HISTORIAURRETIK

ERDI ARORA

DUELA 1.000.000 URTE

GIZAKIA AGERTU ZEN

IDAZKERA ASMATU ZEN

HISTORIAURREA• Gizakia agertu zenetik, idazkera

asmatu arte.• Duela milioi bat urte inguru.• Hiru aro bereizten dira:

• Paleolitoa • Neolitoa • Metal Aroa.

PALEOLITOA• Duela milioi bat.• Ehizan, arrantzan, eta bilketan

aritzen ziren, janaria lortzeko.• Nomadak ziren.• Tributan antolatzen ziren: 30 lagun• Haitzuloetan bizi ziren.• Tresna xumeak erabiltzen zituzten;

harriz eta hezurrez egindakoak.

NEOLITOA• 7.000 urte inguru.• Landareak hazten eta animaliak hezten

hasi ziren.• Herrixkak sortu zituzten: sedentarioak

ziren.• Harri leunduko tresnak, ehunak eta

zeramikazko ontziak egiten ikasi zuten.• Lanak bereizten hasi ziren.

METAL AROA

• Duela 6.000 urte inguru.• Metalezko objektuak egiten ikasi zuten:

kobrea, brontzea eta burdina.• Hiri txikiak agertu ziren eta buruzagi bat

aukeratzen zuten.• Lan desberdinak egiten zituzten:

gerrariak, merkatariak, nekazariak …• Asmatu zituzten: gurpila, bela eta goldea.

LEHENBIZIKO ARTISTAK

• Paleolitoan, animaliak margotzen zituzten haitzuloetako paretetan edo sabaietan: labar- pinturak. Koloreak lortzeko, mineral birrintzen zituzten.

• Neolitoan, eguneroko egoerak margotzen zituzten kolore bakarra erabiliz; irudiak eskematikoak dira.

• Metal Aroan, monumentu megalitoak egiten zituzten harri handiak erabiliz.

ANTZINAROA• Duela 3.000 urte Penintsulan herri zeltak eta

iberiarrak bizi ziren.• Tributan, harresiz inguratutako herrixketan.

ZELTAK ETA IBERIARRAK

• Zeltak Iberiar goi-lautadan eta Penintsularen kostalde atlantikoan bizi ziren.

• Abeltzaintzan aritzen ziren.• Oso trebeak ziren metalezko tresnak

lantzen.

• Iberiarrak kostalde mediterraneoan bizi ziren. • Salerosketan aritzen ziren.• Dirua ere bazuten.• Bazekiten idazten eta eskultura ederrak egiten

zituzten.

TARTESO ETA HERRI KOLONIZATZAILEAK

• Tarteso erresuma zen Guadalquivir ibaiaren ibarrean.

• Lurralde horretan metal ugari zeuden: urre, zilar eta kobrea.

• Oso trebeak ziren metalezko objektuak lantzen.

• K.a. VII. Mendean, Feniziarrak etorri ziren. Merkatari handiak ziren eta koloniak sortu zituzten.

• Geroago, K.a. VI. mendean, greziarrak iritsi ziren, Kataluniako kostaldera. Zeramikak saltzen zituzten eta metalak erosten zituzten.

• Gero, K.a. III. mendean, kartagotarrak iritsi ziren Afrikatik eta Balear Uharteetan eta Penintsularen ekialdean finkatu ziren. Metalak eta ehunak salerosten zituzten.

ERROMATAR HISPANIA• K.a 218an, erromatarrak Emporionen

lehorreratu ziren, kartagotarrekin borrokatzeko eta kanporatzeko.

• K.a. 19an amaitu zen konkista. Augusto enperadoreak probintziatan banatu zuen eta probintzia bakoitzean gobernadore bat ipini zuen: Hispania.

• Beren legeak ezarri zituzten eta bere hizkuntza ofiziala latina izan zen. Euskara izan zen iraun zuen hizkuntza bakarra.

• Hasieran, jainko-jainkosak gurtzen zituzten, baina 380.urtean, kristautasuna erlijio ofiziala bihurtu zen.

• Gizartea: gizon-emakume batzuk libreak ziren (eskubideak zituzten) eta beste batzuk esklaboak ziren (ez zuten eskubiderik).

ERROMATAR ARTEA

• Eraikitzaile bikainak ziren.• Hiriak bi kale nagusiren

inguruan antolatuta zeuden: “Cardus” (iparraldetik hegoaldera zeharkatzen zuen hiria) eta “decamanus” (ekialdetik mendebaldera).

• Bi kaleen elkargunean foroa egoten zen.

• Tenpluak, anfiteatroak, antzokiak, zirkuak, termak, galtzadak, akueduktuak eta zubiak ere eraikitzen zituzten.

• Margolanez eta mosaikoz apaintzen zituzten hormak.

ERDI AROA• V. mendean bisigodoek Hispania

inbaditu zuten eta erresuma bat sortu zuten; hiriburua Toledo zen.

• VIII. Mendean musulmanek erresuma bisigodoa konkistatu zuten eta Al Andalus deitu zuten.

MUSULMANEN KONKISTA• 711. urtean musulmanek bisigodoak

garaitu zituzten eta Penintsulako lurralde asko eta Balear uharteak menderatu zituzten. Al Andalus deitu zioten eta Kordoba izan zen hiriburua.

-Hasieran, Al Andalus emirerria zen Damaskoko kalifaren mendean zegoen. - Baina, 929. urtean kaliferri bihurtu zuen Abd ar Rahman IIIak.

KRISTAU – ERRESUMEN

AURRE EGITEA

• Iparraldeko kristauek aurre egin zioten musulmanen konkistari eta Asturiasko Erresuma sortu zen. Gero, sortu ziren

Leongo Erresuma eta Gaztelako Erresuma.Pirinioetan sortu ziren Nafarroako Erresuma, Kataluniako Konderriak eta Aragoiko Erresuma.

• 1031. urtean, Al Andalus zenbait taifatan banatu zen elkarren aurka zeudelako.

• Orduan , Kristau – Erresumek mugak hegoalderantz hedatu zituzten.

• Afrikatik almohadeak eta almorabideak heldu ziren musulmanei laguntzera.

• Kataluniako konderriek eta Aragoiko Erresumak bat egin zuten eta Aragoiko Koroa sortu zen. (1137. urtean)

• Leongo Erresuma eta Gaztelakoak ere bat egin zuten eta Gaztelako Koroa sortu zen. (1230. urtean)

AL ANDALUSEN BUKAERA

Navas de Tolosako Guda

• 1212. urtean, Kristau-Erresumek bat eginda, musulmanak azpiratu zituzten Navas de Tolosako Guduan.

• Al Andalus murriztu zen eta Granadako Nazarien Erresuma geratu zen.

Alhambra

• 1492. urtean, Elisabet Gaztelakoak eta Fernando Aragoikoak, Errege – Erregina Katolikoek, Granadako Erresuma menderatu zuten.

Boabdil eta Granadako Erresuma

Bideoa: La Reconquista

GIZARTEA ETA ARTEA• Musulmanak oso toleranteak ziren. Horregatik,

musulmanak, kristauak eta juduak elkarrekin lasai bizi ziren. Kristau batzuk musulman bihurtu ziren eta muladi deitu zieten.

• Gizartea bi taldetan banatuta zegoen: pribilegiatuek (nobleak eta kleroa) ez zuten zergarik ordaindu behar eta ez-pribilegiatuak (nekazariak, merkatariak eta eskulangileak) zergak ordaindu behar zituzten.

• Bi estiloak zeuden: erromanikoa eta gotikoa.

• Erdi Aroaren hasieran eliza eta monasterio erromaniko asko eraiki zituzten kristau-erresumetan. Harrizkoak ziren. Oso horma lodiak eta leiho txikiak zituzten.

• XIII menditik aurrera jauregi eta katedral gotikoak egiten hasi ziren. Altuera handia, leihate handiak beiratez apaindutakoak...

• Arte erromanikoan eta gotikoan, margolanak eta eskulturak erabiltzen zituzten elizak eta katedralak apaintzeko.

BESTE TERMINO BATZUK• Mozárabe

Cristianos que vivían en Al-Andalus. Nombre dado a la población cristiana que tras la invasión árabe en el 711, no se convirtió al islam, conservando su lengua, leyes y religión, a cambio de pagar un tributo al Estado.

• MuladíCristianos convertidos al Islam para no tener que pagar impuestos especiales, pero también porque la profesión de la fe islámica no les llevaba a renegar de Jesús ni de la Virgen María.

• MudéjarMusulmán que se quedaba, mediante pacto, en los reinos cristianos peninsulares al ser conquistada su tierra. Tenía un estatuto especial, pagaba tributo y conservaba su religión y propiedades bajo ciertas condiciones.

• MoriscoNombre dado a los musulmanes obligados a convertirse, por propia voluntad o a la fuerza, al cristianismo, tras la toma de Granada en 1492 hasta su expulsión de España en 1610.