยบทบาทเชงรกทางยทธศาสตรในการเปดประเดนสาธารณะ การตรวจสอบนโยบาย โครงการในระดบกวาง (นกวชาการสาธารณะทแมมความรไมลมลกกลบมบทบาทชน าทางสงคมมากกวา)

การวางเปาหมายทการพฒนาขอเสนอและผลกดนนโยบายโดยทขาดความสกงอมเพยงพอ เชน เรงรางขอเสนอนโยบาย โดยทสงคมยงไมไดเขาใจปญหา และเหนทางเลอกทางนโยบายตางๆ (แมการเสนอพรบ.ปาชมชนจะท าครบกระบวนการ แตยงไมถงขนเหนเคาโครงการปฏรปปาและฐานทรพยากรทงระบบ)

ยทธศาสตรการสอสารสาธารณะมขอจ ากด เนนน าเสนอในภาพปญหาทซบซอนทมฐานจากคนชายขอบ ขาดยทธศาสตรและนวตกรรมทจะดงพลงสงคมสวนอนๆ มารวมขบเคลอน (แบบทองคกรพฒนาเอกชนไมจ าเปนตองเปนศนยกลางการเคลอนไหว)

ภายในขบวนการ ขาดบคลากรทมความรอยางหลากหลาย (ท าเรองทรพยากรและสงแวดลอม แตไมมองคกรพฒนาเอกชนทศกษาดานนเวศ ภมศาสตร เศรษฐศาสตร วทยาศาสตรสงแวดลอม ฯลฯ) สวนใหญมนกพฒนาสงคม นกกฎหมาย

เมอลมเหลวผลกดนนโยบายระดบชาต ไมสามารถขบเคลอนผานองคกรอสระ แตในระดบทองถน กไมสามารถเชอมตอกบ อปท. และกลไกรฐทองถนไดมากนก ท าใหขาดพนท และกลไกทางนโยบาย

ขณะทปญหาเรองทรพยากร และสงแวดลอมขยายตวรนแรง ผไดรบผลกระทบเปนวงกวาง (ทงคนชนบทและเมอง) ขบวนการทรพยากรและสวล.กลบหดตว แตกกระจาย ไมมพลง พนทในการเมองสงแวดลอมระดบชาตอกตอไป เหลอแตรฐทยงมบทบาทชน า และด ารงความเปนองคกรหลกในการสรางปญหาและสรางภาพการจดการปญหาตอไป

ผลสะเทอนการขบเคลอนของขบวนการดานทรพยากรและสงแวดลอมตอการเสรมสรางสถานะสทธชมชน

การผลกดนนโยบาย 1. การเคลอนไหวของขบวนการปาชมชนและฐานทรพยากร และสงแวดลอม น าไปสการ

บรรจหลกการสทธชมชนตอฐานทรพายกรไวในรฐธรรมนญ ป 40 (ม.46,56,290 ) และ 50 (ม.65,66,290) ซงเปนครงแรกในประวตศาสตรกฎหมายสมยใหมของไทยทยอมรบสทธชมชน

2. ผลกดนใหมระเบยบส านกนายกรฐมนตรวาดวยโฉนดชมชน 2553, พระราชกฤษฎกาจดตงสถาบนการบรหารจดการธนาคารทดน (องคการมหาชน) พ.ศ. 2554

3. รวมกบนกวชาการผลกดนใหมพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอม 2535 โดยเกดเครองมอใหม คอ การประเมนผลกระทบสงแวดลอม (EIA)

45

4. พฒนาระบบประเมนผลกระทบสงแวดลอมและสขภาพ (E-HIA) การก าหนดหลกเกณฑประเภทโครงการรนแรง และระเบยบส านกนายกรฐมนตรวาดวยองคการอสระดานสงแวดลอมและสขภาพ ตามรฐธรรมนญ ม.67

กลไกการขบเคลอนนโยบาย 1. ใชการเคลอนไหวสาธารณะ เชน การสรางรปธรรมในพนท การตอสปกปองฐาน

ทรพยากรในพนท การผลตความรเผยแพร การชมนมเรยกรอง

2. ใชกรอบกฎหมายทเปด เชน การเขาชอเสนอรางกฎหมายฉบบประชาชน

3. ใชกลไกทางกฎหมายเพอการตรวจสอบ เชน การฟองรองศาลปกครอง ในกรณมาบตาพด

4. เขาไปสวนหนงในกลไกของรฐ เชน คณะศกษายกรางกฎหมายสงแวดลอม

5. เขาไปเปนสวนหนงในกลไกอสระ เชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สภาทปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต คณะกรรมการปฏรปกฎหมาย เปนตน

ผลสะเทอนทางสงคม 1. ขบวนการปาชมชน สามารถผลกดนใหสงคมรบร และบางสวนยอมรบแนวคดเรอง “คน

กบปา” และ “ปาชมชน” ภาครฐและสงคมบางสวนตอบรบ เชน เกดภาควชาวนศาสตรชมชน ในคณะวนศาสตร เกดมลนธรางวลลกโลกสเขยว สนบสนนโดย ปตท.

2. ขบวนการคดคานเขอน ท าใหแผนการสรางเขอนขนาดใหญในประเทศไทยตองชะลอลง (ยกเวนเขอนปาสกฯ เขอนขนดานฯ ทเปนโครงการพระราชด าร) หนวยงานเขอนดานผลตไฟฟา คอ กฟผ.ตองหนไปสนบสนนการสรางเขอนในประเทศเพอนบาน จนกระทงเกดปญหาน าทวมป 2554 ท าใหโครงการสรางเขอน เชน แกงเสอเตน แมวงก ถกรอฟนกลบมา

3. ขบวนการสงแวดลอมดานมลภาวะอตสาหกรรม สามารถตรวจสอบระบบและกระบวนการประเมนผลกระทบสงแวดลอมทขาดธรรมาภบาล จนสงคมเรมใหความส าคญตอเรอง องคความร การมสวนรวมรวมของประชาชน (ทไดรบผลกระทบ) ทงกอน ระหวาง และหลงโครงการ

ประเมนผลการขบเคลอนทางนโยบายและสงคม 1. ขบวนการฯ สามารถผลกดนหลกการสทธชมชนไวในรฐธรรมนญ ได แตไมสามารถ

ผลกดนกฎหมายลกในระดบ พรบ.ได ท าใหกลไกของรฐทควบคมทรพยากรไมยอมรบ

46

ขณะทฝายการเมองกไมเขาใจและไมสนบสนนแนวคดสทธชมชน ท าใหรฐไมไดระบบรองรบและคมครองสทธชมชน

2. จากโครงสรางปญหาทท าใหเกดความขดแยงระหวางกลไกรฐกบชาวบาน ขบวนการฯ มชองวางกบกลไกรฐ ท าใหไมเกดกระบวนการเชอมประสานนโยบาย การผลกดนนโยบายใชวธการผลกดนระดบการเมองโดยตดขามกลไกสวนราชการ เมอฝายการเมองไมไดสนบสนนท าใหไมมจดเชอมตอทางนโยบาย หลายครงแมเจรจาระดบการเมองไดแตในขนปฏบตจะสะดดอยทกลไกรฐ

3. ขบวนการฯ ใชฐานการขบเคลอนจากประชาชนทไดรบผลกระทบทางตรง ซงเชน ชมชนในเขตปา ชมชนทไดรบผลกระทบจากเขอน โครงการพฒนา ฯลฯ โดยน าเสนอในแงสทธและความเปนธรรมทมตอผเดอดรอน แตขบวนการยงไมสามารถสรางประเดนสาธารณะใหใหญ กวาง หลากหลายพอ ผานชองทางสอทางสงคมใหมๆ ใหสาธารณชนในวงกวางเขาใจและยอมรบได เมอฐานประชาชนผไดรบผลกระทบหรอผสรางแนวทางเลอกยงไมใหญพอ ขณะทสาธารณชนไมเขาใจการเคลอนไหว จงไมเกดพลงขบเคลอนทมากพอส าหรบการเปลยนแปลงได

4. การเคลอนไหวกรณเขอนแมวงกน าโดยมลนธสบฯ นบเปนปรากฏการณทนาวเคราะห คอ

มทนทางสงคมเดม คอ บทบาทของสบ นาคะเสถยร ทกลายเปน Idol ของการอนรกษสตวปาและปาไม โดยมการตอกย าอยางตอเนอง

การสรางความเปนสถาบนทนาเชอถอในสถานการณปญหาวงกวาง เชน บทบาทของศศนในการวเคราะหปญหาน าทวม 54 จนเปนทยอมรบในวงกวาง (เทยบไดกบกรณของคณสาร อองสมหวง และวฑรย เลยนจ ารญ)

ชคณคาความส าคญของปา สตวปา เพอตอสกบโครงการเขอน (จ ากดขอบเขตทชดเจน ไมขยายกลายเปนประเดนขดแยงทางการเมอง เชน การไลรฐบาล ไลนกการเมองฯลฯ)

เนนการสอสารกบสงคมวงกวาง คนรนใหม ผานสอออนไลน เชน youtube, facebook, line และอนๆ

การออกแบบกจกรรมทสรางการมสวนรวมของสาธารณะ เชน การเดนเทาจากแมวงกสกรงเทพฯ

47

บรรยากาศทางการเมองเปด เพราะสงคมสวนมากเรมไมพอใจกบนโยบายของรฐบาลทผดพลาด ขาดการรบฟงความคดเหนของประชาชน และทาทของรฐบาลทไมสนใจเสยงคดคาน

ขอทาทายคอ ในปญหาน าทวมสงผลกระทบในวงกวาง จงไมแนวาประเดนเรองสตวปาจะเอาชนะเรองการแกปญหาน าทวมได จ าเปนตองมประเดนอนๆ ทแขงแรงเสรม เชน ความไรประสทธภาพในการแกปญหาน าทวมของเขอน ปญหาขาดธรรมาภบาลของกระบวนการ E-HIA และการมทางออกของการจดการปญหาน า (ทวม แลง) ทมน าหนกมากขน

ผลการขบเคลอนของขบวนการดานเกษตรและความมนคงอาหาร การขบเคลอนนโยบาย 1. ผลกดนใหบรรจการสงเสรมเกษตรกรรมย งยนไวใน แผนฯ 8 เกดโครงการน ารอง

เกษตรกรรมย งยนทเปนแผนปฏบตการ โดยหลกการเรองเกษตรย งยนไดอยในแผนชาตตอเนองมาถง แผนฯ 11

2. ผลกดนใหเกดส านกงานมาตรฐานเกษตรอนทรย (มกท.) ในป 2538 3. ผลกดนใหเกดคณะกรรมการพฒนาเกษตรอนทรยแหงชาตไดแตงตงคณะอนกรรมการ

จดท ายทธศาสตรการพฒนาเกษตรอนทรยแหงชาต พ.ศ. 2556 ‟ 2559 4. ผลกดนใหหลกการเรองความมนคงอาหารบนฐานทรพยากร และความมนคงเกษตรกร

รายยอยบรรจไวในแผนยทธศาสตรอาหารแหงชาต 5. แกไขเปลยนแปลง/ยต ความตกลงระหวางประเทศเพอไมใหเกดผลกระทบตอฐาน

ทรพยากรชวภาพ เชน เพมเตมรฐธรรมนญใหบรรจหลกการเรอง ความตกลงการคาเสรตองผานความเหนชอบของรฐสภา เชน ในกรณของประเทศไทย มาตรา 190

6. ผลกดนใหมกฎหมายเชน พ.ร.บ.คมครองพนธพช 2542 หรอ PVP & Farmer’s Right Act-อนเดย

7. ผลกดนใหมมตคณะรฐมนตรควบคมการทดลองพชตดแตงพนธกรรม (GMOs) 8. ผลกดนใหยกเลกการขนทะเบยนสารเคมก าจดศตรพชทรายแรง 4 ชนด 9. การเขารวมเปนคณะกรรมการหรอรวมกจกรรมกบรฐ เชน คณะกรรมการยกราง

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 ในสวนของความมนคงอาหาร หรอเปนคณะอนกรรมการ ภายใตคณะกรรมการอาหารแหงชาต

10. พฒนาตนแบบทางเลอกในการพฒนาดานตางๆ กลไกขบเคลอนนโยบายและสงคม 1. ใชฐานของชาวบานเครอขายเกษตรกรรมทางเลอกในแตละภาครวมเคลอนไหวตอ

สาธารณะเรยกรองนโยบาย

48

2. สรางเครอขายนกวชาการ เชน นกวทยาศาสตร นกเศรษฐศาสตร นกกฎหมาย รวมตรวจสอบและผลกดนนโยบาย

3. ใชการรณรงคผานสอสาธารณะ เพอตรวจสอบผลกระทบทเกดขนจากนโยบาย โครงการทกระทบตอภาคเกษตร

4. ใชกลไกรฐผลกดน เชน ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (สศช.) กรมการขาว กระทรวงเกษตรและสหกรณ เปนตน

5. ใชกลไกอสระรวมผลกดน เชน สภาทปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ส านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต (สช.)

ผลสะเทอนทางสงคม 1. แนวคดเรองเกษตรย งยนของเกษตรกรรายยอยทไมใชสารเคม ไดรบการยอมรบอยาง

กวางขวาง (แมในเชงรปธรรม สดสวนผท าเกษตรย งยนจะยงมนอย) ในทางตรงขามการใชสารเคมการเกษตรกลายเปนสงทถกวพากษวจารณจากสาธารณะมากขน อยางกรณปญหาสารเคมในนโยบายจ าน าขาว

2. เกดการขยายตวของ “ตลาดสเขยว” ทงในทองถนและในเมอง โดยมผบรโภคใหความสนใจมากขน เกดคนเมองทสนใจปลกพชผกปลอดสารพษมากขน

3. สาธารณชนใหความสนใจเรองเกษตรย งยนในมตสขภาพ ความปลอดภยอาหาร และวถเกษตรแบบใหมของคนชนบทและเมอง

วเคราะหผลสะเทอนจากการขบเคลอนของขบวนการเกษตรและความมนคงอาหาร 1. ในแงการผลกดนนโยบาย สามารถผลกดนกรอบใหญๆ ไวในแผนชาต เชน แผนพฒนา

เศรษฐกจฯ แผนยทธศาสตรอาหาร ฯลฯ แตเปนแผนทไมมการบงคบขบเคลอนใหเกดผลเทาใดนก

2. ขบวนการฯ สามารถสรางบทบาทเชงรกในการตรวจสอบนโยบายทกระทบตอเกษตรและความมนคงอาหารได โดยสรางประเดนสาธารณะทมผลกระทบเชอมโยงระหวางภาคชนบทและเมอง เชน ปญหาความไมปลอดภยในอาหารจากกรณนโยบายจ าน าขาว การผลกดนยกเลกสารเคมก าจดศตรพชทรายแรง เปนตน

3. แตนโยบาย ทศทางการเกษตรทมงเนนผลตสงออก และปญหาเศรษฐกจของเกษตรกร ท าใหการขยายตวของเกษตรกรรมย งยนแมกาวหนามากขน แตกยงมสดสวนทนอย

ประมวลประเดนทาทายบางประการของขบวนการฯ - บทวเคราะหปญหาของขบวนการ มองรฐเปนศนยกลางของปญหา ไมไววางใจรฐ ซงแมถก

สวนมาก แตละเลยการวเคราะหปญหาทมาจากภาคสวนอนๆ เชน ปญหาการผลต การบรโภค ของภาคเศรษฐกจ และสงคม ท าใหการพฒนาขอเสนอนโยบายยงขาดขอเสนอตอการบรหารจดการภาคสวนอนๆ

49

- บทวเคราะหของขบวนการฯ ไมไดวเคราะหรฐใหซบซอนเพยงพอทงในเชงอ านาจ กลไกของรฐทท างานทงทมองเหนและมองไมเหน ท าใหไมเหนพลงเชงบวกในบางสวนของรฐทสามารถน ามาสการเปลยนแปลงเชงโครงสรางได (เปรยบเทยบกบขบวนการสขภาพทมองรฐแบบแยกแยะ และมการสานพลงภายในระบบและนอกระบบ)

- ขอเสนอของขบวนการกลบเอารฐเปนศนยกลางของความหวง คอ เสนอกฎหมาย นโยบายระดบชาต สภาวะลกลนดงกลาวท าใหการรกคบทางยทธศาสตรมขอจ ากด เพราะเปนขอเสนอทไมมหวงในตวเอง

- บทวเคราะหของขบวนการอยปญหาของคนชายขอบ โดยเฉพาะชมชนชนบทบางสวนทไดรบผลกระทบจากนโยบาย โครงการขนาดใหญ โดยน าเสนอปญหาดงกลาวในมตความเปนธรรมของคนชายขอบ ขณะทคนสวนอนๆ เชน คนเมอง คนชนบททไมไดเจอปญหาขาดประสบการณรวม จงไมเขาใจและไมสนใจปญหาดงกลาวเทาใดนก แมกระนนขบวนการฯ กยงไมสามารถเชอมโยงปญหาคนชายขอบวาเปนปญหารวมของสงคมใหภาคสวนอนๆ เขาใจและยอมรบได

- ขบวนการแมจะไดชอวาเปนขบวนการทรพยากรและสงแวดลอม แตสวนมากจะเสนอปญหาไมความเปนธรรมของคนชายขอบเปนหลก เชน ถกอพยพ ถกกดดน ขณะทสดสวนการกลาวถงปญหาธรรมชาตและสงแวดลอมในตวเองมนอย และขาดการตดตามตรวจสอบปญหาเชงระบบของการท าลายทรพยากรและสงแวดลอมแมปญหาเหลานนบางกรณอาจจะไมกระทบคนชายขอบโดยตรงในเวลานน ท าใหขบวนการฯ ไมสามารถสรางการยอมรบในฐานะสถาบนทางสงคมดานนเวศและทรพยากรได

- กรอบคด องคความรของขบวนการฯ จ ากดอยแคฐานคด “สทธชมชน” บนฐานนเวศวฒนธรรมและการเมองในแงมมของความเปนธรรม ขบวนการฯ ขาดการพฒนาแนวคด ความรอนๆ มาท าใหบทวเคราะหดานทรพยากรและสงแวดลอมมแงมมทหลากหลายขน เชน เศรษฐศาสตรสเขยว วฒนธรรมศกษาในสงคมทซบซอน และอนๆ ท าใหการอธบายปญหา การพฒนาขอเสนอ และการรณรงคมขอจ ากด (ขบวนการดานพลงงาน มความโดดเดนในแงการศกษาเชงเศรษฐศาสตรมากทสด ท าใหประเดนพลงงานเปนทรบรอยางกวางขวาง)

- ดวยความทขบวนการฯ มงทคนชายขอบ แตไมสามารถเชอมโยงกบภาคสวนอนๆ นก ท าให ขบวนการเคลอนไหวทเกดขนยงมลกษณะเฉพาะกลม เฉพาะประเดน ไมสามารถยกระดบเปนขบวนการมวลชน ทเชอมโยงกบผคนหลากหลายเขารวมเคลอนไหวได

50

- การผลกดนนโยบายของขบวนการ มงไปทขอเสนอทางกฎหมายมากเกนไป ขาดเงอนไขส าคญของการสรางนโยบายสาธารณะหลายประการ เชน การท าใหสงคมมองเปนปญหารวมกน การก าหนดวาระหรอขอเสนอทางนโยบาย (Agendas Setting) ทกวางขวาง หลากหลาย จนคนในสงคมยอมรบและสนบสนนวาระดงกลาว แลวจงแปลงไปสขอเสนอรปธรรมทางนโยบาย เชน กฎหมาย มตครม. และอนๆ

- ขบวนการฯ ขาดการสรางคน ทกษะความร ทหลากหลาย เพยงพอ ท าใหแมผลกดนใหเกดองคกร สถาบนเชงนโยบายได หรอเปดพนททางนโยบายได แตกลบไมสามารถครอบครอง ก ากบกลไกดงกลาวได ผลกคอ ภาคสวนอนๆ เขามาควบคมก ากบแทน ดงตวอยาง เชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต สภาทปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต องคการอสระสงแวดลอม เปนตน

3.6 ขอเสนอทางยทธศาสตรตอขบวนการสทธชมชนเพอนเวศ สงแวดลอม และการพฒนาทยงยน ขบวนการสทธชมชนเพอนเวศ สงแวดลอม และการพฒนาทย งยน เรมตนขนจากปญหาการ

สญเสยนเวศ ฐานทรพยากร และความมนคงในชวตของชมชนทพงพาฐานทรพยากรจากทศทางการเคลอนเศรษฐกจของรฐแนวทนนยมเสรทเรมปรากฏผลในตนทศวรรษ 2530 ความเดอดรอนของประชาชนกอรปเปนขบวนการเคลอนไหวโดยมบทบาทขององคกรพฒนาเอกชนเปนกลไกส าคญของการขบเคลอน

การเตบโตขององคกรพฒนาเอกชนสมพนธโดยตรงกบเงอนไขทางการเมองทงในระหวางประเทศและในประเทศ สถานการณระดบโลกอยในชวงสงครามเยน พนทท “ยากจน” “ดอยพฒนา” กลายเปนพนทเปาหมายทางการเมองของกลมประเทศคายเสรนยมและสงคมนยม ท าใหมงบประมาณสนบสนนการพฒนาจากตะวนตกมาทรฐและกลมองคกรพฒนาเอกชน พรอมกนนในกระแสโลกกเรมเกดแนวคดและการเคลอนไหวทางเลอกการพฒนา และการปกปองฐานทรพยากรโดยชมชน เชน ขบวนการเคลอนไหวชบโก ทปกปองปาไมในอนเดย ขบวนการพฒนาทย งยนในฟลปปนส ยโรป แคนาดา และลาตนอเมรกา เปนตน

สถานการณการเมองในประเทศกเออตอการเตบโตของขบวนการไหว หลงเหตการณ 14 ตลาคม 2516 กระแสการเมองใหความส าคญตอสทธ เสรภาพ และความเสมอภาคของประชาชน โดยเฉพาะกลมผดอยอ านาจ เชน ชาวนา กรรมการ และหลงนโยบาย 66/23 เกดนกพฒนาจ านวนมากทลงไปท างานกบชมชนโดยมเปาหมายเพอสรางความเขมแขงของชมชนดวยทางเลอกการพฒนา

จากโครงสรางเศรษฐกจทนนยมทกระทบตอนเวศและสภาพชวตชมชน และโครงสรางการเมองในระดบโลกและประเทศทเรมเปดกวางตอการเตบโตของประชาสงคม ท าใหเกดขบวนการเคลอนไหวสทธชมชนเพอความมนคงนเวศ สงแวดลอม และวถชวตโดยมองคกรพฒนาเอกชนเปนกลไกประสานงานการขบเคลอนของขบวนการชาวบาน

51

ขบวนการเคลอนไหวดงกลาวเรมแรกมงการพฒนาในระดบพนทตามแนวทางเลอกการพฒนา แตกเรมตระหนกแลววาปญหาการสญเสยนเวศและสงแวดลอมเปนปญหาเชงโครงสราง ล าพงการสรางทางเลอกในพนทไมสามารถเปลยนแปลงสภาพปญหาดงกลาวได จงยกระดบไปสการเคลอนไหวเพอมสวนรวมเปลยนแปลงนโยบาย โดยรปธรรมแรกๆ เชน การคดคานเขอนน าโจน (2531) การคดคานสมปทานปาไม (2531) การคดคานเขอนแกงกรง (2534) ปากมล (2534-ปจจบน) และมาสกงอมทการเสนอราง พ.ร.บ. ปาชมชนฉบบประชาชนครงแรกในป 2536 นบเปนการกาวสความเปนการเมอง (Political) ของการเคลอนไหวดานทรพยากร สาระส าคญของความเปนการเมองดงกลาวอยทการปกปองฐานทรพยากรสาธารณะทจดการโดยชมชน (Common Resource Regime) เพอตอส ตอรองกบระบบผกขาดทรพยากรของรฐ และการแปรสถานะสทธทรพยากรไปเปนกรรมสทธปจเจกโดยทน ในชวงเวลานน ขบวนการเคลอนไหวเกดขนตามประเดนปญหาของทรพยากร เชน ปาไม เขอน สงแวดลอมอตสาหกรรม เปนตน และเกดตามภมภาคทไดรบผลกระทบรวมกน เชน กลมปาไมในภาคเหนอ อสาน กลมประมงพนบาน โดยใชกระบวนการผลกดนตอรองในประเดนของตนเอง ยงไมไดเชอมโยงเปนขบวนการเคลอนไหวขนาดใหญนก ขบวนการทรพยากรในแตละประเดนเลงเหนวา ล าพงการเคลอนไหวแตละประเดนไมมพลงการตอรอง และยทธวธการเคลอนไหวเพยงแคการชมนมในพนท การยนขอเสนอตอหนวยงานรฐไมสงผลการเปลยนแปลงเทาใดนก จนเมอเกดการเคลอนไหวคดคานโครงการ คจก. (2534) มผลตอมาทสมชชาเกษตรกรรายยอยภาคอสาน (สกยอ.) ในป 2535 เกดเครอขายระดบภาค เชน เครอขายกลมเกษตรกรภาคเหนอในป 2537 ขบวนการดานทรพยากรตางๆ เหนความจ าเปนของการรวมตวเปนขบวนการขนาดใหญทรวมทกประเดนปญหา และใชยทธวธการเมองบนทองถนนโดยตรง คอการเดนขบวนกดดนมาทรฐบาลสวนกลาง จงไดเกดสมชชาคนจน (สคจ.) ขนในป 2538 การสรางองคกรการเคลอนไหวขนาดใหญ ดวยยทธวธทาทายอ านาจโดยตรง ไดสงผลสะเทอนอยางมาก ทงการสรางอ านาจตอรองกบรฐบาล การระดมทรพยากร การดงภาคเขามารวมสนบสนน และการสอสารทางสงคม สงทควรตระหนกกคอ เงอนไขทางการเมองมสวนเสรมพลงการเคลอนไหวดงกลาว เพราะในชวงเวลานน (2536-2540) เปนชวงทรฐบาล พรรคการเมอง มความออนแอ กระแสสงคมหลงเหตการณพฤษภาคม 2535 ทคนชนกลางมบทบาทน ามงตรวจสอบการใชอ านาจของรฐบาล โดยเฉพาะปญหาคอรปชน ท าใหกระแสสงคมสนบสนนการเคลอนไหวของขบวนการฐานทรพยากรมากขน ชวงเวลาดงกลาวนบไดวาเปนจดเตบโตสงสดของขบวนการ รปธรรมส าคญคอ การผลกดนหลกการสทธชมชนตอฐานทรพยากรไวในรฐธรรมนญ 2540 และมสวนรวมก าหนดแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8 (2540-2544)

52

อยางไรกตาม จดเปลยนครงใหญเกดขนจากการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและการเมองตงแตป 2540 วกฤตเศรษฐกจในชวงเวลาดงกลาว ท าใหประชาชนคนยากจนประสบภาวะทกขยากอยางมาก ขณะทขอเสนอการพฒนาทางเลอกของขบวนการยงเปนแคขอเสนอ ยงไมมปฏบตการทมผลมากพอ ท าใหประชาชนจ านวนมากตองการการแกไขจากรฐโดยเรงดวน จงมงหวงใหมรฐบาลทเขมแขงและด าเนนการแกปญหาใหคนจนโดยตรง ดวยเหตนนโยบายประชานยมทผลกดนโดยรฐบาลทกษณจงไดรบการตอบรบอยางกวางขวางเพราะตอบปญหาชาวบานโดยตรง ขณะทแนวทางเลอกตองอาศยเวลา และความเขมแขงของชาวบานเปนหลกจงไมไดรบการตอบสนองมากนก ในทางโครงสรางการเมอง เมอเกดรฐบาลทเขมแขง ท าใหประชาชนไมหวงพงตอกลมองคกรประชาสงคม เพราะไมเหนวาผลสมฤทธจะเกดขนไดในเรววน อกทงรฐธรรมนญ 2540 ไดก าเนดองคกรอสระจ านวนมากเพอท าหนาทตรวจสอบการใชอ านาจของรฐ บทบาทขององคกรพฒนาเอกชนในการท าหนาทตรวจสอบจงนอยลง โดยทสวนหนงไดเขาสโครงสรางกลไกอสระ และในระดบโลกนน หลงยคสงครามเยน และการเตบโตฐานเศรษฐกจของไทย ท าใหแหลงทนทสนบสนนองคกรพฒนาเอกชนลดลงอยางรวดเรว แตเมอองคกรพฒนาเอกชนมงเคลอนไหวในทางการเมองเพอปกปองฐานทรพยากรสาธารณะทจดการโดยชมชน โดยมงวพากษ ตรวจสอบนโยบายการพฒนาทนนยมของรฐในบรบททสงคมโดยเฉพาะภาคชนบทตองการรฐบาลทเขมแขง สภาวะการเคลอนไหว ทคดคานตอตานรฐ และการพฒนากระแสหลก ท าใหฐานความชอบธรรมของขบวนการเคลอนไหวดานทรพยากรมจ ากด เนองจากวฒนธรรมการเมองของไทยยงมองรฐเปนศนยกลางอ านาจเดยวทชอบธรรม เงอนไขทงหมดน สงผลใหขบวนการฐานทรพยากรทมองคกรพฒนาเอกชนเปนกลไกส าคญไมสามารถสรางความเปนสถาบนทางสงคมและการเมองใหเปนทยอมรบและไดรบการสนบสนนจากสงคมไดเทาทควร

สภาพการเปลยนแปลงทางสงคมของประชาชนกเปนปจจยทสงผลตอการเปลยนโครงสรางและยทธศาสตรการเคลอนไหวของขบวนการฐานทรพยากรดวย เพราะเมอพนททางการเมองและสงคมขององคกรพฒนาเอกชนจ ากดลงทกท แตปญหาผลกระทบการพฒนาเศรษฐกจทเปดเขาสโลกาภวตนท าใหเกดการท าลายระบบนเวศ ฐานทรพยากร และความมนคงในชวตของชมชนเปนไปอยางรนแรงและกวางขวางขน จงท าใหเกดการกอตวเปนขบวนการเคลอนไหวของประชาชนในทองถนกลมตางๆ โดยไมไดมองคกรพฒนาเอกชนเขาไปเกยวของมากนก ตวอยางส าคญ เชน เครอขายวาระเปลยนตะวนออก กลมประชาชนทเดอดรอนจากโครงการพฒนานานาประเภท และอนๆ แมจะยงคงมขบวนการเคลอนไหวระดบชาตทองคกรพฒนาเอกชนเปนแกนกลางอยบาง เชน ขบวนการประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม (P Move) แตบทบาทและผลสะเทอนการเคลอนไหวในเชงนโยบายกมจ ากดเมอเปรยบเทยบกบสมชชาคนจนในสมยกอน

การรวมตวของกลมทองถนเปนไปอยางหลวมๆ ไมไดมการจดต งทชดเจน แมจะมปจจยสนบสนนจากองคกรตางๆ เชน สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ส านกงานกองทนสนบสนนการ

53

วจยทองถน ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) ส านกงานคณะกรรมการสขภาพแหงชาต (สสส.) ตลอดจนสถาบนการศกษาในทองถน เปนตน ดวยโครงสรางการกอตวเฉพาะถนและเปนไปแบบหลวมๆ ท าใหขบวนการเคลอนไหวฐานทรพยากรเหลานจ ากดตนเองหรอถกจ ากดดวยโครงสรางทางนโยบายใหเคลอนไหวในระดบทองถน หรอตอรองอ านาจในระดบพนทเปนหลก ไมไดมงเนนการผลกดนนโยบาย กฎหมายระดบชาตเหมอนดงเชนการเคลอนไหวของขบวนการระดบชาตทมองคกรพฒนาเอกชนเปนแกนกลางเชนเดม แตสถานะความเปนการเมองของขบวนการกยงคงยนยนในจดเดม คอ การปกปองและฟนคนระบบการจดการทรพยากรสาธารณะโดยชมชน เพอตอสกบระบบรวมศนยอ านาจทรพยากรโดยรฐและกรรมสทธปจเจกของทน แตพนทการเมองอยททองถน (ไมไดหมายแคชมชน แตอาศยฐานนเวศทองถนเปนฐาน)

แมขบวนการตางๆ จะปรบรปขบวนไปสการเคลอนไหวในแนวระนาบ และเชอมตอกนแบบหลวมๆ โดยไมมโครงสรางระดบชาต ขบวนการเคลอนไหวจงมลกษณะกระจายตว มความหลากหลายทงในเชงเปาหมาย ยทธศาสตร และยทธวธ ขอเดนของโครงสรางการเคลอนไหวดงกลาวคอ มความหลากหลายในการเคลอนไหวจากการเกดกลมคนใหมๆ ท าใหพนททางสงคมและการเมองเปดกวางขน แตขอจ ากดคอ พลงในการเปลยนแปลงโครงสรางระดบใหญลดลง เพราะไมสามารถรวมตวจดตงเปนองคกรการขบเคลอนทสามารถระดมทรพยากร ทน เครอขาย ทมอ านาจตอรองเพยงพอ แตกระนน การเกดขนขององคกรอสระใหมๆ และพนทการเคลอนไหวทมความชอบธรรมทางกฎหมาย เชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต คณะกรรมการปฏรปกฎหมาย สมชชาสขภาพแหงชาต สมชชาปฏรป ฯลฯ กมสวนชวยอดชองวางดงกลาวไดระดบหนง

บทเรยนของการการเกดขน เตบโต และตกต าของขบวนการเคลอนไหวฐานทรพยากรและอนๆ ไดน ามาสการสรปบทเรยนส าคญวา การทจะรอฟนพลงการเคลอนไหวของขบวนการสทธชมชนฐานทรพยากรทงในสวนขององคกรพฒนาเอกชน องคกรชาวบาน และภาคสงคมตางๆ ขนมาในสถานการณใหมกคอ การสรางความเปนสถาบน (Institutionalization) ของขบวนการใหเกดขนมาใหได

การสรางความเปนสถาบนมความหมายถง 1) การสรางขดความสามารถในการจดการปญหา และขบเคลอนทางการเมองและสงคม ใน

เรองการสรางขดความสามารถนนมหลายประการ ไดแก ความสามารถในการพงตนเองดานทรพยากร การระดมทรพยากร การสรางความรและกระบวนการเรยนร การสรางระบบการบรหารจดการองคกรและเครอขาย การสรางบคลากร ผน า คนรนใหม เปนตน โดยปจจยส าคญทสดของการพฒนาขดความสามารถอย ทการสรางความรและกระบวนการเรยนร อนจะน าไปสการก าหนดยทธศาสตรการขบเคลอนทกาวหนายงขน

54

2) การสรางสภาวะความชอบธรรมของการเคลอนไหวทางสงคม ไดแก การสรางการยอมรบและการสนบสนนจากภาคสงคม โดยการผลกดนและยนยนตอสงคมถงเปาหมายการขบเคลอนวาเปนไปเพอประโยชนสาธารณะ การสรางความนาเชอถอของสงคมดวยการเคลอนไหวทโปรงใส เปดกวาง มสวนรวมจากประชาชน การมบทบาททเปนประโยชนตอสงคมทงการตดตาม ตรวจสอบปญหาทจะเกดขนตอสงคมจากนโยบายอยางตอเนอง การสรางรปธรรมทางเลอกทกาวหนาจนเปนทยอมรบแกสงคม

3.7 ขอเสนอยทธศาสตรตอการสรางความเปนสถาบนทางสงคมของขบวนการฯ เปาหมายทางยทธศาสตร ผลกดนใหทรพยากรเปนของสาธารณะ ประชาชนมสทธใชประโยชนรวมกน ใชฐานคด 3 ประการอยางเชอมโยงคอ ความเปนธรรม ประสทธภาพ และความย งยน ตอการ

สรางระบบการจดการทรพยากรรวมในระดบภมนเวศ มงสรางอ านาจภายนอกจากการตอรองกบโครงสราง พรอมไปกบการสรางอ านาจของตนเอง

ท งทางเศรษฐกจ สงคม และการเมอง ผานเรองการพ งตนเองในการจดการทรพยากร เศรษฐกจ สงคม (ประเดนจงไมใชอสระจากรฐและทน แตเปนการแสวงจด ต าแหนงแหงทชมชนมอ านาจตอรองกบกบรฐและทน

กระบวนการก าหนดยทธศาสตร เปดใหยทธศาสตรหลากหลาย รอบดาน เนนความเชอมโยง แตไมละลายความแตกตางของ

ขบวนการตางๆ โดยเนนความตางทเปนจดแขงและใหเชอมโยงเกอหนนกน มากกวาการสรางยทธศาสตรแบบเดยวโดยไมสนใจความแตกตาง

จดล าดบความส าคญทางยทธศาสตร เชน เลอกปฏรปกฎหมายบางฉบบ การผลกดนนโยบายไมควรมงไปทขอเสนอทางกฎหมายมากเกนไป ขาดเงอนไขส าคญของ

การสรางนโยบายสาธารณะหลายประการ เชน การท าใหสงคมมองเปนปญหารวมกน การ

ก าหนดวาระหรอขอเสนอทางนโยบาย (Agendas Setting) ทกวางขวาง หลากหลาย จนคนใน

สงคมยอมรบและสนบสนนวาระดงกลาว แลวจงแปลงไปสขอเสนอรปธรรมทางนโยบาย

เชน กฎหมาย มตครม. และอนๆ

ยทธศาสตรการสรางความเปนสถาบนของขบวนการ การสรางความรเพอตรวจสอบ และเสนอนโยบาย และความรในการขบเคลอนสงคม การสรางระบบบรหารจดการองคกร เครอขายทมประสทธภาพ โปรงใส เปนธรรม ม

ขดความสามารถในการระดมทนทางเศรษฐกจ และทนทางสงคม การสอสารเพอการเปลยนแปลงทางสงคม

55

การสรางคน ผน ารนใหมทมทกษะความร หลากหลาย รอบดาน พฒนาระบบ กลไกการก าหนดนโยบายแบบมสวนรวมในขอบเขต ทองถนจงหวด สนบสนนใหเกดสภาประชาชนจดการทรพยากรในแตละลมน า หรอพนท โดยมการ

ประเมนสถานภาพ ศกยภาพการจดการทรพยากร พนทและกลมเปาหมายทางยทธศาสตร

ขบวนการระดบชาตมบทบาทนอยลง เพราะรฐชาตไมตอบสนอง จงควรเนนขบวนการระดบทองถนมากขน

พนทแนวนอน ทองถน-ภาค-ขามชาต เปนพนททางยทธศาสตรของการเคลอนไหวใหมๆ ทมบทบาทมากขน

ยงเนนฐานชนบทในฐาน กลมทางสงคมทพงพาฐานทรพยากร การผลต โดยเฉพาะยกระดบเรองการบรโภค

กระจายอ านาจ หาแนวรวมหลากหลาย สรางความเขมแขงทองถน ยทธศาสตรการสอสารทางสงคม

บงชใหเหนภาพเชงระบบเศรษฐกจ สงคม การเมอง ของสงคมไทย (รวมผคน ชนชน กลมตางๆ เขามาในการวเคราะห) จากปญหาแยงชงทรพยากร

มขอเสนอตอระบบเศรษฐกจ สงคมทงระบบ วาจะเปนอยางไร เชน ระบบเศรษฐกจควรด าเนนตอไปอยางไร แบบไหน ระบบการเมองเดนตอไปแบบไหน และสงคมจะเปนอยางไร

ผลกดนใหสงคมมองทกมต เชอมโยงเรองฐานทรพยากร การผลต การบรโภคผานประเดน เชน ทรพยากรและสงแวดลอม ความมนคงทางอาหาร สขภาพ

แสวงหาประเดนรวมทมพลง (เปนเรองของคนทกคน กระทบวถชวตประจ าวน ประชาชนใสใจ มการเคลอนไหวอยเปนทนเดม) เพอดงพลงทางสงคมทหลากหลายมารวมคด ถกเถยง และแสวงหาทางออก เชน ประเดนเรองอาหาร อตลกษณทองถน เศรษฐกจทองถน เปนตน การแสวงหาประเดนทมพลง เกดจากการวเคราะหสถานการณทมากระทบ และตความใหเชอมโยงกบชวตของผคนอยางหลากหลาย เชน สถานการณดานอตสาหกรรม พลงงาน การทองเทยว เกษตรกรรม สงแวดลอม และอนๆ และเลอกหยบยกประเดนททนสมย นาสนใจ เชน ความมนคงอาหาร ภยพบต ความเปนธรรมทางสงคมมาเชอมโยงกบประเดนขบเคลอนของขบวนการ

พฒนาวธฉายภาพอนาคตทชดขน สรางกระบวนการทสงคมรวมตอภาพอนาคต โดยมการอธบายเพอชดเจน

56

การสรางอารมณรวมเปนพลง แตตองไมใหเกดความตนตระหนก กลว เกลยดชง แบงขว แยกตว จะท าใหขบวนการไมย งยน และแยกตวออกจากสงคม

ยทธวธการเมองบนทองถนน ตองใชอยางระมดระว ง ตองมการสอสารกบกลมเปาหมายทชดเจน

ยทธวธการเคลอนไหวแบบจดประชมสมมนา แถลงขาว ไมมพลงพอ ตองมกจกรรมการเคลอนไหวอนๆ เชงรก

ยทธศาสตรการตรวจสอบและขบเคลอนนโยบาย มกลมเคลอนไหวตรวจสอบนโยบายในแตละประเดน และบทบาทบรรษทขามชาต

ตรวจสอบวพากษวาทกรรมกระแสหลก (รฐและทน) ทสงผลกระทบตอการจดการ

ทรพยากรและการผลตของทองถน เชน แลงซ าซาก ฯลฯ

เพมสดสวนการวเคราะหปญหาธรรมชาตและสงแวดลอมใหมากขน และเพมการ

ตดตามตรวจสอบปญหาเชงระบบของการท าลายทรพยากรและสงแวดลอม และ

ปญหาเชงระบบของเกษตร แมปญหาเหลานนบางกรณอาจจะไมกระทบคนชายขอบ

โดยตรงในเวลานนกตาม เพอใหขบวนการฯ มบทบาทเชงรกตอการปกปองฐาน

ทรพยากรและระบบการผลตของสงคม

น าเอากฎหมาย นโยบายทเออกบการปกปองฐานทรพยากร และสทธชมชนมาใช

ตอสในทางนโยบาย และในกระบวนการยตธรรมมากขน

ยทธศาสตรดานองคความร พฒนาบทวเคราะหใหเหนภาพเชงระบบเศรษฐกจ สงคม การเมอง ของสงคมไทย

(รวมผคน ชนชน กลมตางๆ เขามาในการวเคราะห) จากปญหาแยงชงทรพยากร พฒนาขอเสนอตอระบบเศรษฐกจ สงคมทงระบบ วาจะเปนอยางไร เชน ระบบ

เศรษฐกจควรด าเนนตอไปอยางไร แบบไหน ระบบการเมองเดนตอไปแบบไหน และสงคมจะเปนอยางไร

พฒนาบทวเคราะหรฐใหซบซอนเพยงพอ มองใหเหนพลงเชงบวกในบางสวนของรฐ และเอกชนทสามารถน ามาสการเปลยนแปลงเชงโครงสรางได

พฒนาบทวเคราะหดานทรพยากรและสงแวดลอมมแงมมทหลากหลายขน เชน เศรษฐศาสตรสเขยว วฒนธรรมศกษาในสงคมทซบซอน และอนๆ

57

3.8 ขอเสนอทางนโยบายทสอดรบการเปาหมาย ยทธศาสตร

พฒนาแผนพฒนาและจดการระดบภมภาค พฒนาระบบการประเมนผลกระทบสงแวดลอมเชงยทธศาสตร พฒนาเครองมอนโยบายทางเศรษฐศาสตร เชน ภาษสงแวดลอม การแกไขรฐธรรมนญเพอพฒนาโครงสรางจดการทรพยากร สงแวดลอม และเกษตร

ปรบมาตรา 66,67 ผลกดนใหมาตราสทธชมชนในรฐธรรมนญไดน าไปปฏบต ผานการสราง

กระบวนการหารอสาธารณะอยางกวางขวาง (เนนขยายพนท สรางแนวรวม พฒนาแนวคด ไมหวงผลตวกฎหมายมากนก) และการสรางระบบการจดการสทธชมชนในระดบพนทหลากระดบ โดยไมตองรอใหมกฎหมายกลาง

พฒนาขอเสนอนโยบายตอการบรหารจดการภาคสวนอนๆ ดวย ไมควรมแคขอเสนอตอรฐ

58

บทท 4 การท างานขององคกรพฒนาเอกชนกบคนจนเมองและความทาทายในอนาคต3

วรบรณ วสารทสกล* 4.1 ความน า เดช พมคชา (2542,น. 110-111) ไดแบงวธการปฏบตงานซงสะทอนบทบาทหรอพนธกจทส าคญของเอนจโอไว 4 ประการไดแก

1. งานพฒนาและสรางจตส านก โดยเปนงานมงใหความรพนฐานหรอความช านาญบางอยาง

แกกลมเปาหมายเพอเกดความตระหนกถงทมาทไปของสภาพปญหา ซงจะสามารถเขาใจตนเองและยกระดบการชวยเหลอตนเองผานกจกรรมทท า การเขาใจสทธความเปนมนษย การเปนพลเมองของสงคม รวมทงการพฒนาคณธรรมและจตใจของการรบใชตนเองและผอนอยางมคณคา โดยเอนจโอไดพยายามสอดแทรกและผนวกสาระดานนผสมผสานไปในกจกรรมหลายๆประเภทของการพฒนา

2. งานสงเสรมและพฒนาการรวมกลม เอนจโอใหความส าคญกบการรวมกลมของประชาชน

เพอท ากจกรรมการพฒนา เพราะเชอวาการทประชาชนจะสามารถชวยเหลอตนเองไดดและตอเนองตองอาศยความเปนกลมรองรบ จงมการสงเสรมและพฒนาการรวมกลมประเภทตางๆขน เชน กลมออมทรพย กลมสตร กลมเยาวชน กลมสหกรณรานคา กลมธนาคารขาว เปนตน

3. งานศกษา เผยแพร และรณรงค เอนจโอเชอวาการพฒนาสงคมเปนหนาทและความรบ

ผดชอบททกคนจะตองจ าเปนเขามามสวนรวมในกระบวนการพฒนาดวย ดงนนจ าตองศกษาใหรและเขาใจถงสภาพและสาเหตของปญหาทงระดบกวางและระดบใกลตวประชาชน ผลการศกษาดงกลาวจะชวยใหสามารถรวมกนก าหนดงานกบกลมเปาหมายไดเหมาะสมยงขน นอกจากนยงมงใหประชาชนในวงกวางไดรบรผลการศกษา และงานนท าเพอใหสาธารณชนเกดการตระหนก ยอมรบ เขาใจ และมสวนแบงเบางานพฒนาของสงคมทงดานปองกนและแกไข ภารกจดานนดเหมอนวาเอน

3 ในสวนแรก เปนการทบทวนเอกสารทเกยวของทสามารถคนหาไดจากหองสมดมหาวทยาลยธรรมศาสตร และ

ขอมล online โดยใชค าสบคน (Keywords) ไดแก บทบาทของ NGO กบการแกไขปญหาและการพฒนาคนจนเมอง สถานการณคนจนเมองในปจจบน : การเปลยนแปลง หลกการ รปแบบการท างานขององคการพฒนาเอกชนกบคนจนเมอง : อดต ปจจบน และแนวโนมในอนาคต , การจดการตนเอง กลม ชมชน เครอขาย การเสรมพลง

* อาจารยประจ าคณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

59

จโอกระท าล าหนามากกวาภาคราชการ เพราะมความยดหยนสง ขอจ ากดนอยกวา จงมกกอใหเกดความขดแยงโดยเฉพาะผมอทธพลหรอสวนราชการได

4. งานรเรมผลกดนและเสนอแนะทางเลอก เอนจโอมกมความฉบไวในการตดสนใจรเรมกจกรรมแบบน ารองขนกอน เมอไดผลกน าออกมาเผยแพรเพอใหมการขยายผลหรอการปรบเปลยนนโยบายดานนน

ขณะเดยวกน ราณ หสสรงส (2542, น. 183-185) ไดตงขอสงเกตเกยวกบบทบาทของเอนจโอวาเอนจโอนนมหนาทเชอมประสานกลมคนผไรสทธไรเสยงในสงคมโดยใหเขาเหลานนไดมพนทในทางสาธารณะ รวบรวมปญหา ความตองการของผคนเหลานใหสงคมโดยรวมไดตระหนกรวมผานการประสานงานกบองคกรชาวบาน นกวชาการ จนน าไปสขอเสนอแนะเชงโนบายตอภาครฐใหมการเปลยนแปลงเฉกเชน รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พ.ศ. 2540 กมหลายมาตราทก าหนดโดยฝายประชาสงคมและองคกรพฒนาเอกชน และรฐธรรมนญป พ.ศ. 2540 นเองเปนเงอนไขหรอปจจยส าคญทท าใหเกดการปรบเปลยนวธการท างานขององคกรพฒนาเอกชนโดยท างานผานเครอขาย พนธมตรเพอปฏบตการบางอยางจนกลายเปนขบวนการเคลอนไหวทางสงคม (Social movement) ขน จนน าไปสการจดกจกรรมเคลอนไหวโดยมแนวรวมเปนคนยากจน นกวชาการ นกพฒนาเอกชน สอเพอด าเนนกจกรรมบางอยางทตอตานหรอคดคานความไมเปนธรรมอนเกดจากนโยบายของรฐและแนวทางการพฒนาตามแบบอตสาหกรรมนยม ซงการด าเนนงานนนเกดขนทงในระดบพนท (พนททไดรบผลกระทบจากนโยบายหรอการด าเนนการของรฐ) และพนทสาธารณะซงเปนพนททเออตอการเสนอขอเรยกรองหรอขอเสนอแนะเชงนโยบายกบภาครฐเพอปรบเปลยน ปรบปรง รวมทงสรางการมสวนรวมของประชาชนในการก าหนดทศทางการพฒนาประเทศเพอคณภาพชวตทดของผคนโดยรวม

นอกจากนการเปลยนแปลงทางสงคมในแตละสมยท าใหเอนจโอตองปรบวธการท างาน ตลอดจนบทบาทของตนเองไปตามพลวตสภาพปญหาและกระแสสงคมโดยจะเหนไดวาชวงกอนพ.ศ. 2538 บทบาทของเอนจโอมงท างานพฒนาคณภาพชวต เชนการสงเสรมอาชพ การศกษา สาธารณสข โดยเนนการท างานกบกลมเปาหมายและพนทมากกวาการรวมตวกนเปนเครอขาย งานดานการเผยแพร รณรงคสบเนองจากยคสมยพ.ศ. 2530 เปนตนมา ประเทศไทยด าเนนนโยบายเนนการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและอตสาหกรรม เอนจโอจงตองปรบเปลยนวธการและกระบวนการท างาน โดยรวมมอกบประชาชนจดท าขอเสนอแนะเชงนโยบายและขอเรยกรองตางๆของประชาชนสภาครฐ รวมทงเขามาเกยวของกบการแกไขปญหาผลกระทบทางนโยบายและโครงการพฒนาทางราชการ จนกระทงปพ.ศ. 2538 จงเกดกระแสองคกรและเครอขายภาคประชาชน วนท 10 ธนวาคม 2538 เกดการเปลยนทส าคญยงของสงคมไทย กลาวคอ เกดเครอขายภาคประชาชนทชอวา “สมชชาคนจน” ซงมจดเนนดานการขจดความเหลอมล าและสรางความเปนธรรมใหกบคนยากจน ดงนนวธการการท างานของเอนจโอจงปรบเปลยนเปน “พนธมตรแหงความหวง” (Alliance of hope) ทพยายามสงเสรม

60

ซงกนและกนกบประชาชนผยากจน ตลอดจนเ ชอมโยงสงเสรมการพฒนาการเมองแบบประชาธปไตยใหแกประชาชนมากยงขน (เดช พมคชา , 2542, น. 112-113)โดยมจดยนทส าคญคอการสรางสรรคสงคมทดงาม ยนหยดเคยงขางบคคลผถกกดขหรอคนชายขอบในสงคมไทย ปญหาและขอทาทายในการท างานเอนจโอนน เดช พมคชา (อางแลว, น. 118-120) มองวา ผ ท างานองคกรพฒนาเอกชนปจจบนนยงขาดทกษะและความเชยวชาญในการกมสภาพชมชนหรอกลมเปาหมาย ขณะเดยวกนเอนจโอตองเผชญกบขอทาทายส าคญคอความรนแรงซบซอนของปญหาสงคมปจจบนทผกโยงอยางแนบแนนกบการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและการพฒนาอตสาหกรรมเปนหลก เอนจโอจงตองพฒนาองคความรของตนเอง รเทาทนโลกและสงคม ทส าคญคอการรกษาอดมการณของตนเองใหได ไมอยเหนอหรอด ารงตนไวยงใหญกวาคนยากจนหรอประชาชนกลมเปาหมาย หากแตเอออ านวยหรอการเปนผกระตนใหประชาชนไดกลายเปนผกระท า (Actor) นอกจากนดวยอทธพลของโลกาภวตนและการเคลอนไหวของทนขามชาต รฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยพ.ศ. 2540ทเนนการมสวนรวมของประชาชน ท าใหองคกรพฒนาเอกชน ตลอดจนองคกรสาธารณะประโยชนจงตองปรบกลไกและบทบาทของตนเองใหสอดรบกบการเปลยนแปลง เชนการสนบสนนการมสวนรวมของเครอขายภาคประชาชน การตรวจสอบกฎ ระเบยบ และมาตรการตางๆทมมาในอดต ยกเลกกฎหมายหรอมาตรการทลาสมย เปนตน (สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2546, น. 231) เพอการเปลยนแปลงสพลงความเขมแขงของประชาชนอยางแทจรง วธการนจงอาจเปนเปาหมายทน าไปสความย งยนกบกลมเปาหมายและสรางความเปนธรรมทางสงคมในทสด แมกระนนหากพจารณาอยางลกซงแลว องคกรพฒนาเอกชนยงเผชญกบขอจ ากดและความทาทายใหมๆมากมายเพราะลทธโลกาภวตนโดยมระบบเศรษฐกจแบบทนนยมขามชาตเปนตวน า ระบบเศรษฐกจนท าใหอ านาจรฐออนแอลง ไมสามารถปกปองผลประโยชนของประเทศและประชาชนได แตทามกลางกระแสการเปลยนแปลงดงกลาวไดกอใหกระแสการเปลยนแปลงหรอการเคลอนไหวภายใตแนวคดตางๆมากมาย เชน กระแสเศรษฐกจพอเพยงและการพ งตนเอง ประชาธปไตยทางตรงและประชาธปไตยแบบมสวนรวม การใชภมปญญาทองถนและวฒนธรรมเปนกลไกเพอขบเคลอนชมชนและพฒนาสงคม กระแสเหลานท าใหองคกรพฒนาเอกชนหรอเอนจโอปรบเปลยนวธการท างานซงนอกจากจะเปนงานใหบรการทางสงคม งานเผยแพรและรณรงคแลว ยงตองแสวงหาความรวมมอภาคประชาชนในหลากหลายรปแบบ กอใหเกดการรวมกลมและเครอขายขนมาเพอถวงดลกบทนนยมโลกซงเคลอนไหวผานกลไกรฐและทน (จตรงค บณยรตนสนทร,อางแลว, น. 127) กอปรกบระเบยบการเมองใหมทเอออ านวย (รฐธรรมนญ 40) ทเปดโอกาสรบรองสทธชมชน สทธพลเมอง เอนจโอจงเปนภาคพนธมตรกบประชาชนในการเคลอนไหวเพอผลกดนและเปลยนแปลงกฎหมายหรอนโยบายสงคมทสงผลกระทบตอคณภาพชวตและความเปนอยของผคน อยางไรกตามการขบเคลอนขององคกรพฒนาเอกชนยงมไดหยดเพยงเทาน เนองจากปญหาสงคมท

61

สงผลตอกลมผดอยโอกาสซบซอนทวความรนแรงมากขน บอยครงไมสามารถตอกรหรอตอสกบอ านาจรฐและกลมทนได เพราะฉะนนวธการท างานในบทบาทการเปนภาคความรวมมอเพอการพฒนายงไมเพยงพอตอการสรางความย งยนและสรางการเปลยนแปลงใหกบสงคมเหนไดจากทศนคตของผคนในสงคมทวไป ภาครฐ และภาคเอกชนยงมองภาพเอนจโอในทางลบหรอเปนปฏปกษตอการพฒนาตามนยยะของรฐและกลมทนดวยซ าไป นอกจากนปญหาประการส าคญขององคกรพฒนาเอกชนอกประการหนงคอขาดการรวมรวบหรอสงเคราะหประสบการณอยางเปนระบบ ทงทความเปนจรงแลวองคกรพฒนาเอกชนไทยเปนหนวยงานทมประสบการณดานการพฒนาสงคมมายาวนานพอสมควร แตขาดการรวบรวมและสงเคราะหใหเปนระบบ ประสบการณทส าคญหลายสวนจะตดอยกบตวบคคลทท างานแตมไดถกถายทอดหรอไมไดมชองทางการถายทอดองคความรและประสบการณของผปฏบตงานใหกบผปฏบตงานอนทงภาครฐและบคคลทวไปไดศกษามากนก (จตรงค บญรตนสนทร, อางแลว, น. 130) ประเดนนอาจกลาวไดวาประสบการณทไดจากการปฏบตงานของนกพฒนาเอกชนไมไดถกท าเปนหลกการ แนวคด และทฤษฎเทาทควร กลาวคอเกดชองวางระหวางการปฏบตงานกบหลกการ แนวคด และทฤษฎ ซงแนวโนมวธการท างานในอนาคตทจะเปนคอการท างานอยางหนนเสรมหรอเปนหนสวนกนระหวางนกพฒนาเอกชนและนกวชาการทชวยสนบสนนเตมเตมใหซงกนและกน สรางเวทการเรยนรระหวางนกพฒนาเอกชนและนกวชาการ เมอเกดเวทการเรยนรเพอแลกเปลยนองคความรและประสบการณแลว หลกการและแนวคดจะน าไปประยกตใชกบกลมเปาหมายไดตามสถานการณจรง ขณะเดยวกนประสบการณการท างานของนกพฒนาเอกชนกจะถกตองเปนหลกการ แนวคดใหนกวชาการ นกพฒนา และประชาชนไดมโอกาสเรยนรไปพรอมๆกน กลมและเครอขายกจะเกดพลงความรและประสบการณทชวยหนนเสรมการท างานซงกนและกนในทสด จอน องภากรณ (2540) เหนวาปญหาทส าคญของเอนจโอคอขาดการวางแผนและการจดการวธการปฏบตงานของตนอยางเปนระบบ ทงยงไมใหความส าคญกบการพฒนาบคลากรในองคกรเพอรองรอบรบการท างานทตองอาศยความร ความช านาญ ประสบการณและทกษะมากขน การท างานโดยอาศยอดมการณเพยงอยางเดยวไมเพยงพอ และในปจจบนคนท างานดานนลดนอยลงโดยเฉพาะคนรนใหม เหตเพราะคาครองชพทไมเพยงพอกบความอยรอดทามกลางระบบเศรษฐกจแบบทนนยม รวมทงผปฏบตงานเอนจโอขาดความเปนมออาชพไมเหมอนหลายประเทศในยโรป นอกจากนสมภพ จนทรประภา ผกอตงศนยการศกษาเพอพฒนาลกหญงและชมชน จงหวดเชยงราย (อางถงในยทธนา วรณปตกลและสพตา เรงจต, 2553, น.150) ไดตงขอสงเกตเพอเปนการสะทอนการท างานพฒนาอยางตรงไปตรงมาอยางนาสนใจวา “ชาวตางชาตทท างานเพอสงคมมกมเสรภาพในการพดคย แสดงความคดเหนอยางเปดเผย และเปนอสระกวาในบานเรา ทกคนกลาทจะกลาวถงปญหาของประเทศตนอยางตรงไปตรงมา โดยไมคดวาเปนการเสยหนาหรอท าให

62

ประเทศชาตเสอมเสยชอเสยง ในขณะทคนอนๆกรบฟงอยางสนใจและใหความส าคญ ดงน นคนท างานเพอสงคมเฉกเชนเอนจโอจ าเปนตองผานกระบวนการปฏบตและการเรยนรอยางตอเนอง” กลาวโดยสรป ดเหมอนวาอดมการณหรอฐานคดทอยเบองหลงการท างานของเอนจโอนนมาจากแนวคดทางการเมองแบบ “สงคมนยมมารกซส” ซงถอไดวาเปนรมใหญในการท างาน เอนจโอพยายามสรางการมสวนรวมจากฐานภาคประชาชน ซงแทบทกครงไปมกขดแยงกบรฐทพยายามก ากบหรอควบคมประชาชนใหอยภายใตอาณต พรอมกนนนกตงค าถามเชงวพากษสม าเสมอตอการพฒนาแบบทนนยมซงสงผลใหเกดการกดขแรงงาน เกดชมชนแออด คนจนเมอง สรางความไมเปนธรรมแกชาวบานหลายดานทงดานสงแวดลอม ทอยอาศย หรอสวสดภาพอนๆทผกโยงกบคณภาพชวตของประชาชน นอกจากนเอนจโอยงมสวนส าคญในการสรางวาทกรรมทางการเมองใหมวาดวยเรอง “ประชาสงคม” และ “การเมองภาคประชาชน” 4.2 คนจนเมอง สถตของสถาบนพฒนาองคกรชมชน (องคกรมหาชน) หรอ พอช. ขอมลในป พ.ศ. 2549 พบวา มชมชนทตองเผชญกบปญหาความมนคงในทอยอาศยทวประเทศ จานวน 3,750 ชมชน คดเปนจานวนครวเรอน 1,140,000 ครวเรอน หรอประมาณ 5,130,000 คน เปนกลมทอยในทดนของรฐ วด เอกชน หรอทผสม มปญหาไลทในระดบตางๆ ทงทอยในระหวางการไลรอ/มขาวไลรอ รวม 445 ชมชน หรอประมาณ 200,000 ครวเรอน (เดชา สงขวรรณ และรงนภา เทพภาพ, มปป., น. 43) ทงนปญหาโดยทวไปของคนจนเมองทอยทามกลางชมชนแออด ไดแก การขาดแคลนสาธารณปโภค การเขาไมถงบรการและสวสดการของรฐ ปญหาจราจรตดขด ปญหาสงแวดลอมเมอง ปญหาหนสน ปญหาสขภาพจตของคนเมอง เปนตน นอกจากนยงประสบกบปญหาทศนคตของบคคลภายนอกหรอสงคมทวไปทมองชมชนแออดเปรยบเสมอนกาฝากของสงคม เปนแหลงอาชญากรรม ยาเสพตด สกปรก นาอบอาย อนเปนการตตราจากบคคลทวไป และน ามาซงวธการจดการกบกลมคนเหลานคอการไลรอ ซงเปนปญหาสามญของคนจนเมองในชมชนแออดทมมาอยางตอเนอง ในการแกไขปญหาคนจนเมองโดยเฉพาะอยางยงชมชนแออดนน วธคดของภาครฐเสมอนวาจ าเปนตองก าจดใหบคคลเหลานออกไป เพราะเปนผขดขวางกระบวนการพฒนาเมอง และการพฒนาเศรษฐกจและบรการเปนส าคญ โดยใหยายไปอยแฟลตแทน แตกระนนวธการนท าใหกลมคนจนเมองภายใตเครอขายสลม 4 ภาคมองวาไมไดเปนการแกไขปญหาคนจนเมองอยางเหมาะสม เพราะการไปอยแฟลตท าใหชาวบานแปลกแยกจากวถชวตและการท ามาหากน กลาวคอชาวบานตองเสยคาเดนทาง คาน า คาไฟมากขน พรอมกนกไมมศกยภาพในการผอนคาเชาแฟลต ยงไปกวานนในสถานการณปจจบนทมการน านโยบายเรอง “บานเอออาทร” เขามากไดรบการวพากษวจารณวา ยงคงเปนการแกไขปญหาทไมสรางใหเกดความมนคงในทอยอาศยและการด ารงชวต อกทงยงเปนการ

63

แกปญหาแบบเดมโดยการสรางแฟลตใหคนจนอย ซงไมสอดคลองกบวถชวต และการท ามาหากน รวมทงความสามารถในการผอนบานกไมม (เครอขายสลม 4 ภาค, 2546, ออนไลน) อยางไรกตามกมความพยายามแกไขปญหาคนจนเมองโดยการด าเนนนโยบายบานมนคงตงแตพ.ศ. 2547 โดยมสถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) เปนพเลยงซงยดชมชนเปนศนยกลางในการพฒนา ไมวาจะเปนการพฒนาทอยอาศย การพฒนาระบบสวสดการชมชน การรวมกลมของชาวบานผานสภาองคกรชมชน (เดชา สงขวรรณและรงนภา เทพภาพ, มปป., น. 50) แตเปนขอสงเกตวาการแกไขปญหาเพยงเพราะประเดนทอยอาศยกมอาจแกไขปญหาและพฒนาคนจนเมองไดอยางย งยน ไมไดกอใหเกดความมนคงในชวตเทาใดนก 4.3 ขบวนการเคลอนไหวคนจนเมอง (ประภาส ปนตบแตงและกฤษฎา บญชย,2550, ออนไลน)

กรณศกษาเครอขายคนจนในเมองกลมใหญสองกลมคอ “คนงาน”และ “คนสลม” เครอขายสลมคอ คนจนทอยในแหลงทอยอาศยราคาถกในเมองทไมสามารถเขาถงทอยอาศยตามกลไกตลาดทวไป โดยสวนใหญอพยพมาจากชนบท ตามภมภาคตางๆ ทวประเทศ อนเนองมาจากผลพวงของการพฒนาตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตทเรมมาตงแตปพ.ศ. 2504 การพฒนาทไมสมดลระหวางเมองและชนบท ระหวางภาคอตสาหกรรมและบรการกบภาค เกษตรกรรม ท าใหเกษตรกรลมละลายตองอพยพสเมองเพอหางานท า แตแรงงานอพยพเหลานมการศกษาตามระบบนอย จงท างานไดเพยงงานทใชแรงงาน ซงไดผลตอบแทนต าเกนกวาจะหาทอยอาศยเปนของตนเอง เพราะทอยอาศยในเมองมราคาแพงมาก โดยเฉพาะราคาทดน พวกเขาจงตองบกเบกทดนวางเปลาซงไมมผใดแสดงกรรมสทธปลกสรางทอยอาศย จนปจจบนมชมชนแออดทวประเทศอยราว 3.2 ลานคน

นอกจากปญหาส าคญเรองการไลรอ ชาวชมชนแออดตองประสบปญหาดานสาธารณปโภค หลายประการ เรมตงแต การขอทะเบยนบาน เพราะเจาหนาทอางวา ผดพระราชบญญตควบคมอาคารเพราะปลกสรางอาคารโดยไมไดรบอนญาต แตเหตผลทลกไปกวานนกคอ เกรงวา การออกทะเบยนบานเทากบเปนการยอมรบการบกเบกของชมชน ปญหานเปนปญหาเรอรงมานาน จากการตอสเปนรายชมชน ไดมการรวมตวกนเปนเครอขายสลม 4 ภาคและเคยเจรจากบรฐบาลในนามสมชชาคนจน ปจจบนแมรปการของการไลรอจะลดความรนแรงลง แตความไมมนคงในทอยอาศย ยงเปนปญหาทแฝงลกอยทกชมชน ในชวงหลงวกฤตเศรษฐกจ ภาพรวมของสถานการณไลรอไมรนแรง ทงผลจากภาวะวกฤตเศรษฐกจท าใหเจาของทดนไมเรงเราทจะขบไลชมชนเพอน าทดนไปลงทนเชงธรกจ และผลของงานพฒนาดานชมชนแออดในรอบ 20 ปทผานมา ชวยท าใหสงคมตระหนกวา ไมควรไลรอชมชนดวยความรนแรงแบบเกา แตชมชนกยงประสบปญหาความไมมนคงในทอยอาศย เพราะไมมหลกประกนวาชมชนจะอยตอไปไดนานเพยงใด ถงวนหนงทเจาของทดนตองการใชทดนชมชนกตองยอมรอยาย และทรองรบกมกจะอยไกล สถานการณเชนนจงเรยกวา การไลรอไมรนแรง แตกไมมความมนคง ซงน ามาสการก าหนดยทธศาสตรดานทอยอาศยของคนสลมวาดวย สทธทจะมทอยอาศยท

64

มนคงในเมอง โดยใชแนวทางปรบปรงสภาพทอยอาศยเดม และรบรองความมนคงในทอยอาศย การตอสจงมงไปยงประเดนส าคญคอ พ.ร.บ.ชมชนแออด คณะกรรมการชมชนแออดระดบชาต และกองทนทอยอาศย กรณ “เครอขายแรงงานอสระ” เปนภาพสะทอนของปญหาการเลกจางและความมนคงในการท างานทวกฤตมากในชวงหลงวกฤตเศรษฐกจ ซงมตวเลขคนวางงานถง 2 ลานคนกลาวคอ ปญหาดงกลาวจงท าใหกระแสการเรยกรองประกนวางงานตนตวขนมาอกครงหลงภาวะวกฤตเศรษฐกจในป 2540 ท าใหเกดการเลกจางเนองมาจากการลมสลายของธรกจหลายประเภท โดยเฉพาะในกลมอตสาหกรรมทใชแรงงานเขมขน เชน ตดเยบ สงทอ อาหาร อเลคทรอนค เซรามค เครองประดบ อตสาหกรรมยาง ซงมสดสวนเปนคนงานหญงถงรอยละ 90 และแรงงานในภาคบรการ

เมอสถานการณของคนงานประสบภาวะเลวรายเชนน จงท าใหขบวนการแรงงานทกสวนตนตวกนขนมาเรยกรองใหรฐจดการปญหาความเดอดรอนใหแกคนงานทงในระดบเฉพาะหนา และในระยะยาว คอ การประกนวางงานท อาจจะมการเกดวกฤตการณเลกจางระลอกใหมเกดขนอกเมอไรกได และขบวนการแรงงานดงกลาวน ยงท าการตดตามการบงคบใช พ.ร.บ.ประกนสงคม พ.ศ.2533 ซงเปนกฎหมายทไดมาจากการเรยกรองของผใชแรงงาน ซงในขณะนนมการบงคบใชประโยชนทดแทนเพยง 4 ประเภทจาก 7 กรณประโยชนทดแทน สวนการสงเคราะหบตร ชราภาพ และประกนวางงาน เปน 3 กรณหลงทยงคงไมประกาศใช แมกฎหมายประกนสงคมจะบงคบใชมา 7 ป แลว

เมอพจารณาพฒนาการขอเรยกรองและความคบหนาของขบวนการเคลอนไหวทงสลมและแรงงาน ตลอดจนเงอนไขทเผชญกพบวา แมจะไมเหนความคบหนาในระดบนโยบายทางนโยบายทเดนชด แตในระดบปฏบตการกมการปรบตวทนาสนใจ “เครอขายสลม 4 ภาค” วางยทธศาสตรการเคลอนไหวทยดหยน และเปนจรง เชน การไมเอาเปนเอาตายมากนกกบผลกดนราง พ.ร.บ.ชมชนแออด คณะกรรมการนโยบายชมชนแออดแหงชาต เพราะยงขนกบเงอนไขทางการเมองทซบซอน อนจะท าใหการรวมพลงตอสเปนไปไดยาก แตมงทการปฏบตการทสงผลทางนโยบายได เชน การผลกดนนโยบายการเชาทดนจากการรถไฟฯ และทดนรมคคลอง ทสามารถปรบระบบการจดการทดน การแบงปนทดนใหตอบสนองกบชมชนแออดทอยอาศย ท ากนในพนทไดโดยไมเกดความตงเครยดทางการเมอง ตรงขามกบสหพนธเกษตรกรภาคเหนอ ทใชการบกยด จโจม ไมประนประนอม ประสานประโยชนกบเจาของพนท จงกอใหเกดปฏกรยาโตกลบอยางฉบพลนของรฐ

ขณะท “ขบวนการแรงงาน”เอง แมปญหาการปรบขนคาแรงตามภาวะเศรษฐกจ (ปจจบนนโยบาย300 บาท) ยงเปนปญหาใหญทยงคลคลายไมได แตการยกระดบขอเสนอไปถงเรองหลกประกนการวางงาน และอนๆ กมแนวโนมทจะขยายฐานมวลชนจากกลมฐานลางไปสคนชนกลางไดงายขน

สงทนาพจารณาอกประการคอ “ขบวนการคนจนเมอง” มไดมงเนนตอสในพนทสาธารณะ ผานสอเทาใดนก ดงนนฝายรฐเองกไมไดตอบโตทางวาทกรรมเชนกน การมพนทสาธารณะทแคบเมอ

65

เปรยบเทยบกบขบวนการคนจนชนบทจะเปนปญหาการยกระดบการขบเคลอนทางนโยบายหรอไม ยงเปนสงทขบวนการคนจนเมองตองวเคราะห และก าหนดยทธศาสตรใหเหมาะสม จตรงค บณยรตนสนทร (2546,น. 49-50) ไดใหขอบเขตของค าวา “คนจนเมอง” นนวา คนจนเมองเปนสวนหนงของกระบวนการและระบบเศรษฐกจสงคมเมอง โดยกลมผดอยโอกาสทางเศรษฐกจ สงคม และการเมองทอยอาศยในเมองมกขาดโอกาสในทกๆดานอยางทดเทยมกบกลมอนในสงคม คนจนในเมองจงมความหมายครอบคลมบคคลผมรายไดนอยทอาศยอยในชมชนแออดและชมชนผมรายไดนอยอนๆในเมอง ลกษณะโดยทวไปของคนจนเมองคอมกประกอบอาชพนอกระบบตามชองทางและโอกาส เชน อาชพรบจาง กอสราง รานอาหาร ตลอดจนอาชพอสระ เชน หาบเรแผงลอย เขนรถขายของ ขบแทกซ มอเตอรไซดรบจาง คยเขยกองขยะ ฯลฯ จงเปนอาชพทมรายไดไมแนนอน ขาดความมนคงในอาชพและรายได รวมทงขาดความมนคงในทอยอาศยและขาดโอกาสในการเขาถงบรการขนพนฐานตางๆ อกทงยงตองเผชญกบปญหาการไรลอทอยอาศย ความแออดเสอมโทรมของสภาพแวดลอม ยาเสพตด ปญหาตางๆเหลานน ามาซงความเสยงของครอบครวในทกดานทงรายได สภาพแวดลอม สขภาพ ความมนคงในครอบครว การศกษาของบตร เปนตน ดวยสถานการณปจจบนทประเทศไทยมระบบเศรษฐกจแบบทนนยมและการพฒนาอตสาหกรรมมายาวนานกวา 50 ป กอปรกบลทธเสรนยมและโลกาภวตนราว 20 กวาปมาน จ าเปนตองนยามคนจนเสยใหม ดวยอทธพลของการพฒนาเศรษฐกจภาคอตสาหกรรมและภาคบรการนมผลใหผคนตองอพยพยายถนจากชนบทเขาสเมองอยางตอเนอง และกลายเปน “คนจนเมอง” ในทสด และสวนใหญอยในภาคการผลตแบบอตสาหกรรม ทงนเงอนไขของกระบวนทศนการพฒนาประเทศทตองเปนระบบเศรษฐกจทนนยมแบบพงพา กลาวคอ พ งพาเทคโนโลยและเงนทนจากตางประเทศ พ งพาการสงออกเปนหลก ยงท าใหประเทศเกดความเหลอมล าระหวางประเทศก าลงพฒนาและประเทศพฒนาแลว ตวเลขอตราการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปรยบเสมอนภาพลวงตาเพอในเมอแรงงานทเปนปจจยการผลตมไดมรายไดเฉลยตอหวและคณภาพเพมขนแตอยางใด ผคนในภาคแรงงานจงกลายเปน “คนจนเมอง” ในทสด สภาพปญหาของแรงงานในเมองทพบโดยทวไปมหลากหลาย เชน การไมไดรบการคมครองทางกฎหมายเนองจากเปนแรงงานนอกระบบ (นอกระบบประกนสงคม) การถกเลกจางอยางไมธรรม ตองด ารงชวตอยทามกลางความเสยงตอสขภาพ ปญหาการกดขจากนายจาง การขาดอ านาจในการเจรจาตอรองกบนายจางและรฐ เพราะสหภาพแรงงานไรซงเสถยรภาพและความเขมแขง ดงเชนขอมลจาก ศกดนา ฉตรสกล ณ อยธยา (2556, ออนไลน) ไดชใหเหนวาสหภาพแรงงานนนเผชญกบปญหาและอปสรรคทงในเชงปรมาณและคณภาพ กลาวคอในเชงปรมาณนน พบวาในประเทศไทยแมวาจะมสหภาพแรงงาน แตมคนงานเปนสมาชกเพยง 1.47% เทานน ซงถอวานอยมากหากเปรยบเทยบกบประเทศทมขบวนการแรงงานเขมแขงในทวปยโรปเพราะเขาเปนสมาชกสหภาพ

66

แรงงานเกอบรอยละ 90 ขณะเดยวกนปญหาสหภาพแรงงานในเชงคณภาพคอ ความไมมเอกภาพของสหภาพแรงงาน การไมสามารถพทกษประโยชนของแรงงานผานการเจรจาตอรองได เนองจากรฐและกลมทนไมยอมรบการมสวนรวม ทงยงถกคกคามขบวนการแรงงานอนท าใหสหภาพแรงงานปฏบตหนาทไดไมมากนก ดวยเหตนขบวนการแรงงานจงออนแอน ามาซงปญหาสวสดภาพของแรงงานโดยรวม นอกจากนในสภาวการณปจจบนวาดวยเรองนโยบายคาจางขนต า 300 รอยบาททวประเทศกกอใหเกดผลกระทบทางลบตอแรงงานตามมา ดงเชนขอมลจากวไลวรรณ แซเตย สตรผ ขบเคลอนประเดนแรงงานมาอยางยาวนาน และปจจบนด ารงต าแหนงรองประธานคณะกรรมการสมานฉนทแรงงานไทยระบวา ระบวา การปรบคาจางท าใหแรงงานมรายไดเพมขนกจรง แตโดยรวมแลวชวตความเปนอยแรงงานไมไดดขน เพราะคาครองชพปรบเพมขนในอตราทสงกวาทงคาอาหาร คาน า และคาไฟฟาแตทส าคญทสดกคอ รายไดจากคาท างานลวงเวลา (คาโอท) ทหดหายไป เพราะเงนคาโอทจะผกตดกบคาจาง หากคาจางสง คาโอทกตองเพมตามสดสวน สงผลใหนายจางเรงลกจางผลตสนคา เพอหลกเลยงไมตองจางงานลวงเวลา ยกเวนกรณทจ าเปนจรงๆ จากทแรงงานเคยไดเงนบวกกบคาโอทวนละ 400-500 บาท กลดลงเหลอ 300 บาท ยงไปกวานนยงมลกจางทถกนายจางเลกจางอยางไมเปนธรรม โดยหลายจงหวดทถกเลกจางแลว เชน นครราชสมา นครปฐม โดยบางบรษทยายฐานการผลตไปทอน สวนแรงงานทมอายมากกมแนวโนมวาจะถกเลกจางสงเชนกน (จตพล สนตะกจ, 2556, ออนไลน ; งานเสวนา “คาแรง 300 บาท ไมใชค าตอบสดทายของแรงงาน ผประกอบการ และคนไทย, 2556, ออนไลน)

“วนนชวตความเปนอยของคนงานกยงเหมอนเดม เพราะคาแรงทเพมขน แตคาครองชพกเพมขน ซ านายจางบางรายยงถอโอกาสใชเปนขออางปดกจการ และไมจายคาชดเชยตามกฎหมายแรงงาน ซ าแรงงานทมอายมากตองตกอยในความหวาดระแวง ไมรจะถกเลกจางวนไหน”

วไลวรรณ แซเตย : สะทอนชวตแรงงาน

เมอสบคนฐานคดในการมองประเดนปญหาคนจนมองนน ภาพตวแทนแหงความยากจนของคนจนเมองนนคอ “สลม” หรอ “ชมชนแออด” ซงม.ร.ว. อคน รพพฒน (อางถงในประภาส ปนตบแตง,2541, น. 183-184) ไดมองวาสลมหรอชมชนแออดถกสงคมมองวาเปนสถานททไมนาพงปรารถนา เปนชมชนทไมนาอย จนกลายเปนมะเรงรายหรอบาดแผลของสงคมเสยดวยซ าไป สลมถกมองวาเปนสถานทเสอมโทรม มปญหาสงแวดลอม เตมไปดวยยาเสพตด ทงยงมวฒนธรรมความยากจน ซงถอเปนวฒนธรรมพเศษอนเปนลกษณะส าคญของชมชนแออด และสงผลตอวธปฏบตตอชมชนแออดและผคนในชมชนเหลานผานการไลรอ (Eviction) การรอถอนอาคาร สงปลกสรางทกลมคนเหลานเปนเจาของเพอเปดทางสการพฒนาอตสาหกรรมและบรการภายใตแนวทางกระแส

67

หลกของการพฒนาประเทศ อยางไรกตามหากวเคราะหจากฐานคดทางเศรษฐศาสตรการเมอง พบวา สลมกเปนผลจากกระบวนการเปลยนแปลงของเมอง สลมเปนสถานทหรอเปนชมชนทด ารงอยภายใตการปรบตวทางเศรษฐกจและสงคมทามกลางการพฒนาเมอง ระบบเศรษฐกจแบบอตสาหกรรมของประเทศจ าเปนตองพงพาแรงงานจากประชาชนในชมชนแออด ดงนนสลมหรอชมชนแออดจงเปนสวนหนงของกระบวนการผลตทางสงคม และเมอการเปลยนแปลงของประเทศทเนนการพฒนาเศรษฐกจ อตสาหกรรมและบรการ ยงเปนปจจยส าคญทท าใหเกดกระบวนการกลายเปนเมอง (Urbanization) และกระบวนการกลายเปนเมองนเอง กมลกษณะแปรผนโดยตรงกบการขยายตวของชมชนแออดเพมมากขนดวย เมอเปนเชนน ประชาชนทเรยกวาเปนคนจนเมองทอาศยในชมชนแออดกเปนสวนหนงของกระบวนการผลตและการพฒนาประเทศ เมอเขาเหลานเกดปญหา สงคมกจ าเปนตองรวมรบผดชอบ ไมปลอยปละละเลยไปตามชะตากรรม โดยมงแสวงหาค าอธบายถงตนตอของปญหาอนผกโยงกบโครงสรางทางสงคมแทนทจะมองตามลทธปจเจกชนนยมซงพยายามตตราคนจนเมองในสลม (ประภาส ปนตบแตง, 2541, น. 184-185) ขณะเดยวกนคนในชมชนแออดเองกมศกยภาพในการแกไขปญหาและพฒนาตนเองผานพลงความคด การรวมกลม จนถงขนการเคลอนไหวเพอเปลยนแปลงสภาพการด ารงชวตของตนเองและชมชน ความเปนเฉพาะทส าคญของคนจนเมองและชมชนเมองอกประการหนงคอการมคนเรรอนอาศยอย ซงขอมลจากนท สอนวาร มลนธอสระชน (2555, ออนไลน) พบวามผใชชวตในทสาธารณะรวมทงสน 2,846 คน โดยเกบขอมลส ารวจตงแตเดอนกนยายน 2555- เดอนธนวาคม 2555 โดยมแนวโนมจะเพมขนเรอยๆ ปญหาทพบกบกลมคนผใชชวตในพนทสาธารณะคอ เขาตองการการยอมรบจากสงคม อยากใหคนทวไปปรบเปลยนทศนคตวาเขากเปนผมศกดศรความเปนมนษยเชนเดยวกน เพราะบางคนทออกมาใชชวตแบบนมงานท ามรายได ไมอยากใหเจาหนาทรฐตองมาไลจบเขาสถานสงเคราะห วธการท างานของมลนธอสระชนไดคดรเรม “ปนเกลา” โมเดล เนองจากเลงเหนวาปจจบนมผมาอาศยบรเวณสนามหลวง ถนนราชด าเนน และเชงสะพานพระปนเกลามากยงขน จงออกมาวธการท างานกบกลมคนเหลาน ทงนเปาประสงคของมลนธ มไดปรารถนาอยากใหคนกลมนออกมาใชอยในพนทสาธารณะ หากแตตองการจดระเบยบการอยอาศยของคนเหลานใหเปนทเปนทางเพองายแกการปฏบตงานของเจาหนาททงภาครฐและเอกชนอนทจะท าใหผใชชวตในพนทสาธารณะเหลานไดรบการเยยวยา ฟนฟ และพฒนาจนกระทงสามารถพ งพาตนเองได และเปนโครงการตนแบบ (Pilot project) ททดลองท าเพอจะน าไปใชในพนทอนๆตอไป โดยหลกของรปแบบของปนเกลาโมเดล คอ การใหทพกชวคราวหรอ Shelter กบผพกพง ซงมวธการท างานดงน

1. การมกลม โดยทใหมหวหนากลมเปนผ รวมประสานงาน หรอเปนหลกในการประสานงานดแลกนเอง (ซงอาจเรยกวาเปนผใหญบานในกลมนนๆ)

68

2. หนวยงานทงภาครฐและเอกชนเขามามสวนรวมในการฟนฟ สงเสรมอาชพ เพอใหกลมคนเหลานมรายได พงพาตนเอง จนสามารถกลบภมล าเนา หาทอยเปนหลกเปนแหลงได

3. การจดระเบยบทอยอาศยโดยความรวมมอระหวางคนอาศยทสาธารณะ มลนธอสระชนและองคกรภาครฐ

4. ประสานงานสงบคคลเหลานกบบานโดยตดตอทางบาน 5. การฝกอาชพ เชน รอยลกปด การเปนยามรกษาความปลอดภย ซอมรองเทา ขายหนงสอ

โดยมหนวยงานเขามาจดหาอปกรณให จนเขาเหลานนมรายไดกอนหนงเพยงพอทจะไปหาทอยใหม

นอกจากมลนธอสระชนแลว ทผานมากมองคกรพฒนาเอกชนคอ มลนธพฒนาทอยอาศย (มพศ.) ไดเขาไปท างานกบคนจนเมองจนท าใหปญหาคนจนเมองกลายเปนประเดนทางสงคมซงถกหยบยกขนมาเพอแกไขปญหาในเชงนโยบาย เชน คนจนทอยในชมชนใตสะพาน และชมชนบกรกรมคลอง

บณฑร ออนด า (อางถงในสวฒน คงแปน, 2545, น. 92-93) ใหขอสงเกตเกยวกบปญหาคนจนเมองวา คนจนเมองไมวาจะอาศยอยรมคลอง ใตสะพาน หรอในชมชนแออดกด ตางประสบปญหาเดยวกนคอดเหมอนวากลมคนเหลานจะกลายเปนคนเชาประเทศอย ดงนนแนวทางการแกไขปญหาจ าตองยดคนเปนหลก คนจนกลมเหลานตองไดรบการขดเขยนเขาไปในแผนพฒนา ไมถกเบยดขบหรอถกดกน แมกระทงกฎหมายหรอบทบญญตใดทสรางความเดอดรอนและเลอกปฏบตตอชาวบานกลมเหลานจ าเปนตองไดรบการแกไข ทผานมาขบวนการคนจนเมองในสงคมไทย เครอขายสลม 4 ภาคเปนตวอยางชดเจนเกยวกบการสรางยทธศาสตรเพอเจรจาตอรองกบภาครฐโดยขอเชาพนทการรถไฟแหงประเทศไทย 30 ป 19 ชมชน 64.79 ไร และคณะกรรมการการรถไฟแหงประเทศไทยกไดอนญาตในปพ.ศ. 2543 แลว (อภยทธ จนทรพา, 2553, ออนไลน) ประภาส ปนตบแตง (2541, น. 186-191) เหนวาการแกไขปญหาคนจนเมองโดยประชาชนทอยในชมชนเองไมเพยงพอตอการสรางคณภาพชวตของคนจนเมองอยางย งยน จ าเปนตองอาศยกระบวนการท างานจากภายนอกทงนกวชาการ นกพฒนา หนวยงานรฐเพอยกระดบคณภาพชวตของผคนในชมชนเมอง โดยวธการท างานกบคนจนเมองนนสามารถท าไดหลายแนวทางดงน

1. แนวทางงานสงคมสงเคราะห ซงเปนงานชวยเหลอผคนทประสบกบปญหาทางสงคมเพอใหผคนเหลานนหลดพนจากสภาพปญหา และด ารงชวตของตนเองไดอยางปกตสข วธการท างานสงคมสงเคราะหมตงแตระดบบคคล ครอบครว กลม ชมชน ไปจนกระทงระดบนโยบาย

2. แนวทางหนนเสรมองคกรชาวบานในรปแบบกลม ซงเปนการรวมกลมของชาวบานเพอถกคด วางแผน และรวมปฏบต เมอมกจกรรมทางความคดเหลานสกงอม การเคลอนไหวเพอ

69

เปลยนแปลงสงคมกจะเกดขน จงเปนจดเรมตนของการสรางองคกรภาคประชาชน และเมอเกดการแลกเปลยนและการเคลอนไหวในวงกวางจะน าไปสเครอขายภาคประชาชนในทสด

3. แนวทางประชาคมและการสรางความเขมแขงขององคกรภาคประชาชน แนวทางนเรมตนเมอปพ.ศ. 2529 เนองจากสถานการณไรลอทเกดขนในยคเศรษฐกจรงเรอง ทศทางการท างานของมลนธพฒนาทอยอาศยจงมงสงเสรมองคกรชมชนกบการประสานงานกบโครงสรางชนบน เชนรฐเจรจาเพอตอรองกบผ มอ านาจในปญหาการไรลอโดยมเปาหมายเพอยตการไลรอและมงเปลยนแปลงระดบนโยบายสงคม

4. แนวทางใชเครอขายประชาสงคม เมอการรวมกลมกนของคนยากจน คนดอยโอกาสรวมกลมกนเพยงผไดรบผลกระทบจากนโยบายรฐในเขตพนทเดยว หรอเปนผไดรบความไมเปนธรรมจากกรณเดยวไมสามารถเจรจาตอรองกบภาครฐและกลมทนไดเทาใดนก สงทท าไดคอการสรางเครอขายภาคประชาชนขนมา เชน สมชชาคนจน เครอขายสลม 4 ภาค ซงเปนการรวมกลมกนของคนดอยโอกาสทวประเทศและไดรบความไมเปนธรรมหลายกรณเชน เรองทดนท ากน เรองสงแวดลอม เรองสทธชมชน เรองสถานะสญชาต เรองทอยอาศย ฯลฯ มารวมกลมกน ทงนแมวาเครอขายเหลานจะไมไดกอก าเนดโดยกลมคนจนเมองเพยงกลมเดยว แตอยางนอยทสดผคนในสลมทเกยวของกบการถกไรลอทอยอาศยกเปนสวนหนงของขบวนการเคลอนไหวทางสงคมน และองคกรพฒนาเอกชนเองกอยในฐานะผใหการสนบสนน ผประสานงาน ทส าคญคอการเปน “ภาคพนธมตรรวมเคลอนไหวเพอเปลยนแปลงสงคม”

หลกการปฏบตงานขององคกรพฒนาเอกชนทส าคญประการหนงคอ การเสรมสรางพลงอ านาจ (Empowerment) ซงกระบวนการเสรมสรางพลงอ านาจนคอการรวมกบประชาชนเพอพทกษสทธของผคนโดยเฉพาะอยางยงผดอยโอกาสและคนยากจนไดรบบรการทางสงคม ตลอดจนการคมครองจากรฐ เพอใหรฐยอมรบและมองเหนวาประชาชนมตวตนสามารถก าหนดหรอตดสนใจอนาคตความเปนไปของประเทศไดไมนอยไปกวาผมอ านาจ นกการเมอง และเจาหนาทรฐอนๆ ดงนนเนองานทส าคญอยางหนงขององคกรพฒนาเอกชน คอ การพทกษสทธ (Prasartset , 1995, p. 120-121) ทงนองคกรพฒนาเอกชนไดน าหลกการพทกษมาใชอยางจรงจงราวๆ ค.ศ. 1988 หรอพ.ศ. 2531 และพฒนาการตอสเพอคนยากไรเรอยมาผานการรวมกลมโดยมเปาหมายทางการเมอง คอ การสรางความเปนธรรมผานกลไกกฎหมายและนโยบายตางๆ และชวงหวเลยวหวตอของการเปลยนแปลงสงคมไทยระหวางรฐธรรมนญป 2540 นเองเปนชวงทองคกรพฒนาเอกชนไดรวมกบนกวชาการ เครอขายและองคกรภาคประชาชน/ประชาสงคมสรางกจกรรมทางการเมองซงแตกตางจากวธการปฏบตงานทผานมาหลายประการคอ (Prasartset,1995, 125-126)

1) การเพมปรมาณกจกรรมทางการเมองตางๆผานเครอขายภาคประชาชนทหลากหลาย 2) การพฒนาประสทธภาพของเครอขายองคกรภาคประชาชนทด าเนนกจกรรมทางการเมอง 3) การพฒนาทกษะดานการประสานงาน (Coordinating skills) ของสมาชกองคกรพฒนา

70

เอกชนในการท างานรวมกบเครอขายภาครฐ 4) การเสรมสรางความสมพนธอยางแนบแนนระหวางเครอขายองคกรพฒนาเอกชนเองและ

เครอขายภาคประชาชนคอการมชาวบานเปนแกนน า

4.4 แนวโนมของปญหาคนจนเมอง ค าวา “คนจนเมอง” จ าเปนตองนยามความหมายใหกวางมากกวาคนจนเมองในเขตกรงเทพมหานคร เหตเพราะการพฒนาอตสาหกรรมและบรการตามเมองใหญในภมภาคตางๆไดขยายตวอยางรวดเรว น ามาซงความเปนชมชนเมองรวมทงชานเมองดวย ไมวาจะเปนจงหวดใหญในภมภาคตางๆของประเทศเชน ภาคใต จงหวดสงขลา นครศรธรรมราช ภาคเหนอจงหวดเชยงใหม ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จงหวดขอนแกน เปนตน จงหวดซงเปนเมองใหญเหลานตองเผชญกบปญหาคนจนเมอง เฉกเชนอรรถจกร สตยานรกษ (อางถงในประภาส ปนตบแตง,2541, น.191-192) ไดชใหเหนวาชมชนแออดจงหวดเชยงใหมเกดขนอยางรวมเรวบนพนฐานความเหลอมล าของการกระจายรายไดระหวางชาวบานทองถนกบคนทอยในกลมภาคการผลตสมยใหม เกดการขยายตวของเทศบาล ขยายอ านาจและบทบาทไปบนพนทอยางกวางขวาง แตไมสามารถเพมประสทธภาพในการท างานใหครอบคลมพนทใหท งหมด ซงจะท าใหชมชนด งเดมท งอยในเมองและแถบชานเมองกลายเปนชมชนแออดอยางรวดเรว ชมชนเดมทอยรอบๆวดเกอบทกวดในเขตเมองและรอบนอกใกลเคยงเชยงใหมลวนแตมความหนาแนนเพมขน ซงคาดหมายวาจะขยายอยางตอเนอง ปจจยทมผลใหเกดชมชนแออดซงบงบอกถงแนวโนมในอนาคตคอ การกาวเขาสประชาคมเศรษฐกจอาเซยน โดยรฐบาลใหความส าคญกบการพฒนาโครงสรางพนฐานดวยงบประมาณกวา 2.2 ลานลานบาทผานโครงการขนาดใหญ เชน รถไฟฟาทสรางขนเพอแกไขปญหาจราจร และเพอความสะดวกในการเดนทางของประชาชนในเขตกรงเทพฯ ผลทตามมาคอการพฒนาอตสาหกรรมและบรการตางๆ อนท าใหเกดความหนาแนนของอาคารบานเรอนหรอสงปลกสรางอยางตอเนอง กอปรกบรถไฟความเรวสงทเชอมตอกบประเทศเพอนบานอนไดแกลาว มาเลเซย ผานจงหวดส าคญคอขอนแกน หนองคาย หาดใหญ ฯลฯ จงมแนวโนมวาจะเกดชมชนแออดตามเมองใหญเหลาน อกทงสงผลใหเกดคนจนเมองตามมา ถงกระนนกตามมขอมลทนาสนใจเกยวกบปญหาการไลรอชมชนแออด โดยมลนธเพอพฒนาทอยอาศยสรปสถานการณไลรอทวประเทศปพ.ศ. 2541 พบวา ชมชนทอยระหวางการถกไลรอทวประเทศมทงสน 43 ชมชน โดยเปนชมชนแออดภาคอสานทมสถานการณรนแรงทสดคอ 21 ชมชน นอกจากนในกทม.ยงมชมชนบกรกรมคคลองจ านวนกวา 217 ชมชน ซงรวมแลวมจ านวนประชากรทประสบกบปญหาการไลรอกวา 61,463 คน (มลนธเพอทอยอาศยอางถงในประภาส ปนตบแตง, 2541, น. 192) ทงนปญหาความขดแยงจากการไลรอมดวยกน 3 ประการคอ

71

1. กระแสเมองนาอยและกระแสสงแวดลอม ซงเปนนโยบายของทมผวาราชการจงหวดทกยคสมย ท าใหเกดปญหาชมชนแออดบนทดนของกทม. ทสาธารณะ ทรมคลอง และทดนเทศบาล ดงตวอยางการไลรอเพอน าทดนไปสรางสวนสาธารณะ สวนสขภาพ ลานคนเมอง ฯลฯ เฉกเชนปจจบนทมกระแสสรางมกกะสนคอมเพลกซ บรเวณชมชนสถานรถไฟมกกะสน โดยประเดนทตามมาคอเรองการไลรอชมชนรอบทางรถไฟตางๆออกเพอสรางสวนสาธารณะและมกกะสนคอมเพลกซ ทงยงรวมพพธภณฑแรงงานไทยอนเปนสถานทประวตศาสตรทควรคาแกการศกษาของอนชนรนหลง

2. กระแสเมองทองเทยว ซงเกดปญหาในทดนของจงหวดทองเทยว เชนเชยงใหม เชยงราย ภเกต การไลรอเพอการสรางอทยานนคร ปรบปรงคคลอง ฯลฯ

3. กระแสการใชประโยชนทดนของรฐเชงพาณชย เชน เทศบาล อบต. ฯลฯ ดงอาจจะเกดขนในอนาคตในปญหาเกยวกบการเวนคนทดนรมทางรถไฟและรถไฟความเรวสงซงเปนโครงสรางพนฐานเพอรองรบการเปดประตสประชาคมอาเซยน อยางไรกตามยงเกดความสบสนบางประการเกยวกบขอมลคนจนเมองทมความแตกตางกนระหวางความยากจนทางราชการ กบการส ารวจของส านกพฒนาชมชนเมอง การเคหะแหงชาต โดยพบวาตวเลขทางราชการอาจไมสอดคลองกบความเปนจรง กระนนกตามสภาพปญหาทคนจนเมองจ าตองเผชญอยเสมอมาคอปญหาคาครองชพ ปญหาความเขมแขงของชมชน ปญหาการน าทดนไปประกอบธรกจแลวไรลอชมชนโดยอาศยวาทกรรม “เมองนาอย”ของทางราชการเปนเกราะก าบง ทงนการแกไขปญหาคนจนเมองจ าเปนตองอาศยความรวมมอจากองคกรภายนอก ซงเปนไปไดหลายแนวทาง คอแนวทางสงคมสงเคราะห แนวทางหนนเสรมองคกรชมชนใหสามารถบรหารจดการตนเองได แนวทางเสรมสรางอ านาจองคกรเครอขายโดยมงหวงเพอเคลอนไหวตอรอง กดดนรฐใหมนโยบายเออกบคนจนเมอง เกดการนยามคนจนเมองใหมทกาวไกลกวาเรองเสนความยากจน คอเปนคนจนทไรสทธ ไรอ านาจ ขาดโอกาสการเขามามสวนรวมในการพฒนาและการจดสรรทรพยากรทางสงคม การตอสของคนจนเมองในระยะหลงจงเปนการตอสโดยวธการสรางเครอขาย สรางพนธมตรในขบวนการประชาสงคมเพอตอสเคลอนไหวกดดนและตอรองกบภาครฐ ใหรฐก าหนดนโยบายหรอมาตรการทเ ออแกคนจนเมอง รบรองสทธความเปนมนษยท ถกท าลายโดยกระบวนการพฒนา นอกจากนการเคลอนไหวของคนจนเมองยงมงสรางพนทใหแกคนจนเมองไดเขาสเวทการเมองและเวทสาธารณะดวย (ประภาส ปนตบแตง, 2541, น. 194-196) กลยรตน กล าหอม (2547, น. 83-85) ไดอธบายวาแนวทางการด าเนนงานของภาครฐทผานมาเปนอปสรรคตอการพฒนาคนจนเมอง กลาวคอ กฎระเบยบของภาครฐเปนขอจ ากดทไมไดกอใหเกดการพฒนากลมและองคกรชาวบานคนจนเมองใหเกดการเรยนรอยางเขมแขงและย งยน ยงไปกวานนโครงการและนโยบายของภาครฐทเขามาไมไดท าใหชาวบานพงตนเองไดอยางย งยน ทวากลบท าใหชาวบานเปนหนสนมากยงขน อกท งคนจนเมองไมไดมสวนรวมในการพฒนาและการก าหนด

72

นโยบายทมผลกระทบตอตนเองเทาใดนก ดงนนวธการแกไขปญหาคนจนเมองทจะเกดขนในอนาคตนนคอ การพฒนากลม องคกร ภาคโดยยดประชาชนคนจนเมองเปนศนยกลางในการพฒนา กอปรกบการหนนเสรมจากนกวชาการ และองคกรพฒนาเอกชนทเอออ านวยใหคนจนเมองไดมสวนรวมในทกระดบการพฒนา จนสามารถสรางภาคเครอขายทเขมแขงผลกดนโครงการและนโยบายทตอบสนองความตองการของคนจนเมองไดอยางแทจรง มใชเพยงสงทรฐหยบยนให ซงอาจกลาวไดวากระบวนการแกไขปญหาและพฒนาคนจนเมองตองผกโยงกบกระบวนการทางการเมองอยางเหนยวแนน เพราะสภาพปญหาทเกดขนกบคนจนเมองในอนาคตไมวาจะเปนดานความมนคงของทอยอาศย การไลรอ ปญหาหนสนและรายไดมแนวโนมจะทวความรนแรงมากยงขน

การใชแนวคดเรอง “จงหวดจดการตนเอง” แนวคดนเปนแนวคดทจะน ามาใชในการพฒนาผคนในชมชนทงระดบชมชนทองถน ไปจนกระทงระดบชาต เดมทนนการคดรเรมค าวา “จงหวดจดการตนเอง” นนเรมตนจากคณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชนภาคเหนอ (กป.อพช. ภาคเหนอ) และสถาบนการจดการทางสงคมซงประยกตใชในบรบทของปาชมชนและเกษตรทางเลอก ซงอยภายใตแนวคดการจดการตนเองและการพงตนเอง เนองจากเลงเหนขอจ ากดของภาครฐและการเมองระดบทางการทไมสามารถแกไขปญหาและพฒนาผคนได เมอเวลาผานไปทางผ คดรเรมจงจดเวทสมมนา แลกเปลยนประสบการณกบนกวชาการ รวมทงนกพฒนาหลายครง อกทงถอดบทเรยนการเรยนรการบรหารจดการชมชนจากเกาหลใต ญปน ฟลปปนส อนโดนเซย ฝรงเศสและองกฤษ ภายหลงจากนนกมสถาบนพฒนาองคกรชมชนหรอ พอช.เขามาเกยวของ การขบเคลอนงานทเหนเปนรปธรรมกบแนวคดจงหวดจดการตนเอง นนคอ การพยายามเชอมโยงภาคเครอขายเพอการพฒนาจากภาคสวนตางๆ เชน สมชชาปฏรปแหงประเทศไทย สภาพฒนาการเมอง (สพม.) สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) มาเขารวมดวย รวมทงเสนอแผนพนทจดการตนเอง และจงหวดปฏรปขน เชน การผลกดนรางพระราชบญญตระเบยบราชการเชยงใหมมหานคร ปตตานมหานคร ผานเวทแลกเปลยนเรยนรเพอขยายฐานความร ประสบการณการพฒนาเมองและทองถน (พรศกด ชยศร, มปป.,ออนไลน) จะเหนไดวาบทบาทขององคกรพฒนาเอกชนตอแนวคดจงหวดจดการตนเองนน เอนจโอเปนสวนหนงของการคดรเรม (Initiation) และการประสานภาคเครอขายเพอสรางการเรยนร การจดเวทเพอกระจายความร (Knowledge distribution) การสรางเครอขายสภาองคกรชมชนเพอความเขมแขง แมวาจะเกยวของกบการกระจายอ านาจกบการจดการตนเองกบทองถนโดยตรง แตกระนนกเกยวของกบการจดการชมชนเมองในตางจงหวดทมแนวโนมจะขยายตวอยางตอเนองเฉกเชนจงหวดเชยงใหมทมประชากรจ านวนมหาศาล สภาพทางเศรษฐกจผลตภณฑมวลรวมสงเปนอนดบหนงของภาคเหนอ และจะขยายตอไปในจงหวดตางๆทมทนทางสงคมและวฒนธรรมทเหนยวแนน เชน เชยงราย แมฮองสอน นาน ขอนแกน ตวอยางขององคกรพฒนาเอกชนทท าหนาทนไดแก กลมกรนพช กลมฮกเมองนาน กลมแมหญงกบการพฒนา กลมสมชชาสขภาพ ฯลฯ ภายใตหลกคด “ลดอ านาจรฐ

73

เพมอ านาจประชาชน” และในปจจบนแนวคดจงหวดจดการตนเองไดแพรหลายไปกวา 45 จงหวด บทบาททองคกรพฒนาเอกชนจะตองท าตอไปคอการเปนผระดมทนสนบสนนการเคลอนไหว ขยายฐานความรผานเวทแลกเปลยนกบทกฝายทงภาครฐและสอสารมวลชนเพอปลกจตส านกความเปนพลเมองกบประชาชนทวไป และทจะลมเสยไมไดเลยคอการสรางฐานองคกรเครอขายชมชนทเขมแขงดวย (พรศกด ชยศร, มปป.,ออนไลน) สดทายแลวกกลบเขามาสหลกคดพนฐานวาดวยเรองการเมองภาคประชาชนและขบวนการเคลอนไหวทางสงคมผานกระบวนการพฒนาแนวภมปญญาและรากฐานทางวฒนธรรม นายพรเทพ บรณะบรเดช ผแทนสหพนธพฒนาองคกรชมชนคนจนเมองแหงชาต (สอช.) (ออนไลน, 2555) มองวาประเทศไทยก าลงจะเขาสการเปดประชาคมอาเซยนป 2558 จะยงมการแยงชงทรพยากรทอยอาศยและทดนท ากนในประเทศเพมสงขน รฐจะตองมนโยบายหรอมาตรการคมครองสทธพนองประชาชนไทยในการครอบครองทดนเพอการอยอาศยและท ากนในประเทศเปนพนฐาน โดยตองใหประชาชนมสวนรวมในการวางผงเมอง ปฏรปกระบวนการยตธรรมอนเกยวกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม รวมถงการออกกฎหมายรบรองสทธชมชนในทดนและทอยอาศย 4.5 บทบาทองคกรพฒนาเอกชนในการท างานกบคนจนเมอง

กลาวโดยสรปในชวง 3 ทศวรรษทผานมาของการท างานกบชมชนเมองและคนจนในเมอง งานของ NGO มการเปลยนแปลงไปมาก โดยสามารถจ าแนกใหเหนการท างานของ NGO ในสายชมชนเมองออกเปน 3 งาน 1) งานสงเคราะห 2) งานรณรงคเคลอนไหว และ 3) งานพฒนาศกยภาพ

ในระยะแรกๆ ของการท างาน (ชวงป พ.ศ. 2517 เปนตนมา) การท างานของ NGO เนนไปในงานเชงสงเคราะห ชวยเหลอคนทไดรบความเดอดรอน งานพฒนาและงานรณรงคเรมมาปรากฏเดนชดในชวงหลงป พ.ศ. 2524 เมอเกดสมาพนธชมชนแออดคลองเตย ซง จตรงค บณยรตนสนทร (อางแลว, น. 117-118) ชวาสลมคลองเตยเปนตวแทนของปญหาทชดเจนทสด หลงเหตการณเดอนตลาคม 2516 เรมมองคกรอสระเขาไปท างานพฒนาสลมมากขน ซงนอกจากการแกไขปญหาในสลมแลว ยงมการท างานกบกลมแรงงานโดยเฉพาะอยางยงเขตออมนอย ซงมกลมนกศกษาเปนก าลงส าคญทเขาไปท างานชวยเหลอใหค าปรกษาในกรณพพาทแรงงานรวมทงการใหการศกษาใหเขาใจสทธขนพนฐานของแรงงานเองในการรวมกลมกนเปนสหภาพแรงงาน

ประเดนบทบาทขององคกรพฒนาเอกชนกบแรงงาน (ซงถอเปนคนจนเมอง) นน ตวอยางจากมลนธเพอนหญง มลนธหญงชายกาวไกล มลนธเพอการพฒนาแรงงานและอาชพ สมาคมสงเสรมสทธชมชนเพอการพฒนา มลนธอารมณ พงศพงน ฯลฯ เปนองคกรทมสวนสนบสนนงบประมาณ การเขารวมเปนภาคเครอขายเพอเคลอนไหวเสนอกฎหมายและนโยบายตางๆ ทเกยวกบสวสดภาพของแรงงานรวมท งเปนศนยกลางในการประสานงานเพอการระดมพลกลม

74

เครอขายทเรยกรองการเปลยนแปลงทางสงคมทงมตความเสมอภาคระหวางเพศ และความเปนธรรมทางสงคม องคกรพฒนาเอกชนเหลานจงมสวนสนบสนนและเปนฟนเฟองส าคญของการขบเคลอนขบวนการแรงงาน อกทงเปนองคกรทพยายามชประเดนแรงงานเปนประเดนส าคญยงของสงคม พรอมกบสนบสนนรวบรวมขอมล สถานการณปญหา ไปจนกระทงกรณศกษา (Case study) ทไดรบความเดอดรอนหรอไดรบผลกระทบจากนโยบาย (นกสอสารแรงงาน, 2556, ออนไลน) ในชวงป พ.ศ. 2528 ‟ ป พ.ศ. 2536 งานเคลอนไหวกบชมชนเมองกลายเปนงานประเดนรอน เมอมประเดนและสถานการณการไลรอ การแยงชงทดนสงขนอยางมาก ซงมสวนกระตนในการท างานทงชาวบานและ NGO ตนตวอยางสงมาก มการจดตง ศนยรวมพฒนาชมชน (ภายหลงพฒนาเปน เครอขายสลม 4 ภาค) ภายใตการสนบสนนของกลมรวมน าใจ มการจดต ง คณะกรรมการประสานงานองคกรชมชนเมอง (คปอช.) เปนเครอขายขององคกรพฒนาเอกชน เพอท าหนาทประสานการท างานอยางเขมขน นนท าใหในชวงเวลาดงกลาว เปนงานทเฟองฟอยางมาก คณปการของงานรณรงคคอ สรางกระบวนการเรยนรทชวยยกระดบความเขาใจปญหาเชงโครงสราง ทมผลกระทบกบ ความยากจนของชาวบาน มองเหนปจจยเงอนไขความอยากจนทมใชเกดขนจากปจจยเฉพาะตว (เชน เรองความขเกยจ ไมฉลาด เปนตน) แตเปนปญหาจากโครงสรางเศรษฐกจ สงคมและการเมอง จรวรรณ อรณรงส เจาหนาทมลนธพฒนาทอยอาศย (อางถงในสวฒน คงแปน, 2545, น. 17-20) ไดอธบายแนวทางการท างานขององคกรพฒนาเอกชนกบชาวบานชมชนใตสะพานวา องคกรพฒนาเอกชนตองการใหชาวบานมองเหนปญหาของตนเองแลวรวมตวกนตงแตในสะพานเดยวกน ขยายไปสเพอนพองตางสะพานเพราะจ าท าใหเกดพลงในการตอรองตอสเรองทอยอาศยได เชนกรณชมชนฉลองกรง เขตลาดกระบง ขยายออกไปสชมชนอนๆเรอยๆ จนกลายเปน “กลมพฒนาชมชนใตสะพาน” อนมสมาชกเรมจาก 16 สะพานในเขตกรงเทพมหานครทงนการท างานกบชาวบานใตสะพานซงเปนคนจนเมองนตองใชระยะเวลานานในระยะแรกกวาจะพดกนรเรอง หรอการท าใหชาวบานไวใจหรอเชอใจนนตองใชเวลานาน นอกจากนในการรวมกลมท าใหชาวใตสะพานมความมนใจมากขนทจะท างานกาวตอไป โดยพวกเขาปฏเสธการยายไปอยใน ทดนทการเคหะจดใหทฉลองกรง เพราะไกลจากทท ากน จงขอตอรองเพอจดทดนดวยตนเอง อกทงขอเขาไปมสวนรวมในการจดระบบชมชนใหมซงการเคหะกยอมรบขอเสนอของพวกเขา จดแขงทท าใหองคกรพฒนาเอกชนทท าหนาทแกไขปญหาความยากจนคอ องคกรพฒนาเอกชนมบทบาทในการเปดเวทชาวบาน โดยใชกระบวนการกลมเปนเครองมอ เปดโอกาสใหชาวบานไดรวมคด วางแผน วเคราะห แสวงหาค าตอบของปญหา และวธการของตนเอง เอออ านวยใหเกดกระบวนการเรยนร ขณะเดยวกนนนองคกรพฒนาเอกชนทเปนศนยกลางในเขตเมอง สวมบทบาทการเปน “สะพานเชอม” ใหชาวบานสามารถเรยกรอง เสนอแนะทางออกเชงนโยบายกบ

75

หนวยงานรฐ นกวชาการ อนเปนการเปดพนทและลดชองวางการท างานระหวางประชาชน นกวชาการและเจาหนาทรฐลดนอยลง (จตรงค บณรตนสนทร,อางแลว, น. 191-192)

อยางไรกตามทผานมานนวธการท างานขององคกรพฒนาเอกชนใชยทธศาสตรทเนน “กลม” และ “การรวมกลม” ผานกจกรรมตางๆเชน การประชม การดงาน แตกเขาถงเพยงแตผน าชมชนซงอาจจะไมใชคนจนโดยตรง ประเดนนถอเปนขอสงเกตทอาจเปนจดออนของการท างานเอนจโอ อกทงยงละเลยบทบาทของผหญงและละเลยประเดนความเสมอภาคทางเพศดวย นอกจากนในปจจบนองคกรพฒนาเอกชนไดแยกตวจากองคกรขนาดใหญกลายเปนองคกรพฒนาเอกชนขนาดเลก โดยมผปฏบตงานเพยงไมกคน ทงยงตองสวมบทบาทหลากหลายบทบาทเพราะสภาพปญหาของคนจนซบซอนและทวความรนแรงมากยงขน

หลงป พ.ศ. 2536 องคกรทนตางประเทศเรมขยบถอนตว เนองจากการทเศรษฐกจไทยเตบโตอยางมากจากนโยบายการเปลยนสนามรบเปนสนามการคาในชวงตนป พ.ศ. 2530 มผลให Foster จ าเปนตองปดตวลง สงผลใหขบวนการของ NGO สายเมองเรมแผวลง (เนองจาก Foster เปนองคกรขนาดใหญ มนกพฒนาในองคกรเปนจ านวนมาก) นกพฒนาบางสวน เปลยนอาชพ บางสวนออกไปท างานตามหวเมองตางๆ เชน อบลราชธาน ขอนแกน และสงขลา เปนตน

ม.ร.ว. อคน รพพฒน (2542, น. 49) ตงขอสงเกตวากระบวนการท างานพฒนาชมชนแออดโดยองคกรพฒนาเอกชนในกรงเทพฯนนมความคลายคลงกบจงหวดสงขลา กลาวคอจงหวดสงขลาเนนการท างานในพนทชมชนแออด โดยเนนหลกการพงตนเอง (self-reliance) และการมสวนรวม (participation) ของชมชนเปนหลก ผานกจกรรมตางๆในชมชน อาท การปรบปรงถนน การสรางศาลาเอนกประสงค ศนยพฒนาเดกเลก และกลมออมทรพย ซงสวนใหญชมชนสามารถจดการไดเอง เชนชมชนเกาเสง เอนจโอรวมตอสในประเดนสทธทอยอาศยรวมกบชมชน ตลอดจนสนบสนนการจดตงศนยเดกเลก รวมทงกลมออมทรพยเพอจดสวสดการชมชน โดยหนวยงานทใหความสนใจและสนบสนนการพฒนาชมชนแออดเมองสงขลาคอ มลนธทอยอาศยเอเชย LIFE ESCAP พรอมทงสนบสนนการอนรกษสงแวดลอมชมชนผานกจกรรมตางๆ เชน การพฒนาบรเวณคลองส าโรง เปนตน ขณะทปญหาชมชนแออดในเขตเมองขอนแกน ซงเปนกรณศกษาส าคญของการแกไขปญหาคนจนเมองนน โดยเฉพาะบรเวณชมชนเทพารกษ รมทางรถไฟ โดยชมชนในละแวกนนถกมองวาบกรกทดนของทางราชการโดยเฉพาอยางยงทดนของการรถไฟแหงประเทศไทย (รฟท.) ท งนความสมพนธระหวางการถไฟแหงประเทศไทยกบชมชนเทพารกษกเปนไปในลกษณะทคลายคลงกนคอ การไลรอ หรอ การพยายามไลรอ ตอมาองคกรพฒนาเอกชนไดเขาไปท างานในเขตชมชนแออดเทศบาลเมองขอนแกนตงแตพ.ศ. 2536 โดยน าแนวคด “กลมออมทรพย” มาเปนกจกรรมน ารอง ตอมากมการท ากจกรรมดานสงแวดลอมโดยไดรบการสนบสนนจากโครงการ LIFE ป 2538 ส านกงานพฒนาชมชนเมอง (พชม.) ไดใหการสนบสนนองคกรพฒนาเอกชนสงเสรมองคกรชมชนให

76

ตงกลมออมทรพย พรอมกนนนไดขยายขอบขายงานออกสการพฒนาทอยอาศยโดยการสนบสนนของมลนธพฒนาทอยอาศย (ม.ร.ว.อคน รพพฒน 2542, น. 53) ผลทเกดขนคอน าไปสการท าใหผน าชมชนเหนความส าคญของการเสรมสรางความเขมแขงใหองคกรชมชนและการสรางเครอขาย จงไดเกดการรวมตวกนของชมชนทมลกษณะปญหาคลายคลงกนจนตงเปน “เครอขายสหชมชน” โดยมกรรมการสหชมชนเปนชาวบานในชมชนแออดและนกพฒนาจากคณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชนภาคอสาน (กป.อพช. ภาคอสาน) การท างานชมชนแออดท าใหนกพฒนารวาแตกตางจากงานพฒนาชนบท กลาวคอการพฒนาชนบทมกจะเรมจากการฝงตวเขาไปในหมบานหรอชมชนเปาหมาย ขณะทการท างานกบชมชนแออดในเขตเมองจบเอาทการสรางตวผน าเลยจงเขาไปเปนสมาชกของชมชน อยางไรกตามการท างานชมชนแออดของเอนจโอยงมจดออนอยบางประการคอ องคกรชมชนนน ผน ากาวไปเรวมากจนคนในชมนตามไมทน ซงนกพฒนาและผน าชมชนยอมรบกนวาจะสรางปญหาในอนาคตในเรองความตอเนองของการท างาน นอกจากนนยงเสยงตอการไมเขาใจกจกรรมทผน าชมชนท าในเรองทซบซอนอนน ามาซงความแตกแยก (ม.ร.ว. อคน รพพฒน 2542, น. 54)

ในขณะท แหลงทนตางชาตเรมถอนตวในป พ.ศ. 2536 ชวงเวลาเดยวกน มการก าเนดขนของ ส านกงานพฒนาชมชนเมอง (พชม.) (และยกระดบเปนส านกงานพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ในป 2554) ไดท าใหงานพฒนาชมชนและคนจนในเมอง มงจากงานรณรงค ไปสแนวทางการพฒนาทเนนการจดการ ในเรองการออม สวสดการ และทอยอาศยมากยงขน

โครงการบานมนคง ทถอก าเนดในปพ.ศ. 2546 คอ รปธรรมความกาวหนาอยางมากของการสรางความมนคงในดานทอยอาศยและยตปญหาการไลรอได แตในมตความมนคงของครอบครวและปจเจก ยงเปนปญหาทยงตองแกไขกนตอไป กลาวโดยสรปแลว แนวทางการท างานของเอนจโอกบชมชนแออดนนมหลกการคอ การพยายามท าใหชาวบานสามารถแกไขปญหาของตนเองได ผานการรวมกลม เครอขายซงมหลายรปแบบ ทงสหชมชน กลมออมทรพย รวมทงการผลกดนแกไขปญหาเชงนโยบาย แตปญหาจากการท างานกพบวา ยงไมสามารถสรางความรวมมอกนในระดบชมชนไดเทาใดนก เพราะกระบวนการท างานขององคกรพฒนาเอกชนเปนการเขาหาผน าเปนหลก ดงนนกระบวนการแกไขปญหาคนจนเมองจงมผน าชมชนเปนผเลนส าคญซงในบางครงปราศจากการมสวนรวมจากประชาชนในชมชนและผดอยโอกาสจรงๆ โดยอรรถจกร สตยานรกษ (อางถงใน ม.ร.ว. อคน รพพฒน 2542, น. 59) ไดตงขอสงเกตโดยฝากค าถามใหชวนคดวา “หากเปาหมายการพฒนาชมชนแออดอยทการเพมศกยภาพของชาวบานใหสามารถจดการปญหาตนเองได กจ าเปนอยางยงทตองศกษาวฒนธรรมหรอความสมพนธทางสงคมทด ารงอยในชมชนอยางถองแท”

77

4.6 ความทาทายของเอนจโอกบการท างานในอนาคต งานศกษาวจยของ สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (2551) ชใหเหนถงความนากงวล

ในอนาคตขององคกรพฒนาเอกชนวา หากองคกรพฒนาเอกชนไมไดรบเงนอดหนนแลวจะเปนอยางไร รวมถงเมอสภาพการณทางการเมองทชาวบาน ชมชน สามารถเชอมตอกบฐานอ านาจทางการเมองไดโดยตรงแลว บทบาทและความจ าเปนขององคกรพฒนาเอกชนยงจะมอยตอหรอไม ประสบการณจากตางประเทศพบวา องคกรพฒนาเอกชนจ าเปนตองปรบเปลยนแนวทางและวธการท างานมาสอสารกบสงคมวงกวางทมากขน เรยนรถงการแสวงหาความรวมมอจากภาคธรกจ – กลไกราชการใหมากขน

ขณะเดยวกน ในชวง 1-2 ปน ผศกษาเองไดมโอกาสส ารวจขอจ ากดขององคกรพฒนาเอกชน จากการสมภาษณผบรหารองคกร พบประเดนนาสนใจดงน เงนทน เงนทนหลกเปนเงนใหความชวยเหลอจากตางประเทศทปจจบนมแนวโนมลดลง (ดง

ตวอยางองคกรทท างานดานเดกทกลาวถงในขางตน) ขณะทการหารายไดขององคกรพฒนาเอกชนในดานอนๆ ไมวาจะเปน งานรบจางท างานวจย งานฝกอบรม หรอการขายของนนกเปนเพยงแหลงเงนทนจ านวนนอยเทานน ซงสอดคลองกบงานศกษาของ สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (2551) และ ยงเปนทศทางเดยวกบ แหลงทนในตางประเทศ ซง Simon Denny (2013) 4 ทไดกลาวถงแนวโนมทลดต าลงของทนแบบใหเปลา (grant) ในประเทศองกฤษ เมอเปรยบเทยบกบจ านวนองคพฒนาเอกชน และผประกอบการทางสงคมทมจ านวนมากขน ในขณะท ทนการท างานทางสงคมจะมลกษณะการด าเนนการผานการใหบรการและสนคามากขนในรปของสญญาและการขาย (subcontract and trading)

งานศกษาของ Li (2010) กทชวา องคกรจะมความเสยงสงมากเมอสถานการณทางการเงนขององคกรอยในสภาพพงพาเงนบรจาคและเงนโครงการ ทถกควบคมโดยแหลงทน

4 ในการบรรยายเรอง How the University of Northampton transformed itself into a Change maker Campus (เมอ 18 พฤษภาคม 2556) ทโรงแรมสโกศล

78

การควบคม

กลมผอปถมภ (mutual)

ท าดวยตวเอง (entrepreneurial)

แหลงทมา

เงนโครงการและเงนบรจาค (grant / donation)

เงนจากการขายสนคาและบรการ (charging the services)

บคลากร มการปรบเปลยนเบา และไดรบคาตอบแทนต ากวาบรษทเอกชนและราชการ อกทง

ผวจยยงพบวา โครงสรางประชากรของเจาหนาทในองคกรมชองวางระหวางวย เนองจากระดบผน าขององคกรมกเปนบคคลใน generation B มอดมการณตอตานทนนยม ไมชอบบรษท ไมคยกบธรกจ และส าหรบ IT เปนเพยงผใชงานทวไป ซงแตกตางจากนกพฒนารนใหมทเปดกวาง มองเหนโอกาสทจะเขาไปใชทรพยากรจากเอกชน ไมปฏเสธทนนยม และส าหรบ IT เขาเปนผ ควบคมและใชมนขบเคลอนสงคม ตวอยาง คอ กรณของ มลนธโลกสเขยว ทมแนวโนมจะปดตวลงในชวงสนปน ดวยเหตผลทคนรนใหม เหนวา การท างานภายใตความเปน “องคกร” มภาระทตองจดการจ านวนมากและตองใชงบประมาณสง ขณะท การท างานในปจจบน ปจเจกชนคนรนใหมสามารถท างานไดดวยตวเอง อยทไหนกท างานได ภายใตเครอขายสารสนเทศ และเครอขายบคคลทมอย

ความสมพนธกบองคกรชาวบาน – ประชาชน : การเคลอนตวของสงคมหลงรฐบาลคณทกษณ ไดท าให องคกรชาวบานจ านวนมากมชองทางการเขาถงแหลงทรพยากร อ านาจการตอรองกบนกการเมองไดขน มการเมองฝายทนเปนทพง (ซงนนท าใหชาวบานตระหนกวาอ านาจของเขาอยทการเลอกตง) และไมไดพงพาองคกรพฒนาเอกชนเชนเดม (ซงจ านวนมากขาดความเชอมนในนกการเมองและประชาธปไตยแบบตวแทน)

อกทงยงพบวา การทประเดน ปญหามความซบซอน และทบซอนกนขององคกรทเกยวของ องคกรพฒนาเอกชน อยาง มลนธพฒนาเยาวชนในเขตชนบท ทเคยท างานกบแรงงานอพยพจากอสาน จ าเปนตองหนมาท างานกบบคคลไรสถานะ เชนแรงงานพมา ซงประเดนปญหามความซบซอนและตองท าความเขาใจมากกวาเดมมาก ไมวาจะเปนเรองความมนคงของชาต ประเดนเรองสทธในการเขาถงบรการขนพนฐานของรฐ (ท งรฐสวนกลางและรฐทองถน) เชน การศกษาแกบตร การดแลสขภาพ ประเดนเรองสาธารณสข ยาเสพตด โรคสมพนธทางเพศ ประเดนเรองความเปนพลเมอง รวม

เสยงสง

79

แมกระทง ประเดนเรองของงบประมาณแผนดน ซงนนท าใหเครองมอทจะใชในการท างานกบกลมเปาหมายในลกษณะเชนนจ าเปนตองไดรบการปรบปรง และพฒนาใหสอดคลองมากยงขน สวนในมตอนๆ นน งานวจยทชอ The 21st Century NGO ซงเปนความรวมมอระหวาง Sustain Ability, UNDP และ UN Global Compact (2003) ท าการวจยเพอส ารวจบรบทการท างานทเปลยนไปขององคกรพฒนาเอกชน พยายามมองหาขอจ ากดและโอกาสใหมๆ ส าหรบอนาคต โดยท าการสมภาษณผน าขององคกรพฒนาเอกชนทวโลกเกอบ 200 คน ถงการเปลยนแปลงทจะเกดขน อนาคตขององคกรพฒนาเอกชน และไดสรปมตการเปลยนแปลงทส าคญขององคกรพฒนาเอกชนจากศตวรรษท 20 ส ศตวรรษท 21 ไวตามตารางขางลางน

ประเดน องคกรพฒนาเอกชนยค

ศตวรรษท 20

องคกรพฒนาเอกชนยคศตวรรษ

ท 21

ขอสงเกต

สถานะภาพ (status)

คนนอก คนใน ในครงหลงของศตวรรษท 20 NGO วางบทบาทตวเองเปนคนนอก ทาทายระบบ แตในศตวรรษท 21 จะเพมความส าคญของตวเองในฐานะสวนหนงของระบบ

จดเนน (Focus)

ปญหา ทางออก ในศตวรรษท 20 NGO มองหาปญหาในฐานะอาการหนงของตลาดทลมเหลว ในศตวรรษท 21 จะใหความส าคญกบทางออก ทางแกปญหา และสงมอบผลงานขององคกรผานตลาด

โครงสราง (Structure)

สถาบน เครอขาย ในศตวรรษท 20 องคกรเรมจากขนาดเลกๆ แลวเตบโตเปนสถาบนใหญ ในศตวรรษท 21 การเตบโตจะยงคงตอเนอง เมอใหความส าคญกบเครอขาย

แหลงทน (Funding)

Guilt การลงทน ในศตวรรษท 20 แหลงทนส าหรบ NGO เกดจากความรสกส านกผด แตในศตวรรษท 21 แหลงทนส าหรบ NGO จะเนนไปดทวา NGO นน มการลงทนทดหรอไม

และในงานชนนยงมขอสรปส าคญๆ

80

แมวาจะไมใชเปนปรากฏการณทวไปทเหมอนกนทงโลก แต องคกรพฒนาเอกชน ภาคประชาสงคมจะย งคงมบทบาทส าคญในสงคมประชาธปไตยและสงคมทก าลงเปนประชาธปไตย

ความทาทาย – หรอปญหาทเราใหความส าคญนน จะยงคงด ารงอยและขยายตว รฐบาลและธรกจอาจจะตอตานการท างานขององคกรพฒนาเอกชน แตปจจบนภาคสวนทง

สองขางตนตางเหนศกยภาพขององคกรพฒนาเอกชนในบทบาทของการท างานพฒนาและการแกไขปญหา

ผลจากการศกษาพบวา พนทโอกาสของตลาดแบบใหมไดเปดแลว แตเปนตลาดทตองการ “ทางออก” ซงไมใชเรองงายทจะตอบสนองแบบ linear approach หรอมองปจจยเชงเดยว อกตอไป

พนธมตรเครอขายกบภาครฐและภาคเอกชน จะมความส าคญมากขนเรอยๆ ตอการสรางการเปลยนแปลง นจงเปนความทาทายส าหรบ NGO โดยทวไป5

ในกระบวนการการแขงขนรปแบบใหมนนเกยวของกบ ตลาดขององคกรพฒนาเอกชน (NGO market) ซงมลกษณะเหลอมๆ กนของความเปน บรษท, เครอขายทางธรกจ, เครอขายองคกรพฒนาเอกชน และ ผประกอบการทางสงคม ไมไดมความชดเจนเหมอนรปแบบองคกรในแบบทผานมา

ทงองคกรพฒนาเอกชนระดบชาตและองคกรพฒนาเอกชนระหวางประเทศ ตระหนกและใหความส าคญตอเรอง Branding และการแขงขน อกทงมแนวโนมทจะตองการความโปรงใสและรบผดชอบมากยงขน (accountability) แตปญหา คอ แหลงทนแบบเดมถกบบมากยงขน

สดทายทมวจยพจารณาเหนวา เรองเรงดวนทควรตองทบทวนและคนหาใหมากขนคอ รปแบบทางธรกจส าหรบองคกรพฒนาเอกชน (NGO- business models)

ธรรมาภบาล(Governance) ตลาด (Market)

อนาคต

คณะกรรมการ (Boards)

รปแบบธรกจ (Business model)

วนน

บญช (Balance Sheets)

ชอเสยง (Brands)

5 ขอมลจากการพดคยอยางไมเปนทางการกบ ผประสานงาน NGO-Business Partnership เมอ 27 พฤษภาคม 2556 ชใหเหนถงความทาทายอยางมากเมอพบวา ใน 3 ปทแลว NGOBIZ ท างานสงเสรมการจบคการท างานระหวาง องคกรพฒนาเอกชนดานเดก 19 องคกร กบบรษทเอกชน 19 แหง ถงปจจบนมเหลอเพยง 2 แหงเทานนทยงท างานรวมกนอย สวนทเลกกนไป ผประสานงานชวา เกดจาก องคกรพฒนาเอกชนปรบตวเขาหาเอกชนไดยาก

81

กลาวโดยสรปทศทางการเปลยนแปลงขององคกรพฒนาเอกชนนนจะถกปรบเปลยนไปตาม

กระแสการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจและสงคมอยางเลยงไดยาก (การลดลงของแหลงทนใหเปลา / การแขงขนในการสรางผลกระทบทางสงคมจากภาคธรกจ / ความซบซอนของปญหา เปนตน) และแนวโนมการเปลยนแปลงขององคกรพฒนาเอกชนในตางประเทศทจะท าให องคกรมความย งยนในการท างาน จ าเปนตองมลกษณะของการเปน ผประกอบการ และนกนวตกรรม (Brinckerhoff, 2000; Hisrich et al, 2000) ซงเปนลกษณะส าคญของการท างานในพนททางโอกาสใหมทไมเคยมมากอน นนคอความทาทายส าหรบการปรบตวขององคกรพฒนาเอกชนในอนาคต

การไมปรบตวใหเขากบสถานการณทเปลยนแปลงไปนน Alan Fowler (2000) ถงกบบอกวา หากองคกรพฒนาเอกชนไมมงหนาสการเปนผประกอบกจการทางสงคม หรอ นวตกรรม ทสรางสงใหมๆ องคกรพฒนาเอกชนกคงเปนสงหลงเหลอทางประวตศาสตรเทานน ซงปจจบนในตางประเทศ แนวทางการปรบตวขององคกรพฒนาเอกชน ไปสการเปน องคกรทประกอบการทางสงคมมากขนเรอยๆ แตการอยรอดขององคกรในลกษณะเชนน กน ามาซงขอถกเถยงทวา องคกรพฒนาเอกชนจะท างานบรการแทนรฐ หรอจะเปนคานงดเพอเปลยนแปลงสงคมกนแน (delivery or leverage) ดงเชนท ใจ องภากรณ (2544) ไดเขยนบทความเพอชวนใหตองทบทวนบทบาทของ NGO ไทยไววา

องคกรพฒนาเอกชน จะสามารถมสวนในการลดอ านาจรฐของชนชนปกครองมากนอยแคไหน หรอจะกลายเปนสวนหนงของโครงสรางทปกปองอภสทธและอ านาจของชนชนปกครองไทย

องคกรพฒนาเอกชน ยงคงเปนองคกรทกระตนการเปลยนแปลงทางสงคมเพอคนจน หรอ องคกรพฒนาเอกชนกลายเปนองคกรบรการทางสงคมแทนรฐภายใตนโยบายเสรนยม

การปฏเสธ "การเมองทางการ" และการสรางพรรคการเมองแบบใหมขององคกรพฒนาเอกชนมประโยชนมากนอยแคไหน

องคกรพฒนาเอกชน จะสามารถผลกดนใหมการพฒนาประชาธปไตยในสงคมภายนอกไดอยางไร ในเมอโครงสรางภายในของ องคกรพฒนาเอกชนไมมประชาธปไตย และหลายคนในขบวนการองคกรพฒนาเอกชน ปฏเสธ "ประชาธปไตยแบบผแทน"

82

4.7 ประเดนการเปลยนแปลงทควรพจารณา6 เนอหาในสวนน จะไดชใหเหนประเดนการเปลยนแปลงบางประการทนาสนใจและอาจน าไป

เปนประเดนเพอการพจารณาถงแนวทางการท างานในอนาคต ซงจะแบงประเดนการเปลยนแปลงออกเปน 3 สวน ไดแก สวนทเปนการเปลยนแปลงของชมชน สวนทเปนการเปลยนแปลงขององคกรพฒนาเอกชน และสวนทเปนการเปลยนแปลงของพนธมตรรอบขาง ซงมหลายละเอยด ดงน

4.7.1 สวนทเปนการเปลยนแปลงของชมชน ปญหารอน เรงดวน ลดลง (ทอยอาศย การท ามาหากน) แตปญหาหลกยงไมถกแกไข (ความ

ยากจน ความไมเทาเทยม) หากนบเอาปญหาทเปนตวจดชนวนใหเกดความคกคกและเขมแขงของเครอขายทงชาวบาน

และ NGO ในการท างานในพนทเมองแลว ยอมหนไมพนปญหาในเรองทอยอาศย นบตงแตป 2528 เปนตนมา ปญหาการไลรอสลมในเมองทง กทม. และตางจงหวดมอยอยางตอเนอง สงผลใหกจกรรมไมวาจะเปนการรณรงคท าความเขาใจ การประทวง การเจรจาตอรอง การรวมตวกนเพอซอทจากเอกชนหรอหนวยงานรฐ มมาอยางตอเนอง ถกผลตซ า ซงชวยใหเกดการรวมตวกนท างานอยางตอเนองเชนกน

แตในชวงทศวรรษทผานมา การเตบโตของบานมนคง บานเอออาทร ทผลตทอยอาศยราคาไมสงออกมาครงละหลายยนต ไดเปดทางใหคนจน คนดอยโอกาสในเมองไดเขาถงการมทอยอาศยอยางไมยากนก ภายใตการหนนเสรมในเรองการจดการ ออมทรพยเพอทอยอาศยและสนเชอ แมจะมปญหาเรองสาธารณปโภค การคมนาคมบางในบางครง แตกถกแกไขไปไดในเวลาอนรวดเรว และแมวาตวเลขจ านวนคนจนจะลดลงอยางตอเนองตามการเตบโตของเศรษฐกจมหภาค คาแรงงานทเพมสงขนตามล าดบ แรงงานนอกระบบไดรบการยอมรบและมการดแลดกวาเดม นโยบายประชานยมของรฐบาล มสวนท าใหชวตความเปนเปนอยโดยรวมดขน การใชชวต การเขาถงเทคโนโลยการสอสาร การใชเครองอ านวยความสะดวกตางๆ ดขนกวาเดมอยางมาก แตปญหา ความยากจน ความไมเทาเทยมกยงด ารงอย และดเหมอนวธการจดการกบปญหาเหลานกไมงายเลย

6 ขอมลในสวนน ไดจากการวเคราะห ค าสมภาษณจากนกพฒนา และ ผน าชมชน ไดแก คณออย สวรรณต ชมชน

ส าราญฤทย อ.เมอง จ.อตรดตถ / คณชาญ รปสม ประธานชมชนเคหะ 320 และ ประธานเครอขายกรรมการชมชนทงสองหองเขตดอนเมอง กทม. / คณทนกร จรรยา ประธานชมชนอยเจรญ เขตดอนเมอง กทม. / คณสทน ออนฟ ง ประธานสภาองคกรชมชน เขตบางขนเทยน กทม. / คณพงษศกด สายวรรณ คณะท างานเครอขายชมชนแออด จ.อบลราชธาน / คณเคารพ พนจนาม ผประสานงานเครอขายภาคประชาสงคมล าพน / คณทศนา นาเวศน แกนน าประสานงานชมชนทายเหมอง จ.พงงา / คณสมภพ พรอมพอชอบญ นกพฒนาชมชนอสระ / คณ ประเทอง ชวยเกลยง มลนธสถาบนวจยและปฏบตการสงคม

83

และการทฐานเศรษฐกจและฐานอาชพมขนาดใหญ มทางเลอกในเชงอาชพมากขน กไดเปดโอกาสใหคนจนเขาแขงขนในระบบเศรษฐกจใหญเชนกน เชน การรวมตวของชางชมชน ทพรอมจะกลายเปนกลมผรบเหมา เปนตน แตการพฒนาเชนนจ าเปนตองการการหนนเสรมทงดานเครอขาย ทงดานเงนลงทน ซง อาจไมใชงานทเปนความถนดของ NGO

ขบวนการเคลอนไหวของคนจนในดานทอยอาศยออนแอลง การเคลอนไหวของคนจนทเขมขนและเขมแขงตอเนองมาตงแตปลายทศวรรษ 2520 นน ผกพนอยางแนบแนนกบปญหาความไมมนคงในเรองทอยอาศย แตเมอปญหาในเรองทอยอาศยไดรบการแกไขอยางตอเนอง จ านวนคนจน คนดอยโอกาสทไดมสทธในทอยอาศยมมากขน บคคลเหลานกไมไดเขารวมในขบวนการอยางตอเนอง เนองจากทงภาระรายจายในชวตประจ าวนและคาผอนบานรายเดอนทเรงเราใหตองหาเงนมาปลดเปลองในเรองเหลาน และการทฐานเศรษฐกจในเมองมขนาดใหญขน ความหลากหลายในเชงอาชพเปดโอกาสใหมทางเลอกในงานจ านวนมากรองรบอย ซงมสวนอยางมากทดงผคนออกจากฐานชมชน ชมชนจงมลกษณะเปนทพกอาศย มากกวาเปนชมชนทจะมฐานกจกรรมการผลตรวมกนของคนในชมชน อกทงการจะพฒนา แกนน ารนใหม ทฐานเศรษฐกจ ฐานอาชพ ฐานชวต ไมไดยดโยงกบชมชน กยงเปนเรองยากในการท างานพฒนา กลาวโดยรวม ปจเจกบคคลจะมชวตกบเมอง มากกวา ชมชน

แกนน าในขบวนการเคลอนไหวกบชมชนทตนเองอาศย การท างานพฒนาแกนน าในขบวนการรณรงคเคลอนไหว โดยการดงแกนน าออกจากชมชน

เพอน าเขาสกระบวนการพฒนาศกยภาพในการคดวเคราะหปญหาในเชงโครงสรางนนเปนประโยชนอยางมากและจ าเปนส าหรบการท างานเคลอนไหว แตกพบแกนน าทอยในขบวนการรณรงคเคลอนไหว ไมสามารถท างานตอเชอมกบโครงสรางแกนน าอนๆ ในชมชนได

ดงนนในการเคลอนไหว ถาหากไมไดเปนปญหาของชมชนนนๆ แลว การทสมาชกชมชนจะรสกรอนหนาวไปกบความเดอดรอนของชมชนอนๆ กแทบจะเปนไปไมได

4.7.2 สวนทเปนการเปลยนแปลงขององคกรพฒนาเอกชน เบาหลอมอดมการณ และยทธศาสตรรวมหายไป

ในชวงทการเคลอนไหวของขบวนการคนจนเมองเฟองฟในยครอรางสรางแฟลตน น ขบวนการม คณะกรรมการประสานงานองคกรพฒนาเอกชนชมชนเมอง (คปอช.) เปนเสมอนกลไกเชอมประสานทกใหเกดเบาหลอมของคนท างาน เบาหลอมนน ไดหลอมรวมทงในมตของเนองาน และทงมตของชวตความผกพนของคนท างานเขาไวดวยกน ผคนทเปนผลผลตจากเบาหลอมถงทสด แมปจจบนจะมความคดในการท างานทแตกตาง มคาย มสงกดทไปดวยกนไมได แตในมตของชวต มตของความเปนมนษยผคนเหลานยงคงคบหาสมาคมเคารพนบถอเปนพเปนนอง ใหการชวยเหลอกนไม

84

เคยขาด อกทงการท างานเคลอนไหว กจะมทศทางใหญทผานการคดวเคราะห ซงองคกรตางๆ กจะเขาชวยลวนหนนเสรมไปตามความถนดของตนเอง แตเมอขาดเบาหลอมใหญ ขาดเวทการแลกเปลยนเรยนร แบงปนประสบการณ รวมถงการก าหนดยทธศาสตรการเคลอนรวมกนเหมอนทผานมา ดเหมอนจะท าให พลงการท างาน และพลงของความเปนเครอขายคนท างานออนแรง ไรพลง และขาดการหนนเสรมกนและกนอยางเตมท โดยไมตองเออถงเรองความสมพนธของชวตคนท างานทนาจะเปนฐานทมนใหญในใจกหดหายไปดวย และเมอองคกรหรอแกนน ามความขดแยงในทางความคด ขดแยงกนในวธการการเคลอนงาน กจะมกเลอกใชวธทางใครทางมน คยกนนอยลง ปรกษากนนอยลง จนเลกยงตอกนไป เปนความสมพนธทมความเปราะบางมาก

องคกร ปจเจก และคนรนใหม (ภายใตโครงการ) ผลสบเนองจากการไดรบทนสนบสนนจากองคกรระหวางประเทศลดลงอยางตอเนอง สงผลตอการปรบตวขององคกรเรอยมานบตงแตป 2536 ขนาดขององคกรทเคยมสมาชกคนท างานกวา 30 คน หดเหลอคนท างานอยเพยงไมถง 5 คน หรอ 10 คน จนถงปจจบนการไดรบทนจากแหลงทนในประเทศกมขอจ ากดหลายประการ อาท แหลงทนจ ากดงบประมาณในการบรหารจดการ (ซงเปนสวนทมความส าคญอยางมากในการลงทนสรางองคกร) หรอ การมองวางานของ NGO คอ งานอาสาสมคร และพยายามจ ากดเงนเดอน เปนตน ซงท าใหการพฒนาใหองคกรมความเขมแขงตอเนองและย งยน เปนไปไดยาก

อกทงในชวง 10 กวาปทผานมา คนรนกลางๆ ในองคกร ทมทางเลอกอาชพทเปดกวาง กอาจออกจากองคกรไปท างานอสระ ไปรบโครงการพฒนาขนาดเลกๆ หรอโครงการวจย หรอไปท างานในสวน CSR ของบรษทเอกชน ไปท างานกบสถาบนพฒนาองคกรชมชน หรอไปท างานสอนหนงสอ สวนคนรนใหญ จะถอยออกจากองคกร หรอไมกถอยลงจากต าแหนงผบรหารไปท างานในต าแหนงเจาหนาท

ขณะทในระยะหลงการรบคนเขาสองคกร มกด าเนนการภายใตโครงการหรอแผนงานซงมระยะเวลางานจ ากด คนรนใหมทเขาสองคกร ภายใตโครงการหรอแผนงาน นอกจากจะม ขอจ ากดในดานระยะเวลาอยรวมกบองคกร เพยง 1-3 ป แลว ยงตองยงกบงานจดการในโครงการจ านวนมาก โอกาสทเขาจะไดรบการพฒนาอดมคต อดมการณในการรบใชสงคมอยางตอเนองจงขาดหาย ยงมตองกลาวถง การมและการใชชวต รวมถงมมมองทเขามตอโลก ตอสงคมของคนรนใหมทแตกตางอยางมากกบรนพๆ ในองคกร ยงทนกพฒนารนใหมอยในฐานเศรษฐกจสงคมทเปดกวาง เขากพรอมทจะหลดออกจากเสนทางของงานพฒนาไดงายมากขน

85

4.7.3 การเปลยนแปลงของบรบทการพฒนา พนธมตรหลกหายตว ในอดตทผานมา สอสารมวลชน และสถาบนวชาการ กลาวไดวาเปนพนธมตรหลกในการ

ท างานของขบวนการเคลอนไหวของคนจน คนดอยโอกาสในเมอง มหาวทยาลย มกจกรรมทางวชาการ มการเสวนาวชาการมากมาย ทเปนแหลงเรยนรเพมพนความรใหกบคนท างานพฒนา แตปจจบนสอสารมวลชน

แตปจจบน หากมการรณรงคเคลอนไหว ขบวนการเคลอนไหวอาจถก สอถามกอนวาอยฝายไหน สไหน ใครอยเบองหลง เกยวของกบการเมองหรอไม เรองราวเหลาน ท าใหประเดนทตองการจะสอสารบดเบยวไป และแมวาปจจบน NGO หลายองคกร และ นกพฒนาหลายทานจะใชประโยชนจาก social media ในการกระจายความคด กระจายขอมลขาวสารไดอยางมากมายกตาม แตความท ขอมลขาวสารใน social media มอยอยางมากมาย เปลยนแปลงรวดเรวและมประเดนความนาเชอถอ กยงเปนขอจ ากดทจะตองพฒนางานดานนตอไป ในขณะทมหาวทยาลย กมงานวจยทเปนการสนบสนนสงคม สนบสนนขบวนการคนจนในจ านวนทนอยลง สวนกจกรรมการเสวนาวชาการกมงไปทประเดนทอยในสถานการณสงคมมากกวาประเดนปญหารากฐาน อกทงมมมองตอปญหาความยากจนแบบเดม (ชนชน) หรอแบบรวมสมย (เศรษฐกจพอเพยง) กถกทาทายดวยแนวทางการแกไขปญหาแบบเศรษฐกจเสรนยม และแนวคดหลงสมยใหม มากยงขน

มคแขง ความเหลอมซอนขององคกร และพนทการท างานพฒนาทลดลง บรษทเอกชนทมงาน CSR การเกดขนของงาน CSR ในภาคเอกชน แมจะมบทบาทตอการ

ท างานพฒนาไมมาก แตงานในเชงชวยเหลอ เชงการสงเคราะหนน ท าไดอยางรวดเรว และตอเนอง

ความเหลอมซอนขององคกรพฒนา อยางกรณการเกดขนของ สถาบนพฒนาองคกรชมชน (พอช.) ซงเปนองคกรในโหมดราชการ กมผลอยางมากตอการท างานของ NGO ขนาดเลกๆ ในระยะถดมา อาท

- เปนทงองคกรสนบสนนและองคปฏบตการ : เมอกอนหนวยงานรฐ จะท าหนาทในสวนของการสนบสนนทงในเชงวชาการและนโยบาย สวนการปฏบตจะเปนพนทเปดท NGO สามารถเขาไปท างานได แตปจจบน พอช. มก าลงคน และเจาหนาทสนามทพรอมลงมอปฏบตการเองดวย

- ท าทกหนางาน : การท พอช. เปนองคกรพฒนาทเปดหนางานอยางหลากหลาย ท าให พอช.กลายเปนคแขงของ NGO ขนาดเลกอนๆ ไปโดยปรยาย การขอรบการสนบสนนทน

86

จากแหลงอนๆ ในงานท พอช. ด าเนนการอย จงไมมน าหนกมากพอทจะไดรบการสนบสนนอก

- การใหทน : การใหทนสนบสนนการท างานของ พอช. ไมไดมขอจ ากดวาจะตองเปน “องคกร” ท าใหปจเจก นกพฒนาอสระจ านวนมากสามารถเขาถงแหลงทนได อกทงการใหทนกบปจเจก หรอนกพฒนาอสระ กท าใหสามารถลดคาใชจายๆ ในสวนทเปนคาใชจายขององคกรไดอกดวย

- ตกรอบการสนบสนนงานพฒนา : งานพฒนาทด าเนนการผาน พอช. จะถกก าหนดรายละเอยดเพอใหมการด าเนนการเปนมาตรฐานแบบเดยวกนไปทวประเทศ เชน การก าหนดวงเงนของบานมนคง หรอ กรณเรองสวสดการทตองด าเนนการผานสภาองคกรชมชน เปนตน การด าเนนการเชนนไมวาจะมขอดหรอเปนประโยชนอยางไรในแงการจดการ แตในทางปฏบต เปนการตกรอบ / จ ากดใหการท างานพฒนาทสรางสรรคจาก NGO อนๆ หรอจากขบวนการชมชนอนๆ หมดลง เพราะหากตองการท างานกตองเขากรอบทวางเอาไว

- งานทกระทบกบรฐจะถกจบตามองอยางเขมขน : องคกรทท างานรณรงคงานเคลอนไหวทมงเปลยนแปลงโครงสรางทไมเปนธรรม เมอตองรบทน รบโครงการจาก พอช. ไปท างาน นอกจากจะหมดเวลาไปกบงานเรองการจดการแลว การท างานเคลอนไหวทจะไปมผลตอหนวยงานรฐ กอาจไมไดรบการหนนเสรมจากเพอนสมาชกในเครอขายหรอชมชนอนๆ เพราะเกรงวาจะไดรบผลกระทบตามมา

4.8 ภาพอนาคต

NGO บางสวนพฒนาตนเองใหมความสามารถเฉพาะดานมากขน โดยเฉพาะในงานวชาการ และจะท างานสนามนอยลงเรอยๆ เนองจากการขยายงานของ สถาบนองคกรพฒนาชมชน และเครอขายองคกรชมชนทสามารถจดการงานในระดบชมชนไดแลว

NGO จะมขนาดเลกลง เพอลดตนทนในการบรหารจดการองคกร และบคลากร การท างานจะท างานในลกษณะโครงการระยะส นๆ มากขน เนองานของโครงการอาจจะ

ไมใช Mission ขององคกรโดยตรง แตเพอความอยรอดทางเศรษฐกจ และการไดเงนสวนหนงจากโครงการมาเพอท างานตาม Mission ขององคกร

การเคลอนไหวทางสงคมของขบวนการในเมองจะมลกษณะเปนปจเจกทมความสนใจเฉพาะชวง เฉพาะเหตการณ เฉพาะประเดน การเขารวมเคลอนไหวและการสนบสนน (คนและงบประมาณ) ในนามองคกร ในนามชมชน จะลดลงเรอยๆ

87

4.9 ขอเสนอเพอพจารณา การรอฟนเบาหลอมบมเพาะคนท างาน

แมวา ณ วนน เบาหลอมอาจจะไมสามารถหลอหลอมความสมพนธของปจเจกใหเชอมโยงกนไดในมตของการมชวตทพงพาอาศยกน แต ในฐานะเบาหลอมความร ประสบการณ การแลกเปลยนความคด แนวทางการท างานส าหรบคนท างานจะยงคงมประโยชนอยางมาก ส าหรบสถานการณเศรษฐกจสงคมทเปลยนแปลงรวดเรว ยงยากและซบซอนกวาเดม อกทงจะยงท าหนาทหลอหลอมคนรนใหมทเขาสงานพฒนา ใหมการพฒนาวธคด วธการท างานในความเรวทเรวกวาการหลอหลอมจากองคกร และยงชวยเชอมโยงเครอขายคนท างานรนใหมทกวางขวางมากยงขน

กรณตวอยาง : คลองเตยโมเดล คลองเตยโมเดล เปนชอเรยกสนๆ ของโครงการพฒนากลไกการบรการเพอคณภาพชวตเดก

และเยาวชนดอยโอกาส (ซงเปนโครงการ 3 ป โดยระยะแรก 15 เดอน เรมปลายป พ.ศ.2555-2556) สนบสนนโดย ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ ) โครงการนเปนงานทรวมกนผลกดนขององคกรเอกชนดานเดกและเยาวชนจ านวน 10 องคกร ไดแก 1.มลนธดวงประทป 2. มลนธเดกออนในสลม ฯ 3. มลนธสงเสรมการพฒนาบคคลฯ 4. มลนธสกขาเอเชย 5. มลนธเพอเดกพการ 6. มลนธเพอการพฒนาเดก 7. มลนธศนยพทกษสทธเดก 8. มลนธหนงสอเพอเดก 9. สมาคมศนยพฒนาเยาวชน(YPDC) และ 10. สหทยมลนธ ซงท างานในพนทชมชนแออดคลองเตย ทมพนท 816 ไร ประกอบดวย 42 ชมชนยอย มประชากรมากกวา 87,000 คน ครวเรอนมากกวา 18,000 ครวเรอน เปนชมชนแออดทใหญทสดของประเทศในปจจบน ไดชอวาเปนชมชนทมปญหาเดกและเยาวชนทกรปแบบ

ทผานมา แมวาจะมองคกรเอกชนดานเดกและเยาวชนมากถง 8 แหง มคนท างานทมจตใจมงมนเสยสละ รปแบบ ลกษณะองคกรมความคลองตวในการท างาน แตสถานการณปญหาเดกและเยาวชนกยงไมลดลง ซ ายงมความรนแรง ซบซอนมากขนตามความเปลยนแปลงของสภาพสงคม แตงานทแตละองคกรท าแมวามความเชยวชาญเฉพาะ มกลมเปาหมายทชดเจน แตกลบ พบวาแยกยอย และแยกสวน จนขาดพลงทจะน าไปสการฟนฟอ านาจของครอบครวและชมชนไดอยางแทจรง

ขอเสนอในการพฒนากลไกรวมท างานขององคกรเอกชนจ านวน 10 องคกร ในพนทชมชนแออดคลองเตย จงเปนกาวใหมของความพยายามทจะหลอมรวมความหลากหลายขององคกรใหเปนพลงใหมในการแกไขปญหาทมความสลบซบซอนมากขนนนเอง และภายใตขอเสนอการพฒนากลไกรวมนน โครงการนไดมกจกรรมเตรยมการไวหลายกจกรรม อาท

การมเวทรวมสรปงาน การมพเลยงทเปนรนพคอยใหค าแนะน า และใหค าปรกษาอยางตอเนอง การสรางพนทปลอดภยส าหรบคนท างานทจะพดคยกนไดอยางเตมท

88

การพฒนาทกษะการท างานใหมๆ อยเสมอ โดยเฉพาะการพฒนาดานในเพอเสรมอ านาจใหคนท างาน เปนตน

ประสบการณ 1 ปของคนท างาน ทไดสะทอนออกมาในการประชมสรปงานเมอกนยายน 2556 อาท

จากเมอกอนทเราเคยแคพยกหนาทกทาย หรอแคสงยมใหกนเมอเดนสวนกน แตวนนเราพดคย มแผนการท างานรวมกน และไดท างานรวมกนขามองคกร

จากเมอกอนทเราเพยงแตรวา องคกรนน องคกรน ตงอยทไหน แตวนน เราสามารถเดนเขาไปใหส านกงานของทกองคกรได เหมอนกบเปนองคกรของเรา

ไดมโอกาสแลกเปลยนแนวทางการท างานแบบใหมๆ ไดจดระบบการใหบรการทไมซบซอนกนระหวางองคกร แตกลบหนนเนองกน

ในปแรกทเรมท างาน แมจะยงบอกอะไรไดไมมากถงความส าเรจทคาดหวงทจะกลไกถาวะในชมชน แตเมอไดฟงความในใจและประสบการณจากคนท างานสนามขององคกรตางๆ กตองถอวานเปนปแรกทมความกาวหนาไปในทศทางทไดคาดหวงเอาไว

การพฒนาศกยภาพใหมๆ ทเออตอหนนเสรมใหชมชนสามารถท างานไดในฐานเศรษฐกจใหญ งานพฒนาศกยภาพชมชนในหลายทศวรรษทผานมา ทงการเปน วทยากระบวนการ การจดตงกลม การออมทรพย การจดตงสวสดการ การท างานเรองขยะ น าเสย การประสานงานกบทรพยากรภายนอก เปนตน กลาวไดวา สงเหลานไดถกถายทอดลงสแกนน าชมชนเปนสวนใหญแลว

และในยคสมยทฐานเศรษฐกจ ฐานอาชพของชมชนหลากหลายและเชอมโยงกบภายนอก มากกวาภายในชมชน เชนเครอขาย TAXI ทเปนเครอขายทวางซอนอยบนเครอขายชมชน เครอขายอาชพ เครอขายของบรษททเปนเจาของ หรอสหกรณ TAXI หรอ กรณของเครอขายชางชมชนทมความช านาญในการสรางบาน จากประสบการณในการสรางบานมนคง การจะผลกดนให เครอขายเหลานเขาสฐานเศรษฐกจสมยใหมได และเปนความมนคงของอาชพในอนาคต จ าเปนทจะตองตอเชอม เครอขายเหลานกบ แหลงทนไมแสวงหาผลก าไรในภาคเอกชน (venture philanthropy) หรอ เขาไปชวยกนแผนธรกจ หรอ การจดตงองคกรในรปแบบใหมๆ ทเหมาะกบเครอขายทซบซอนขน

89

บรรณนานกรม หนงสอ จตรงค บณยรตนสนทร. (2546). ความยากจน : สถานการณและบทบาทขององคกรพฒนาเอกชน.

ภาคความรวมมอเพอสนบสนนการพฒนา/มลนธกองทนไทย (DSC/TIFF) ; กรงเทพ และสมาคมสรางสรรคชวตและสงแวดลอม (ACED) ; เชยงราย.

ม.ร.ว. อคน รพพฒน. (2542). ชมชนแออด : องคความรกบความเปนจรง. มลนธสถาบนวจยและ พฒนาชมชนเมอง ส านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย.ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย ; กรงเทพฯ.

ยทธนา วรณปตกล และสพตา เรงจต. (2553). ไทยเอนจโอ : เรองราวเอนจโอไทยจากเวบไซต ThaiNGO.org. มลนธกองทนไทย ; กรงเทพฯ.

สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย. (2546). องคกรสาธารณประโยชนในประเทศไทย. สนบสนนโดยส านกงานกองทนสนบสนนการวจย จดพมพโดย สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย ; กรงเทพฯ.

สวฒน คงแปน. (2545). ลลาคนจน : พลงขบเคลอนชมชนและเมองนาอย. สนบสนนโดยสถาบน พฒนาองคกรชมชน (องคการมหาชน) โครงการพฒนาสภาพแวดลอมคนจนเมอง ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (ส.ส.ส.) และมลนธชมชนไท ; กรงเทพฯ.

Brinckerhoff, P. (2000). Social Entrepreneurship: The Art of Mission-Based Venture Development. Hopoken, N.J.: Wiley. Hisrich, R. D., Freeman, E., Standley, A., Yankey, J. A. & Young, D. R. (2000). “Entrepreneurship

in the Not-for-Profit Sector: The State of the Art” In Donald L. Sexton & Raymond W. Smilor (Eds.) Entrepreneurship. Chicago, Illinois: Upstart Publishing Company.

Sustain Ability, The Global Compact and UNEP (2003) The 21st Century NGO : In the Market for Change http://www.sustainability.com/library/the-21st-century-ngo#.UKzl52fqtGM บทความ ใจ องภากรณ. (2544 ) “รงอรณกระแสใหมตานทนนยมโลก : ประเดนทาทายขบวนการเอนจโอ”

ยโรปศกษา ปท 10 เลมท 2 จฬาลงกรณมหาวทยาลย

90

จอน องภากรณ. (2540). “รฐตองยอมรบในสงทเอนจโอพยายามเขาไปแกปญหา” ผจดการราย สปดาห 11,558 (11-17 สงหาคม 2540).

เดช พมคชา. (2542). “บทบาทและอนาคตขององคกรพฒนาเอกชนไทย” หนงสอเอนจโอ 2000 ศนยศกษาเศรษฐศาสตรการเมอง คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ; กรงเทพฯ.

เดชา สงขวรรณ และรงนภา เทพภาพ. (มปป.). “บทความวจยเรองปญหาคนจนเมองในชมชนแออด : องคความรและกระบวนการขบเคลอนเปรยบเทยบประเทศไทยและประเทศเกาหล” วารสารเอเชยตะวนออกศกษา ; กรงเทพฯ.

ประภาส ปนตบแตง. (2541). “คนจนเมองในทศวรรษ 2530” หนงสอคนจนไทยในภาวะวกฤต เศรษฐศาสตรการเมอง (เพอชมชน) ฉบบท 7 ศนยศกษาเศรษฐศาสตรการเมอง คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ; กรงเทพฯ.

ราณ หสสรงส. (2542). “บทบาทองคการพฒนาเอกชนและประชาสงคมในชวงเปลยนยคสมย” หนงสอเอนจโอ 2000 ศนยศกษาเศรษฐศาสตรการเมอง คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ; กรงเทพฯ.

Alan Fowler (2000) “NGODs as a moment in history: beyond aid to social entrepreneurship or civic innovation?” Third World Quarterly Vol. 21 No.4 pp637-654 วทยานพนธ กลยรตน กล าถนอม. (2547). การพฒนาคนจนเมองในทศวรรษหนา (พ.ศ. 2547-2557). วทยานพนธ

สงคมสงเคราะหศาสตรมหาบณฑต (การบรหารและนโยบายสวสดการสงคม) คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

สออเลกทรอนกส จตพล สนตะกจ. (2556). คาแรง 300 บาท แกอยางไรกไม “ตรงจด”, สบคนขอมลเมอวนท 19

มถนายน 2556 จาก http://www.posttoday.com/. นท สอนวาร. (2555). สรปสถานการณผใชชวตในทสาธารณะป 2555, สบคนเมอวนท 20 มถนายน

2556 จาก http://thaingo.org/thaingo/node/2097. ประภาส ปนตบแตงและกฤษฎา บญชย. (2550).มตNGO ยทธวธตอสตอตานของคนจน : ยทธวธคน

จนกบการตอสเชงนโยบาย บทเรยน และประสบการณการเคลอนไหวทางสงคม และการเมองภาคประชาชนชวงหลงวกฤตเศรษฐกจ (2540-2545), สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://www.oknation.net/blog/print.php?id=144052.

พรเทพ บรณะบรเดช. (2555). สหพนธคนจนเมองฯรองรฐเรงแกปญหาทอยอาศย, สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://www2.manager.co.th/Science.

91

พรศกด ชยศร . (มปป.). จงหวดจดการตนเอง : ขบวนการเคลอนไหวทางสงคมฯสการปฏรปประเทศไทย, สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://www.midnightuniv.org.

วไลวรรณ แซเตย. (2556). งานเสวนา “คาแรง 300 บาท ไมใชค าตอบสดทาย ของแรงงาน ผประกอบการและคนไทย” (เปนวทยากร) , สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://www.democrat.or.th/th/news-activity/news/detail.php?ELEMENT_ .

ศกดนา ฉตรสกล ณ อยธยา . (2556). ขบวนการแรงงานไทย : ปญหาและอปสรรคของขบวนการแรงงาน, สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://social-agenda.org/article/1369.

อฎธชย ศรเทศ. (2553). NGOs กบการเมอง, สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://www.thaingo.org/writer/view.php?id=1651.

อภยทธ จนทรพา. (2553). ขบวนการคนจนเมองในเอเชย,สบคนขอมลเมอวนท 19 มถนายน 2556 จาก http://www.oknation.net/blog/print.php?id=651346.

รายการโทรทศน เปดปม. (3 มถนายน 2556 เวลา 22.30 น.). วกฤตมลนธเดก, สบคนเมอวนท 20 มถนายน 2556

จาก www.thaipbs.or.th/Live