Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Elżbieta Jaszczyszyn Elżbieta Piórkowska Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą 513 [01].Z3.03 Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr Jolanta Szada - Borzyszkowska mgr Elżbieta Hałaburda Opracowanie redakcyjne: mgr Elżbieta Piórkowska Konsultacja: mgr Zenon W. Pietkiewicz

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].Z3.03 Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Narządy mowy. Mechanizmy mowy 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 8 4.1.3. Ćwiczenia 8 4.1.4. Sprawdzian postępów 9

4.2. Rozwój mowy dziecka i metody jej badania 10 4.2.1. Materiał nauczania 10 4.2.2. Pytania sprawdzające 11 4.2.3. Ćwiczenia 12 4.2.4. Sprawdzian postępów 13

4.3. Wybrane zagadnienia z literatury dziecięcej 14 4.3.1. Materiał nauczania 14 4.3.2. Pytania sprawdzające 21 4.3.3. Ćwiczenia 21 4.3.4. Sprawdzian postępów 22

4.4. Metodyka zajęć dydaktycznych stymulujących rozwój mowy dzieci 23 4.4.1. Materiał nauczania 23 4.4.2. Pytania sprawdzające 32 4.4.3. Ćwiczenia 32 4.4.4. Sprawdzian postępów 33

5. Sprawdzian osiągnięć 34 6. Literatura 39


1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o narządach i mechanizmach mowy, jej rozwoju i badaniu, literaturze dziecięcej oraz metodyce zajęć dydaktycznych stymulujących rozwój mowy dzieci.

W poradniku zamieszczono: 1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić pracy z poradnikiem. 2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej. 3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają: − opis działań, jakie powinieneś wykonać, − wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.

4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.


Schemat układu jednostek modułowych

513[01].Z3 Prace artystyczne i techniczne

513[01].Z3.01 Stymulowanie rozwoju dziecka

poprzez wykonywanie prac technicznych i plastycznych

513[01].Z3.02 Wspomaganie rozwoju dziecka

muzyką

513[01].Z3.03 Wspomaganie rozwoju dziecka

literaturą dziecięcą


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowe powinieneś umieć: − analizować treści materiału nauczania, − wykonywać kukiełki, lalki, postacie z bajek, zabawki i ozdoby, − wykonywać proste scenografie do teatrzyku, − przygotowywać elementy do teatru cieni i teatrzyku kukiełkowego, − śpiewać dzieciom piosenkę, − posługiwać się prostymi instrumentami muzycznymi, − wykorzystywać zestawy perkusyjne do ilustracji tekstu piosenki, − poszerzać i uzupełniać swoją wiedzę i umiejętności korzystając z różnych źródeł

informacji (literatura, internet, wymiana doświadczeń koleżeńskich, pomoc nauczyciela lub instruktora),

− ustalać potrzeby dziecka na podstawie nadawanych przez nie komunikatów werbalnych i niewerbalnych,

− współpracować w grupie, − wyciągać wnioski z ćwiczeń.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: - określić rolę narządu mowy w procesie rozwoju mowy, - ocenić poziom rozwoju mowy dziecka, - zastosować poprawną technikę wymowy, - dobrać utwory literackie do wieku i możliwości percepcyjnych dziecka, - zinterpretować utwory literackie wykorzystując różnorodne środki ekspresji, - przeprowadzić zajęcia stymulujące rozwój mowy dziecka, - pomóc dzieciom w przezwyciężaniu trudności w mówieniu, - nawiązać współpracę z rodzicami w zakresie rozwoju umiejętności językowych dziecka.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1 . Narządy mowy. Mechanizmy mowy 4.1.1 Materiał nauczania

Mowa jest specyficznie ludzką zdolnością porozumiewania się za pomocą symboli dźwiękowych. Mowa to złożona czynność psychiczna. Jest sprawnością, której trzeba się uczyć, tak jak wszystkich innych sprawności. Poniżej przedstawiono schemat porozumiewania się językowego słownego.

Rys. 1. Schemat porozumiewania się językowego słownego [5, s.7] Najmniejszą cząstką mowy jest fonem, czyli dźwięk. Czynność mowy zależy od budowy

i funkcjonowania kilku struktur: - ośrodkowego układu nerwowego, - narządu mowy, - narządu słuchu.

Całość aparatu służącego do wytwarzania dźwięków składa się z trzech narządów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego [1, s.6].

Układ oddechowy to dwa odcinki: górny (jama nosowa, gardło i krtań) oraz dolny (tchawica, oskrzela i płuca). Akt oddechowy składa się z dwóch faz: wdechu i wydechu.

Narządem fonacji jest krtań wraz ze strunami głosowymi, połączona z tchawicą. Ta część aparatu mowy odpowiada za wytwarzanie dźwięków.

Trzecią część narządu mowy stanowi narząd artykulacyjny, składający się z nasady (jam: gardłowej, ustnej, nosowej oraz jam rezonacyjnych) i ruchomych narządów (warg, języka, podniebienia miękkiego, żuchwy – dolnej szczęki) [1, s. 7]. Położenie i zachowanie się narządów artykulacyjnych przy wytwarzaniu poszczególnych dźwięków stanowi podstawę klasyfikacji głosek. Więcej przeczytasz w książce B. Wierzchowskiej: Wymowa polska. PZWS, Warszawa 1971. Dla jakości mowy ważne jest, aby te elementy składowe funkcjonowały w sposób sprawny i skoordynowany.

Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje ćwiczeń wspomagających rozwój mowy małego dziecka: - ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne, - ćwiczenia oddechowe, - ćwiczenia rytmizujące, - ćwiczenia słuchu fonematycznego [1, s. 14] Celem ćwiczeń narządów artykulacyjnych jest wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia [1, s. 15].

Ćwiczenia oddechowe pozwalają różnicować i wydłużać fazę wydechową. Podczas tych ćwiczeń nabywa się umiejętności stosowania przerw w trakcie mówienia, w celu nabrania

Nadawca (odbiorca) Odbiorca (nadawca)


powietrza we właściwych miejscach. Umiejętność ta pozwala uniknąć kolizji między rytmem oddychania, a strukturą wypowiedzi. W celu poszerzenia wiadomości skorzystaj z książki K. Szłapy: Cmokaj, dmuchaj, parskaj, chuchaj. Ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne dla najmłodszych. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005.

W pracy nad mową dziecka należy stosować także ćwiczenia rytmizujące, które pośrednio wpływają na usprawnienie narządów mownych. Rytmizowana mowa jest techniką ćwiczącą aparat mowy, poczucie rytmu, poczucie metrum, tempa i dynamiki oraz pamięć ogólną i muzyczną. Rymy, rymowanki, wyliczanki doskonale rozwijają zdolności słuchowe, by dziecko mogło łatwiej uchwycić i rozróżnić dźwięki i inne elementy wyrazu. Zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy kształtujemy i doskonalimy w ćwiczeniach fonematycznych.

Technika wymowy zależy od kilku elementów: - tempa mówienia, - prawidłowego frazowania, - modulacji siły głosu, - prawidłowej intonacji. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak własnymi słowami opiszesz schemat słownego porozumiewania się? 2. Które mechanizmy są uruchamiane w procesie mowy? 3. Jakie narządy wchodzą w skład całości aparatu mowy? 4. Od jakich czynników zależy technika wymowy? 5. Jakie ćwiczenia stosuje się w pracy nad mową małego dziecka? 6. Jakie są cele ćwiczeń wspomagających rozwój mowy dziecka? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Rozwijanie zdolności precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wysłuchać w ciszy wyrazów wypowiadanych przez osobę prowadzącą, 2) nie reagować, jeśli wyraz jest wypowiadany prawidłowo, 3) klasnąć w ręce, gdy wyraz jest wypowiadany źle, 4) zapisać w zeszycie ćwiczeń przebieg zabawy.

Wyposażenie stanowiska pracy: - długopisy, - zeszyty ćwiczeń. Ćwiczenie 2

Wykonywanie ćwiczeń języka. Sposób wykonania ćwiczenia


Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) obserwować wykonywanie poleceń osoby prowadzącej w lusterku, 2) wysunąć język: wąski i szeroki, 3) unieść język na górną wargę, 4) dotknąć językiem zębów trzonowych górnych i dolnych, 5) dotknąć językiem poszczególnych zębów, po kolei, 6) mlaskać czubkiem języka.

Wyposażenie stanowiska pracy: - lusterko dla każdego ucznia. Ćwiczenie 3

Wykonywanie ćwiczeń oddechowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wziąć mały kawałek papieru, 2) chodzić swobodnie po sali, 3) wprawić w ruch trzymany w dłoni kawałek papieru na sygnał osoby prowadzącej, 4) utrzymać go w powietrzu przez jakiś czas za pomocą dmuchania.

Wyposażenie stanowiska pracy: - małe kawałki papieru. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) podać definicję mowy? ¨ ¨ 2) wymienić struktury uruchamiane w procesie mowy? ¨ ¨ 3) zastosować ćwiczenia oddechowe we wspomaganiu rozwoju mowy

dziecka? ¨ ¨

4) zastosować ćwiczenia rytmizujące we wspomaganiu rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨

5) zastosować ćwiczenia we wspomaganiu rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨ 6) zastosować ćwiczenia doskonalące technikę wymowy? ¨ ¨


4.2. Rozwój mowy dziecka i metody jej badania 4.2.1. Materiał nauczania

Rozwój mowy jest procesem zależnym od właściwości wrodzonych człowieka i możliwym w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Podstawowym środowiskiem kształtowania myślenia i mowy dziecka jest rodzina.

Wyodrębnia się cztery okresy rozwoju mowy dziecka: - okres melodii (0 – 1 r. ż.) - okres wyrazu (1 – 2 r. ż.) - okres zdania (2 – 3 r. ż.) - okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7 r. ż.) [1, s.10].

W okresie melodii dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. W 2 – 3 miesiącu życia zaczyna wydawać różne dźwięki: piski, pomruki, mlaski, a także dźwięki artykułowane. Jest to tzw. głużenie, które ma charakter dźwięków odruchowych, towarzyszących nieskoordynowanym ruchom całego ciała dziecka. Należy pamiętać, że głużą także niemowlęta z uszkodzonym słuchem. W drugiej połowie pierwszego roku życia dziecka obserwujemy gaworzenie, polegające na potarzaniu zasłyszanych z otoczenia dźwięków.

W okresie wyrazu dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych i niektórych spółgłosek: p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem ć.

W 2 – 3 roku życia dziecko powinno wypowiadać większość głosek i pierwsze wyrazy: mama, tata, baba. W dalszej kolejności pojawiają się proste zdania. Wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych głoski nie zawsze są pełnowartościowe brzmieniowo, zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach.

W okresie swoistej mowy dziecka pojawiają się głoski: r, sz, ż, cz, dż, które w 4 – 5 roku życia mogą być wymawiane jak: s, z, c, dz. Wymowę dziecka w wieku trzech lat charakteryzuje duża umiejętność odtwarzania wszystkich elementów słowa.

W wieku 7 lat dziecko powinno mieć opanowaną technikę mówienia. Więcej informacji uzyskasz w publikacjach B. Wrocławskiego: Opieka logopedyczna od poczęcia. Glottis, Gdańsk 1998 i M. Przetacznik – Gierowskiej, G. Makiełło – Jarży: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. WSiP, Warszawa1985.

Do wad nie zaliczamy cech mowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej niedojrzałości [1, s. 24]. Gdy wymowa dziecka odbiega od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku, wówczas mamy do czynienia z wadą wymowy. Za wadliwą uznajemy wypowiedź: – słabo słyszalną, – mało zrozumiałą, – nieprzyjemną w odbiorze (chropowatą, zbyt wysoką, zbyt niską), – zawierającą zniekształcone dźwięki, – o zaburzonym rytmie i tempie mowy, – niepoprawną gramatycznie, – nie uwzględniającą opozycji fonologicznych, – nieodpowiednią do wieku, płci, inteligencji [7, s. 166,].

Niepokojące objawy to:

– nieprawidłowości w budowie narządów mowy, – brak gaworzenia we właściwym dla dziecka czasie, – brak mowy u trzyletniego dziecka, – niedojrzałe wypowiedzi dziecka, – mowa niewyraźna lub trudno zrozumiała,


– brak reakcji na dźwięki, – zaburzenia percepcji słuchowej dotyczące zarówno słuchu fizjologicznego (dokładne

słyszenie), jak i pamięci słuchowej oraz umiejętności kojarzenia dźwięków, a także słuchu fonematycznego (mownego),

– dziecko mówi nosowym, głośnym lub ochrypłym głosem, ma trudności w oddychaniu przez nos,

– dziecko w trakcie mówienia zacina się [7, s.167]. Nauka zajmująca się kształtowaniem prawidłowej mowy, zapobieganiem powstawaniu

wad wymowy, likwidowaniem błędów i korekcją wad, a także nauczaniem mowy w przypadku jej braku albo utraty, to logopedia. Badanie rozwoju mowy dziecka ma na celu sprawdzenie jego tendencji rozwojowych, rozpoznanie ewentualnych zaburzeń oraz podjęcie odpowiednich działań terapeutycznych. Należy je przeprowadzać w pomieszczeniu wyciszonym, odizolowanym od hałasu i dobrze znanym dziecku.

Do pierwszego roku życia możemy w zasadzie jedynie określić, czy dziecko reaguje na dźwięki, czy też nie. Do najprostszych ćwiczeń słuchowych, polegających na rozróżnianiu dźwięków akustycznych należą: skrzypnięcia drzwi, uderzenia klockami, potrząsanie grzechotką. Badanie prowadzi się z odległości około 3 cm. Bodźce nadaje się z obu stron głowy dziecka, poza polem jego widzenia. Słuch uznajemy za prawidłowy, jeśli maluch poszukuje wzrokiem źródła dźwięku. W późniejszych latach najlepszym sposobem jest badanie za pomocą mowy i szeptu, w oparciu o obrazki, rozmowę kontrolowaną, pytania – zagadki, nazywanie przedmiotów [4, s. 55]. Dziecka nie wolno zmuszać do mówienia, czy też powtarzania. Należy wzbudzać u niego zainteresowanie mową i uświadamiać mu fakt, że każdy przedmiot, zjawisko posiada swoją nazwę. Podczas badania eksponujemy dziecku pojedyncze obrazki i pytamy, co to jest? Odpowiedzi dziecka należy notować na bieżąco, na specjalnie przygotowanej karcie badania wymowy lub nagrywać na nośnik dźwięku (taśmę magnetofonową) [6, s. 106].

Materiał językowy dobiera się selektywnie, stosownie do potrzeb i możliwości dzieci. Można to osiągnąć poprzez odpowiednie zabawy, inscenizacje, gry, oglądanie barwnych ilustracji, obrazów, filmów, przeźroczy, organizowanie wycieczek, spotkań ze zwierzętami, itp. [4, s.87].

Sprawność warg i języka łatwo możemy sprawdzić w zabawie z dzieckiem. Proponujemy, aby dziecko: – było kotkiem, który oblizuje się po wypiciu mleka, próbuje dotknąć językiem nosa,

rozciąga usta w uśmiechu lub parska z radości, – uśmiechało się do swojej pani, – otworzyło usta szeroko jak pisklątko, które czeka na jedzenie, – zacisnęło buzię tak mocno jakby zamykało na kłódkę, – wyciągnęło buzię jak dziób bociana i chwytało żabki.

Więcej o sposobach badania rozwoju mowy dziecka przeczytasz w książce A. Balejko, M. Zińczuk (red.): Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce. Wydawnictwo „Logopedia radzi”, Białystok 2006. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które czynniki warunkują rozwój mowy dziecka? 2. Jak można scharakteryzować okresy rozwoju mowy dziecka? 3. Jakie znasz wady wymowy u małego dziecka? 4. Jakie znasz sposoby badania rozwoju mowy u małego dziecka?


4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Badanie motoryki narządów mowy [5, s.68]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) utworzyć w parę z innym uczniem, 2) zaproponować osobie z pary następujące zadania:

- górne zęby nasuń na dolną wargę, - dolne zęby nasuń na górną wargę, - pokaż usta zaokrąglone, - pokaż usta spłaszczone, - wysuń język spłaszczony, - wysuń język wąski, - dotknij językiem wargi górnej, - dotknij językiem wargi dolnej,

3) ocenić każde precyzyjnie i poprawnie wykonane zadanie, przyznając 1 punkt, 4) ocenić brak wykonania zadania, przyznając 0 punktów. Wynik poniżej 6 punktów

oznacza, że konieczne są ćwiczenia usprawniające wargi i język.

Wyposażenie stanowiska pracy: - kartka papieru, - ołówek lub długopis. Ćwiczenie 2

Badanie sprawności słuchowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) utworzyć w parę z innym uczniem, 2) ustawić osobę z pary jednym bokiem (uchem) do siebie, 3) stanąć w odległości 3 metrów od partnera, 4) poprosić osobę z pary o wykonanie następujących poleceń:

– pokaż lalkę, – pokaż nos, – pokaż ucho, – pokaż zęby, – pokaż włosy, – pokaż brzuch, – pokaż nogę, – pokaż oko,

5) zmienić ustawienie partnera, odwracając go do siebie drugim bokiem (uchem), 6) zapisać wynik badania w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy: - kartka papieru, - ołówek lub długopis.


4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) wymienić okresy rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨ 2) sprawdzić, czy rozwój mowy dziecka w wieku 0 – 4 lat przebiega

prawidłowo? ¨ ¨

3) określić, od jakich czynników zależy prawidłowy rozwój mowy dziecka? ¨ ¨

4) podać przykłady wad wymowy u małego dziecka? ¨ ¨ 5) zaplanować i przeprowadzić badanie rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨ 6) wymienić zasady przeprowadzania badań sprawności artykulacyjnych

i słuchowych z małym dzieckiem? ¨ ¨


4.3. Wybrane zagadnienia z literatury dziecięcej 4.3.1. Materiał nauczania

Literaturę dla najmłodszych stanowią najczęściej małe formy literackie, pisane językiem zrytmizowanym, o charakterze strukturalnie mieszanym. Odgrywają one doniosłą rolę w wychowaniu umysłowym, społeczno – moralnym i estetycznym dziecka i powinny zajmować poczesne miejsce w pracy wychowawczej. Należycie wykorzystana literatura dziecięca rozwija wyobraźnię, pamięć, uwagę i myślenie dziecka, rozszerza, porządkuje i utrwala wiadomości o otaczającym świecie. Bohaterowie literaccy są bliscy dzieciom, stanowią cząstkę ich świata, w którym ożywają lalki, misie, inne zabawki i przedmioty. Dlatego tak ważne są dla dziecka wzory, które przedstawiają, a dzięki którym my dorośli możemy urozmaicać i pogłębiać nasze oddziaływania edukacyjne. Takie oddziaływanie książki rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Literatura dziecięca rządzi się własnymi prawami, posiada własną poetykę form inicjalnych i gatunków, własny i pełny obieg komunikacyjny: wydawnictwa, rynek, prasę i krytykę [2, s. 169].

Coraz bardziej docenia się znaczenie pierwszych kontaktów i doświadczeń dziecka z literaturą w jego rozwoju. Możliwości oddziaływania literatury są wielokierunkowe: – kształcą estetyczną wrażliwość, – rozwijają osobowość, – pozwalają na zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji

ludzkich, – kształtują wyobraźnię i postawę twórczą, – są wzorem pięknej polskiej mowy [10].

Te właściwości literatury dziecięcej należy wykorzystać w świadomym oddziaływaniu na kształtowanie prawidłowego rozwoju małego dziecka. Wiedza z zakresu teorii literatury jest drogowskazem dla wychowawcy: wyznacza przestrzenie analizy literackiej, przez które poprowadzi on podopiecznych, tworząc korzystne dla podstawowych celów edukacji sytuacje dydaktyczne.

Jednym z elementów współdziałających z całym środowiskiem wychowującym jest książka. Książka w edukacji małego dziecka, to ważna pomoc dydaktyczno – wychowawcza. Wczesne spotkania dziecka z książką są bliskie zabawie i różnym formom dziecięcej aktywności. Dobre i wartościowe publikacje są pisane ładną polszczyzną, budują wiarę dziecka w siebie i świat, dobry i stabilny system wartości, zmuszają do refleksji i krytycznego myślenia, uczą optymizmu, unikają stereotypów dotyczących płci, kultur, ras. Pomagają dziecku pojąć różne życiowe sytuacje. W krótkim czasie, podczas kilkunastominutowej lektury, mały słuchacz może przeżyć to, co w życiu odbywa się w dłuższych odcinkach czasu, a więc trudniej dostrzega się wówczas związki między obserwowanymi faktami, a poza tym w książce przedstawiony jest często świat szerszy, nieosiągalny dla dziecka w otaczającej rzeczywistości.

W młodszych grupach wiekowych książka nie tylko pomaga wzbogacić zabawy dziecka, ale jednocześnie ułatwia orientację w otaczającym go świecie ludzi, zjawisk i przedmiotów - w domu, w ogrodzie, na podwórku. Ukazując wzory właściwego współżycia, staje się pomocna w kształtowaniu odpowiedniego stosunku dzieci do kolegów, wspólnych zabawek, przyrody.

Utwory przeznaczone dla starszych dzieci przedstawiają szerszy krąg zjawisk, gdyż większy jest zasób pojęciowy dziecka 3 - 4 letniego w stosunku do jego młodszych kolegów. Literatura dla dzieci starszych przedstawia bardziej skomplikowane stosunki między ludźmi, ukazuje przykłady postępowania bohaterów, ich postawy w różnych sytuacjach. Te przykłady mogą być momentem inspirującym całą różnorodność wychowawczego oddziaływania. Należy przy tym zwrócić uwagę, jak bardzo książka zwielokrotnia możliwości poznawania, poszerzania dostępnego dziecku świata. Nawet łatwe książeczki dla najmłodszych, o prostej akcji, opowiadają


często o sprawach wykraczających poza dostępne dla nich obserwacje i doświadczenia. Na przykład, książki o zwierzętach domowych, które czytamy i pokazujemy małemu dziecku wychowującemu się w mieście, pozwalają nie tylko utrwalić pewne wyobrażenia, które powstawały w wyniku obserwacji i spostrzeżeń w konkretnych sytuacjach, ale pomagają kształtować nowe wyobrażenia i pojęcia. Ta dydaktyczna funkcja książki rośnie coraz bardziej w miarę dorastania dziecka - coraz więcej wiadomości czerpie tylko z książek, a bardzo dużo z literatury pięknej. Opowiadamy i czytamy maluchom o życiu i przygodach, które dzieją się w odległych miastach, krajach w dawnych czasach, innym środowisku.

Dzieci słuchają opowiadania, przeżywają treść utworu, ale zarazem śledzą przebieg akcji, kolejność następujących po sobie zdarzeń. Przeżycia te często znajdują wyraz w różnorodnej dziecięcej ekspresji: słownej, muzycznej i plastycznej. Działalność plastyczna małych dzieci, których kompetencje językowe są niewystarczające do wypowiadania własnych myśli i przeżyć, stanowi jedną z podstawowych form wypowiadania się i porozumiewania się. Forma wypowiedzi plastycznej wzbogaca siłę oddziaływania książki. Dobrą inspiracją do działań plastycznych są opowiadania, wiersze, piosenki, inscenizacje, widowiska teatralne oraz baśnie i bajki. Baśnie i bajki przypisane są dzieciństwu. Są jego atrybutem – czymś nieodłącznym i odwiecznym. Baśń daje możliwość fantazjowania, natomiast poezja operuje sugestią, nastrojem i emocją. Baśnie, bajki, piosenki i wiersze ułatwiają dziecku przyswojenie struktury zdań oraz nowych słów, których po zapamiętaniu będzie mogło używać. Literatura ma duży wpływ na rozwój mowy i myślenie dziecka. Słuchając wiersza, bajki, baśni lub opowiadania, mimo woli utrwala sobie słownictwo, wzbogaca je nowymi słowami i wyrażeniami, osłuchuje się z prawidłową wymową wyrazów, z właściwym stawianiem form gramatycznych i poprawia wymowę, oczywiście, jeżeli osoba, która mu czyta, mówi poprawnie.

Aktywizowaniu procesów mowy sprzyja wzór poprawnej mowy opiekuna. Wychowawca musi umieć posługiwać się żywym słowem jako dźwiękową formą. Dużo wypowiedzi idzie na marne tylko dlatego, że nie były zauważone przez dziecko, gdyż ich forma dźwiękowa nie miała odpowiedniej wyrazistości, nużyła monotonią lub, wprost przeciwnie, męczyła hałaśliwą sztucznością, nienaturalnym patosem. Wychowawca, czy rodzic, musi zadbać o to, by wyrażać się zawsze prostym, poprawnie artykułowanym językiem. Jego wypowiedzi powinny być jasne, precyzyjne i pełne. Dobrze jest zwrócić uwagę dziecka na istnienie różnych rejestrów ustnej wypowiedzi. Przez cały dzień modulując głos, wychowawca musi panować nad poziomem decybeli w sali. Dziecko osłuchując się z tekstem, wzbogaca swój zasób słów, nabiera chęci do mówienia, uczy się pięknej polskiej mowy. Na dobrych prawidłowych wzorach przyswaja sobie pewne zwroty i określenia, tworzy zarazem samodzielne opowiadanie, treściowo związane z poznanym utworem. Te dziecięce opowiadania, chociaż mało zwarte i uporządkowane, mają służyć utrwalaniu właściwych form gramatycznych.

W rozważaniach dotyczących wykorzystania literatury dziecięcej nie można pominąć przekazywania jej treści poprzez opowiadanie. Opowiadanie powinno być dominującym sposobem przekazu w przypadku małych dzieci. Polega ono na przekazywaniu treści, dobrze znanego, utworu własnymi słowami, zachowując przy tym przebieg akcji i piękny literacki język. Podczas prezentacji opowiadania należy pominąć trudniejsze lub mało zrozumiałe dla dzieci zwroty i wyrazy, bądź zastąpić je innymi. Dzięki temu treść utworu stanie się bardziej zrozumiała. Przekaz w postaci opowiadania ułatwia kontakt z dziećmi, pozwala obserwować ich reakcje, skupienie uwagi, zainteresowanie.

Książka powinna sprawiać dziecku radość, stwarzać okazję do cieszenia się kolorystyką i ujęciem obrazków, do przeżywania uroku rymowanej mowy. Oglądanie ilustracji budzi pragnienie dowiedzenia się czegoś ciekawego o treści książki. Ilustracja przemawia bezpośrednio, podczas gdy tekst odczytuje dziecku osoba dorosła. Osoba czytająca tekst nie tylko przekazuje jej treść, lecz pomaga w interpretacji obrazków. Doceniając znaczenie ilustracji w książkach, jako bodźca wyzwalającego ekspresję słowną dzieci, powinno się inspirować ich wypowiedzi przez stwarzanie sprzyjających sytuacji.


Stałe kontakty ze starannie dobranymi utworami z zakresu poezji i prozy, zawierającymi artystyczne ilustracje, budzą wrażliwość estetyczną dziecka, sprzyjają rozwijaniu postaw twórczych. Zarówno cele właściwe jak i pozaestetyczne odgrywają ważną rolę w kształtowaniu postaw czytelniczych małych odbiorców. Jednak przekazywanie utworów w sposób instrumentalny osłabia siłę ich artystycznego wyrazu. W ten sposób gubi się dzieło literackie, którego zadaniem jest wywołać przeżycie estetyczne bądź estetyczne wzruszenie.

Zwrócenie uwagi na tę problematykę wypływa z przekonania, że nie tylko przed rodzicami, ale także przed wychowawcami stoi ważne zadanie rozbudzania zaciekawienia, a potem zainteresowania małych odbiorców literaturą. W aktywizowaniu działalności dzieci za pomocą książek ważną rolę odgrywa właściwie funkcjonujący "kącik książki". Taki kącik przygotowujemy już dla najmłodszych. Jest to miejsce, gdzie mogą oni z pomocą opiekunki lub samodzielnie obejrzeć książkę i czasopismo, a także posłuchać tekstu nagranego na nośniku dźwięku. Urządzenie biblioteczki może być bardzo różne, zależne jest od wieku dzieci i warunków materialnych. Książki powinny być tak umieszczone, aby dzieci mogły swobodnie po nie sięgać i spokojnie je oglądać. Dobrze prowadzony kącik książki może spełniać niezwykle pożyteczną rolę – rozwijać u dzieci zainteresowanie, zamiłowanie i kulturalny stosunek do książki. Kącik książki powinien mieć żywy charakter. Jego wygląd zewnętrzny musi świadczyć o zainteresowaniu dzieci książką. Książki, którymi dzieci chwilowo przestały się interesować opiekunka powinna schować. Po jakimś czasie mogą one znów wrócić do kącika. Dzieci chętnie je wtedy oglądają, przypominają je sobie, dostrzegają nowe, ciekawe szczegóły. Świadectwem żywotności kącika książki będą prace dzieci na temat ulubionych opowiadań lub baśni.

W kąciku może się znaleźć komplet kukiełek, kolorowych sylwetek z kartonu, przy pomocy których, dzieci mogą bawić się w teatr. Tam też, przy różnych okazjach, nauczycielka może także zawieszać portrety poetów i pisarzy, wiążąc uczuciowo dzieci z polską kulturą narodową. Ważnym jest, aby znalazło się tam kilka identycznych tytułów, a zarazem aby były to pozycje z przewagą ilustracji nad tekstem. Wszystkie te zabiegi mają na celu kształtowanie postawy przyszłego czytelnika. Powinniśmy również przekazywać, w miarę możliwości, informacje o pisarzach i autorach ulubionych książek. Do najbardziej popularnych pisarzy tworzących dla dzieci, należą: J. Brzechwa, J. Tuwim, Cz. Janczarski, J. Czechowicz, M. Konopnicka, J. Papuzińska, W. Chotomska, D. Gellner, D. Wawiłow, T. Kubiak, E. Szelburg – Zarembina, St. Szuchowa, I. Suchorzewska, H. Bechlerowa, J. Ficowski, J. Kulmowa, H. Januszewska, I. Jurgielewiczowa, L. J. Kern, J. Kierst, J. Korczak, M. Kownacka, L. Krzemieniecka, F. Leszczyńska, H. Zdzitowiecka, J. Twardowski, M. Niemycki i inni.

Niezwykle ważne w rozwoju dziecka jest wspólne czytanie w rodzinie. Bez względu na sytuację rodzinną, majątkową, czy wykształcenie, należy zachęcać rodziców do codziennego głośnego czytania przez 20 minut. Aby dziecko nauczyło się w mądry i umiarkowany sposób korzystać z telewizji, musi już w najmłodszym wieku otrzymać alternatywę w postaci innej, atrakcyjnej formy spędzania czasu – czytania.

Codzienne głośne czytanie jest szczepionką przeciwko wielu niepożądanym wpływom i zagrożeniom dla umysłu i psychiki dziecka ze strony współczesnej cywilizacji. Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi nauczycielami w nauce samodzielnego czytania. Najlepiej uczynić z czytania rodzinny rytuał. Wzruszający to widok, gdy rodzice wspólnie z dzieckiem przeżywają czytany utwór w miłej, życzliwej atmosferze. Takie czytanie wzmacnia więź rodzinną, wyrabia właściwy stosunek dziecka do książki i przede wszystkim rozbudza zainteresowania czytelnicze.

Najmłodszym dzieciom, kilkudniowym, czy kilkutygodniowym można czytać cokolwiek, trzymając je w ramionach, patrząc na nie z miłością i głosem wzbudzając ich zainteresowanie. W ten sposób budujemy trwałe skojarzenie czytania z poczuciem bezpieczeństwa, przyjemności i więzi oraz stymulujemy ich rozwój umysłowy. Czytanie rozwija język, język zaś stanowi podstawę dla myślenia - w mózgu dziecka powstają miliony połączeń


neuronowych, które wpływają na inteligencję [9]. Poziom rozumienia tekstu słuchanego przez dziecko wyprzedza o 2 – 3 lata poziom rozumienia przy samodzielnym czytaniu [8].

Rodzina jest dla dziecka pierwszą szkołą życia, szkołą uczuć i stosunku do otaczającego nas świata. Małe dziecko w kręgu najbliższych zdobywa pierwsze doświadczenia, zaznaje poczucia bezpieczeństwa i miłości, poznaje świat, a także rozpoczyna swoją przygodę z książką. Już od najmłodszych lat w swoim domu rodzinnym dziecko styka się z książką.

Mając niespełna ponad rok zaczyna „czytać” i obcować z książką. Początkowo jest to czynność naśladowcza, jak wiele innych czynności – dziecko naśladuje czytających rodziców. Nieważne jest wówczas dla niego co czyta, nie przeszkadza mu nawet odwrócona „do góry nogami” książeczka, gdyż przyjemności dostarcza mu samo przewracanie kartek. Książka w tym wieku jest dla dziecka jeszcze jedną zabawką, którą może manipulować obracając nią, budując domki, gniotąc kartki itp. Sprawia to dziecku wiele radości i przyjemności. Potem następuje moment, gdy dziecko poczyna śledzić układ barwny plam na przewracanych kartkach i nagle odkrywa, że z plam wyłaniają się dobrze znane kształty. Odkrycie to staje się początkiem dalszych poszukiwań. Dziecko ogląda ilustracje, całuje je, tuli i już nie jest mu obojętne, jaka to książka. Sięgając po lekturę pragnie widzieć kolorowe obrazki, przedstawiające wyraźnie znane mu zwierzęta, przedmioty czy postacie. Czynność ta sprawia wiele radości maluchowi, który dodatkowo „zamęcza” rodziców pytaniami w stylu „co to?”, śmieje się i cieszy przewracając kartki pięknie ilustrowanej książki. Więcej przeczytasz w książce I. Słońskiej: Dzieci i książka. PWZS, Warszawa 1959.

Na rozpoczęcie przygody z książką poleca się książkę z tekturowymi lub plastikowymi kartkami lub miękką „poduszeczkę”. Sztywne kartki, to gwarancja, że książka szybko się nie zniszczy. Książeczki – zabawki, które wydają dźwięki, czy pokryte są futerkiem, oprócz funkcji zabawy mają ogromny wpływ na stymulację wielu zmysłów (słuchu, wzroku, dotyku). Takie książeczki, to pierwszy krok do tego, by wyzwolić w dziecku ciekowość, a w przyszłości rozbudzić miłość do prawdziwej lektury. Zaleca się opowiadanie narysowanych historyjek własnymi słowami, tłumaczenie dziecku, co się dzieje na obrazku, nawiązując do jego wiedzy i doświadczeń. Stopniowo opowiada się i czyta bardziej rozbudowane teksty.

Potem obserwujemy u dzieci pierwsze zainteresowanie treścią utworu. W tym momencie rodzice winni zaciekawić dziecko tekstem książki, aby obok zabawek, zaczęła ona zajmować coraz więcej miejsca w jego życiu. Bowiem pierwsze kontakty dziecka z treścią książki przypominają jego zachowanie w stosunku do każdego nowego przedmiotu, który napotyka.

Dla dziecka, które ma rok czy dwa najlepsze są książki z dużymi kolorowymi ilustracjami i prostymi obrazkami. Warto pamiętać, że zanim dziecko stanie się miłośnikiem książki, musi się z nią oswoić. Zawsze możemy, przed rozpoczęciem czytania na głos, przejrzeć książkę i opowiedzieć dziecku, co widzi, co się w niej dzieje i dlaczego.

Jednak zachęca się do okazania zaufania maluchowi. Podążajmy za jego propozycją kontaktu z proponowaną książką. Tak wiele możemy się sami nauczyć od dziecka pozwalając mu być przewodnikiem. To również wspaniały sposób na wzmacnianie pomysłów i fantazji dziecka.

Podczas czytania maluchom trzeba uzbroić się w cierpliwość – dziecko zazwyczaj długo przygląda się każdemu obrazkowi, a starsze zadaje wiele pytań. Pozwólmy mu zatrzymać się przy obrazku tak długo, jak chce i potrzebuje. Cierpliwość, czas, atmosfera towarzysząca czytaniu to nieodłączne elementy, by zachęcić dziecko do wspólnej lektury. Dziecko w wieku 3 – 4 lat zainteresują już dłuższe historie. Warto dobierać je tak, by nie były zanadto skomplikowane (najwyżej kilku bohaterów), w przeciwnym wypadku maluch dość szybko się znudzi i zrazi do czytania.

Dobrze dobraną książkę łatwo rozpoznać po tym, że dziecko zawsze uwielbia do niej wracać i prosi, by mu czytać tę samą opowieść kilka razy. Wartościowa i piękna książka to


taka, która uczy jak odróżniać dobro od zła. Przybliża wzorce takich postaw jak przyjaźń, odwaga, tolerancja, daje możliwość przeżywania radości, zachwytu, tajemnic. Książki, w których bohaterami są misie i inne zwierzęta, często gloryfikują przyjaźń i są pełne ciekawych przygód, dlatego zawsze są lekturami godnymi polecenia. Im ciekawsza i bardziej wzruszająca książka, tym większa szansa, że dziecko zaprzyjaźni się z nią.

Dziecko między drugim, a trzecim rokiem życia znajduje się w okresie „magicznego myślenia”. Boryka się z lękiem separacyjnym (dziecko – matka), bowiem w tym okresie uczęszcza już do żłobka lub przedszkola. Czytanie książek z bajkami, baśniami lub opowiadaniami pozwala na rekompensowanie tego braku, daje poczucie bezpieczeństwa, przewidywalności i ciągłości.

Gdy dziecko zrozumie, że książka posiada treść, zaczyna prosić – „poczytaj mi mamo”. Jest to bardzo ważny okres w kształtowaniu się postawy dziecka, jako rozmiłowanego czytelnika. Mały „czytelnik” lubi wracać kilkakrotnie do swoich ulubionych książeczek, pragnie je mieć blisko siebie nawet wtedy, gdy nie „czyta”. Dokonując wyboru literatury dziecięcej powinniśmy uwzględniać zarówno wątki fantastyczne, jak i opowiadania przedstawiające życie w sposób realistyczny, a przede wszystkim kierować się względami estetycznymi. Literatura może wpływać na dziecięce zachowania, inspiruje tematy zabaw twórczych.

Utwór literacki przeczytany, czy opowiedziany stanowi tylko jedną z form oddziaływania na wyobraźnię i intelekt. Odpowiednimi pytaniami można pobudzić dziecko do zainteresowania się losami bohaterów, do wymyślania własnej koncepcji zakończenia akcji. Każdy, kto obcuje z dziećmi na co dzień, ma okazję przekonać się, jak bardzo lubią one zabawy dramatyczne, w których można pełnić różne role. Zabawy te dają ujście bogatej fantazji dziecięcej i pozwalają odgrywać fascynujące role i zdarzenia.

Czytanie dzieciom bajek pobudza wyobraźnię, będącą połączeniem możliwości, jakie daje język, z pamięcią obrazową. Mały czytelnik utożsamia się ze swoim bohaterem i ma poczucie, że dobra wróżka będzie nad nim czuwać. Bajka, baśń, czy opowiadanie daje zatem poczucie wsparcia, siłę, nadzieję i sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie.

Na początku warto rozejrzeć się po domu i poszukać książek z dzieciństwa. Na pewno znajdzie się wtedy takie książki, które mimo upływu lat, nie straciły na jakości. Ale pamiętajmy, że upodobania dzieci zmieniają się szybko i warto za nimi nadążać. Można popytać innych rodziców i śledzić recenzje książek w czasopismach dla rodziców, wybrać się do miejscowej biblioteki i poprosić o polecenie wartościowych oraz odpowiednich dla wieku dziecka pozycji.

Równie lubiane przez dzieci jest opowiadanie treści książek czy inscenizacje utworów. Aby jednak książka stała się towarzyszką dziecka i była naprawdę jego książką, powinna znajdować się wyłącznie pod jego opieką. W ten sposób już od najmłodszych lat mały „czytelnik” przyzwyczaja się do troskliwego obchodzenia się z nią. Najlepszą metodą wdrożenia dziecka do dbania o własny księgozbiór jest przykład rodziców. Dziecko widząc stosunek swoich najbliższych do książek naśladuje ich działania. Można czytać przed pójściem spać, ponieważ dzieci z niecierpliwością oczekują spotkań z mamą, czy tatą przy bajce. Czytać można także trzymając dziecko na kolanach, jednocześnie je przytulając. Wtulone w rodzica i zasłuchane w opowieści dziecko poczuje się bezpieczne i ważne. Podczas czytania rodzic może poudawać aktora - zmieniać tembr głosu, intonację, wcielać się w bohaterów czytanej książki. W ten sposób pokazuje dziecku, czy bohater jest dobry czy zły, wesoły lub smutny. O książce warto pamiętać również podczas spaceru, przed drzemką w ciągu dnia i wszędzie tam, gdzie spodziewamy się np. długiego czekania (kolejka w sklepie, do lekarza). Najważniejsze jednak, by czytanie kojarzyło się dziecku z przyjemnością [10].

Są dzieci, dla których wspólne czytanie to ogromna radość, inne trzeba zachęcać, by je polubiło. Dlatego nie należy przesadzać z długością czytania, tak by ani rodzic, ani dziecko


nie poczuli się znużeni. Żyjemy w cywilizacji telewizyjnej. Badania naukowe wykazują szkodliwość nadmiernego oglądania telewizji przez dzieci. Telewizja nie rozwija u dzieci myślenia i skraca ich przedział uwagi, wiele programów wywołuje lęki i niepokój oraz znieczula na przemoc. Oto kilka ważnych wskazówek, które należy przekazać rodzicom.

Podczas głośnego czytania:

– zrób z siebie kompletnego klauna, pokaż jak najwięcej entuzjazmu i zmieniaj głosy poszczególnych postaci,

– śledź palcem tekst posuwając wolno palec poniżej każdego słowa pokazując dziecku jak całe słowa tworzą historię,

– nie spiesz się z czytaniem, daj dziecku czas na obserwowanie ilustracji i zadawanie pytań,

– zachęcaj dziecko do powtarzania na głos zdań, które powtarzają się w tekście, – rób analogie: odnieś historię książkową do prawdziwego życia, – kiedy dziecko zadaje pytanie, zatrzymaj się, uważnie je wysłuchaj i odpowiedz na

pytanie [9].

Zalety głośnego czytania: 1. Buduje mocną więź między dorosłym i dzieckiem. 2. Tworzy skojarzenie czytania z przyjemnością i poczuciem bezpieczeństwa. 3. Niezwykle stymuluje rozwój mózgu. 4. Przynosi ogromną wiedzę ogólną, rozbudowuje słownictwo. 5. Uczy myślenia, pomaga w zrozumieniu ludzi, świata i siebie. 6. Daje kontakt z bogactwem doświadczeń niemożliwych do zdobycia samemu. 7. Rozbudza zainteresowania, rozwija wyobraźnię. 8. Stymuluje rozwój emocjonalny, rozwija wrażliwość i empatię. 9. Uczy wartości moralnych, wpływa na zmianę negatywnych postaw na pozytywne. 10. Buduje samouznanie – dziecko czuje się ważne, kochane i coraz bardziej kompetentne. 11. Ułatwia samodzielne czytanie, daje podwaliny pod sukces w mówieniu i pisaniu. 12. Chroni przed uzależnieniem od telewizji i absorbowaniem z niej antywartości. 13. Uczy nieagresywnych sposobów rozwiązywania problemów i konfliktów. 14. Kształtuje nawyk czytania na całe życie. 15. Jest najlepszą inwestycją w pomyślną przyszłość dziecka [9].

Dobór lektur dziecka powinien być starannie przemyślany. Książka bowiem musi mieć w sobie coś bliskiego, coś znajomego, ale jednocześnie zawierać elementy nowe, nieznane – zarówno takie, które dziecko w procesie lektury pozna i zrozumie, jak i takie, które dopiero pobudzą jego refleksje i ciekawość, które pozostaną dla niego niejasne, staną się pożywką dla dalszych pytań, poszukiwań, działań poznawczych. Nie należy bać się książek trudniejszych w odbiorze, jeśli tylko budzą one zainteresowanie i ciekawość dzieci. Nie powinno się także eliminować elementów drastycznych, bowiem dziecko szuka w książce emocji, silnych wzruszeń i przeżyć. Trzeba je tylko dostosować do jego wieku i wrażliwości indywidualnej, czytać dziecku takie pozycje, które znajdą w jego psychice odpowiednio silny oddźwięk, ale nie zagrożą jego wewnętrznemu poczuciu bezpieczeństwa. Trzeba przy tym pamiętać, że przekazywanie tekstu dzieciom powinno być żywe, wyraziste, dobitnie podkreślać treść i nastrój utworu. Opiekunka małego dziecka przyjmuje na siebie bardzo odpowiedzialną rolę – staje się pośrednikiem między utworem a małym odbiorcą. To ona decyduje o wyborze, sposobie i formie przedstawienia go dzieciom. Przy czym musi pamiętać, iż mały słuchacz odbiera tekst bezkrytycznie, stąd tak istotna jest staranność w doborze lektury. Nie może też zapominać, że kontakt z książką wykształca prawidłowe nawyki, a jednocześnie kształtuje czytelnicze upodobania.


Oto propozycje książek do głośnego czytania: Wiek: od urodzenia do 4 lat

1. Zofia Beszczyńska - Kot herbaciany. 2. Michael Bond - Miś Paddington. 3. Jan Brzechwa - Bajki samograjki. 4. Wanda Chotomska dla najmłodszych Wyliczanki, zgadywanki, wierszowanki Kubusia

Puchatka - Czerwony, Zielony, Żółty, Niebieski. 5. Czesław Janczarski - Awantura w kinie. 6. Sławomir Grabowski - Przygody kota Filomena. 7. Maria Konopnicka - Co słonko widziało, Na Jagody, Szkolne przygody Pimpusia

Sadełko. 8. Maria Konopnicka dla najmłodszych (uwaga: niektóre wiersze utrwalają stereotypy

dotyczące płci, oswajają z biciem dzieci, strzelaniem do zwierząt, obdarzają dzieci epitetami - np. próżniak, leń; opisują przemoc dzieci wobec zwierząt - mycie kota. prowadzanie psów na dwóch łapkach etc. - warto o tym z dzieckiem porozmawiać, nie czytać bezkrytycznie)

9. Astrid Lindgren - Dzieci z ulicy Awanturników. 10. Hanna Łochocka - Wróbelek Elemelek i jego przyjaciele, Psoty i kłopoty wróbelka

Elemelka. 11. Kornel Makuszyński - Awantury i wybryki małej małpki Fiki Miki. 12. Ewa Szelburg - Zarembina - Idzie niebo ciemną nocą. 13. Anna Świrszczyńska - O Małgosi co się niczego nie bała. 14. Judy Waite - Stary rybak i foczka. 15. Wojciech Widłak - Pan Kuleczka.

Wiek 4- 6 lat 1. Heather Amery - Opowieści z wesołego podwórka. 2. Emilie Beaumont, Marie - Renee Pimont - Księga muzyki. 3. Elżbieta Brzoza (wybór) - Kogel mogel – wybór. 4. Wanda Chotomska - Pralnia pana Szopa. Kareta z piernika. Leonek i lew. Dlaczego cielę

ogonem miele. Gdyby Tygrysy jadły irysy. 5. Waclaw Cztwrtek - O zbójniku Rumcajsie. 6. Jerzy Dąbrowski - Bajki Natalki. 7. Grzegorz Kasdepke – Kacperiada. 8. Ludwik Jerzy Kern - Bukiet z wierszy. 9. Katarzyna Kotowska – Jeż. 10. Lucyna Krzemieniecka - Z przygód krasnala Hałabały. 11. Maria Krueger - Apolejka i jej osiołek. 12. Beata Krupska - Przygody Euzebiusza. 13. Tadeusz Kubiak - Wiersze dla dzieci. 14. Jan E. Kucharski - Piotruś szuka przyjaciela. 15. Carol Lawson - Wakacje w Niedźwiadkowie. 16. Laura Łącz - Bajki, których jeszcze nie znacie. 17. Munro Leaf – Fernando. 18. Hanna Łochocka - Ptasie mleko. 19. Joanna Papuzińska – Wiersze [8].


Czasopisma przeznaczone dla dzieci powinny zaspokajać potrzeby dziecka w zakresie poznania świata, inspirować do rozmaitych działań, pomagać znaleźć dziecku właściwe miejsce w życiu, uczyć odpowiedniego stosunku do otaczającego świata i uświadamiać cel własnego działania. Czasopisma stanowią cenny materiał do pracy z małymi dziećmi: – służą do czytania krótkich tekstów, – służą do rozmów na temat obrazków i historyjek obrazkowych, – służą do rozwiązywania zagadek typu „znajdź na rysunku żabkę”, – służą ćwiczeniu sprawności manualnej, poprzez wycinanie wkładek, robienie gotowych

ozdób choinkowych, zabawek. Dla najmłodszych czytelników aktualnie ukazują się następujące czasopisma: „Miś –

Przyjaciel Najmłodszych”, „Kubuś Puchatek”, „Naucz Mnie Mamo”. Dodatkowe informacje o wykorzystaniu książek i czasopism w pracy edukacyjnej

z małymi dziećmi znajdziesz w publikacji R. Waksmunda: Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000. 4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz sposoby wyrażania przez dzieci przeżyć związanych z utworem literackim? 2. Na czym polega organizacja kontaktu małych dzieci z książką? 3. Jakie są zadania dotyczące przygotowania dziecka do roli przyszłego czytelnika? 4. Jakie znasz tytuły czasopism dla małych dzieci, aktualnie ukazujących się na rynku

czytelniczym? 5. Jakie są sposoby wykorzystywania zawartości czasopisma dla dzieci w pracy

dydaktycznej? 6. Jakich znasz autorów tworzących dla dzieci? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Inspirowanie tematów zabaw utworem literackim „ Bańki mydlane” [3, s. 354]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) utworzyć z innymi uczniami 4 osobową grupę, 2) wysłuchać tekstu „Bańki mydlane”, 3) wylosować bańkę mydlaną, wyciętą z kartonu, 4) odczytać zagadkę tekstową, znajdującą się na wyciętej z kartonu bańce mydlanej, 5) podać tytuł baśni, o której jest mowa w zagadce, 6) namalować ilustrację do odgadniętej bajki, 7) opowiedzieć tę bajkę swoimi słowami, posługując się do zilustrowania jej, wykonanymi

przez siebie i kolegów obrazami. Wyposażenie stanowiska pracy:

– tekst bajki [3, s. 355], – kartony w kształcie bańki mydlanej z zapisem treści zagadek dla wszystkich grup, – mazaki lub farby plakatowe, – pędzle, – naczynia z wodą, – kartka A4 dla każdego ucznia.


4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) wymienić sposoby wyrażania przez dzieci przeżyć związanych z utworem literackim? ¨ ¨

2) określić zadania dotyczące przygotowania dziecka do roli przyszłego czytelnika? ¨ ¨

3) wymienić tytuły czasopism dla małych dzieci, aktualnie ukazujących się na rynku czytelniczym? ¨ ¨

4) podać sposoby wykorzystywania zawartości czasopisma dla dzieci w pracy dydaktycznej? ¨ ¨

5) opisać, na czym polega organizacja kontaktu małych dzieci z książką? ¨ ¨ 6) wymienić nazwiska autorów tworzących dla dzieci? ¨ ¨


4.4. Metodyka zajęć dydaktycznych stymulujących rozwój umiejętności językowych dziecka

4.4.1. Materiał nauczania

Prawidłowa mowa jest pomostem w kontaktach dziecka ze światem zewnętrznym. Dzięki rozumieniu mowy dziecko poznaje otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia, spostrzeżenia, rozwijać swoją osobowość. Komunikowanie się jest wymianą: coś się daje i coś w zamian otrzymuje. Tymczasem w grupie małych dzieci zazwyczaj więcej spotyka się nadawców niż odbiorców. Mówi się wprawdzie, że wszystko jest językiem, ale prawdą jest, że nie zawsze łatwo zrozumieć, co dzieci chcą powiedzieć, ani nauczyć je, aby słuchały się wzajemnie. W praktyce edukacyjnej z małymi dziećmi pracę z tekstem uznano za cenną metodę inspirowania ich aktywności.

Poszczególnym okresom kształtowania się mowy towarzyszy odpowiedni rozwój ruchowy. Roczne dziecko stawia pierwsze, niepewne kroki i wypowiada proste słowa ze zrozumieniem. Dwulatek wchodzi i schodzi po schodach, a jego słownik zawiera ponad 50 wyrazów [12].

Stymulacja rozwoju mowy dziecka w wieku od 0 do 4 lat nie może ograniczać się jedynie do zadbania o zapewnienie mu prawidłowych warunków anatomiczno – fizjologicznych. Aby dziecko nauczyło się mówić, musi słyszeć w swoim otoczeniu dużo „poprawnej” mowy. Musi być „zalewane” mową, poddane swoistej „kąpieli słownej”. To, że niemowlę do nas nie mówi, nie znaczy, że nie oczekuje mówienia od nas. Podstawową zasadą stymulacji języka jest mówienie do dziecka o rzeczach i zjawiskach, które ono aktualnie widzi, czuje, smakuje, przeżywa lub, w których uczestniczy. Dbałość o prawidłowy rozwój mowy od momentu jego narodzin spada najpierw na barki rodziców, a potem kolejno opiekunów, instytucje zajmujące się jego kształceniem i wychowaniem, poczynając od żłobków, a kończąc na klasach nauczania zintegrowanego. Wychowywanie najmłodszych w świecie ciszy, poprzez ograniczanie do niezbędnego minimum kontaktów słownych powoduje, iż ich rozwój intelektualny ulega zubożeniu. Dziecko uczy się przez naśladownictwo, trzeba więc wielu bodźców słownych dla późniejszej bogatej leksyki. Nazywanie wykonywanych czynności, desygnatów, czy emocji pomaga w poznawaniu świata. Systematyczne dawki ćwiczeń przygotowujących do prawidłowego wypowiadania wzorcowych głosek języka polskiego powinny przebiegać dwutorowo. Z jednej strony powinny stanowić klasyczny trening mowy. Z drugiej zaś, należy pamiętać o umiejętnym wplataniu elementów ruchu całego ciała wraz z usprawnianiem małej motoryki [12].

Oto kilka wskazówek dotyczących stymulowania mowy małego dziecka: - motywujemy je do mówienia poprzez częste rozmowy z nim (staramy się przy tym

mówić prostymi zdaniami, używając znanych mu słów), - nie przerywamy dziecku wypowiedzi, pozwalamy mu ją dokończyć, - dostarczamy prawidłowych wzorców mowy, pamiętając, że słuchanie i naśladownictwo

jest pierwszym etapem rozwoju mowy, - zachęcamy dziecko do mówienia – nigdy nie zmuszamy, - stosujemy tzw. „kąpiel słowną”, polegającą na mówieniu o wszystkim, co dziecko otacza, - przekształcamy komunikaty dziecka w tekst (także w gest), - prowadzimy przy dziecku swoisty dialog (zadajemy sobie pytania i na nie

odpowiadamy), - zapewniamy dziecku kontakt z rówieśnikami (na placu zabaw, w żłobku, w przedszkolu), - powtarzamy z dzieckiem wyrazy dźwiękonaśladowcze, - czytamy książeczki i nazywamy to, co widzimy na ilustracjach,


- ćwiczymy z dzieckiem narządy mowy w formie zabawy, - stosujemy ćwiczenia oddechowe, polegające na wprawianiu w ruch lekkich przedmiotów, - śpiewamy, powtarzamy wierszyki, wyliczanki [11].

Wczesne stosowanie ćwiczeń i zabaw stymulujących rozwój mowy, służy podnoszeniu sprawności rozumienia języka, a także motywuje dzieci do swobodnego wypowiadania się. Odbywa się to głównie poprzez zabawy – dzieci uczą się mówić, bawiąc się językiem. Pod ich wpływem mają możliwość rozwijania nie tylko spostrzegawczości, uwagi i pamięci, ale także rozwijania umiejętności mówienia i rozumienia. Powiększają one swój zakres umiejętności komunikowania się, poczynając od rozmaitych środków wyrazu: krzyku, gestów, mimiki, pomrukiwania. Z czasem mowa staje się uprzywilejowanym sposobem komunikacji.

Warunki sprzyjające rozwojowi mowy istnieją wówczas, gdy: - dzieci będą miały o czym mówić, - dzieci będą chciały się wypowiadać, - dzieci będą miały okazję do wypowiedzi.

Zabawowe funkcje językowe: rytmiczne, brzmieniowe i semantyczne stanowią cel zabawy i sprzyjają rozwojowi wyobraźni, wzbogacają słownik oraz poszerzają i utrwalają wiadomości. Dorastając, dziecko coraz lepiej opanowuje różne środki wyrazu: gesty nabierają wyrazistości, zaczyna modulować głos i bawić się słowami. Słownictwo staje się bogatsze, a wypowiedzi bardziej uporządkowane. Stopniowo przyswaja sobie reguły rządzące językiem.

Rozwój mowy dziecka następuje w oparciu o naśladownictwo i stymulację ze strony najbliższego otoczenia. Aby mowa stała się mową społeczną, komunikatywną, niezbędna jest umiejętność nazywania przedmiotów, określania ich właściwości, ujmowania stanów i czynów za pomocą słowa, wyrażonego w odpowiedniej formie gramatycznej. Sprawne posługiwanie się mową, to jeden z warunków aktywnego i twórczego uczestniczenia w życiu dorosłego społeczeństwa. Instytucje wczesnej opieki nad dzieckiem, przygotowując je do opanowania mowy i posługiwania się poprawną wymową, powinny kłaść szczególny nacisk na twórczą aktywność dziecka w zabawie. Sprawi to, że najmłodsi opanują niezbędne umiejętności w poprawnej komunikacji werbalnej mimochodem i w sposób spontaniczny.

Rozwijanie komunikatywnej mowy dziecka musi opierać się na procesach intelektualnych i zmierzać do kształtowania społecznych postaw dziecka w zakresie słownych kontaktów. Jednym z ważniejszych zadań najbliższego otoczenia jest takie organizowanie sytuacji życiowych dziecka, aby aktywizować i pobudzać je do mówienia [3, s.164].

Wykorzystanie literatury do zabaw i zajęć z maluchami jest doskonałą metodą psychostymulacji mowy i języka. Przykładami ćwiczeń dotyczących czynności mówienia są: ćwiczenia oddechowe, usprawnianie narządów mownych, recytacje z elementami dźwiękonaśladowczymi, zabawy i czynności poparte słowem, czytanie i opowiadanie baśni i bajek. Powiązanie mowy z ruchem ma miejsce podczas zabaw paluszkowych, wyliczanek, deklamowaniu wierszy z ilustrowaniem ich ruchami ciała albo symbolami graficznymi.

Zabawy i ćwiczenia stymulujące rozwój mowy, mające wpływ na jej poprawne kształtowanie, obejmują następujące sfery: – oddechową, – artykulacyjną, – fonacyjną, – głosową, – słuchową, – ruchową, – słowną.


Kształcenie wymowy dzieci – to jedno z najważniejszych zadań edukacyjno – opiekuńczych. Musimy przecież wykształcić u dzieci u progu nauki w szkole wymawianie prawidłowo wszystkich głosek. Ćwiczenia wymowy mają charakter ćwiczeń słuchowych, artykulacyjnych (ortofonicznych) i oddechowych. Literatura dziecięca może być wykorzystana we wszystkich rodzajach ćwiczeń: – słuchanie opowiadań, wierszy – to ćwiczenia słuchowe, – opowiadanie utworów literackich, – inscenizacja - to przede wszystkim ćwiczenia artykulacyjne (ortofoniczne) i oddechowe.

Właściwy dobór tekstów literackich i obmyślenie formy przekazania ich dzieciom pozwoli na należyte wykonanie zadań edukacyjnych w zakresie kształcenia wymowy. Prócz tekstów do recytowania przez opiekunkę oraz do wypowiadania przez dzieci - literatura dziecięca może być tematem do zabaw ortofonicznych. Szczególne znaczenie w stymulowaniu rozwoju mowy dzieci mają zabawy i ćwiczenia ortofoniczne. Poprzez tego typu zabawy: – doskonali się wymowę, – wykształca się poprawność wymawiania dźwięków, – usuwa przyczyny niechęci wypowiadania się, – ułatwia nawiązywanie kontaktów społecznych, – likwiduje się błędy wymowy.

Zabawa ta ma w pewnym stopniu charakter inscenizacji, ale nią nie jest: jest to, bowiem dość dowolna przeróbka tekstu. Cały tok zabawy ortofonicznej obmyśla sama opiekunka, nie dzieci – tak, jak to jest w inscenizacji. Chodzi tylko o to, żeby tok ten miał charakter zabawy, żeby nie nudził dzieci dydaktyzmem lub bezcelowością powtarzania pewnych wyrazów, dźwięków.

Musimy pamiętać, że wprowadzając utwór literacki do zajęć kształcących wymowę, czynimy to zawsze bardzo ostrożnie: nie wolno burzyć przy tym piękna słowa poetyckiego, nie wolno robić z niego tylko ćwiczeń gimnastycznych mięśni narządów mowy, np.: przesadnie powtarzać niektóre dźwięki występujące w wierszu.

Trzeba zachować umiar, gdyż wygłaszany utwór powinien zawsze budzić wrażliwość dziecka na artystyczne walory literackie. Przekazywanie utworów literackich, to ważna dziedzina kształcenia języka, gdyż oddziałuje na myślenie dziecka przez emocjonalne pobudzenie, oraz wyobraźnię tak bogatą i wrażliwą w tym wieku.

Przykłady ćwiczeń oddechowych: Wykonywanie ćwiczeń oddechowych prowadzi do zwiększenia pojemności płuc oraz do

wzmocnienia mięśni oddechowych. Ćwiczenia te mają na celu pogłębienie oddechu oraz wydłużenie fazy wydechowej niezbędnych do prawidłowej mowy. – dmuchanie na zabawki powieszone na nitce, – puszczanie mydlanych baniek, – zdmuchiwanie płomienia świecy, – dmuchanie papierowych kwiatów na zielone tło lub śnieżynek na tło niebieskie, – dmuchanie przez rurkę, – dmuchanie na papierki, piórka itp., – dmuchanie na piłeczkę np.: strzelanie bramek, prowadzenie po torze, – dmuchanie na łódeczki na wodzie, – naśladowanie szumu wiatru, – chuchanie na zmarznięte dłonie, – dmuchanie na gorącą zupę, – naśladowanie różnego rodzaju śmiechu (ho, ho, he, he, hi, hi).


Przykłady ćwiczeń warg i języka: – przesadne wymawianie samogłosek, – przesyłanie buziaczków, – utrzymywanie ołówka między nosem, a górną wargą, – czesanie dolnymi zębami wargi górnej i na odwrót, – wyrywanie kartki papieru z zaciśniętych warg, – nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza, – oblizywanie warg posmarowanych smakołykiem (usta szeroko otwarte), – kierowanie języka w kąciki ust bez dotykania nimi warg i zębów, – udawanie ssania cukierków, – otwieranie i zamykanie zębów bez odrywania języka od podniebienia, – wymawianie sylab: la, la, la, lo, lo, lo, le, le, le, – układanie języka w rulonik.

Przykłady ćwiczeń usprawniających podniebienie miękkie: – płukanie gardła ciepłą wodą, tzw. gulgotanie, – przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki (wciąganie powietrza), – wciąganie policzków.

Ćwiczenia słuchowe mają na celu dostrzeganie i różnicowanie dźwięków z otoczenia oraz rozwój słuchu fonematycznego umożliwiającego słyszenie i różnicowanie dźwięków mowy.

Przykłady ćwiczeń słuchowych:

– rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne przedmioty. np.: odbijanie piłki, stukanie do drzwi, tykanie zegara,

– rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne instrumenty, – rozpoznawanie źródeł dźwięków, głośności, wysokości, – nazywanie i naśladowanie głosów zwierząt, – powtarzanie rytmu, – wyklaskiwanie rytmu piosenki, wierszyka, – wyodrębnianie głoski w nagłosie wyrazu, – wyszukiwanie obrazków różniących się jedną głoską (rak – mak, laska – maska), – różnicowanie wyrazów różniących się jedną głoską, – różnicowanie wyrazów różniących się głoską w nagłosie, np.:·szafa – sanki – wyrazy

rozpoczynające się od „sz” wkładamy do jednego pudełka a od „s” do drugiego, – różnicowanie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np.: szkoła – skoła.

Przykłady zabaw z małymi dziećmi stymulujących mowę:

– zabawy uczące rozróżniania cech przedmiotów (utrwalające kolory, kształty, pojęcia wielkości),

– zabawy utrwalające wiadomości o najbliższym otoczeniu (z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych),

– zabawy kształtujące mowę (zabawy ćwiczące słuch, oddech, artykulację, rytmizację), – zabawy tematyczne (naśladujące czynności i zachowania dorosłych), – zabawy umuzykalniające (ćwiczące uwagę, pamięć, orientację, głos, słuch i narządy

ruchu), – zabawy plastyczne (wyrażające przeżycia dziecka i jego wiedzę na temat otoczenia), – zabawy z wykorzystaniem książki, – zabawy związane z inscenizacją krótkich tekstów.


Najczęściej wykorzystywane sposoby zapoznawania z treścią utworu literackiego, to: – czytanie książek lub czasopism, – opowiadanie nauczycielki ilustrowane obrazkami, pacynkami, zabawkami, sylwetkami, – recytacja i inscenizacja utworu.

Bardzo ciekawym sposobem pracy z tekstem jest jego inscenizacja. Już małe dzieci mogą odgrywać gestem, ruchem czy słowem pewne fragmenty utworu – charakterystyczne ruchy i odgłosy misia, żabki, bociana, wybrane dialogi lub refren wiersza. Przygotowanie inscenizacji opiera się na stałych elementach: – zapoznaniu z utworem, – przeprowadzeniu z dziećmi analizy treści (charakterystyka występujących postaci, rozwój

i przebieg akcji, wymowa moralna), – utrwaleniu treści utworu, zachęcenie do prób jego odegrania [2, s. 248].

Należy pamiętać, że w utworze musi występować kilka postaci. Akcja powinna być żywa, ciekawa, a dialogi powinny dominować nad narracją. Dzieci młodsze włączają się stopniowo do udziału w odtwarzaniu utworu. Zabawa w teatr należy do najbardziej przez dzieci lubianych. Jej tematem może być utwór literacki, baśń lub opowiadanie.

Teatrzyk wprowadza się w młodszych grupach wiekowych w różnych sytuacjach, w zależności od potrzeb i możliwości. Zabawy w teatr pomagają w rozwijaniu wrażliwości estetycznej, ukazywaniu piękna utworów literackich, wzbogacaniu wiedzy o świecie, wychowaniu społecznym i wyzwalaniu twórczej ekspresji.

Naturalną i spontaniczną aktywność małego dziecka umożliwiają małe formy sceniczne. Do małych form scenicznych zaliczamy: – wesołe ćwiczenia ortofoniczne, – zabawy pantomimiczne, – improwizacja ruchowa w rytm muzyki, – obrazki sceniczne, – inscenizacje wierszy, – inscenizacje opowiadań, – inscenizacje baśni.

Mogą być one odtwarzane za pomocą różnych technik: lalek, pacynek, żywego planu, lalek płaskich - teatrzyku chińskich cieni, ,,lizaków”.

Małe formy sceniczne ułatwiają dziecku orientację w czasie i przestrzeni oraz poznanie własnych możliwości ruchowych. Poprzez różne przejawy aktywności ruchowej (ruchy rąk i nóg, bieganie i skakanie, skręty tułowia, głowy, itp.) dziecko uczy się organizowania swoich ruchów w przestrzeni. Wyrabianie zwinności i pewnej precyzji ruchów ułatwiają zabawy pantomimiczne. Jest to łatwiejsza forma przekazania tego, co chce się wyrazić za pomocą słowa, tekstu. Ilustrowanie gestem, mimiką wymaga jednak od dziecka trafnego, plastycznego przedstawienia sytuacji, osoby, przedmiotu. Tematy zabaw można czerpać z obserwacji i przeżyć dzieci: pomagamy mamie w domu, ubieramy młodsze rodzeństwo, robimy zakupy w sklepie, zbieramy grzyby itp.

Po wyjaśnieniu dzieciom, na czym polegają zabawy pantomimiczne, będą one same proponować różne historyjki i rozpoznawać ich treść. Zabawy te są najlepszym przygotowaniem do scenek ruchowych, mówionych, dają pewne bogactwo ruchu, gestu, przygotowują dzieci do lepszego zrozumienia odtwarzanych scenek i wdrażają do samokontroli wykonanych ruchów.

Przygotowując małe formy inscenizacji należy ukazywać dzieciom piękno języka utworu zarówno współczesnego, jak i klasyki: baśni, bajek, wierszy i opowiadań. Oprócz wartości estetycznych zawierają one także bogate treści moralne, uczą odróżniać dobro od zła, wyzwalają chęć pozytywnego działania, w odniesieniu do własnej osoby i do innych ludzi.


Ważną wartością, która tkwi w małych formach scenicznych, jest potrzeba współpracy w grupie. Podczas inscenizacji uspołecznienie dzieci dokonuje się samoistnie. Dzieci uczą się rozumienia pojęć: my, nasz, a nie tylko: ja, moje. Sytuacje wychowawcze, jakie stwarzają inscenizacje, przygotowują dzieci do przystosowywania się do otaczającej je rzeczywistości poprzez naturalne kontakty społeczne.

Dzieci trzeba nauczyć właściwego posługiwania się głosem, dlatego nauczycielka opracowuje system ćwiczeń w formie zabawowej, pomagający dzieciom w praktycznym przyswojeniu sobie umiejętności poprawnego operowania brzmieniem głosu, doskonałą wymową, wyraźną dykcją i dobrze uregulowanym oddechem. Pomocne tu mogą być takie ćwiczenia jak: wciąganie powietrza i mówienie, liczenie na zatrzymanym oddechu, (kto powie najdłuższe zdanie, najdłużej będzie liczył), wąchanie kwiatów rosnących wysoko, zabawa w sylaby itp.

Szerzej o małych formach scenicznych przeczytasz w książce J. Awgulowej, W. Świątek: Małe formy sceniczne w pracy przedszkola. WSiP, Warszawa 1982.

Słowom i ruchowi najczęściej towarzyszy muzyka, która pobudza wyobraźnię, podsuwa rytm, porządkuje ruch. Wywołuje też określony nastrój, dzieci lubią słuchać różnych rytmów i odróżniać cechy charakterystyczne słyszanych dźwięków.

W pracy z małymi dziećmi wykorzystuje się słuchanie krótkich opowiadań, wierszy, tekstów inscenizowanych, opanowywanie umiejętności samodzielnego oglądania książek, obcowania z artystyczną ilustracją. Obrazki stosowane w pracy z małym dzieckiem muszą posiadać wiele elementów (jednak bez przeładowania szczegółami), odpowiednią wielkość, bogatą treść, układ kilkuplanowy. Wybierając ilustracje do pracy z dzieckiem należy brać pod uwagę: – wiek i możliwości percepcyjne dziecka, – artystyczne i wychowawcze wartości, – realizm przedstawianych sytuacji, – kolorystykę.

Ilustracja ułatwia percepcję utworów literackich, wzbogaca słownictwo, pomaga dziecku w kojarzeniu nowego wyrazu z odpowiednim komponentem obrazu, rozwija jego wyobraźnię i spostrzeżenia, uzupełnia obserwację rzeczywistości.

W pracy z dziećmi od 0 – 4 lat wybór właściwej książki jest sprawą tak samo ważną jak dobór odpowiednich form i metod. Praca z ilustracją prowadzona jest najczęściej indywidualnie lub w małych grupach.

Podobnie jak w innych zajęciach, w pracy z książką występują trzy podstawowe formy: – kontakty indywidualne, – kontakty z niewielkim zespołem dzieci, – zajęcia z całą grupą [2, s. 239].

W kontakcie dziecka z książką istnieje duże zróżnicowanie czasowe. Wrażliwość emocjonalna, potrzeba ruchu i zabawy, częstej zmiany pozycji ciała, brak umiejętności koncentracji uwagi, krótkotrwałe zaciekawienie, niewielki zasób pojęć i doświadczeń, to cechy, które mają wpływ na częstość i długość kontaktów z literaturą. U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo kontakt z książką jest krótkotrwały, zmienny i powierzchowny lub zmienny, ale połączony z dokładnym oglądaniem i komentarzem. Natomiast dzieci zrównoważone emocjonalnie i o obniżonej nieznacznie pobudliwości długo i wnikliwie przeglądają tę samą książkę, bądź zmiennie, ale w połączeniu z dokładnym oglądaniem i komentarzem. Dłuższe zajęcia z całą grupą, trwające 10 – 15 min. dopuszcza się dopiero w wieku 3 – 4 lat.

Takie zachowania dzieci w czasie ich kontaktu z książką są wynikiem indywidualnych różnic rozwojowych. Zależą od charakteru, poziomu wiedzy o otaczającej rzeczywistości


społecznej, przyrodniczej, technicznej, spostrzegawczości i stopnia opanowania umiejętności procesu analizy i syntezy.

W grupach 3 - 4 latków praca z książką opiera się przede wszystkim w kontaktach indywidualnych i w małych zespołach.

Dla trzylatków przewidziano słuchanie krótkich opowiadań, wierszy i tekstów inscenizowanych, opanowanie umiejętności samodzielnego oglądania książek, obcowanie z artystyczną ilustracją. W grupie czterolatków ważną sprawą jest kształtowanie umiejętności wypowiedzi na temat ilustracji w książkach, krótkich wierszy, poznawanie wartościowych utworów budzących wrażliwość na dobro i zło.

Różnorodność i bogactwo metod zainteresowania dzieci książką zależy w dużym stopniu od własnych pomysłów i zaangażowania wychowawcy. Mogą to być opowiadania i rozmowy ilustrowane zabawą, kukiełką, obrazkiem, wiązanie treści książki z obserwacjami z najbliższego otoczenia społecznego i przyrodniczego dziecka. Opiekunka powinna uwzględnić przede wszystkim potrzeby rozwojowe małego dziecka, jego wrażliwość nerwową, upodobanie do pogodnych w nastroju i formach utworów. Sama książka, czytany lub referowany tekst, oglądanie ilustracji jest punktem wyjścia do planowania cyklu zabaw i zajęć oraz swobodnej twórczości dziecka. W młodszych grupach wiekowych, książka wiąże się z działaniem, przenika różne formy dziecięcej aktywności, ale stopniowo znaczenie tekstu staje się coraz większe, a rola pomocy maleje.

W pracy z małymi dziećmi istnieją również formy, gdzie kontakt z książką odgrywa rolę drugoplanową, jest tylko tłem dla rozwijania artystyczno – technicznej działalności, może służyć w pracy nad sprawnością mięśni, narządów mowy lub może stanowić temat audycji radiowej. Praca wychowawczyni z książką stanowi stałe poszukiwanie form zbliżenia dzieci do literatury, do umiejętnego korzystania z jej wychowawczych walorów. Nauczycielka w takich sytuacjach powinna systematycznie pracować nad sobą, a wtedy na pewno dzięki stosowaniu odpowiednich form i coraz to nowych atrakcyjnych metod doprowadzi do tego, że literatura dziecięca stanie się nieodłącznym towarzyszem zabaw i zajęć dzieci.

Stymulowanie językowych umiejętności, budzenie zaciekawienia językiem, wyzwalanie radości mówienia i chęci dzielenia się uwagami, to założenia wspomagania kompetencji językowych dziecka.

Nieocenione w nauce mówienia są rymowanki – proste wierszyki i wyliczanki, czyli utwory pisane mową wiązaną i posiadające strukturę metryczną, której nie posiada proza. Już dzieci półtoraroczne i starsze chętnie słuchają wierszy indywidualnie lub w małych grupach. Poezję można wykorzystać w sposób następujący: - czytać wiersz do słuchania, - uczyć wiersza na pamięć, - wykorzystać poezję do ćwiczeń wymowy, - wykorzystać wiersze do prostych zabaw inscenizowanych, - wykorzystać wiersze w określonych sytuacjach, okazjach i uroczystościach.

Maluchy z powodzeniem uczą się krótkich i prostych wierszy na pamięć. Nauka wiersza może przebiegać następująco: - zapoznajemy dzieci z treścią wiersza poprzez kilkakrotną recytację, - wyjaśniamy wyrazy i zwroty niezrozumiałe, - powtarzamy tekst 2 – 3 krotnie, stawiając przed każdym powtórzeniem zadanie

wymagające analizy treści utworu, np.: Dlaczego Jaś się cieszył?; Co znajdowało się w zaczarowanej skrzyni?,

- utrwalamy wiersz poprzez powtarzanie indywidualnie lub w grupkach 2 – 3 osobowych z podziałem na role, powtarzaniem refrenu, wybranych urywków, powtarzających się słów,

- zespołową recytacją (w przypadku, gdy większość dzieci dobrze opanowała wiersz).


Łączenie tekstów rymowanych ze wskazywaniem odpowiednich przedmiotów bawi i jednocześnie uczy dzieci. Wielokrotne powtarzanie tekstów pozwala poznawać nowe słowa, doskonale ćwiczy pamięć i orientuje dziecko w schemacie własnego ciała.

Rys. 2. Przykład rysowanego wiersza, rozwijającego aktywność mowną dziecka [4, s.251]

Uwrażliwianie dzieci na rytm należy rozpocząć od zwrócenia uwagi na wszelkie

sytuacje, w których pojawia się miarowy ruch i odgłos: miarowe tykanie zegara, spadanie kropel deszczu, odgłos kroków. Najmłodsze dzieci będą je naśladować na zasadzie echa. Już u niemowląt pojawia się najprostsza, samorodna forma rytmicznego gaworzenia. U dzieci dwuletnich są to rytmiczne słowa w trakcie zabawy. Połączeniem słowa z odpowiednio dostosowaną formą graficzną są rysowane wierszyki. Kreślenie symboli desygnatów z równoczesną recytacją prostych tekstów rymowanych zmusza dziecko do śledzenia ruchu i słuchania tekstu. Wielokrotność powtórzeń sprzyja wymawianiu przez dziecko początkowo ostatnich sylab w wersach, a potem wybranych wyrazów i w efekcie recytowaniu całego tekstu.

Rys. 3. Przykład rysowanego wiersza, rozwijającego aktywność mowną dziecka [4, s.250]


Rysowane wierszyki dla dzieci są typową formą rysunku narastającego, związanego ze słowem. Początkowo kreski rysuje rodzic lub opiekunka dziecka. Później dzieci same podejmują tę czynność, tworząc rysunki dla własnych potrzeb, recytowanych wierszy lub śpiewanych piosenek [4, s. 249]. Dzieci bardzo lubią tę formę zabawy, niezależnie od wieku. Rysowane wierszyki bawią, uczą korzystania ze słowa mówionego. Prosty schematyczny rysunek stwarza możliwość kojarzenia słowa z elementem graficznym. Zabawa słowem poparta aktywnością ruchową wyrabia nowe, niezbędne umiejętności dla globalnego rozwoju dziecka. Jest to współzależność, której nie należy bagatelizować. Dzięki treningowi małej motoryki następuje usprawnienie precyzyjnych ruchów ręki, niezbędnych do nauki pisania. Ćwiczenia dużej motoryki, wyrabiające płynność, zręczność, gibkość, zmysł równowagi, wdrażają do zaradności i odwagi.

Jedną z form usprawniania wymowy są znane dzieciom wyliczanki. Wyliczanki pozwalają zachować melodię, akcent i rytm, a więc prozodyczne elementy wypowiedzi, co jest istotne dla mówienia, a przy tym eliminują lęk przed mówieniem. Wyliczanek nie śpiewa się, ale też się ich nie mówi. Ich muzyka jest czymś pośrednim między piosenką, a mową. Wyliczanki mają swoiste rytmy i rymy. One sprzyjają zapamiętaniu tekstu, często niezrozumiałego, ćwiczą umiejętność wybrzmiewania trudnych zbitek wyrazowych i pozwalają poznawać nowe wyrazy. Wylicza się akcentując mocno co drugą (pierwszą, trzecią, piątą, siódmą, dziewiątą, itd.) sylabę. Można nimi mierzyć czas, ilość przedmiotów, pracę. Matematyczne wyliczanki zapoznają dziecko dodatkowo z cyframi i liczeniem. Wyklepana trzykrotnie formułka może mierzyć czas np. gotowania. Przykłady wyliczanek dla dzieci znajdziesz wksiążce K. Pisarkowej: Wyliczanki polskie. Ossolineum, 1988.

Rys. 4. Przykład rysowanego wiersza, rozwijającego aktywność mowną dziecka [4, s.252] Kiedy dziecko nie zna jeszcze wszystkich potrzebnych mu wyrazów z języka ojczystego,

tworzy swoje własne. Gdy coś upadnie, mówi: bęc. Przebiega pies, dziecko woła: hau, hau, naśladując głos psa. Naśladowanie zasłyszanych odgłosów własnym głosem nazywa się onomatopeją, czyli zleksykalizowanym tworem językowym. To one zastępują pierwsze wyrazy małego dziecka i pozwalają na werbalne kontakty z osobami z najbliższego otoczenia.


Sylaby, które powtarza maluch stanowią podstawę późniejszych słów. Do poszerzania podstawowego słownictwa dzieci służą także zabawy paluszkowe. Są one prostym sposobem nawiązania kontaktu z maluchem, który jeszcze nie mówi, a jednocześnie sprzyjają poznaniu różnych fragmentów ciała.

W pracy nad rozwojem mowy biernej i czynnej dziecka należy wykorzystywać różne techniki: czarodziejskiego worka, flanelografu, teatrzyku, obrazków, pracy z książeczką.

W zabawach typu: czarodziejski worek stosuje się drobne przedmioty codziennego użytku. Jest to nieodzowna pomoc zarówno do sprawdzania biernego słownika dziecka, jak też do ćwiczeń słuchu fonematycznego, utrwalania poprawnej wymowy głosek, rozwijania procesów poznawczych i kształtowania orientacji przestrzennej.

Opiekunka powinna dostarczać interesujących, bliskich treści, działających na uczucia, emocje dziecka i sprzyjających swobodnym i samorzutnym wypowiedziom. Wykazywać cierpliwość w słuchaniu, bez zbytniej ingerencji w formie uwag i pytań.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz najczęściej wykorzystywane sposoby zapoznawania dzieci z treścią utworu

literackiego? 2. Jakie znasz sposoby inscenizowania tekstu literackiego? 3. Czy potrafisz wymienić kryteria doboru ilustracji do pracy z małym dzieckiem? 4. Jakie znasz formy organizacyjne pracy z ksiązką lub czasopismem? 5. Wymień zadania stymulujące rozwój mowy dziecka? 4.4.3 Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Rysowanie według instrukcji słownej – ilustracji do wiersza [4, s. 253]. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przygotować kartkę i ołówek, 2) wysłuchać wiersza, 3) rysować poszczególne elementy, zgodnie z treścią recytowanego wiersza.

Wyposażenie stanowiska pracy: – ołówek, – kartka papieru. Ćwiczenie 2

Przygotowanie do inscenizacji do ulubionej baśni. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć sobie ulubione baśnie z dzieciństwa, 2) podać odpowiedź na pytania:

– Która baśń najbardziej Ci się podoba?, – Którą baśń chciałbyś przeżyć?, – Jaką postacią chciałbyś być w baśni?,

3) przygotować przedstawienie swoich wyobrażeń na kartonie za pomocą farb lub kredek,


4) wyciąć bohaterów baśni z kartonu, 5) przygotować krótką inscenizację wybranej baśni, 6) wykorzystać do inscenizacji kukiełki, pacynki lub kartonowe sylwety, 7) opowiedzieć o wrażeniach z wykonanego działania.

Wyposażenie stanowiska pracy: – ksiązki z baśniami i bajkami, – karton, – kredki, – farby plakatowe, – naczynia z wodą, – pędzle, – mazaki, – nożyce, – kukiełki, – pacynki. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) wymienić sposoby zapoznawania dzieci z treścią utworu literackiego? ¨ ¨ 2) podać sposoby inscenizowania utworu literackiego? ¨ ¨ 3) wymienić kryteria doboru ilustracji do pracy z małym dzieckiem? ¨ ¨ 4) podać formy organizacyjne pracy z książką lub czasopismem? ¨ ¨ 5) wymienić zadania stymulujące rozwój mowy dziecka? ¨ ¨


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań, dotyczących problemów związanych z wspomaganiem rozwoju

dziecka literaturą dziecięcą. 5. Zadania: 1 – 6, 9, 10 i 17 są to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź

jest prawidłowa; − zadania: 11 – 14, 16, 18, 20 to zadania otwarte i należy udzielić krótkiej odpowiedzi; − zadania : 7, 8, 15 i 19 – to zadania z luką.

6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi: - w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X

(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

- w zadaniach z luką wpisz brakujące wyrazy w wyznaczone pole karty odpowiedzi, - w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz treść odpowiedzi.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci zadania: 13 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

9. Na rozwiązanie testu masz 90 min. Powodzenia !


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Mową nazywamy:

a) specyficznie ludzka zdolność porozumiewania się za pomocą symboli dźwiękowych, b) czynność złożona a polegająca na mówieniu, c) sprawność, której trzeba się uczyć, d) ustne przekazywanie informacji.

2. Fonem, to inaczej:

a) jednostka poziomu głośności, b) głoska, dźwięk, c) aparat służący do wytwarzania głosu, d) drganie strun głosowych.

3. Całość aparatu służącego do wytwarzania dźwięków składa się z:

a) układu oddechowego i układu fonacyjnego, b) układu oddechowego i artykulacyjnego, c) układu artykulacyjnego, d) układu oddechowego, układu fonacyjnego i artykulacyjnego.

4. Na akt oddechowy składają się fazy:

a) wdechu, wydechu i wdechu, b) wdechu i wydechu, c) uniesienia rąk z równoczesnym wdechem i opuszczenie rąk z wydechem, d) wdechu, wstrzymania powietrza i wydechu,

5. Narządem fonacji jest:

a) krtań, b) gardło, c) krtań połączona z tchawicą, d) struna głosowa.

6. Wskaż wszystkie części narządu artykulacyjnego:

a) jamy rezonacyjne: zatoki przynosowe, b) jama gardłowa i nosowa, c) wargi, język, podniebienie miękkie i żuchwa (dolna szczęka), d) jamy : gardłowa, ustna, nosowa, rezonacyjne, wargi, język, podniebienie miękkie

i żuchwa (dolna szczęka). 7. Uzupełnij nazwy okresów rozwoju mowy dziecka:

a) okres …………… ….(0 – 1 r. ż), b) okres …………….… (1 – 2 r. ż), c) okres ………………. (2 – 3 r. ż), d) okres …………...….. (3 – 7 r. ż).

8. Formy organizacyjne pracy z książką i czasopismami to:

a) kontakty …………………………………………… b) kontakty …………………………………………… c) kontakty ……………………………………………


9. Wskaż nazwisko autora, który nie tworzył dla dzieci: a) J. Kulmowa, b) J. Brzechwa, c) Cz. Janczarski, d) M. Hłasko.

10. Wskaż, która z wymienionych czynności nie jest sposobem pracy z książką

i czasopismami: a) czytanie książki lub czasopisma, b) opowiadanie fabuły, prowadzenie rozmów o treści, inscenizacja, c) oglądanie ilustracji w książce, inicjowanie działań i różnych form ekspresji dzieci, d) konkursy czytelnicze.

11. Wskaż trzy przykłady wad wymowy dzieci w wieku przedszkolnym. 12. Wymień elementy poprawnej wymowy. 13. Wymień trzy podstawowe czynności składające się na badanie mowy dziecka. 14. Wymień kryteria doboru utworu literackiego do pracy z dzieckiem. 15. Wymień cztery podstawowe rodzaje ćwiczeń wspomagających rozwój mowy dziecka:

a) ćwiczenia …………………………………………. b) ćwiczenia …………………………………………. c) ćwiczenia …………………………………………. d) ćwiczenia ………………………………………….

16. Wskaż sposoby wyrażania przez małe dzieci przeżyć związanych z utworem literackim. 17. Gaworzenie, to :

a) niezamierzone przez dziecko powtarzanie dźwięków, b) czynność zamierzona (odruch warunkowy), polegająca na powtarzaniu zasłyszanych

dźwięków z otoczenia, c) wymawianie przez dziecko wszystkich samogłosek a, e, i, o, u, d) budowanie z dźwięków wyrazów.

18. Wymień techniki stymulowania mowy dziecka. 19. Uzupełnij poniższe zdania dotyczące sprawdzania rozumienie mowy przez dziecko:

a) możemy polecić dziecku, aby pokazało gdzie ma …………...................................... b) poprosić, aby przyniosło ………………..................................................................... c) poprosić, aby wybrało …………………..................................................................... d) poprosić, aby wykonało ..............................................................................................

20. Opisz, jak wykonać orientacyjne badanie słuchu dziecka.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź

Nr zadania

Odpowiedź Punkty

1. a b c d 2. a b c d 3. a b c d 4. a b c d 5. a b c d 6. a b c d 7. a) ………………………. b) …………………………

c)……………………….. d)………………………….

8. a) ………………………. b) ………………………… c)………………………..

9. a b c d 10. a b c d 11.

12.

13.

14.

15. a)............................................................................................... b) ............................................................................................. c).............................................................................................. d)..............................................................................................

16.

17. a b c d


18.

19. a)............................................................................................... b) ............................................................................................. c).............................................................................................. d)..............................................................................................

20.

Razem:


6. LITERATURA 1. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, Warszawa 1983 2. Frycie S., Kaniowska – Lewańska I. (red.): Kultura literacka w przedszkolu. WSiP,

Warszawa 1988 3. Krasoń K., Mazepa – Domagała B. (red.): Ekspresja twórcza dziecka. Konteksty –

inspiracje – obszary realizacji. Górnośląska WSP, Librus, Katowice 2004 4. Minczakiewicz M. E.: Mowa – rozwój – zaburzenia – terapia. Wydawnictwo Naukowe

AP, Kraków 1997 5. Nowak J.: Piosenka w usprawnianiu wymowy dzieci z trudnościami w uczeniu się.

Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1999 6. Skorek E. M.: Oblicza wad wymowy. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001 7. Ścibor A.: Ćwiczenia i zabawy ortofoniczne. „Wychowanie w Przedszkolu” 2003, nr 3 Czasopisma Wychowanie w Przedszkolu Miś-Przyjaciel Najmłodszych Kubuś Puchatek Naucz Mnie Mamo Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006: www.3wdt.com www.sp81.edu.lodz.pl www.maluchy.pl www.obcasy.pl www.logopedia.info.pl

http://www.3wdt.com

http://www.sp81.edu.lodz.pl

http://www.maluchy.pl

http://www.obcasy.pl

http://www.logopedia.info.pl

Education

Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą