वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म न्यूविनकरण

ljho/fh ;'j]bL:yfgLo ljsf; dGqfno

१. पृष् ठभूमिम वि�पद ्(Disaster) देशको

अ�स्थासँग नजिजकको सम्बन्ध रहेको वि�पदले् वि�कासलाई अ�रोध गन* । विनम्नस्तरको वि�कासले वि�पद ्अझ

बढाउने । वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनको महत्पूण3

कदम भनेको त्यसको रोकथाम (Prevention) नै हो ।

प्रभा�कारी पू�3 सा�धानीले भवि�ष् यमा हुन सक्ने वि�पदल्ाई कम (Reduction) �ा त्यसलाई अल्पीकरण (Mitigation) गन3 सविकने ।

पृष् ठभूमिम........वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनले वि�कासलाई

स्थिस्थरता दिदनेे । वि�कास प्रवि>यामा स�ै प्रकारका

उपायहरू समा�ेश गरी संस्थागत, तथा के्षत्रगत रुपमा वि�कासका रणनीवितहरू लागू गरिरनु पद3छ भन् ने मान्यता नै वि�कास प्रवि>यामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई समा�ेश गन* काय3 भएको ।

वि�कासका हरेक वि>याकलापमा वि�पदक्ा स�ालहरूलाई मूल प्र�ाहीकरण गनु3 आजको मुख्य चुनौवित रहेको ।

२. नेपालको सन्दर्भ मा वि�पदक्ा कारण र प्रर्भा�हरू• वि�पदका कारणहरूमा मान�जन्य र प्राकृवितक दु�ै रहेका• Subtropical र tropical हा�ापानीको कारण अत्यमिधक

�र्षाा3 पछिछ आउने पविहरोले व्यापक धनजनको क्षवित हुनेे गरेको ।• Hydro-meteorological कारण र Seismic लगायत

अन्य प्राकृवितक कारण स्थायी चुनौवितको सामना गनु3 परेको • उल्ले�त कारणले प्राकृवितक वि�पत्तिQको अ�स्थामा जोखि�म अझ

बढेकेो । • वि�पदक्ो प्रभा�लाई न्यूनेीकरण गन* काय3मा मान�ीय

वि>याकलापलाई बढी लत्तिक्षत गनु3पन* ।

नेपालको सन्दर्भ मा वि�पदक्ा कारण र प्रर्भा�हरू......विनम्न काय3ले जोखि�मलाई अझ बढाएको

न्यून स्तरको वि�कास �तराजन्य पू�ा3धार विनम्न कोटीको भ�न विनमा3ण,प्राथमिमकता नदिदने राजनैवितक र सामाजिजक संगठनहरू पू�3सचेतना प्रणालीको अभा�को मान�बाट जल�ायु प्रणाली माथ जथाभा�ी गरिरएको अवित>मण�न वि�नास, भू-क्षय, एकल �ेती प्रणाली आदिद ।

वि�पदक्ो प्रभा�लाई न्यूविनकरण गन* काय3मा मान�ीय वि>याकलापलाई बढी लत्तिक्षत गनु3पन* ।

Development induced disaster (?!): landslides occurred after the construction of rural road, settlement/houses and agricultural land below the road alignment are in danger of burial or damage, it has also degraded the narural resources like forest and streams Phasku VDC, Dolakha District6

३. जिजल्ला वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई अगाविV बढाउन तत्काल छिलनुपन* रणनीवितहरू..............

a. वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनमा दिदगो प्रयासको लाविग वि�पद्‍बाट संभावि�त संकटमा पन3 सक्ने जनताहरू तथा स्थानीय नीवित विनमा3ताहरू बीच सचेतता बढाउने ।

b. वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनमा स्थानीय स्रोत तथा प्रयासहरूको भूमिमका कस्तो हुन्छ र व्य�हारिरक अनुभ�को आधारमा प्राप् त ज्ञानहरूलाई कसरी उपयोगमा ल्याउन सविकन्छ भन्ने हुनु पर्ने ।

District Engineer observing the useless cross drainage structure along the BP Highway, near Mamati Bazar, Kavre district, upstream part of the cross drainages are blocked due to sedimentation after heavy rainfall, the water flows across the road surface Climate change issue has also got the entry in infrastructure development; cross drainage structures along the road should be designed also making necessary consideration on phenomenon of change in precipitation pattern and heavy rainfall in short time period due to climate change8

जिजल्ला वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई अगाविV बढाउन तत्काल छिलनुपन* रणनीवितहरू..................

३. आ�मिधक स्थानीय वि�कास योजना संशोधन तथा परिरमाज3न गदा3 स्थानीय स्�ायQ शासन ऐन, २०५५ तथा विनयमा�ली, २०५६ मा भएको व्य�स्था अनुसार वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई कसरी समा�ेश गन*

४. आ�मिधक अन्य वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन लाई कसरी मूल प्र�ाहीकरण (Mainstreaming) गन* र योजना तजू3मा गदा3 वि�पद ्व्�यस्थापनका वि�त्तिभन्न पक्षलाई ख्याल गन* ।

जिजल्ला वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई अगाविV बढाउन तत्काल छिलनुपन* रणनीवितहरू...........५.आ�मिधक जिजल्ला वि�कास योजना विनद*छिशका अनुसार जिजल्ला

वि�कास समिमवितले गनु3पन* योजनागत वि>याकलापहरूमा के कस्ता स�ालहरूलाई कुन कुन चरणमा सं�ोधन गनु3पन* हो पQा लगाउने ।

६.गाउँ वि�कास समिमवित को योजना प्रवि>यामा DRM लाई समा�ेश गन3 जिजल्ला वि�कास समिमवितको कस्तो भूमिमका हुनुपन* हो सो को Intervention Areas र वि�र्षाय पQा लगाउने ।

जिजल्ला वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई अगाविV बढाउन तत्काल छिलनुपन* रणनीवितहरू...........७. जिजल्ला आ�मिधक योजनामा नगरपाछिलकासँग सम्बन्धिन्धत

वि�र्षायहरूमा DRR सम्बन्धी स�ालहरूलाई कसरी समा�ेश गन3 सविकन्छ, पQा लगाउने ।

८. जिजल्ला त्तिभत्रका Line Agencies ए�ं गैरसरकारी के्षत्रले सञ् चालन गन* वि�कास विनमा3णका काय3मा DRM Issues लाई समा�ेश गन3 जिजल्ला वि�कास समिमवितले कस्तो भूमिमका पूरा गनु3पन* हो पQा लगाउने ।

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनको वि�त्तिभन् न चरणमा जिजल्ला/ufFp वि�कास समिमवितको भूमिमका

13

Lack of cross drainage and side drainage structures along the road has caused difficulty in smooth operation of vehicles along the rural roads, Jyamrung VDC, Dhading District

५. वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका तत्�हरू• वि�पद ्पू�

– चालु वि�कास वि>याकलापहरू:- वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनको अ�धारणा अनुरुप वि�कास काय3>ममा समा�ेश गन* ।

– जोखि�मको मूल्याङ्कन :- समुदायले भोग्न पन* संभावि�त जोखि�मको पविहचान �ोजतलास/अन्�ेर्षाण गन* ।

– रोकथाम: प्रकोपको प्रवितकूल प्रभा�लाई पन्छाउने ।– अल्पीकरण:- प्रवितकूल प्रभा�लाई सीमिमत गन3 छिलइने संरचनागत र गैर

संरचनागत उपायहरूको अ�लम्बन गन* ।– पू�3 तयारी:- जोखि�म घटाउन �ा पन्छाउनका लाविग समयमा नै प्रभा�कारी

सूचनाको व्य�स्था गन* ।– पू�3 चेता�नी:- जोखि�म घटाउन पन्छाउनका लाविग समयमा नै प्रभा�कारी

सूचनाको व्य�स्था गन* ।

५. वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका तत्�हरू..............

• वि�पदक्ो अ�धि$मा– शुन्यकरण (Evacuation):- त्रासयुक्त स्थानबाट अस्थायी रुपमा

ठूलो मात्रामा जन र धनलाई अन्य स्थानमा स्थानान्तरण गन* ।– जन तथा आजीवि�काको सुरक्षा:- आपतकालको अ�मिधमा माविनस र

आजीवि�काको संरक्षण गन* ।– तत्कालीन सहायता:- सम्पत्तिQ र उत्पादनमा भएको हाविन र

नोक्सानको असर बारे सूचना संकलन काय3 ।– नोक्सान र हाविनको विनधा3रण: सम्पत्तिQ र उत्पादनमा भएको हाविन र

नोक्सानको अ�सर बारे सूचना छिलने ।

५. वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका तत्�हरू.............• वि�पद ्पश् चात:

– चालु सहायता:- विनस्थिo चत स्तरको पुन: प्राप्‍तिप् त नहँुदासम्म सहायताको विनरन्तरता राख् ने

– पुनला3भ:- वि�पद ्पo चात पुन�सो�ासलाई सुविनस्थिo चतता गन3े े– आर्थिथrक तथा सामाजिजक पुन: लाभ (Recovery) ए�ं आर्थिथrक तथा

सामाजिजक जीवि�कालाई सामान्यीकरण गन* ।– चालु वि�कास वि>याकलापहरू:- वि�कास काय3कम3हरूको विनरन्तरता गन* ।– जोखि�म विनधा3रण: समुदायले पुन: सामाना गन3 सक्ने नयाँ जोखि�महरूको

पविहचान गरी त्यसको विनदानात्मक प्रवि>यारू पQा लगाउने ।

६. वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनकाा वि�भिर्भन् न चरणमा स्थानीय विनकायको रू्भमिमका......

• जिजल्ला वि�कास समिमवितको वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनमा दोहोरो भूमिमका रहेको हुन्छ । • केन्द्र र स्थानीय विनकायहरू बीच समन्�य र मध्यस्थकता3को रुपमा • जिजल्ला स्तरीय वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन योजना काया3न्�यन गन3े े विनकायको रुपमा

• जिजल्ला वि�कास समिमवितको भूमिमका वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका स�ै चरणमा हुन्छ । • वि�पद ्अल्पीकरण (Mitigation),• पू�3तयारी (Preparedness), • प्रवितकाय3 (Response), • पुनला3भ (Recovery), • आजीवि�का (Livelihood)• वि�कास (Development) काय3>महरू• यद्यविप कवितपय काय3रहरू राखिष् vय स्तरका मन्त्रालय र वि�भागका Line Agencies

का रुपमा रहेका स्थानीय काय3लयबाट समेत गरिरन्छ ।

आ�मिधक जिजल्ला/ufFp वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनको मूलप्र�ाहीकरण

18

स्थानीय योजना प्रवि>या१४ चरणको योजना तजू3मा प्रवि>या

�स्तीतहमा;�Vा तहमा;गा.वि�.स. �ोV3 तहमा;गा.वि�.स. परिरर्षाद ्तहमा;ईलाका तहमा;वि�र्षायगत योजना समिमवित तहमा;एकीकृत योजना समिमवित तहमा;जिजल्ला वि�कास �ोV3 तहमा;जिजल्ला वि�कास परिरर्षाद ्तहमा;

19

स्थानीय योजना प्रवि>यानगरपाछिलका सम्बन्धमा

नगरपाछिलका के्षत्रको वि�कासका लाविग आ�मिधक र �ार्षिर्षाrक योजना तजु3मा गनु3पन* ।

योजना तजु3मा गदा3 प्राथमिमकता दिदनुपन* कुराहरू:(च) �ाता�रणीय संरक्षण तथा सम्�ध3न गन3 सहयोग पुर्‍याउने ।

आ�मिधक योजना तजु3मा गदा3 समा�ेश गनु3पन* कुराहरू(क) नगरको भौगोछिलक, आर्थिथrक ए�ं प्राकृवितक सम्पदाहरू र वितनीहरूको �त3मान उपयोग

।आयोजनाको छनौट गदा3 �ाता�रण संरक्षण तथा सम्�र्द्ध3न गन* विकछिसमले

आयोजना छनौट गनु3पन* ।नगरके्षत्रत्तिभत्रका वि�कास विनमा3णका काय3मा गै.स क्षेत्रहरूलाई प्रोत्साविहत

गनु3पन* ।

20

स्थानीय योजना प्रवि>यागाउँ वि�कास समिमवित सम्बन्धमा

�ाता�रणीय संरक्षण तथा सम्�र्द्ध3न गन3 सघाउ पुर्‍याउने काय3>मलाई प्राथमिमकता दिदनुपन* ।।

आ�मिधक योजना तजु3मा गदा3 भौगोछिलक, आर्थिथrक ए�ं प्राकृवितक सम्पदाहरू र वितनीहरूको �त3मान उपयोगलाई समा�ेश गनु3पन* ।

स्रोत नक्सा तयार गनु3पन* ।आयोजनाको छनौट गदा3 �ाता�रण संरक्षण तथा सम्बर्द्ध3न गन* विकछिसमले

गनु3पन* ।गैरसरकारी के्षत्रलाई प्रोत्साविहत गनु3पन* ।आयोजना संचालन गदा3 उपभोक्ता समिमवित मार्फ3 त गनु3पन* ।

21

स्थानीय योजना प्रवि>या (>मश:......)

सहभाविगतामूलक योजना: सरोकार�ालाको सहभाविगता;जिजल्ला आ�मिधक योजना विनद*छिशका बमोजिजम जिजल्ला आ�मिधक

योजना तयार गरिरएको;�ार्षिर्षाrक योजनाहरूलाई आ�मिधक योजना तथा क्षेत्रगत

गुरुयोजना अनुसार अन्तरसम्बन्धिन्धत गन* प्रयास गरिरएको;

22

स्थानीय योजना प्रवि>या (>मश:......)आ�मिधक योजना विनद*छिशकाले �ाता�रणीय रुपले सं�ेदनशील क्षेत्रको

�र्षिगrकरण र वि�o लेर्षाण गनु3पन* उल्ले� भएको; (अवितसं�ेदनशील, सं�दनशील र कम सं�ेदनशील)�ाढी प्रभावि�त के्षत्र;पविहरो प्रभावि�त के्षत्र;अन्य प्राकृवितक वि�पद ्उन्मु� के्षत्र;भ-ूकम्प उन्मु� के्षत्र;नदी विनयन्त्रण;सुरक्षा (�ारुणयन्त्र, एम्बलेन्स)महामारीको व्य�स्थापन;

23

आ�धि$क वि�कास योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई मूल प्र�ाहीकरण

आ�धि$क जिजल्ला/ufFp वि�कास योजना के हो?

जिजल्लाको समखिष् टगत सामाजिजक तथा आर्थिथrक वि�कासका लाविग लक्ष्य तथा उदे्दoयहरू विनधा3रण गरी विनस्थिo चत अ�मिधत्तिभत्र सो हाछिसल गन3 उपयुक्त नीवित, छिसर्द्धान्त, रणनीवित तथा प्राथमिमकताहरू पविहचान ए�ं परिरभाविर्षात गरिरएको दस्ता�ेज (Document) लाई आ�मिधक जिजल्ला वि�कास योजना भविनन्छ ।

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनको मूलप्र�ाहीकरण

सहभाविगता

स्थानीयराखिष्vय

स्थानीय

राखिष्vय

आ�धि$क योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई मूल प्र�ाहीकरण................

• आ�धि$क योजना र वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन योजना बीचको अन्तरसम्बन्ध– स्थानीय स्�ायQ शासन ऐनले स्थानीय विनकायलाई स्थानीय वि�कासका समू्पण3

पक्षहरूको योजना तजू3मा, काया3न्�यन, काय3>म सञ् चालन, अनुगमन र मूल्याङ्कन समेतका लाविग जिजम्मे�ार बनाएको ।

– आ�मिधक योजनाको आधारमा �ार्षिर्षाrक काय3>म तजू3मा लगायत भू-उपयोग र �ाता�रण योजना समेत तजू3मा गरी आ�मिधक योजनासँग एविककरण र समन्�य गनु3पन* व्य�स्था गरिरएको ।

– भ-ूउपयोग र �ाता�रणीय योजनाले समेट्ने वि�र्षायमा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन सम्�दध् वि>याकलापहरू समेतलाई आ�मिधक योजनाहरूसँग एक अका3का परिरपूरक हुने गरी तजू3मा र संचालन गनु3पन* दामियत्� ऐनको दर्फा १८९बमोजिजम जिज.वि�.स. ले गनु3पन* ।

आ�धि$क योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई मूल प्र�ाहीकरण..................• आ�धि$क योजना तजू मा गदा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई समेट्न सविकने

के्षत्र तथा वि�षयहरू– स्थानीय विनकायको �स्तुस्थिस्थवित वि��रण (Profile) तयार गदा3 प्रकोप नक्सा,

संकटासन्न (Vulnerable) के्षत्रको नक्सा जस्ता वि�र्षायहरू ।– स्रोत नक्सा तयार गदा3 अन्य कुराका अवितरिरक्त वि�त्तिभन् न भौगोछिलक के्षत्रको

छिसमाङ्कन (Zoning) गरी भू-उपयोग समेतको आधारमा पू�ा3धार वि�कासको अ�स्था, त्यस्ता के्षत्रमा जनसंख्या तथा बसो�ासको स्थिस्थवित जस्ता कुराहरू ।

– योजना तथा काय3>म तजु3मा अन्तग3त सम्बन्धिन्धत स्थानीय विनकायको विनम्न वि�र्षायहरूमा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई समेट्नु पद3छ ।

– दीघ3कालीन सोच– जिजल्ला/नगर/गाउँ वि�कासको लक्ष्य– जिजल्ला वि�कासका उददे्oय र नवितजाहरू– वि�र्षायगत उददे्oयहरू, प्राथमिमकता सूचक र रणनीवितहरू– �ार्षिर्षाrक �जेट, नीवित तथा काय3>महरू

आ�धि$क योजनामा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई मूल प्र�ाहीकरण..............

संस्थागत रुपमा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई जिजल्ला वि�कास समिमवित/ नगरपाछिलकाहरू अन्तग3त इलाका/�Vा हँुदै गा.वि�.स. तथा समुदायस्तर सम्म कसरी लान सविकन्छ त्यसको संस्थागत संयन्त्र तयार गरिरनु पद3छ । सोही आधारमा योजना तथा काय3>मको छिसर्फारिरश गरिरने व्य�स्था गरिरनु पन* ।

साझेदार विनकायहरूबाट गरिरने काय3 अन्तग3त वि�र्षायगत कारे्यालयहरूको योजना तथा काय3>महरूमा गै.स.स. तथा सामुदामियक संघसस्थाहरूको योजना तथा काय3>म साथै गा.वि�.स. र नगरपाछिलकाहरूको योजना तथा काय3>ममा समेत वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन सम्बन्धी वि�र्षायलाई समा�ेश गनु3पन*।

आयोजना/काय3>म काया3न्�यनको चरणमा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका तत्�हरूलाई सं�ोधन गरेर काय3>म सञ् चालन गनु3पन* ।

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई वि�कास योजनामा समा�ेश गरे नगरेको हेन= अनुगमन सूचकहरू

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई वि�कास योजनामा समा�ेशी गरे नगरेको हेन= अनुगमन सूचकहरू.................................वि�पद ्जोखि�म ले�ाजो�ा

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन योजना विनमा3ण भए नभएको

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका पदद्वितहरू र उपायहरू

वि�गतमा गरिरएका अनुभ�हरू/छिसकाइ अभ्यासहरू जसलाई वि�गतमा प्रयोग गरिरएको ।

प्रकोप-जोखि�म तथा संकटासन् नता नक्साको विनमा3ण भए नभएको

जोखि�मको ले�ाजो�ा भए नभएको र यसलाई ध्यान दिदइ वि�कास योजना तजू3मा भए नभएको ।

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई वि�कास योजनामा समा�ेशी गरे नगरेको हेन= अनुगमन सूचकहरू..........

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापन योजना र अनुगमन�हु संकटासन्नता र जोखि�म समेदिटएको वि�पद ्

जोखि�म व्य�स्थापन योजना भए नभएकोवि�पद ्जोखि�म र जोखि�म क्षेत्र पविहचान गरेको

नगरेकोअवित जोखि�ममा रहेका समूहहरूका

प्रवितविनमिधहरूसँग योजना प्रवि>याको बारेमा छलर्फल र परामश3 गरिरएको नगरिरएको ।

एकल संकटासन् नता �ा दोहोरो संकटासन् नता देखि�ने नक्सा भए नभएको

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई वि�कास योजनामा समा�ेशी गरे नगरेको हेन= अनुगमन सूचकहरू..........राखिष्vय भ�न विनमा3ण संविहता (National Building

Code)Fire Fighting Serviceक्षमता वि�काससचेतना अत्तिभ�ृदम्िधLogistic ManagementRapid Response Teamसमुदायमा आधारिरत वि�पद ्व्य�स्थापन सम्बन्धी काय3

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनलाई वि�कास योजनामा समा�ेशी गरे नगरेको हेन= अनुगमन सूचकहरू........................• सचेतना अत्तिभयान र जोखि�म सम्�दध्

सूचना संपे्रर्षाणको व्य�स्था– वि�पद ्जोखि�मको ले�ाजो�ा गरे नगरेको?– जिजल्लामा पू�3 चेता�नी सम्बन्धी सूचना संप्रेर्षाण

गरे नगरेको?– सम्बन्धिन्धत सूचना माछिथल्ला तालुक काया3लयमा

पठाए नपठाएको?– स्थानीय स्तरमा जोखि�म सम्बदध् सूचना शीघ्र

सञ् चारका साधनहरू, संजालहरू पठाउने संयन्त्र रहे नरहेको?

– आजीवि�काको पुनस्थापना र वि�कास काय3हरूमा वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनका तत्�हरू समा�ेश गरे नगरेको?

– भवि�ष् यमा हुन सक्ने उत्थानशीलता (Resilience) विनमा3णमा जोV दिदएको नदिदएको?

वि�पद ्जोखि�म व्य�स्थापनको वि�कास योजनामा मूल प्र�ाहीकरण

लक्ष्य

जोखि�म वि�oलेर्षाण जोखि�म व्य�स्थापन

जोखि�म न्यूविनकरण

35

wGojfb