0

T.C.

YALOVA ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

ĠNSAN KAYNAKLARI VE ÇALIġMA EKONOMĠSĠ

KAYITDIġI ĠSTĠHDAM

TUĞBA ÖZEN

Doç. Dr. Elif Yüksel Oktay

YALOVA -2013

1

ĠÇĠNDEKĠLER……………………………………………………………………………………………..1

Ġçindekiler…………………………………………………………………………………………………..1

GiriĢ…………………………………………………………………………………………………………5

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

1. KAYIT DIġI EKONOMĠ………………………………………………………………………………..6

1.1. Kayıt DıĢı Ekonominin Tanımı ve Kapsamı………………………………………………………6

1.2. Kayıt DıĢı Ekonominin Nedenleri ………………………………………………………………….6

1.2.1.Mali ve Ekonomik Nedenler………………………………………………………………………..7

1.2.2. Hukuki Ve Ġdari Nedenler…………………………………………………………………………7

1.2.3. Sosyal ve Yapısal Nedenler………………………………………………………………………...7

1.2.4.Siyasal ve Politik Nedenler…………………………………………………………………………7

1.3 Kayıt DıĢı Ekonominin Büyüklüğü………………………………………………………………….8

1.4 Kayıt DıĢı Ekonominin Sonuçları……………………………………………………………………8

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

2. KAYIT DIġI ĠSTĠHDAM……………………………………………………………………………….9

2.1.Ġstihdam ………………………………………………………………………………………………..9

2.2. Eksik Ġstihdam………………………..……………………………………………………………….9

2.3. ĠĢgücü……………………………………………………………………………………………………9

2.4. ĠĢsizlik Türleri………………………………………………………………………………………..10

2.4.1. Açık ĠĢsizlik…………………………………………………………………………………………10

2.4.1.1. Geçici ĠĢsizlik…………………………………………………………………………………….10

2.4.1.2. Devri ĠĢsizlik……………………………………………………………………………………...10

2.4.1.2.1. Konjoktürel ĠĢsizlik……………………………………………………………………………10

2

2.4.1.2.2.Mevsimlik ĠĢsizlik………………………………………………………………………………10

2.4.2. Sürekli ĠĢsizlik ……………………………………………………………………………………..10

2.4.2.1. Yapı ve Bünye DeğiĢikliği ile Ġlgili ĠĢsizlik………………………………………………….10

2.4.2.1.1. Bölge ve Sektör ĠĢsizliği…………………………………………………………………….10

2.4.2.1.2. Teknolojik ĠĢsizlik……………………………………………………………………………..10

2.4.2.2. Kronik ve Yaygın ĠĢsizlik……………………………………………………………………….10

2.4.2.2.1. Bünyesel ĠĢsizlik……………………………………………………………………………….10

2.4.2.2.1. Bünyesel ĠĢsizlik……………………………………………………………………………….10

2.4.2.2.2.Sürekli Durgunluk……………………………………………………………………………..10

2.4.3 Gizli ĠĢsizlik………………………………………………………………………………………….11

2.5. Türkiye'de Ġstihdam ġekilleri …………………………………………………………………….11

2.6. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Tanımı …………………………………………………………………….11

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3.TÜRKĠYE‟DE KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN ġEKĠLLERĠ……………………………………..….12

3.1. ÇalıĢmaları Ġlgili Kamu Ġdarelerine Hiç Bildirilmeyenler…………………………………….12

3.1.1. Kendi Ġradeleri Ġle Kayıt DıĢı ÇalıĢanlar………………………………………………………13

3.1.2. ĠĢverenleri Tarafından Bildirilmeyen ÇalıĢanlar veya ÇalıĢmaları Bildirilmeyen……...13

3.2. ÇalıĢmaları Eksik Bildirilenler…………………………………………………………………....13

3.3.Mevzuatın Kayıt DıĢında Bıraktığı ÇalıĢmalar……………………………………………….…15

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN NEDENLERĠ………………………………………………………….15

4.1. Ekonomik Nedenler..………………………………………………………………………………...16

4.2. Sosyal Nedenler………………………………………………………………………………….…..16

4.3. ĠĢletmelerden Kaynaklı Nedenler………………………………………………………………...16

3

4.4. Kamudan Kaynaklanan Nedenler…………………………………………………………………16

4.5. Sosyal Güvenlik ve Vergi Sisteminden Kaynaklanan Nedenler……………………………...17

BEġĠNCĠ BÖLÜM

5.ÜLKEMĠZDE KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN BOYUTLARI…………………………………….…17

ALTINCI BÖLÜM

6.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN SONUÇLARI………………………………………………………..…19

6.1. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Olumlu Sonuçları………………………………………………………....20

6.1.1. Ġstihdamı Artırması………………………………………………………………………………..20

6.1.2.ÇalıĢanların Gelirlerini Artırması……………………………………………………………….20

6.1.3.Kaynakların Etkin Dağılımının Sağlanması…………………………………………………..20

6.1.4. ĠĢletmelerin Rekabet Gücünü Artırması……………………………………………………….20

6.2.Kayıt DıĢı Ġstihdamın Mali Etkileri DıĢındaki Olumsuz Sonuçları......................................20

6.2.1.Genel Olarak………………………………………………………………………………………...20

6.2.2. Haksız Rekabete Neden Olur…………………………………………………………………….21

6.2.3.Ekonomik Verileri Bozar…………………………………………………………………………..21

6.2.4.ÇalıĢma Hayatındaki Verimliliği Azaltır……………………………………………………….21

6.2.5.Çocuk Emeğinin Sömürülmesine Yol Açar……………………………………………………..21

6.2.6.Yabancı Kaçak ĠĢçiliğin Artmasına Neden Olur……………………………………………….21

6.2.7.Vergi Adaletini Ortadan Kaldırır………………………………………………………………...21

6.2.8.Sendikal Faaliyetleri Olumsuz Yönde Etkileri………………………………………………...22

6.3. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Mali Etkileri……………………………………………………………….22

YEDĠNCĠ BÖLÜM

4

7.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMI ÖNELEMEYE YÖNELĠK STRATEJĠLER…………………………22

7.1. Kayıt DıĢı Ġstihdamı Azaltma Potansiyeli Olan Fırsatlar……………………………………..22

7.2. Kayıt DıĢı Ġstihdamı Artırma Potansiyeli Olan Tehditler……………………………………..23

7.3. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Önlenmesine Yönelik Stratejiler……………………………………….24

SONUÇ……………………………………………………………………………………………………...25

KAYNAKÇA………………………………………………………………………………………………..26

5

GĠRĠġ

KüreselleĢmenin etkisiyle üretimin ülkeler arasında parçalanması, hammadde, mamül

malların ve ürünlerin sınır tanımaz Ģekilde dünyada dolaĢımı, sık sık yaĢanan ekonomik

krizler, emeğin değerini düĢürürken çok uluslu Ģirketlerin üretimi emeğin yoğun ve ucuz

olduğu ülkelere kaydırmasına sebep olmuĢtur.

Bu Ģekilde üretimin emek yoğun bölgelere doğru kayması, emeğin sömürülmesine

dolayısı ile elveriĢsiz üretim ve çalıĢma koĢullarının ortaya çıkmasına, düĢük ücretlere, sosyal

güvencesi olmaksızın çalıĢan kesimin doğmasına sebep olmuĢtur. Bu olumsuz geliĢmeler

beraberinde kayıt dıĢı çalıĢmaları getirmiĢtir. Ekonomik Kalkınma ve ĠĢbirliği Örgütü‟nün

(OECD) yaptığı bir araĢtırmada Dünya ekonomisinin %60 kayıt dıĢı, %40‟ ı kayıtlı olarak

çalıĢmaktadır. Bu sonuca göre kayıt dıĢı istihdam ülkelerin ekonomik, sosyal ve kültürel

geliĢmelerini engellemekte ve devletleri bu konuda tedbirler almaya itmektedir.

Bu araĢtırmanın amacı kayıt dıĢı istihdama neden olan sebepleri, bu sebeplerin

boyutlarını ve kayıt dıĢı istihdamı önlemeye yönelik alınan tedbirleri incelemektir.

6

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

1.KAYIT DIġI EKONOMĠ

1.1. Kayıt DıĢı Ekonominin Tanımı ve Kapsamı

Kayıt dıĢı ekonomi; bilinen istatistik yöntemlerle tahmin edilemeyen ve gayri safi milli

hasıla (GSMH) hesaplarını elde etmede kullanılamayan, yasalar çerçevesinde ya da yasalara

aykırı olarak elde edilen ve ilgili kurum ve kuruluĢların tamamen veya kısmen bilgisi dıĢında

bırakılan, kamu adına bir gelir tahakkukuna yol açan ekonomik ve mali faaliyetlerin

tümüdür.

Kayıt dıĢılık denildiğinde, sadece çalınmıĢ mal ya da uyuĢturucu ticareti, kumar, kara

para, sahtecilik ya da vergi kaçırmak amacıyla muhasebe kayıtlarında yer almayan ve

Maliye'den gizlenen iĢlemler Ģeklindeki yasal olmayan faaliyetler değil, aynı zamanda

piyasaya çıkmayan ve örneğin evlerde aile fertleri ya da yakınlarınca gerçekleĢtirilen gelir

getirici faaliyetler, ikinci iĢ yapma, mal ve hizmet takasları, çeĢitli adlar altında çalıĢanlara

yapılan ancak vergiye tabi tutulmayan ödemeler gibi yasal faaliyetler de anlaĢılmalıdır.

Kayıt dıĢı ekonomi kavramı çok geniĢ bir kavram olup bazı kaynaklarda yer alan

illegal ekonomi, suç ekonomisi, kara ekonomi, enformel ekonomi, yeraltı ekonomisi, karaborsa

ekonomisi, vergi dıĢı ekonomi vb. gibi tanımlamaların tümünü kapsamaktadır.

Kayıt dıĢı ekonomi, milli gelir hesaplamalarına girmeyen ekonomik faaliyetlerin

tamamını kapsadığından, sadece vergi ile ilgili yasaların ihlal edilmesinden değil, vergi ile

birlikte tüm ekonomik faaliyetleri düzenleyen yasaların ihlal edilmesinden meydana

gelmektedir. Bu nedenle kayıt altında olmayan faaliyetlerin vergilendirilmesi mümkün

olmamaktadır.

Kayıt dıĢı ekonomi, Ġktisadi hayat içerisinde tamamen veya kısmen ilgililerine

bildirilmeyen, fakat milli gelir hesaplamalarında yer alan, büyüklüğü gerçekleĢtiği toplumun

ekonomik, kültürel ve siyasal durumuna göre değiĢiklik gösteren, ekonomiye hem olumlu hem

de olumsuz etkileri olan bir olgudur.

Bir faaliyetin kayıt dıĢı ekonomik faaliyet çerçevesinde sayılabilmesi için;

1. Yasalara uygun olmaması,

2. Ahlaki kriterlere uymaması,

3. Ġstatistiksel olarak ölçülememesi,

4. Faaliyet sonucu gelirin elde edilmesigerekir.

1.2.Kayıt DıĢı Ekonominin Nedenleri

Kayıt dıĢı ekonominin mali, hukuki, sosyal, etik olmak üzere birçok sebebi vardır.

GeliĢmiĢ ekonomilerde kayıt dıĢı ekonomi ve nedenleri genellikle vergisel faktörler ve iĢgücü

piyasasına yönelik düzenlemeler gibi faktörler tarafından belirlenirken; geliĢmekte olan

7

ülkelerde bu faktörlerin yanı sıra ekonomiyi etkileyen nüfus artıĢı ve kentsel göç gibi

demografik etmenler de dikkate alınmalıdır.

1.2.1.Mali ve Ekonomik Nedenler

1. Ġstihdam üzerindeki mali yüklerin fazla olması,

2. Ücretlerden yapılan kesintilerin fazla olması,

3. Yüksek enflasyonun neden olduğu enflasyon vergisinden kaçınma eğilimi,

4. Adaletsiz gelir dağılımı,

5. Hükümetlerce ekonomik konjonktüre (krizler, afetler, olağanüstü durumlar vb.) göre

çıkarılan vergi istisna ve muafiyetleri ile borçlanma yasaları,

6. Ekonomik nedenler ile bilgi teknolojilerinden tam olarak yararlanılamaması.

7. Büyük sanayinin iĢgücü arzını emebilecek istihdamı yaratamaması,

8. Ekonomik büyüme problemleri ve ekonomik krizlerin varlığı,

9. Ekonominin tarım ve hizmetler sektörüne dayanıyor olmasıdır.

1.2.2.Hukuki ve Ġdari Nedenler

1. Bürokratik iĢlemlerin fazlalığı,

2. Belge düzeninin tam olarak yerleĢememesi,

3. Kayıt sisteminin dağınıklığı,

4. Yasal düzenlemelerin ülkenin ihtiyaçlarına cevap verememesi,

5. Kanunların sık değiĢtirilmesi,

6. Vergi ve sosyal güvenlik mevzuatındaki yasal boĢluklar,

7. Cezaların caydırıcı olmaması,

8. ÇalıĢma iliĢkilerinde meydana gelen değiĢmelerdir.

1.2.3.Sosyal ve Yapısal Nedenler

1. Sosyal Güvenlik Kurumu ve Gelir Ġdaresinin organik yapısı,

2. Denetim personeli yetersizliği,

3. ĠĢveren, iĢyeri ve çalıĢan denetimindeki yetersizlikler,

4. Kamu kurum ve kuruluĢları arasındaki koordinasyon eksikliği,

5. Kamu kurum ve kuruluĢları arasında ortak veri tabanlarının oluĢturulamamıĢ olması,

6. Teknolojik alt yapı eksiklikleri,

7. E-devlet hizmetlerinin yaygınlaĢtırılamaması,

8. ĠĢçilerin sendikalaĢma haklarını yeterince kullanamamaları,

9. Bölgeler arası geliĢmiĢlik farklılıkları olmasıdır.

1.2.4.Siyasal ve Politik Nedenler

1. Hızlı nüfus artıĢı,

2. Kırdan kente göç olgusu,

8

3. Bölgesel geliĢmiĢlik farklılıkları,

4. Artan esnek üretim ve istihdam iliĢkileri,

5. KüreselleĢme surecinin neden olduğu haksız rekabet,

6. Ġstihdam ile eğitim arasındaki iliĢkinin zayıflığı,

7. Uzun sureli iĢsizlik ve eksik istihdam oranlarının yüksekliği,

8. ĠĢgücü piyasasına yeni girenlerin sayısının hızlı artması,

9. Yeterince kayıtlı istihdam yaratılamamasıdır.

1.3.Kayıt DıĢı Ekonominin Büyüklüğü

Türkiye'de kayıt dıĢı ekonominin büyüklüğü konusunda, tahmine yönelik yapılan

çalıĢmalar birbirlerinden farklı sonuçlar vermektedirler. Ülkemizde kayıt dıĢı ekonomiye

yönelik yapılan tahmini çalıĢmalar, bu sorunun mali boyutunun geliĢmiĢ ekonomilere kıyasla

hayli yüksek olduğunu göstermektedir. Türkiye'de kayıt dıĢı ekonominin büyüklüğünü

belirleyebilmek için çeĢitli çalıĢmalar yapılmıĢtır. Basit parasal oran, vergi yaklaĢımı,

ekonometrik yaklaĢım, nakit oran, iĢlem hacmi, input- output yöntemi, istihdam yaklaĢımı,

karma yöntem gibi çeĢitli yöntemler kullanılarak aynı ya da farklı yıllar için yapılan

çalıĢmalarda kayıt dıĢı ekonominin GSMH'ya oranının yüzde 2 ile yüzde 70 arasında değiĢtiği

görülmektedir.

1.4 Kayıt DıĢı Ekonominin Sonuçları

Kayıt dıĢı ekonominin, sosyal, teknolojik, ekonomik, sosyokültürel olmak üzere bi çok

alanda etkisi mevcuttur. Bunlardan bazıları aĢağıdaki gibidir:

1. Kayıt dıĢı ekonomi önemli bütçe açıklarına neden olmakta bu da yüksek kamu borç stokuna

neden olmaktadır.

2. Kayıt dıĢı ekonomi büyüdükçe, kayıtlı ekonomi küçülür ve devletin gelirleri azalır.

3. Birçok gösterge milli istatistiklere girmediği için ekonominin durumu hakkında yanlıĢ bilgi

vermekte ve bu verilere göre uygulanacak iktisadi ve mali politikalardan beklenen sonuçlar

elde edilememektedir.

4.Kayıt dıĢı ekonomi haksız rekabet avantajı sağlamaktadır.

5. ÇalıĢanların sosyal güvenliğinin sağlanamaması durumunda, iĢyerlerinde gerekli sağlık

tedbirleri alınamadığından iĢ kazası veya meslek hastalığı riski artmaktadır.

6. Sosyal güvenlik kurumlarının finansal durumlarını bozmaktadır.

7. Merdiven altı üretim, genel kabul görmüĢ standartlara uygun olmadığından, garanti

kapsamı dıĢında kalacaktır. Bu ürünleri tüketen tüketicilerin, mağdur olmaları halinde de

tüketicileri korumaya yönelik yasalardan yararlanmaları mümkün olmayacaktır.

9

8. TaĢıdıkları vergi ve diğer yükümlülüklerle ilgili riskler ve Ģeffaf olmayan yönetim Ģekilleri

de kurumsallaĢmalarını engellemektedir.

9. VatandaĢ ile kamu kurumları arasındaki güven iliĢkisini zedelemektedir.

10. Kayıt dıĢı faaliyetlerin artması, toplumun ahlaki değerlerinin bozulmasına ve yasa dıĢı

faaliyetlerin yaygınlaĢmasına neden olmaktadır.

11. Vergi yükündeki adaletsizlik, gelir dağılımında da adaletsizliğe neden olmaktadır.

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

2.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAM

2.1.Ġstihdam

Ġstihdam, ülkedeki mevcut iĢgücünün ekonomik faaliyetler içerisinde sürekli biçimde

çalıĢtırılması. Ġstihdam kavramı bir ekonomide belli bir dönemde mevcut üretim öğelerinin

var olan teknolojik düzeye göre hangi oranda kullanıldığını ifade eder.

Ġstihdam kavramı dar ve geniĢ olmak üzere iki Ģekilde ele alınır. Dar

istihdamda emeğin, yani sadece çalıĢanların üretim sürecinde kullanılması incelenir. GeniĢ

manada ise emek, sermaye, toprak gibi üretim sürecinde rol alan tüm faktörler incelenir.

2.2. Eksik Ġstihdam

Eksik istihdam kavramı, bir ekonomideki iĢgücünün; eğitim, yetenek, deneyim ve

eriĢilebilirlik açısından ne kadar verimli değerlendirildiğini inceler. Eksik istihdam

edilmiĢ kategorisine giren çalıĢanlar Ģunlardır:

Eğitimli, yetenekli veya deneyimli olup az ücretle çalıĢanlar,

Eğitimli, yetenekli veya deneyimli olup az bilgi ve yetenek gerektiren iĢlerde

çalıĢanlar,

Tam gün çalıĢmak isteyip part-time (kısıtlı süre) çalıĢanlardır.

Eksik istihdam kavramı, iĢgücünün "iĢsiz" olmayıp, kapasitesinin altında "çalıĢıyor" olması

yönüyle iĢsizlik kavramından ayrılır.

2.3. ĠĢgücü

ĠĢgücü, istihdam edilenler ile iĢsizlerin oluĢturduğu nüfustur. Yani nüfusun çalıĢan ve

iĢ arayan kesimidir. Belli bir dönemdeki iĢgücünün 15 ve daha yukarı yaĢ nüfus içindeki oranı

iĢgücüne katılma oranını vermektedir. Nüfusun yaĢ yapısı, yaĢlı nüfus ve genç nüfusun

toplam nüfusa oranları, okullaĢma oranı, gelir düzeyi ve iĢgücü talebi, kırsal ve kentsel

bölgelerdeki yerleĢme oranları iĢgücüne katılma oranını etkilemektedir.

10

2.4. ĠĢsizlik Türleri

ĠĢsizlik türleri Açık ĠĢsizlik ve Sürekli ĠĢsizlik olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

2.4.1. Açık ĠĢsizlik

2.4.1.1. Geçici ĠĢsizlik: Normal bir bünyeye sahip olan bir ekonomide, iĢgücünün zararsız

olarak, meslek ve yer değiĢtirmesi sırasında ortaya çıkan iĢsizliktir. Bu iĢsizliğin tamamen

giderilmesi mümkün değildir.

2.4.1.2. Devri ĠĢsizlik: Geçici olup, etkisi yaygın ve geneldir.

2.4.1.2.1. Konjoktürel ĠĢsizlik: Konjonktür dalgalanmalarının düĢtüğü safhalarda, yani

iktisadi faaliyetlerin azaldığı devrelerde insanların büyük bölümü iĢsiz kalabilir.

Dalgalanmaların yükseldiği devrelerde ise iĢsizlik azalıp tamamen ortadan kalkar.

2.4.1.2.2.Mevsimlik ĠĢsizlik: Bazı ekonomik faaliyetlerin belirli mevsimlerde yapılabilmeleri

sebebiyle ortaya çıkan iĢsizliktir. Tarım alanında iĢler mevsimlere dağılmıĢtır. Hasat sonrası

birçok kiĢi tarla iĢleri bittiği için iĢsiz kalırlar. Aynı Ģekilde turizm iĢletmelerinde çalıĢan

kiĢiler de mevsim bitince iĢsiz kalırlar.

2.4.2. Sürekli ĠĢsizlik

2.4.2.1. Yapı ve Bünye DeğiĢikliği Ġle Ġlgili ĠĢsizlik: Bu iĢsizlik, sürekli ve belli kesimleri etkisi

altına alan iĢsizlik Ģeklidir.

2.4.2.1.1. Bölge ve Sektör ĠĢsizliği: Ekonominin belli bir sektörünü veya bölgesini, kârlı ve

cazip gösteren Ģartlar iĢgücünü buralara doğru çeker. Bu Ģartların ortadan kalkmasıyla veya

değiĢmesiyle, o sektöre ait üretim miktarı azalacağından, dolayısıyla iĢ gücü talebi de azalmıĢ

ve o sektörde veya bölgede iĢsizlik ortaya çıkmıĢ olur.

2.4.2.1.2. Teknolojik ĠĢsizlik: ĠĢ gücü yerine makinanın ikame edilmesinden veya daha

prodüktif üretim teknolojisinin uygulanmasından doğan bir iĢsizliktir.

2.4.2.2. Kronik ve Yaygın ĠĢsizlik: Bu guruptaki iĢsizlik çeĢitleri, yerleĢmiĢ ve çok uzun

süreden beri devam eden ve Ekonomiyi bütünü ile etkileyen iĢsizliklerdir. Ġki çeĢidi vardır.

Bunlar:

2.4.2.2.1. Bünyesel iĢsizlik: Toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel hayatlarındaki, örf ve

adetler ile modadaki değiĢiklikler nedeniyle bünyesel iĢsizlik ortaya çıkmaktadır. Örneğin:

Tabii ipek yerine, sunî ipeğin çıkması gibi.

2.4.2.2.2.Sürekli Durgunluk: Genellikle geliĢmiĢ ekonomilerde görülür.

11

2.4.3. Gizli iĢsizlik

Gizli ĠĢsizlik: Belli ve açık bir iĢsizlik görülmediği halde, DüĢük bir ücret ve düĢük bir

Prodüktivite (verimlilikte) de çalıĢan ĠĢgücünün istihdamı, o ekonomide gizli iĢsizliği

meydana getirir.

2.5. Türkiye'de Ġstihdam ġekilleri

ÇalıĢma hayatı içindeki istihdam Ģekillerine bakıldığında 5 farklı istihdam Ģekli karĢımıza

çıkmaktadır. Bunlar;

1. Ücretli veya maaĢlı çalıĢanlar,

2. ĠĢverenler,

3. Kendi hesabına çalıĢanlar,

4. Yevmiyeli çalıĢanlar,

5. Ücretsiz aile iĢçileridir.

2.6. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Tanımı

Kayıt dıĢı istihdam kavramı, ilk defa 1970 yılında ILO‟nun düzenlediği Dünya

Ġstihdam Programı ( World Employment Program) kapsamındaki Kenya raporunda "enformel

sektör” olarak kullanılmıĢtır. Raporda formel (kayıtlı sektör) tarafından karĢılanamayan açık

iĢsizliğin enformel (kayıtdıĢı) sektör tarafından emildiği ve kırsal alandan Ģehirlere göçün

beklenen miktarda açık iĢsizliğe yol açmadığı saptaması yapılmıĢtır.”

Ayrıca 1987 yılı baĢlarında Uluslararası ĠĢ Gücü Konferansında (ICLS) tartıĢma

konusu olarak sunulan kayıt dıĢı istihdam kavramı, 1993‟te Cenevre‟de toplanan 15.

konferansa uyarlanmıĢ ve o günden itibaren yeni bir iĢgücü kavramı haline gelmiĢtir.

Kayıt dıĢı istihdamı genel olarak, çalıĢanların sosyal sigortalar kurumuna ya hiç

bildirilmemeleri ya da çalıĢma gün sayıları ile aldıkları ücretlerin eksik bildirilmesi Ģeklinde

tanımlayabiliriz.

KayıtdıĢı istihdam kavramı; kayıtlı ekonomik faaliyetlerde bulunan formel

iĢletmelerdeki kaçak çalıĢanların yanı sıra küçük iĢletmelerde ücret karĢılığı çalıĢan iĢçileri

de kapsamaktadır. Bunların ortak özellikleri her iki grupta çalıĢanlarında sosyal güvenlik

kurumlarının bünyesinde kayıtlı olmamalarıdır.

12

Tablo 1. 2000-2011 yılları arası kayıt dıĢı istihdam rakamları.

Kaynak:http://www.maliye.gov.tr/YillikEkonomikRapor/Y%C4%B1ll%C4%B1k%20Ekonomik

%20Rapor%202012.pdf eriĢim tarihi: 08.04.2013

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKĠYE‟DE KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN ġEKĠLLERĠ

3.Türkiye‟de Kayıt DıĢı Ġstihdamın ġekilleri

KayıtdıĢı istihdamın değiĢik Ģekilleri vardır. Bunlar sigortalı çalıĢtırıldığı halde sosyal

güvenlik kuruluĢlarına bildirilmeyenler, sigortalı çalıĢtırıldığı halde sosyal güvenlik

kuruluĢlarına eksik bildirilenler, aldıkları ücretten daha az bildirilenler, sigortalıların geç

bildirilmesi, emekli olup ta çalıĢanlar yabancı ve çocuk iĢçilerdir.

3.1. ÇalıĢmaları Ġlgili Kamu Ġdarelerine Hiç Bildirilmeyenler

KayıtdıĢı istihdamın en sık ve en ciddi Ģekilde görülen Ģekli çalıĢanların çalıĢmalarının

kamu kurum ve kuruluĢlarına hiç bildirilmemesidir. Devlet hem vergi hem sosyal sigorta

prim kaybına uğramakta hem de bu gösterilmeyen çalıĢanların tespiti çok zor olmaktadır.

Ġkiye ayrılmaktadır.

13

3.1.1. Kendi Ġradeleri Ġle Kayıt DıĢı ÇalıĢanlar

ÇalıĢanlar arasındaki bazı gruplar, iĢverenleri istese dahi Sosyal Güvenlik Kurumuna

ve/veya vergi dairelerine ikinci bir iĢte çalıĢmalarından dolayı, oturum izinleri olmamasından

dolayı, yaĢlarının çalıĢma yaĢını tutmaması, vb. nedenlerle kayıt olmak istememektedirler.

Bunlar;

1. Yabancı kaçak iĢçiler.

2. Çocuk iĢçiler.

3. Sosyal Güvenlik Kurumundan çeĢitli adlarla aylık ya da gelir elde edenler.

4. ĠĢsizlik geliri elde edenler.

5. Sosyal yardım ve hizmetten yararlananlar.

2022 sayılı Kanun kapsamında yaĢlı ve özürlü aylığı ödenmesi, Vakıflar Genel

Müdürlüğü'nce imarethane yardımı ödenmesi, yeĢil kart verilmek suretiyle sağlık yardımı

verilmesinin ön koĢulu, bir yerde sosyal güvenlik kapsamında çalıĢmıyor, prim ödemiyor ve

aylık ya da gelir elde etmiyor olmaktır. Bu Ģekilde sosyal yardım alanlar bu gelirlerin

kesilmemesi için ikinci bir iĢte çalıĢsalar da bildirimde bulunmamaktadırlar.

3.1.2 ĠĢverenleri Tarafından Bildirilmeyen ÇalıĢanlar veya ÇalıĢmaları Bildirilmeyenler

Ġstihdam üzerindeki mali yükün çok yüksek olması, yüksek iĢsizlik, iĢyerlerinin

kurumsallaĢmaması, denetim ve otomasyon yetersizlikleri ve çalıĢanların haklarını arama

konusundaki yetersizlik ve eğitimsizlikleri nedeniyle iĢverenler çalıĢanları Sosyal Güvenlik

Kurumu (SGK)'na bildirmeme eğilimindedir.

3.2.ÇalıĢmaları Eksik Bildirilenler

1. ÇalıĢmaları gün olarak eksik bildirilenler.

2. Deneme süresinde kayıt dıĢı çalıĢanlar.

3. Bir kamu kurumuna kayıtlı olup diğerine kayıtlı olmayanlar.

4. Ġlk iĢlerine kayıtlı olup diğerine kayıtlı olmayanlar.

5. ÇalıĢmaları ücret olarak eksik bildirilenler.

14

Tablo 2. 2010-2011 yılları arasında iĢçi, iĢverenlerin kayıtlı ve kayıt dıĢı istihdam oranları

Toplam

2010 Ekim 2011 Ekim

Toplam istihdam

Kayıt dışı istihdam

Kayıt dışı Toplam istihdam

Kayıt dışı istihdam

Kayıt dışı

(%) (%)

Toplam 22.972 9.996 43,5 24.486 10.236 41,8

Ücretli ve yevmiyeli 14.069 3.709 26,4 15.241 3.823 25,1

İşveren 1.229 302 24,6 1.244 281 22,6

Kendi hesabına 4.532 3.086 68,1 4.659 3.063 65,7

Ücretsiz aile işçisi 3.142 2.900 92,3 3.341 3.069 91,9

Tarım 5.905 5.035 85,3 6.292 5.321 84,6

Ücretli ve yevmiyeli 648 573 88,4 719 627 87,2

İşveren 90 58 64,4 96 56 58,3

Kendi hesabına 2.454 1.841 75 2.554 1.883 73,7

Ücretsiz aile işçisi 2.712 2.563 94,5 2.924 2.755 94,2

Tarım Dışı 17.067 4.961 29,1 18.194 4.915 27

Ücretli ve yevmiyeli 13.421 3.135 23,4 14.523 3.196 22

İşveren 1.138 244 21,4 1.149 225 19,6

Kendi hesabına 2.077 1.245 59,9 2.106 1.180 56

Ücretsiz aile işçisi

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=25, 25.04.2013

15

Tablo 3.Sosyal güvenlik kurumuna kayıtlılığa ve tarım – tarım dıĢı istihdama göre istihdam

edilenler (15 + yaĢ) 2011

Sektör Kayıtlı Değil Kayıtlı Toplam

Tarım dıĢı 4.988.000 12.979.000 17.967.000

Tarım 5.151.000 993.000 6.143.000

Toplam 10.139.000 13.971.000 24.110.000

Kaynak: http://www.isvesosyalguvenlik.com/kayit-disi-istihdam-gercegi-ve-mucadele-

yontemleri/#.UYUQQbXJRqV eriĢim tarihi: 01.05.2013

3.3.Mevzuatın Kayıt DıĢında Bıraktığı ÇalıĢmalar

1. ĠĢverenin iĢyerinde ücretsiz çalıĢan eĢi,

2. Ev hizmetlerinde çalıĢanlar (ücretle ve sürekli olarak çalıĢanlar hariç),

3. Askerlik hizmetlerini er ve erbaĢ olarak yapmakta olanlar ile yedek subay okulu

öğrencileri,

4. Yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluĢ tarafından ve o kuruluĢ adına ve

hesabına Türkiye'ye bir iĢ için gönderilen ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tâbi

olduğunu belgeleyen kiĢiler ile Türkiye'de kendi adına ve hesabına bağımsız

çalıĢanlardan, yurt dıĢında ikamet eden ve o ülke sosyal güvenlik mevzuatına tâbi

olanlar,

5. Sağlık hizmet sunucuları tarafından iĢe alıĢtırılmakta olan veya rehabilite edilen,

hasta veya malûller,

6. BAĞ-KUR kapsamında sigortalı sayılması gerekenlerden 18 yaĢını doldurmamıĢ

olanlar,

7. Kendi adına ve hesabına bağımsız çalıĢanlardan gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve

sanatkâr siciline kayıtlı olanlardan, aylık faaliyet gelirlerinden bu faaliyetine iliĢkin

masraflar düĢüldükten sonra kalan tutarı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz

katından az olduğunu belgeleyenlerdir.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN NEDENLERĠ

Kayıt DıĢı istihdamın birçok nedeni vardır. Bunları aĢağıdaki baĢlıklar altında

incelemek mümkündür.

16

4.1.Ekonomik Nedenler

1. ĠĢsizlik ve formel sektörün iĢgücü arzını karĢılayamaması.

2. Yüksek enflasyonun varlığı,

3. ĠĢgücü üzerindeki vergi ve sigorta primi gibi ağır kamusal mali yükler,

4. Sigorta prim oranları,

5. Ücretten kesilen vergiler,

6. Kıdem tazminatı,

7. ÇalıĢma hayatında değiĢim ve yeni çalıĢma Ģekillerinin geliĢmesi,

8. TaĢeron iĢçiliği ve fason üretim,

9. Tele çalıĢma,

10. Eve iĢ verme,

11. Ġstihdamın sektörel yapısındaki değiĢiklikler,

12. GloballeĢme ile para hareketinin serbest dolaĢımı,

13. E- Ticaret uygulamalarının geliĢmesi,

14. Ülke dıĢı alıĢveriĢin geliĢmesi,

15. IMF, Dünya Bankası gibi kuruluĢların dayatma yapmasıdır.

4.2. SosyalVe Psikolojik Nedenler

1. Göç ve çarpık kentleĢme.

2. ĠĢgücü niteliğinin, eğitim ve bilinç seviyesinin düĢük olması,

3. Nüfus artıĢı,

4. Toplumsal baskısıdır.

4.3. ĠĢletmelerden Kaynaklanan Nedenler

1. Küçük iĢletmelerin yaygınlığı,

2. ĠĢletmelerin rekabet gücünün düĢüklüğü,

3. ĠĢletmelerde kurumsallaĢma düzeyinin yetersizliği,

4. Marka yaratamama ve fason üretimdir.

4.4.Kamudan Kaynaklanan Nedenler

1. Mevzuatın karıĢıklığı,

2. Bürokratik iĢlemlerin fazlalığı,

17

3. Kamu kurumları arasında yaĢanan koordinasyon eksikliği,

4. Sabit olmayan mevsimlik iĢyerlerinin varlığı,

5. Kamu hizmetlerine ve harcamalarına karĢı toplumda oluĢan olumsuz bakıĢ açısı,

6. Denetim yetersizliği ve cezaların caydırıcılığının eksikliğidir.

4.5.Sosyal Güvenlik Ve Vergi Sisteminden Kaynaklanan Nedenler

1. Sigorta primleri ile edim arasındaki dengesizlik,

2. Ekonomik kriz dönemleri haricinde çıkarılan vergi afları,

3. Sosyal Güvenlik ve vergi mevzuatının bazı çalıĢma Ģekillerini kapsam dıĢı bırakması,

4. Sosyal Güvenlik Hizmetlerinden memnuniyetsizlik,

5. Asgari ücretin düĢüklüğü ve asgari ücretten yapılan vergi kesintilerinin varlığı,

6. Emeklilik sistemi ve emeklilik yaĢı,

7. Bilgilendirici ve yönlendirici muhasebe ve mali müĢavirlik hizmetlerinin

yetersizliğidir.

BEġĠNCĠ BÖLÜM

ÜLKEMĠZDE KAYITDIġI ĠSTĠHDAMIN BOYUTLARI

5.ÜLKEMĠZDE KAYITDIġI ĠSTĠHDAMIN BOYUTLARI

Türkiye‟de istihdamın çok önemli bir niteliğini kayıt dıĢı istihdamın büyüklüğü

oluĢturmaktadır. Toplam iĢgücü içinde tarım sektöründe kayıt dıĢı istihdam oranının

yüksekliği ve bu sektörde esas itibariyle üretimin ücretsiz aile iĢçisi tarafından sürdürülmesi

ve çalıĢma iliĢkilerinin hiçbir iĢ ve sosyal güvenlik yasasına tabi olmaması kayıt dıĢı

istihdamın profili belirleyen önemli unsurlardır.

Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) tahminlerine (Ocak/2012) göre,ülkemizdeki

istihdamın % 38,4‟ü kayıt dıĢıdır.Bu oranın Ekim/2008 döneminde % 45,9 olduğu göz önünde

tutulursa aradan geçen 3,5 yıla yakın dönemdeki % 7,5 civarındaki azalıĢ, yeterli gözükmese

de dikkat çekicidir.

Yine TÜĠK tarafından yapılan Yoksulluk ÇalıĢmasının sonuçlarıyla birlikte

değerlendirildiğinde, kayıt dıĢı istihdam edilenlerin aynı zamanda Türkiye‟deki en yoksul

kesimi (2010 yılı için kiĢi baĢına gelir günlük 4,3 $ ve altında) oluĢturduğu görülmektedir.

TÜĠK‟in verilerine göre, kayıt dıĢı istihdamın yaygın olduğu kesimler de ücretsiz aile iĢçileri,

kendi hesabına çalıĢanlar ve yevmiyeliler gibi yoksulluğun en yaygın olduğu gruplardır.

Ayrıca, eğitim düzeyi azaldıkça yoksulluk riski artmaktadır.

18

Türkiye'de kentsel ve bölgesel iĢgücü piyasaları arasında ücretli çalıĢan, iĢgücüne

katılım ve iĢsizlik gibi değiĢkenler açısından önemli farklılıklar bulunmaktadır. Her Ģeyden

önce kentler ve bölgelerarasındaki geliĢmiĢlik farklılıkları, ücretli çalıĢan grupların oransal

dağılımını da farklılaĢtırmaktadır. (Karagöl ve Akgeyik, 2010: 18)

1990 yıllara kadarki dönemde Türkiye'deki toplam istihdamın önemli bir bölümü tarım

sektöründen sağlanmaktaydı ancak küreselleĢmenin etkisiyle birlikte, tarımın toplam

istihdam içindeki payı gittikçe gerilemektedir. Bunun nedeni tarımsal istihdamda, gizli

iĢsizlik yaĢanmıĢ olması ve buna bağlı olarak iĢgücü verimliliğinin düĢük olmasıdır. 2010

yılında ise tarım sektörü istihdamında bir artıĢ görülmektedir.

Hizmetler sektörün de daha önceki yıllara göre azalma görülmektedir. Özellikle

hizmetler sektöründeki istihdam oranında meydana gelen bu azalıĢta mali kurumların etkili

olduğu anlaĢılmaktadır. ĠĢverenler, iĢçiler veya kendi hesabına çalıĢanlar özellikle vergi,

sigorta primi vb. mali yükümlülüklerinden kaçınmak, bürokratik iĢlemlerden kurtulmak

amacıyla kayıt dıĢı faaliyetlerde bulunmakta ve elde ettikleri geliri kayıt dıĢında

bırakmaktadırlar. ĠĢte bu konumda devreye birincil etken olarak giren kayıt dıĢı istihdam;

kendi adına ya da bağımlı çalıĢmaların ve/veya elde ettikleri ücret ve kazançların ilgili kamu

kurum ve kuruluĢlarına hiç bildirmemesini ifade etmektedir. (Sarılı, 2002: )

Tablo 4 . Ocak 2013 yılı itibari ile iĢgücü istatistiklerinin sektöre ve yaĢa göre dağılımı.

Adı Dönemi Değeri

Hizmet sektörü(%) Ocak 2013 51.4

ĠnĢaat sektörü(%) Ocak 2013 6.3

Kamu istihdamı(000) IV. Dönem 2012 3 215

Kayıt dıĢı istihdam oranı(%) Ocak 2013 36.2

Sanayi sektörü(%) Ocak 2013 19.9

Tarım dıĢında kayıt dıĢılık oranı(%) Ocak 2013 22.7

Tarım sektörü(%) Ocak 2013 22.4

Türkiye-Genç nüfusta iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 20.7

Türkiye-Ġstihdam oranı(%) Ocak 2013 44.3

Türkiye-Ġstihdam(000) Ocak 2013 24.433

19

Adı Dönemi Değeri

Türkiye-ĠĢgücüne dahil olmayanlar(000) Ocak 2013 27.846

Türkiye-ĠĢgücüne katılım oranı(%) Ocak 2013 49.5

Türkiye-ĠĢgücüne katılım oranı-Erkek(%) Ocak 2013 70.4

Türkiye-ĠĢgücüne katılım oranı-Kadın(%) Ocak 2013 29.3

Türkiye-ĠĢgücü(000) Ocak 2013 27.323

Türkiye-ĠĢsizlik Oranı(%) Ocak 2013 10.6

Türkiye-ĠĢsiz(000) Ocak 2013 2.890

Türkiye-Kurumsal olmayan nüfus(000) Ocak 2013 74.033

Türkiye-Lise altı iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 10.5

Türkiye-Lise Mezunları iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 12.8

Türkiye-Meslek lisesi iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 11.1

Türkiye-Okur yazar olmayanlarda iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 5.4

Türkiye-Tarım dıĢı iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 12.9

Türkiye-Tarım istihdamı(000) Ocak 2013 5.474

Türkiye-Yükseköğretim iĢsizlik oranı(%) Ocak 2013 10.4

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/Gosterge.do?metod=GostergeListe&alt_id=25 eriĢim

tarihi:01.05.2013

ALTINCI BÖLÜM

KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN SONUÇLARI

6.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMIN SONUÇLARI

20

Kayıt dıĢı istihdamın hem olumlu hem de olumsuz etkileri vardır. Bu etkileri iki baĢlık

altında inceleyeceğiz.

6.1. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Olumlu Sonuçları

KayıtdıĢılığın ilke olarak doğru bir davranıĢ olduğunu söylemek yanlıĢtır fakat ekonomik ve

sosyal sistemde boĢlukların doldurulması açısından olumlu etkileri olduğu söylenebilir.

6.1.1. Ġstihdamı Artırması

ĠĢsizliğin yoğun olduğu bir ortamda istihdam yaratması ve iĢsizlikten etkilenen kesimi

azaltması açısından önemlidir.Böylece ekonomide istihdam edilmeyen ya da yeterince

istihdam edilemeyen iĢgücü, toplumsal ihtiyaçları karĢılayıp toplumsal faydayı en üst

düzeyde sağlayacak biçimde devreye girmektedir.

6.1.2.ÇalıĢanların Gelirlerini Artırması

Vergi ve benzeri fon gibi, iĢçilik üzerinden ödenen yüksek oranlarda kamusal

yükümlülükler kayıt dıĢı ekonomilerde bulunmadığından bu sektördeki üretim maliyetleri

düĢük olacak, bunun sonucunda satıĢ fiyatları düĢük gerçekleĢecek, yurt içi ve yurt dıĢı

pazarlarda iĢletmeler rekabet gücü kazanacaktır.

Kayıt dıĢı istihdam „‟Ġlave iĢçi" niteliği taĢıyan kadın ve yaĢlıların aile bütçesine katkı

amacıyla, durgunluk dönemlerinde emek piyasasına katıldıkları görülmekte, çocuklar

eğitimlerinin aksaması pahasına da olsa, gelir getirici iĢlere eğilim göstermek zorunda

kalmaktadır.

6.1.3.Kaynakların Etkin Dağılımının Sağlanması

Devlet eğer, kayıtlı sektörden toplamıĢ olduğu fonları istihdam yaratacak Ģekilde

yönlendiremiyorsa, vergi ve fonların giriĢimcilerin elinde kalması iktisadi büyüme açısından

daha olumludur. Çünkü vergi ödemeyerek iĢveren ve vatandaĢların ellerinde kalan fonlar

daha ucuzdur ve bu fonlar üretime dönüĢtüğü sürece üretim artıĢını da beraberinde

getirecektir.

6.1.4. ĠĢletmelerin Rekabet Gücünü Artırması

ĠĢçi maliyetlerinin, bürokratik yükümlülüklerin, vergi ve benzeri fonların azalması

nedeniyle üretimdeki maliyetlerin düĢmesi satıĢ fiyatlarını da düĢüreceğinden iç ve dıĢ

piyasalarda iĢletmelerin rekabet gücü kazanmasına neden olmaktadır.

6.2.Kayıt DıĢı Ġstihdamın Mali Etkileri DıĢındaki Olumsuz Sonuçları

6.2.1.Genel Olarak

Kayıt dıĢı çalıĢaniĢçi, iĢ kazasına uğradığında veya meslek hastalığına yakalandığında

ya da rahatsızlandığında sosyal güvenlik kurumlarının tedaviimkanlarından yararlanamaz.

21

Kaçak çalıĢtırılan iĢçi; asgari ücretin altında, iĢ sağlığı ve güvenliği tedbirlerinden

yoksun olarak herhangi bir ödenek yapılmadan (ihbar tazminatı, kıdem tazminatı vs.) her an

iĢten çıkartılma riski ile çalıĢmaktadır.

Kayıt dıĢı istihdam; vergilemede adaletsizliğe neden olması, ekonomik göstergelerin

güvenilirliğini azaltarak ekonomi yönetimini zorlaĢtırmasını, haksız rekabete ve sosyal

güvenlik sisteminde bozulmaya yol açması, hukuk devletine ve dolayısıyla rejime olan inancı

zayıflatarak ahlaki değerleri yozlaĢtırması nedeniyle eleĢtirilmektedir.

6.2.2.Haksız Rekabete Neden Olur

Kayıt dıĢı çalıĢma ĠĢçi maliyetlerinin, bürokratik yükümlülüklerin, vergi ve benzeri

fonların azalması nedeniyle üretimdeki maliyetlerin düĢmesi satıĢ fiyatlarını da

düĢüreceğinden iç ve dıĢ piyasalarda iĢletmelerin rekabet gücü kazanmasına neden

olmaktadır. Legal iĢ yapan kesimin rekabet etme gücünü dezavantaja çevirmektedir.

6.2.3.Ekonomik Verileri Bozar

Kayıt dıĢı istihdamın boyutunun ölçülmesi ve belirlenmesi oldukça zordur. Kayıt dıĢı

istihdam, göstergelerde gizli olması ve ya göstergelere girmemiĢ olması nedeniyle,

istatistiklerin yanlıĢ sonuçlar vermesine neden olur. Devletin makro boyutlarda plan

yapmasını engeller.

6.2.4.ÇalıĢma Hayatındaki Verimliliği Azaltır

ĠĢçilerin sosyal güvencelerinin olmadan ve düĢük ücretlerle çalıĢtırılıyor olmaları

onların iĢ verimini azaltmaktadır. ĠĢ akdi olmadığından daha uzun çalıĢma süreleri onların

beyinsel ve fiziksel olarak sömürülmelerine sebep olmakta ve ihbar, kıdem tazminatı gibi

güvenceler olmadan iĢten kolayca çıkarılabilmelerine sebep olmaktadır.

6.2.5.Çocuk Emeğinin Sömürülmesine Yol Açar

Okuma çağındaki çocukların çalıĢtırılması uzun vadede devlette eğitimsiz kuĢakların

oluĢmasına kısa vadede ise çalıĢan çocuk iĢçilerin psikolojik sorunlar yaĢamasına, eğitim

seviyelerinin düĢmesine ve çocukların sömürülmesine sebep olmaktadır.

6.2.6.Yabancı Kaçak ĠĢçiliğin Artmasına Neden Olur

Yabancı kaçak iĢçilerin temel hedefi para biriktirip ülkelerine kısa sürede geri

dönmektir. ÇalıĢma izinleri olamadığından daha düĢük ücretlere ve daha uzun sürelerle

çalıĢtırılmaktadırlar. Yabancı kaçak iĢçiliğinin artması ise yerli iĢgücünün iĢsiz kalmasına

yol açmaktadır.

6.2.7.Vergi Adaletini Ortadan Kaldırır

Alınması gereken vergilerin alınmaması, kamu hizmetlerinin yeterli düzeyde yerine

getirilmemesine neden olmaktadır. Toplanması gereken dolaysız vergilerin (gelir ve kurumlar

22

vergisi) toplanmaması, dolaylı vergilerin (KDV, harç, akaryakıt, ötv gibi) artmasına ve sosyal

yapının ekonomik olarak bozulmasına akabinde güven kaybına sebep olmaktadır.

6.2.8.Sendikal Faaliyetleri Olumsuz Yönde Etkiler

SendikalaĢmanın ana felsefesi güçlü iĢverene karĢı güçsüz bireylerin örgütlenerek

daha güçlü hale gelmeleri ve kendi haklarını savunmalarıdır. Bu bağlamda sosyal güvenlik

sistemine kayıtlı olmadan çalıĢan iĢçiler sendikalaĢmayı olumsuz ölçüde etkilemektedirler.

6.3. Kayıt DıĢı Ġstihdamın Mali Etkileri

Kayıt dıĢı istihdamın ekonomik olarak etkileri toplumu hem makro düzeyde hemde

mikro düzeyde etkilemektedir.

1. Sosyal güvenlik kurumunun prim kaybına yol açar.

2. Bütçeden daha fazla sosyal yardım ödenmesine yol açar.

3. ĠĢsizlik sigortası fonunun azalmasına sebep olurken, iĢsizlik sigortası

ödeneğininalınmasını engeller

4. Vergi gelirlerini azaltır.

YEDĠNCĠ BÖLÜM

7.KAYIT DIġI ĠSTĠHDAMI ÖNLEMEYE YÖNELĠK STRATEJĠLER

7.1. Kayıt DıĢı Ġstihdamı Azaltma Potansiyeli Olan Fırsatlar

1. Tarım sektörünün küçülmesi

2. Eğitim seviyesinin yükseltilmesi

3. ĠĢ hayatında kurumsallaĢmanın artması

4. Emeklilik yaĢının yükseltilmesi

5. Fiyat istikrarının ve sürdürülebilir büyümenin sağlanması

23

Tablo 5. Ġstihdamın sektörlere göre dağılımı

Ekonomik faaliyete göre toplam

istihdam

Ekonomik faaliyete kayıt dıĢı

istihdam

Türkiye Komparatör Türkiye Komparatör

Tarım 31.8% 6.9% 44.9% 45.4%

Sanayi 23.7% 26.0% 6.4% 3.6%

ĠnĢaat 6.9% 12.7% 10.9% 11.4%

Hizmetler 37.6% 54.5% 24.8% 8.9%

Toplam 100.0% 100.0% 25.9% 10.4%

Kaynak:Reis, Angel-Urdinola ve Quijada

Torres(2009)‟derhttp://www.alomaliye.com/2012/umut_ciray_kayitdisi.htm (EriĢim:21.01.2012)

7.2. Kayıt DıĢı Ġstihdamı Artırma Potansiyeli Olan Tehditler

1. ĠĢsizlik oranının yükselmesi,

2. Küresel rekabetin hız kazanması,

3. Sosyal yardım sisteminin kurulamamıĢ olması.

Ülkemizde kayıt dıĢı istihdamla mücadele edilebilmesi için“Kayıt DıĢı Ġstihdamla

Mücadele (KADĠM) Projesi‟nin uygulanmasının ve sonuçların denetlenmesinin ÇalıĢma ve

Sosyal Güvenlik Bakanlığı‟nın sorumluluğunda olduğu, kayıt dıĢı istihdamla mücadeleyi

planlı ve koordineli bir Ģekilde yönetmek üzere ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Strateji

GeliĢtirme BaĢkanlığı bünyesinde Kayıt DıĢı Ġstihdamla Mücadele Koordinatörlüğü

kurulduğu, il düzeyinde kayıt dıĢı istihdamın önlenmesine yönelik çalıĢmaların valilerin

sorumluluğunda ilgili tüm kuruluĢların katkı ve katılımları ile yürütülmesinin gerekliliği

yasal güvence ile teminat altına alınmıĢtır.

Bu bağlamda ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı‟nca hazırlanan “Kayıt DıĢı

Ġstihdamla Mücadele (KADĠM) Projesi” etkin olarak yürütülmektedir.

24

Alo 170 Kayıt dıĢı Ġstihdam ve Sosyal Güvenlik Bilgi Hattı aracılığıyla elde edilen

bilgilerin ve ihbarların değerlendirilmesi sonucunda, 2008 yılından 2011 yılı Ağustos ayına

kadar 25.857 kiĢi ve 2.136 iĢyerinin tescilsiz olduğu tespit edilmiĢtir. Yazılı ihbar ve

Ģikâyetlerin değerlendirilmesiyle de bu dönemde 747 kiĢinin tescilsiz olduğu tespit edilmiĢtir.

Kayıt dıĢı istihdamı da kapsamına alacak Ģekilde kayıt dıĢı ekonomi ile mücadelede

alınacak tedbirleri içeren ve 05.02.2009 tarihli Resmi Gazete ‟de yayımlanan 2009/3 sayılı

BaĢbakanlık Genelgesi‟ne (Kayıt DıĢı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı 2008-2010)

göre de; kayıt dıĢı ekonomi ile mücadelede baĢarı kazanılması ve kayıt dıĢılığın azaltılması

için kayıt dıĢı ekonomi ile mücadelenin devlet politikası olarak benimsenmesi gerektiği

vurgulanmıĢtır. Bu konuda sürekli bir çalıĢma grubunun oluĢturulması, stratejik eylem

planının hazırlanması, kurumlar arası iĢbirliği ve eĢgüdüm sağlanması ve etkin bir izleme ve

değerlendirme sisteminin oluĢturulması kararı alınmıĢtır.

Sıraladığımız projelere ve genelgelere göre kayıt dıĢı istihdamın ülkemizde önemli bir

boyutta olduğu anlaĢılmaktadır.Devletimiz bu bilinçle kayıt dıĢı istihdamı ve kayıt dıĢı

ekonomiyi önlemek üzere Bakanlıklar bünyesinde birçok proje ve strateji geliĢtirmiĢtir.

7.3.Kayıt DıĢı Ġstihdamın Önlenmesine Yönelik Stratejiler

Kayıt dıĢılık ekonomik ve sosyal olarak toplumun tüm kesimini etkilemektedir. Kayıt

altında çalıĢan iĢçi ve iĢverenler, kayıt dıĢı çalıĢanların katlanmadıkları maliyetlere,

vergiler katlanmak ve bunları paylaĢma zorunda katlanmaktadırlar. Bu sebeple aĢağıdaki

tedbirlerin hem bireysel olarak hem de devlet tarafından iyileĢtirilmesi gerekmektedir.

1. Mevcut sistemin aksayan yönlerinin tespit edilmesi ve değiĢtirilmesi gerekmektedir.

2. Bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetlerinin yapılmalıdır.

3. Bürokrasinin azaltılması ve karar alma süreçlerinin hızlandırılması gerekmektedir.

4. ĠĢçiler kayıtlı sisteme giriĢe zorlamalıdır.

5. Sosyal diyalog mekanizmasının geliĢtirilmesi(iĢçi, iĢveren, sendika, kamu kesimi)

gerekmektedir.

6. Aktif istihdam politikaları geliĢtirilmelidir.

7. Kurumlar arası koordinasyonun sağlanması gerekmektedir.

8. DavranıĢları değiĢtirme yolunda politikalar geliĢtirilmelidir.

9. ĠĢsizlik, enflasyon ve yoksullukla mücadele edilmelidir.

10. Sosyal güvenlik hizmetlerinin etkinleĢtirilmesi gerekmektedir.

11. Etkin ve caydırıcı denetim sisteminin kurulması gerekmektedir.

12. ĠĢgücü piyasasının esnekleĢtirilmesi gerekmektedir.

13. ĠĢletmelerin güçlendirilmesine yönelik politikaların geliĢtirilmesi gerekmektedir.

14. Cezaların caydırıcılığının artırılması gerekmektedir.

15. Eğitim ve bilinç seviyesinin yükseltilmesi gerekmektedir.

16. Toplumda oluĢturulan af ve yapılandırma beklentilerinin ortadan kaldırılması

gerekmektedir.

17. Sosyal yardım sisteminin geliĢtirilmesi gerekmektedir.

18. Toplumda kadın, çocuk, engelli kesimi için fırsat eĢitliğinin sağlanmasına yönelik

çalıĢmalar yapılmalıdır.

25

SONUÇ

ÇalıĢmamızda kayıt dıĢı istihdamın daha net anlaĢılabilmesi için birinci bölümde kayıt

dıĢı ekonominin tanımı, sebepleri ve boyutları hakkında bilgiler verilmiĢtir.

Ġkinci bölümde ise istihdam, iĢsizlik türleri ve kayıt dıĢı istihdam hakkında terimsel

olarak bilgi verilmiĢtir.

Üçüncü bölümde ise kayıt dıĢı istihdamın Ģekilleri çalıĢanlar ve iĢverenler tarafından

incelenmiĢtir. Mevzuatın kayıt dıĢı bıraktığı çalıĢma grupları da anlatılmıĢtır.

Dördüncü bölümde kayıt dıĢı istihdamın ekonomik ve sosyal nedenleri,kamudan

kaynaklanan, iĢletmelerden kaynaklanan nedenleri üzerinde duruldu.

BeĢinci bölümde ülkemizde kayıt dıĢı istihdamın boyutları Ģemalar yardımı ile

açıklanmıĢtır.

Altıncı bölümde ise kayıt dıĢı istihdamın bir sonucu olarak kayıtlı çalıĢan kesim

üzerindeki vergi yüklerinden bahsedilmiĢtir. ĠĢletmelerin artan vergi oranları karĢısında

kayıt dıĢı çalıĢan firmalarla rekabet edemeyiĢinden bahsedilmiĢtir. Kayıt dıĢı istihdamın

sendikalar, çocuk iĢçilerüzerindeki olumsuz etkileri aktarılmıĢtır.

Sonuç olarak yedinci bölümde bir taraftan bireysel olarak diğer taraftan da devlet eli

ile kayıt dıĢılığı önlemek üzere alınması gereken tedbirler anlatılmıĢtır.

Kayıt dıĢı istihdam oranlarının artması toplumdaki suç oranlarını arttıracağı gibi,

toplumun ekonomik yapısını da etkilemektedir. Devlet çalıĢanlardan ve iĢverenlerden alması

gereken vergileri tahsil edemediği için vergi oranlarında artırımlar yapmak zorunda

kalmaktadır. Buda piyasanın pahalılaĢmasına, emeğin ucuzlamasına, sosyal güvencesiz

çalıĢma ortamlarının doğmasına, kaçakçılığa ve kalifiye eleman yetiĢtirilememesine sebep

olmaktadır.

Bu bağlamda devletin bireyler üzerinde adaleti sağlayabilmesi, yapılan makro ve

mikro ekonomik politikaları sürdürebilmesi için yatırım yapmalı, istihdam sağlamalı ve kayıt

dıĢı ekonomiyi ve kayıt dıĢı istihdamı önlemek adına denetimleri sıklaĢtırmalıdır.

26

Kaynakça:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Employment_statistics, , 28.04.2013

http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=25, 28.04.2013.

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/images/2/2a/Employment_rate%2C_age_group_15-

64%2C_2001-2011_%28%25%29.png, 01.05.2013.

Arca, Ceyhun; (2013), ‘’Kayıt Dışı İstihdam Gerçeği ve Mücadele

Yöntemleri’’http://www.isvesosyalguvenlik.com/kayit-disi-istihdam-gercegi-ve-mucadele-

yontemleri/#.UYGlFLXJRqU, 01.05.2013.

Karabulut, Aslan; (2007), ’Türkiye’deki İşsizliği Önlemede Aktif İstihdam Politikalarının Rolü ve Etkinliği:

Uzmanlık Tezi; T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye İş Kurumu

GenelMüdürlüğü.http://statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/uzmanlik_tezleri/ALPASLAN%20KARABULUT%2

0(T%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99DEK%C4%B0%20%C4%B0%C5%9ES%C4%B0ZL%C4%B0%C4%9E%C4%

B0%20%C3%96NLEMEDE%20AKT%C4%B0F%20%C4%B0S.pdf, 08.04.2013.

‘’ Özgür Ansiklopedi’’ http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0stihdam, 25.04.2013.

Yılmaz, Erdal; (2009), ‘’İşsizlik ve İşsizlik Çeşitleri’’ http://www.edebiyatdefteri.com/yazioku.asp?id=42155,

04.28.2013.

Velipaşalar, Simge; (2006), ‘’İşsizlik ve başlıca Çeşitleri’’,http://www.ikademi.com/gizli-issizlik/1490-issizlik-

ve-baslica-cesitleri.html, 01.05.2013.

‘’Kayıt Dışı İstihdamın Teşviki için Teknik Destek Projesi’’ http://www.kit-

up.net/web/kayitdisinedenler.html, 25.04.2013.

http://www.webmastersitesi.com/kultur-sanat-edebiyat/707113-istihdam-nedir.htm, 28.04.2013.

http://www.baybul.com/ansiklopedik-bilgiler/2094376-kayit-disi-ekonomi-kayitdisi-ekonominin-

sonuclari.html, 29.04.2013.

Azaklı, Sema; (2009),Türkiye‟de Kayıt DıĢı Ġstihdam ve Ekonomik Boyutu, Yüksek Lisans

Tezi, http://sbe.kmu.edu.tr/userfiles/file/tezler/isletme/Sema%20Bet%C3%BCl%20azakl%C4%B1.pdf,

02.05.2013.

Aslantürk, Fatih; (2010),Kalkınma ve Ġstihdam: http://www.belgeler.com/blg/7bz/kalkinma-ve-

stihdam, 25.04.2013.

27

ġen, GülĢen; (2008), AB ve Türkiye‟de Kayıt DıĢı Ġstihdam Ve Etkileri,Yüksek Lisans Tezi,

http://www.belgeler.com/blg/1au0/ab-ve-trkiye-de-kayitdii-istihdam-ve-etkileri-informal-employment-

and-it-s-effects-in-eu-and-in-turkey , 29.04.2013.

Karan, Kamil Gökhan; (2006), Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdam ve Doğurduğu Vergi Kaybı, Yüksek Lisans Tezi,

http://www.belgeler.com/blg/15ny/trkiye-de-kayitdii-istihdam-ve-dourduu-vergi-kaybi-informal-

employment-and-its-tax-loss-in-turkey, 28.04.2013.

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45