ERDI AROAERDI AROA

5. maila - C gela

AURKIBIDEA

1. Erdi Aroaren hasiera eta amaiera. Inbasioak: Bisigodoak eta Frankoak. OIHAN ARDANUY – KIMETZ BARRIOS

2. Musulmanak eta Al-Andalus. Mudejar artea. EIDER OYARZABAL – IKER IBAÑEZ DE GAUNA

3. Erresuma kristauak. Gurutzadak. NAMBRA AHMED – LEYRE ARIAS

4. Euskal Herria Erdi Aroan. Nafarroako erresuma. JULEN BENAGES – ERROSE AMUNARRIZ

5. Feudoak: Herriak eta hiribilduak. UXUE LOPETEGUI – BEÑAT ROMEO

6. Gizarte antolaketa. Erregeak, nobleak, kleroa eta nekazariak. NAHIA GAZTELUMENDI – DANEL ZAPIRAIN

7. Zaldunak eta Gazteluak. GALDER ANTXUSTEGI – ENEKO LAZARO

8. Gremioak eta lanbideak. Itsas untzigintza. INAXIO ECHEVESTE – ALBA ESTOMBA

9. Artea. Erromanikoa. ZAIRA MUÑOZ – ENEKO ZAPIAIN

10. Artea. Gotikoa. JOAQUIN ALONSO – ADRIANA ORTEZ – MAME FALL

11. Donejakue Bidea. INGE GALLO – EKAIN ARIETAARAUNABEÑA

12. Pertsonaia ospetsuak. JUNE MAESTRE – GORKA FERNANDEZ

1. ERDI AROA HASIERA ETA AMAIERA

Erdi Aroa Europako historiako aro bat da, Antzinaroaren ondorengoa eta Aro

Modernoaren aurrekoa. Gutxi gora behera V. mendetik XV. menderainoko tartea hartzen

du, zehazkiago abiapuntutzat 476 urtea hartu ohi da, Mendebaldeko Erromatar

Inperioaren desagerpenarekin, eta amaieratzat Konstantinoplaren erorialdia eta Ehun

Urteko Gerraren amaiera 1453an, edota Kolon Ameriketara iristea 1492 urtean. Erdi

Aroaren baitan historialariek beste azpi aro batzuk —Goi Erdi Aroa, Tarteko Erdi Aroa eta

Behe Erdi Aroa— bereizi dituzte. Erdi Aroan, aldaketa ugari gertatu ziren politika, kultura

eta ekonomia arloetan. Egungo Europako hainbat estatuk oinarriak aro honetan dauzkate,

muga politikoak garai gatazkatsu honetako leinu eta armaden garaipenen ondorioa

baitziren.

ERDI AROAREN HASIERA

1. FRANKOAK

Frankoak edo herri frankoak (latinez: Franci edo gens Francorum) mendebaldeko

germaniar tribuen konfederazio aldakorra izan zen, III. mendean Rhin ibaiaren ekialdean

kokaturik zegoena eta V. mendean Erromako Inperioko Galia osora zabaldu zena. Beren

hizkuntza antzinako behe-franko niera (nederlanderaren arbasoa) zen. VI. Mende hasieran

frankoek Bisigodoak garaitu zituzten Pirinioetatik iparraldera. Horren ondorioz,

Bisigodoek Frantzia hegoaldea utzi behar izan zuten, eta beren lurraldea Iberiar

penintsulara mugatuta gelditu zen.

Frankoen ondorengoak dira latin hizkuntza onartu zuten iparraldeko frantsesak eta

Valoniarrak, eta hizkuntza germaniarrari eutsi zioten frankoniarrak (gaur egungo

Alemaniaren mendebalean) eta nederlandarrak (fl andriarrak eta herbeheretarrak).

2. BISIGODOAK

Bisigodoak etnia bat izan

ziren, godoen bi adar

nagusietako bat. Ostrogodoek

osatzen zuten beste adar

nagusia. Migrazio garaian,

bisigodoak izan ziren Erromatar

Inperioari eraso zioten germaniar herrietako bat. Erroma arpilatu zuten lehenengoak izan

ziren. Horren ostean, Proventzan eta Iberiar penintsulan kokatu ziren. Erromatar

Inperioaren gainbeheraren ondorengo bi mende eta erdian, bisigodoek paper garrantzitsua

jokatu zuten politikan.

Bisigodoen erresuma. Erromatar Inperioa erori ondoren, iberiar penintsulan tribu

germaniar bat ezarri zen; bisigodoak. Erresuma bat sortu zuten, hiriburua Toledon zuena.

Bisigodoek hartu zuten hizkuntza latina izan zen, erromatar legeak aplikatu zituzten eta

katolizismoa onartu zuten erresumako erlijio ofizialtzat. Eliza txikiak ere eraiki zituzten;

haietan, ferrarkua erabili zuten.

3. MUSULMANEN KONKISTA

VIII. mendean beste inbasio bat gertatu zen Penintsulan: musulmanen inbasioa

Musulmanek islamera aldatutako herria osatzen zuten, eta Arabiatik abiatu ziren, inperioa

eratzeko asmoz. Inperioa Asian eta Afrikaren iparraldean hedatu zen.

711. urtean Afrikatik zetozen musulmanak Penintsulara iritsi ziren, don Rodrigo errege

bisigodoaren aurkarie laguntzeko asmoz.

Behin Penintsulan zeudela, ia lurralde osoa konkistatu zuten. Musulmanek al-andalus

deitu zioten konkistatutako lurraldeari, eta musulmanen munduko estaturik

oparoenetakoa bihurtu zen.

711. urtean, afrika iparreko musulmanek bisigodoak garaitu zituzten guadaleteko guduan.

Denbora gutxian, ia iberiar penintsula osoa eta Balear uharteak okupatu zituzten.

Musulmanek okupatutako lurraldeari al andalus izena jarri zioten eta kordoba izan zuten

hiriburu. Iparreko inguru menditsuak baino ez zuen lortu konkistari aurre egitea.

Hasieran , al andalus emirerria izan zen , hots, emir batek gobernatutako probintzia.

ERDI AROAREN AMAIERA

XI .Mendetik aurrera, kristau-erresumek hainbat lurralde musulman konkistatu zituzten.

Lurrak konkistatu ahala,bere mugak hedatuz joan ziren.

1031.Urtean, Al- andalus taifak izeneko zenbait erresuma txikitan banatu zen; beraz,

kaliferria amaitu egin zen. Taifak elkarren etsaiak ziren. Kristau-erregeak liskar horietaz

baliatu ziren,beren mugak hegoaldera zabaltzeko. Kristauen aitzinatzea geratzeko,beste

talde batzuk etorri ziren Afrikatik, eta taifak bateratu zituzten berriz.

Lehenik,almorabideak etorri ziren, eta gero, almohadeak.

Baina 1212an, Navas de Tolosako Gudua izan zen : gaztelauz, nafarrez eta aragoitarrez

osatutako armada batek tropa musulmanak garaitu zituen. Gudu horren ondoren, ia al

andalus osoa konkistatu zuten Fernando III.ak, lehen, eta Alfontso X.ak, gero. Lurralde

musulman bakarrak zirauen orduan, iberiar penintsula : Granadako Erresumak.

GRANADAKO ERRESUMAREN KONKISTA

XV. mendearen amaieran, kristau-erresumek ia iberiar penintsula osoa konkistatu

zuten. Lurralde musulman bakarrak zirauten:granadako nasri erresuma.

Nabarmentzekoak ziren nasri Erresumako eraikinen edertasuna eta kulturaren garapena.

Baina Nasri erresuma ahula zen oso, barne-istiluen ondorioz. Are gehiago: Granadako

gobernariek zerga ordaindu behar zieten Gaztelako errege-erreginei, eta gerrarik izan ez

gero, lagundu egin behar zieten zeregin horretan.

2. AL-ANDALUS ETA MUSULMANAK

AL-ANDALUS

KONKISTA

711.urtean, Afrika iparreko musulmanek bisigodoak garaitu zituzten Guadaleteko guduan.

Denbora gutxian, ia Iberia penintsula osoa eta Balear uharteak okupatu zituzten.

Musulmanek okupatutako lurraldeari Al-Andalus izena jarri zioten eta Kordoba izan zuten

hiriburu. Iparraldeko inguru menditsuak baino ez zuen lortu konkistari aurre egitea.

Hasieran, Al-Andalus emirreria izan zen, hots, emir batek gobernatutako probintzia.

Emirrak buruzagi nagusiago baten agintepean zeuden. Kordobako emirra Damaskoko

kalifaren menpe zegoen (Damasko, gaur, Siriako hiriburu da)

HIRIAK

Hiriek garrantzi handia zuten Al-Andalusen; adibidez, Kordobak eta Sevillak. Hesituta

zeuden, eta kale estuak eta irregularrak zituzten. Zati nagusiari medina esaten zitzaion, eta

bertan zeuden eraikin garrantzitsuenak; adibidez, meskita nagusia.

Hirietan, artisau eta merkatari ugari bizi ziren. Artisauak adituak ziren zeta, metalak,

larrua edo zeramika lantzen. Lantegietan lantzen zituzten produktuak, eta zoko izeneko

azoketan saltzen zituzten. Bestalde, andalustar produktuak munduko hainbat eskualdetan

saltzen ziren, eta kontrako noranzkoan, berriz, urrea eta esklaboak ekartzen zituzten.

GIZARTEA

Iberia penintsula konkistatu ondoren, musulmanek eroankor jokatu zuten kristauekin eta

juduekin, eta lehengo ohiturei eusten eta ordura arteko erlijioa praktikatzen utzi zieten.

Horregatik, asko geratu ziren Al-Andalusen, eta gutxi batzuek baina ez zuten alde egin

Penintsulako iparraldeko lurraldeetara.

BIZIMODUAK

Musulmanek zibilizazio distiratsu bat garatzen zuten. Antzinaroko Greziaren eta

Erromaren oinordea hartu zuten, eta medikuntzari , matematikari eta filosofiari buruzko

ezagutzak zabaldu zituzten Europan. Al-Andalusen gora egin zuten nekazaritza ureztatuak,

merkataritzak eta zenbait eskulangintza jarduerek, hala nola zeramikak eta kotoizko

ehunen ekoizpenak.

MUSULMANAK

BIZIMODUA

Etxeak

Etxe musulmanek zenbait gela izaten zituzten, barrualdeko patiora begira. Zenbait

patiotan, gainera, putzua edo iturria izaten zen. Familia aberatsek landetxeak zituzten,

hiriaren kanpoaldean, baratzeekin eta lorategiekin.

Janaria

Musulmanek kuxin handien gainean eserita jaten zuten. Barazkiak, arrainak eta arkumea

ongailuz eta oliba olioaz gozatuta prestatzen zituzten. Postreak ere egiten zituzten, adibidez

alfajoreak eta pestiñoak.

Otoitzaldiak

Egunean bost aldiz, musulmanek beren jarduerak eten eta otoitz egiten zuten. Gainera,

ostiraletan meskitara joaten ziren, denek batera otoitz egitera.

ERRESUMA KRISTAUAK ELKARTU EGIN ZIREN ETA IBERIAR

PENINTSULAKO LURRALDE MUSULMANAK KONKISTATU ZITUZTEN

Erdi Aroaren amaiera adierazteko, 1492. urtean erabili ohi da, besteak beste. Urte horretan

penintsulan zituzten azken lurraldeak kendu zizkieten musulmanei, eta Kristobal Kolonek

Amerika aurkitu zuen.

GRANADA HARTU ZUTENEKO

Gaztelako Isabel printzesa Aragoiko Fernando printzearekin ezkondu zen, 1469an.

Bakoitzari zegokion koroa oinordetzan hartu zuenean, penintsula ia osoa haien mende

geratu zen. Horri lotuta, Isabelek eta Fernandok, Errege-erregina Katolikoak deritzenek,

Granada konkistatzea erabaki zuten; Granada zen penintsulan gelditzen zen azken

gotorleku musulmana. Hamar urtez kristauei eutsi arren, Granada Gaztelaren mende

geratu zen 1492. urtearen hasieran. Zenbait urte geroago, Fernando Katolikoaren armadak

Nafarroa konkistatu zuen eta, hala, Nafarroa Gaztelako Koroaren barruan sartu zuten.

MUDEJAR ARTEA

Mudejarrak errekonkista ostean Iberiar penintsulan geratu ziren musulmanak ziren, baina

kristautasunera bihurtu gabe. Arte mudejarra hemen geratutako musulmanek sortu zuten.

Arte mudejarrak eraikin kristauetan arte arabiarren elementu eta materialak erabiltzen

zituzten: ferra arkua, adreiluak, azulejoak...

3. ERRESUMA KRISTAUAK ETA GURUTZADAK

1. ERRESUMA KRISTAUAK

Penintsulako iparraldean bizi ziren lagunak, VII. Eta IX. Mendeetan, errekonkistatzen hasi

ziren Alandalus-ek zituen lurraldeak.

Garai honetako nobleen eta erregeen helburu nagusia bakarra zen: Musulmanei lurrak

kentzea eta nekazari kristauak ezartzea.

Kristau-erresumak ia zortzi mendetan borrokatu ziren musulmanen krontra horien

lurraldea konkistatzeko. Hori dela eta, garai horri Errekonkista deritzo.

Konkistatutako lurrekin erresumak eta konterriak sortu ziren: Leoneko erresuma,

Nafarroako erresuma, Gaztelako konterria, Aragoako konterriak eta Kataluniako

konterriak.

Erresuma hauetan bizitza oso gogorra zen nekazaritza pobrea zelako eta komentzioa

eskasa.

Garai horretan gudak ugariak ziren. Gehiengoa nekazaritzatik bizi zen eta hirietakoak gutxi

ziren eta gainera pobreak.

Kordobako kaliferria desegin ondoren ere, Al Andalusek batasun politikoari etsi zion,

tarteka, erresuma kristauen hedapena eragozteko xedeaz Afrika iparraldetik penintsulara

iritsitako hainbat herri musulmani esker; hala nola, almorabideei eta almohadeei esker.

Hala ere, musulmanek ezin izan zuten kristauen hedapena geldiarazi, eta, azkenean,

erresuma bakarrera mugatu zen Al Andalus, Granadako erresumara.

XI. mendean amaieran, Nafarroako eta Gaztelako erregeek hiribilduak fundatu zituzten

euskal lurraldeetan, erregearen lurraldea finkatzeko. Araba, Bizkaia (XI. Mendetik aurrera,

Harokoen agintepeko jaurerria) eta Gipuzkoa Nafarroaren eta Gaztelaren eraginpean egon

ziren, txandaka, harik eta, azkenean, 1200. urtean, Gaztelako Koroaren mende geratu ziren

arte

Lurralde horiek beren autonomiari eutsi zioten eta, geroago, foru pribilegioak aitortu

zizkieten.

2. GURUTZADAK

Lehenengo Gurutzada XI. eta XIII. mendeetan zehar Ekialde Hurbila asaldatu zuten

kanpaina militarrek, erromesaldi armatuek eta hedapen kolonialak osaturiko Gurutzadak

izeneko mugimenduaren lehendabizikoa izan zen.

Alexis I.a Komneno bizantziar enperadoreak seliuzidar turkiarren aurkako borrokan

Urbano II.a aita sainduari laguntza eskatu zionean, honek 1095ean Mendebaldeko

Europako erresuma kristau guztiei Lur Santua konkistatzea eskatu zien. Petri Ermitauak

lehendabiziko saiakera egin bazuen ere, Germaniako Erromatar Inperio Santuko eta

Frantziako nobleziak zuzenduriko armada bat antolatu eta armada honek aurrera egin

ahala, Europan nolabaiteko migrazio masiboa sortu zen ekialderantz. Gurutzatuek Rüm

sultanerrian sartu eta hegoalderantz jo zuten, hiri asko konkistatu eta, Fatimitar

kalifaldiaren lurraldeetan sartu ondoren, 1099an Jerusalem konkistatu zuten.

4. EUSKAL HERRIA ERDI AROAN:

NAFARROAKO ERRESUMA

ERROMATAR INPERIOAREN GAINBEHERA ETA HERRI BARBAROEN

INBASIOAK

Herri "barbaroen" inbasioak V. eta VI. mendeen artean izan ziren Euskal Herrian,

Erromatar Inperioaren gainbeherarekin batera.

Sueboak Iberiar penintsulako ipar-mendebalean finkatu ziren, eta bisigodoak ekialdean,

Pirinioetako bi aldeetan. Baina frankoek bisigodoak Galiatik kanporatu zituzten, eta

bisigodoak penintsulako alde gehienetara zabaldu ziren.

Bisigodoek sueboak menperatu zituztenean, VIII. mendea baino lehenago, Iberiar

penintsulan kristau erresuma zegoen, bisigodoez gobernatua eta Euskal Herria franko eta

bisigodoen artean geratu zen. Une hartan, gar egungo Euskal Herriko lurraldean baskoiak

ziren nagusi.

MUSULMANEN OKUPAZIOA

VIII. mendean (711ean) musulmanak Gibraltartik Iberiar penintsulara sartu ziren. Ia

penintsula osoa hartu zuten, eta bisigodo nobleak menpean geratu edo Asturias aldean

ezkutatzera behartu zituzten. Musulmanak ez ziren kokatu gaur egungo Euskal Herriko

lurralde gehienetan, hainbat arrazoiengatik: ez zen haientzat erakargarria, menditsua zen,

eta haientzat klima desegokia zeukan, oso hezea zelako. Hala ere, musulmanek euskal

lurraldearen hegoaldea konkistatu zuten, haientzat lurralde mota egokia eta kontrolatzeko

erosoagoa zelako. Nafarroako Ebro erriberatik musulman haiek Iruñera eta Arabara

hainbat espedizio egin zituzten, horko lurren aberastasunak bereganatzeko asmoarekin.

Musulmanek XI. mendean utzi zuten euskal lurraldea (eta XV.ean Iberiar penintsula osoa,

Errege-erregina Katolikoak (Fernando eta Elisabet) penintsulaz jabetu baitziren).

ORREAGAKO GUDUA

778ko abuztuaren 15ean izandako gudu ospetsua da, Nafarroako Pirinioetako Orreaga

udalerriko lursailetan dagoen Ibañetako mendatearen haitzartean gertatua. Han, baskoien

erasoaren ondorioz, Karlomagnoren gudarosteko atzegoardiak sekulako porrota jasan

zuen. Euskaldunek Errolan —Bretainiako Markako prefeta eta Carolus Handia edo

Karlomagnoren iloba— garaitu eta hil zuten. Mendeen joanean, gertakari haren inguruko

ezin konta ahal kontakizun, kondaira, bertso eta abesti sortu dira, denetan ospetsuena

Errolanen kantua.

IRUÑEKO ERRESUMAREN SORRERA

IX. mendean, Aritza familiak erregetza ezartzea lortu zuen Iruñea inguruan, Tutera eta

Zaragoza arteko Ebro ibarra kontrolatzen zuen Banu Qasi familia musulman boteretsuaren

laguntzari esker. Leireko monasterioa izan zen Iruñeko Erresuma berriaren gune politikoa.

Harreman onak izaten jarraitu zuten musulmanekin.

NAFARROAKO ERRESUMA

Europako Erdi Aroan IX eta XVII. mendeen artean Euskal Herriko egitura politiko

independentea izan zen . Hasierako garaian Iruñeko Erresuma izena hartu zuen, hiri

hartatik hasi baitzen hedatzen.

Erresumaren hedadura XII. mendetik gutxituz joan zen, batetik Gaztelako Erresumak

Nafarroa Garaia inbaditu zuenean, eta bestetik Piriniotik iparraldera geratu ziren

lurraldeak Frantziako koroarekin batu zirenean. Hedadurarik handiena Antso III.a errege

zela lortu zuen, egungo Euskal Herriko lurralde guztiak batzeaz gain, mendebalderantz eta

Ebro ibaitik hegoalderantz zabalduta.

Nafarroako klanak elkartu egin ziren 824 urtean, Eneko Aritza izendatu zuten errege;

horixe izan zen Nafarroako lehen erregea. Nafarroako erregeek arabiarren kontra egin

behar izan zuten borroka, euren lurraldeak mantentzeko. Antso handiarekin erresuma

asko hedatu zen, Aragoitik Leoneraino eta Lapurditik Gaztelaraino euskal probintziak

barne. Hil zenean, 1035 urtean, erresuma zatitu egin zen eta gainerako erregeak Nafarroa

konkistatzen saiatu ziren. 1284.urtean, Nafarroako erresuma Frantziaren menpe gelditu

zen, baina 1328 . urtean banandu egin ziren. Azkenean, Nafarroako erresuma desagertu

egin zen 1512. urtean, errege-erregina katolikoek konkistatu zutenean, Gaztela eta

Aragoiko koroaren menpe gelditu zenean.

NAFARROAREN KONKISTA

Nafarroako Erresumaren konkistaren hasiera 1512an hasi zen, hau da,

Gaztelako Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatzea agindu zuenean. 1512ko uztailetik

irailera bitartean, Albako dukeak Nafarroa konkistatu zuen. Urritik abendura bitartean,

Nafarroako erresuma berreskuratzeko lehenengo ahalegina egin zen, baina porrot egin

zuen. Nafarroako tronuan berriz ere legezko errege-erreginak jartzeko beste ahalegin

batzuk egin zituzten 1516ko martxoan eta 1521eko maiatzetik ekainera, baina haiek ere

porrot egin zuten. Iritzirik zabalduenaren arabera, armek beharturik beretu zuen Gaztelak

Nafarroa, batere sinesgarriak ez ziren arrazoi juridikoak erabiliz eta Julio II. aita santuaren

bulda edo agiri eztabaidagarriak baliatuta. Nafarroako Erresumak Nafarroa Beherean

jarraitu zuen 1620ra arte.

MENDEBALDEKO HIRU PROBINTZIAK GAZTELAKO ERRESUMAN

V. eta VIII. mendeen artean baskoien erresuma sortu zen. Gero, zatiketa bat sortu zen haien artean:

batzuk Frantziara lotu ziren eta beste batzuek Iruñeko erresuma sortu zuten. 1200an Euskal Herriko

mendebaldeko hiru probintziak (Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa) Nafarroako Erresumari kendu

zizkion Gaztelako Erresumak. Probintzia horien leialtasuna bereganatzearren, Gaztelako errege-

erreginek lege berezi batzuk eman zizkieten: foruak. Urte askoan foruak ahoz aho transmititu ziren,

harik eta XIII. eta XIV. mendeetan idatziz jaso zituzten arte.

HIRIBILDUEN FUNDAZIOA

Hiribilduak XII. mendetik aurrera sortzen hasi ziren, faktore batzuei esker: Ekonomiaren

susperraldia, Barne eta kanpo merkataritzaren bizkortzea eta Done Jakue bidea indartzea.

Errege-erreginek fundatzen zituzten hiribilduak hiri gutunaren bidez, hau da, komunitate bati herri

bat sortzeko baimena ematen zion dokumentu baten bidez.

AHAIDE NAGUSIEN ARTEKO GERRAK

Ahaide Nagusiak dorre edo jauregietan agindu zuten etxeko-jauntxoen edo etxekoandreen alde edo

aurka borrokatzen zuten pertsonak ziren. Bereziki, Gipuzkoa, Nafarroa eta Araban izan ziren

banderizo gehien.

5. FEUDALISMOA

Loira eta Mosaren arteko lurraldeetan kokatu ohi dute historialariek feudalismoaren

sorrera. Frantziatik hasita, Italia, Espainia, Lurralde eslaviarrek, Sizilia, Ingalaterra,

Eskozia eta Irlandara zabaldu zen feudalismoaren sistema.

Feudalismoa Erdi Aroko Europako sistema politiko, ekonomiko eta soziala izan zen, IX-

XV. mendeen artean iraun zuena. Erreinuak konderri eta jaurerri txikiagoetan banatuta

zeuden, non jauntxoek eta beraien basailuek, babesa ematen zieten. Basailuek, trukean,

zergak eta tributuak ordaindu behar izaten zituzten, jaunaren lurrak erabiltzeagatik.

Jauntxo feudal haiek nobleak edota Elizako kide ziren, eta erregearekin menpekotasun

erlazio bat zuten, handiagoa edo txikiagoa izan zitekeena.

Feudalismoaren jatorria Erromatar Inperioaren gainbeheraren ondoko herri barbaro

inbasioetan, nekazaritzaren nagusitasunean, garaiko teozentrismoaren eta gizartearen

kontzeptu piramidalean datza.

Europan Karlomagnoren inperioa amaitu ondoren sortu zen feudalismoa (hau da,

frankoen erreinuan, IX. mendean), feudoak eratu eta aitoren semeen eta mendekoen

arteko harremanak finkatu zirenean. Frantziatik Italiako iparraldera, Espainiara,

Alemaniara eta eslaviar lurraldeetara zabaldu zen; 1066an Ingalaterrara, Italiako

hegoaldera eta Siziliara iritsi zen. Erregeak lur guztien jabeak ziren, eta zaldunei ematen

zizkieten haien mendekoek erabil eta lan zitzaten. Beren lurrak eta elizarenak banatu

zituzten era horretan.

Feudalismoa batez ere IX. mendean zabaldu zen ekonomia sistema eta lurraren jabetza

izateko modu berezia izan zen. Sortu zenean, lurraren jabetza bizitza osorako izaten zen,

baina geroago lurra herentziaz hartzen zuten aitoren semeek. Era horretan erregearen

ahalmenak behera egin zuen, eta nobleen familiak aberastu ziren. Eliza ere modu berean

zegoen eratua: zaldunek aukeratzen zituzten apezpikuak eta abadeak, eta haiek,

ordainetan, zerbitzuak eskaintzen zizkieten nobleei. Legearen alorrean, feudalismoak

bertako agintarien gorteen ordez, jaun baten mendekoez osatutako gorteak ezarri zituen.

Estatu zentralistak sendotzeak, hirien indar ekonomikoak, burgesiak eta merkataritzaren

gorakadak feudalismoaren amaiera ekarri zuten; XIII. mendean hasi zen desegiten, baina

artean zenbait mendez egin zuen aurrera, erabat desagertu arte. Munduko beste

lurraldeetan ere izan ziren antzeko ezaugarriak zituzten sistemak, Japonian adibidez. XIV.

mendearen bukaerarako feudalismoak Europako gizartean indarrik ez bazuen ere, gizarte

guztietan utzi zituen arrastoak (zergak biltzea, jaunen eta zerbitzarien arteko betebehar

eta eskubideak...) erakunde sortu berrietan.

ERDI AROKO HIRIAK

Hirietako biztanle gehienek ere nekazaritzan eta abeltzaintzan egiten zuten lan. Hala ere

hirietan landa eremuetan baino askoz eskulangile eta merkatari gehiago zegoen, eta

inguruko herritako nekazariak bertara joaten ziren produktuak saltzea. Merkataritzaren

garapenarekin batera, hiriek garrantzia berreskuratu zuten XII. Mendetik aurrera.

MONASTERIOAK: Monasterioak eta parrokiak egon

zitezkeen, baina elizarik garrantzitsuenak katedralak ziren,

eta haien mende zeuden hiriko eta inguruko herrietako elizak.

GAZTELUAK: gaztelua hiriko lekurik garaienean zegoen.

Erregea edo aren ordezkari bizi zen han.

AZOKAK: Plazetan, merkatariek beren salmenta postuak

jartzen zituzten, eta azokak antolatzen.

ESKULANGILEAK ETA MERKATARIAK: Eakulangileak eta

Merkatariak auzoka ibiltzen ziren, lanbidearen arabera.

KALEAK: Etxeak inolako plangintzarik gabe egiten ziren eta,

horren ondorioz, kaleak estuak eta bihurriak ziren.

HARRESIAK:Hiriak harresiz eta, batzuetan, pezoi batez

zeuden inguratuta, balizko erasoetatik babesteko

HIRIBILDUAK

Hiribildua errege-erregina edo jauntxo baten pribilegioz sortutako giza-finkamendua da.

Gehienetan hiri-gutun bidez sortu ziren, Behe Erdi Aroan. Helburua tokiko nobleziari

boterea murriztea zen, egonkortasuna bultzatu eta garapen ekonomikoa bermatzeko.

Jatorria

Erdi Aroan, herri bakoitza zenbait nekazaritza-ustiapenaz (latinez vicus edo locus) osatuta

zegoen.

Hiribilduak herriak ez bezala zenbait pribilegio edo foru zituen. Adibidez, bere alkatea arlo

zibil eta kriminaletan epailea zen. Barnean gotorlekua zeukaten; harresiak ere eraikitzen

zituzten. Normalean, haien inguruko lurraldearengan eskumena zeukaten.

Hiribildu izena izateko Errege edo Jauntxo batek pribilegioak eman behar zituen

Hiribildu-Kartaren bidez. Karta hau emateko arrazoiak ezberdinak ziren: estrategikoak,

ekonomikoak, politikoak... Titulua ematerakoan landako jendea hiribilduetara erakartzea

bilatzen zen eskuarki.

Hondarribia 1203 urtean sortutako hiribildua da.

6. GIZARTE ANTOLAKETA

ERDI AROKO GIZARTEA:

Gizarte antolaketa gizarte talde desberdineta banatuta zegoen. Horien artean

pribilegiatuak eta ez-pribilegiatuak zeuden.

Pribieligiatuak: gutxiengoa ziren, eta erregeak, nobleak eta kleroak osatzen zuten talde

hori.

Erregea, noblea eta zaldunak gerran aritzen ziren, eta elizgizonak erlijio bizitzari emanda

bizi ziren. Ez zuten zergarik ordaintzen eta lur-jabe handienak ziren.

Ez-pribilegiatuak: gehiengoa ziren eta, batez ere, nekazariz osatuta zegoen talde hori.

Nekazariak, merkatariak eta eskulangileak ez-pribilegiatuak ziren. Gizarte talde hauek

pribilegiatuei zergak ordaintzera behartuta zeuden denak.

ERREGEA

Erresuma kristauetan, nekazaritza eta artzaintza ziren

jarduera nagusiak, baina eskulangile txikiak ere

baziren. Nobleak eta kleroak lur guztien jabe izan

zitezkeen. Erregeak ematen zizkien ondasun horiek

-feudoak-, haietako jaun izan zitezkeen.

KLEROAK monasterioetan eta elizetan bizi

ziren.Ototz egiten zuten, eta kultura lanak ere

bai, hala nola liburuak kopiatu, idatzi eta

itzuli.

NEKAZARIEK beren lurrak lantzen zituzten, etxe baten, lurren eta babesaren truke.

NOBLEAK eta ZALDUNAK gazteluetan bizi ziren. Elkarrekin, beste noble batzuen aurka

borrokatzen ziren edo erregea defendatzen zuten, hala behar balitz.

GIZARTEA

Krista-erresumetako gizartea hiru talde edo estamentuetan banatzen zen: noblezia, kleroa

eta nekazariak.

· Noblezia zaldunek osatzen zuten; zeldunak erregearen basailu ziren, hots, haren

mendekoak. Gazteluetan bizi ziren eta gerra zuten jarduera nagusi.

· Kleroak apezpiku, abade, apaiz, monje eta mojek osatzen zuten. Monasterioetan bizi ziren

eta kultura eta otoitz egitea ziren haien egitekoa.

· Nekazariak herrixketan bizi ziren, eta lurra lantzen zuten. Gehienak jopuak ziren, hots,

noble edo abade baten mendekoak, eta eskubide gabekoak.

7. GAZTELUAK ETA ZALDUNAK

ERDI AROKO GAZTELUAK :

Nobleen eta zaldunen ekintza nagusia guda zen. Txikitatik, nobleen eta zaldunen semeek

ehizan, zaldi gainean ibiltzen eta borrokatzen ikasten zuten. Hamabi urterekin ezkutari

izendatzen zuten eta armak erabiltzen ikasten zuten. Hemezortzi urterekin zaldunak

izendatzen zituzten. Zaldunen eta nobleen alabek ikasi behar zuten gerlarien emazteak

izateko. Hauek senarrari adorea emateaz gain seme-alabak hezi eta gaztelua zaindu behar

zuten. Nobleen asialdiko jolasak ehiza eta torneoak ziren. Musikariek eta akrobatek,

gazteluko biztanleak alaitu egiten zituzten. Trobatzaileek eta koblakariek zaldunen jestak

kantatzen zituzten.

ARMADEK BORROKARAKO ERABILTZEN ZITUZTEN ARMAK

Arietea

Erdi Aroan armadek arietea erabiltzen zuten etsaien gotolekuetan pitzadurak egiteko.

Ariete batzuk zuhaitz enborrrekin egiten zituzten . Beste batzuk gurpildun plataformetan

eraikita zeuden eta estalpea izaten zuten, soldaduek harresiaren goiko aldetik botatzen

zituzten gezietatik babesteko.

Belezta

Belezta batekin botata azkonak 200 metrora kokatutako pertsona bat hil zezakeen,

Armadura ere erraz zeharka zezakeen. Baleztari trebe batek minututan 12 azkon bota

zitzakeen. Dorre moduan erabiltzen ziren harresietan gora igotzeko.

Katapulta

Katapulta gerran erabiltzen zen eta gazteluaren hormen kontra edo gazteluaren

barnealdera harriak botatzeko erabiltzen zen.

ZALDUNAK

Zaldun, zentzu zorrotzean, zaldiz ibiltzen dena da, baina, normalean Erdi Aroan zaldiz

Borrokatzen zutenak ziren.

Antzinako Grezia eta Erromako garaietatik, zalduna izateak entzute handia esan nahi zuen,

zaldi bat mantentzea garestia zelako. Erdi Aroan, hauek zalduneria osatzen zuten, bere

jokabide kodea zuen erakunde militar feudala. Artur erregearen kondairak Europa osotik

zabaldu zuen jokabide hori baina feudalismoaren desagerpenarekin batera erakundea ere

pixkanaka-pixkanaka itzali zen.

8. GREMIOAK ETA LANBIDEAK

Arlo honi dagokionean, burdingintza, ontzigintza eta artisau jarduerak aipa

daitezke.

Burdingintza, batez ere, burdinoletan egiten zen. Hasieran, mendietan kokaturik zeuden

burdinolak, baina XIV. mendetik aurrera haranetan eraikitzen hasi ziren. Erdi Aroaren

bukaeran hirurehun burdinola baino gehiago

zeuden euskal lurraldeetan, horietako asko

ahaide nagusienak. Nekazaritzako tresnak,

arrantzarako arpoiak, ontzigintzarako tresnak,

etab. egiten zituzten. Armagintzak ere garrantzi

handia izan zuen. Burdina, Gaztelako

artilearekin batera, Europa iparraldera

esportatzen zuten nagusiki.

Bestelako artisau-jarduerak batez ere

hiriguneetan egiten ziren. Batzuk metalen

lanketarekin lotuta zeuden (errementariak,

sarrailagileak, eztainugileak, zilarginak, labangileak, armagileak…); beste batzuk ehunekin

eta jantziekin (ilaginak, ehuleak, brodatzaileak, jostunak, zapatariak, sokagileak,

uhalgileak…); edo larruarekin (zamarginak, tindatzaileak, poltsagileak,

pergaminogileak…); eraikuntzarekin zein etxeko tresnekin (arotzak, harginak, tornulariak,

pitxargileak…); etab. Artisau talde bakoitza gremio banatan antolatu ohi zen. Gisa hartako

lanbideak hirietan zeuden. Lanbide horiek zeuden kaleek lanbideen izenak

hartzen zituzten. Iruñean adibidez, izen hauek zituzten hiribilduko kaleek: Correría,

Cuchillería, Carpintería, Zapatería, Herrería, etab. Eta gauza bera gertatzen zen beste

hainbat hiritan ere (Gasteizko Correría, Cuchillería, etab).

Merkataritza: Merkataritza jarduera oso garrantzitsua izan zen Erdi Aroaren amaieran.

Merkatariak hirietan bizi ziren eta produktuak plazetan trukatzen zituzten.

Merkataritzak oparotasuna ekarri zuen hiri batzuetara. Hori dela eta, eraikin handiago eta

ikusgarriagoak eraiki ziren, hala hola jauregiak, katedralak eta unibertsitateak. Azken

horiek ikaskuntza-zentroak ziren eta entzute handia ematen zieten horiei.

Erdi Aro osoan nekazaritza eta abelazkuntza izan ziren euskal lurraldeetako,

Europako eta munduko ekonomiaren funtsa. Lurreko lanek biztanleriaren gehiengo zabala

enplegatzen zuten, eta lurra zen aberastasun-iturri nagusia. Edonola ere, Goiz Erdi Aroan

ez bezala, Berant Erdi Aroan hiriek eta hari lotutako merkatari- eta artisau- jarduerek

loraldia bizi izan zuten. Hortaz, 1400. urte aldera, ekonomiaren barruan lehen sektorea

zen nagusi, baina haren aldamenean artisautza eta merkataritza arloko jarduera

aipagarriak garatu ziren.

Abelazkuntza arloan, behiak, ardiak,

ahuntzak eta txerriak ziren abere

ugarienak eremu kristauan. Musulmanean

horiek berak, salbu txerria. Tokien arabera

batzuk edo besteak ziren ugariago, baina

leku guztietan nahiko ugari ziren abere

horiek. Horien atzetik zaldiak eta astoak

zeuden, baina askoz urriago. Animalia

txikiagoen artean ahateak, antzarak eta

oiloak ere hazten ziren.

Ganadu handiaren parte bat, herrietatik

hurbil samarreko larreak aprobetxatu

ostean, inguru garaiagoetara aldatzen zuten uda partean. Litekeena da Euskal

lurraldeetako biztanleriaren parte bat artzain- edo abeltzain-jardueretan espezializatuta

egotea, eta urte-sasoien arabera bizitza erdi-nomada egitea, animalientzako larre eta janari

bila toki batetik bestera, lurralde atlantikotik mediterraneora. Abeltzaintzak eskura jarri

zituen, besteak beste, haragia, gantza eta esnea, baina jaki horiez gain hainbat

lehengaitarako iturri ere bazen: artilea, larrua edo adarra, baliagarriak guztiak ehunak

eta funtsezko beste artikulu batzuk egiteko. Gainera, idi eta zaldien bidez bazuten indarra

lurra goldatzeko, gurdiak garraiatzeko edota toki batetik bestera mugitzeko.

Berant Erdi Aroan, hiriak eta artisautzak goraldi bat izan zuten, eta artisauen lana arautzen

hasi ziren. Lanbide berean ziharduten pertsonek beren interesen alde egiteko

elkarteak, gremioak, antolatu zituzten.

Gremio ezagunenak honako hauek ziren:

errementariak, olagizonak, ehuleak, larrugileak,

tindatzaileak, etxegileak, ontzigileak, armagileak,

teilagileak, eta, Flandrian eta Italian nagusi

zirenak, oihalgintzarekin lotutakoak. Esate

baterako, Parisen, XIII. mendearen bukaeran, 130

gremio inguru zeuden araututa.

Gremioen araudietan gauza asko zehazten ziren (langile motak, lan egiteko era,

salneurriak…). Artisautza-sistema hark Industria Iraultzaren garaira arte, XVIII. mendera

arte, iraun zuen. Gremioetan hiru langile mota bereizten zituzten:

-Maisua. Lanabesen eta lantegiaren jabea.

-Ofiziala. Soldata baten truke lan egiten zuena. Urte askoan lanean aritu eta maisulana

egiten bazuen, maisu bihur zitekeen, lantegia edo denda zabaltzeko nahiko diru izanez

gero, behintzat.

-Ikaslea. Oso gazterik lantegian hasitakoa. Bost edo sei urtez ikasten aritu behar izaten

zuen. Gehienetan, maisuaren etxean bizi zen, lanaren truke mantenua doan zuela.

Batzuetan gurasoek ordaindu ere egiten zioten maisuari, semeari ofizioa irakasteagatik.

ITSAS UNTZIGINTZA

Gipuzkoan eta Bizkaian, orobat Lapurdin, izugarri hasi zen beste jarduera bat ontzigintza

izan zen. Loraldi hori arrantzaren eta balea-ehizaren parean garatu zen, batez ere XIII.

mendetik aurrera. Euskal itsasontziak gerrarako, arrantzarako zein garraiorako erabiltzen

ziren, hainbat diseinu berezitu egonik. Ontziolarik handienak Bilbon zeuden, baina

ontziola txikiagoak euskal kostalde osoan aurki zitezkeen, Bizkaitik Lapurdiraino.

Pinuzko masta zuen erdian, eta handik zintzilikatzen zen bela karratu handi bat; kolore

bizi eta irudi arraroz betetako oihaltzar bat.

Balearen arrantza

XIII. mendetik egiten zen balearen arrantzak euskal kostaldeko bizilagunengan izan zuen

eraginak. Bajurako arrantzaz gain, baleak indar handia izan zuen euskaldunen artean diru

iturri garrantzitsua bai zen kostaldeko gizon emakumeentzat. Arrantzaleak Terranova

ingurura joaten ziren balea harrapatzera eta denboraldi luzeak etxetik kanpo pasatzen

zituzten. XVI. mendeko loratze garaiaren ostean, "Utrecht-ko Ituna" sinatu zen (1717) eta

balearen gainbehera iritsi zen euskal kostaldera.

NOLA AUKERATU BURUZAGIA:

Ontzikoek, botoz aukeratzen zuten buruzagia, eta ez aurreko buruzagiaren familiakoa. Nor

bere buruaren errege zirela zioten, eta gogozkoen zitzaiena hautatzen zuten nagusitzarako.

Baina behin hautatuz gero, buruzagi berriari obeditzea zin egiten zuten eta zintzo

jarraitzen zioten. Dena den, agintariak bere lanean gaitasunik eza erakusten bazuen,

menpekoek utzi egiten zuten eta beste nagusi berri bat aukeratu.

Buruzagia hiltzen zenean, ontzia hartzen zuten hilobitzat. Izan ere, ba al zegoen ura baino

hilobi egokiagorik? Hainbat ibilaldi eta borroka egindako skeid a hilkutxa bihurtzen zen

orduan. Erdian zurezko txabola altxatu ondoren, hantxe uzten zuten buruzagiaren gorpua.

Gero, ontzi eta guzti hondartzan lur ematen zioten itsas ondoan; uda partean hain urrutira

joan eta negurako urre, esklabo nahiz janariz beteta etortzeko bide zen itsasoaren

magalean.

BIKNGOEN NABIGAZIOA:

Bikingoek, arazo handiak zituzten

Atlantikoan nabigatzeko. Itsasoko ekaitzen

beldurra zegoen batetik, eta noranahi

joateko ere haizeak ondo aprobetxatu

behar ziren. Udaldian, ekialdeko haizeek

bultza eta Islandia eta Groenlandiaraino

heldu ziren.

IPAR-ORRATZAREN SORRERA:

Baina bikingoen garaiaz gero, itsasoko nabigazioari berebiziko bultzada emango zion

asmakizuna erabiltzen has¡ ziren: ipar-orratza. Ordu arte itsasoan, intuizioz zebiltzan

batetik bestera, kostak ikusiz, gogoratuz eta sumatuz. X. mendean ordea, ipar-orratzari

esker orientazioaren arazoa konpondua zuten.

Berez ipar-orratza, Kristoren garai inguruan txinatarrek asmatua zuten. Hala ere, X.

mendera arte ez zen Europan azaldu. Hasieran, urez betetako katilu batean, lasto baten

barruan flotatuz ipintzen zuten orratz magnetikoa. Geroago, XII. mendearen hasieran,

orratz magnetikoa ardatz batean biratzen zen eta horrela joan zen hobetuz orientaziorako

ezinbesteko tresna bihurtu zen ipar-orratza. Izan ere orratz horrek, sorginkeriaz edo,

Lurraren ipar poloari begiratzen bai zion beti.

9. ARTE ERROMANIKOA:

X.,XI .eta XII. mendeetan zehar erromaniko izeneko arte estiloa garatu zen, Mendebaldeko

Europan. mende horien artean zenbait eliza eta monasterio eraiki ziren.

Arte erromanikoa Donejakue Bidearen bitartez iritsi zen Iberiar penintsulara. XI. mendeaz

geroztik, Europa guztiko erromesak iritsi ziren bide horretatik, Santiago Konpostelakoan

Done Jakue apostoluaren hilobia ikustera, eta handik sartu zen estilo erromanikoa.

Honako hauek dira estilo horren ezaugarriak:

● Leihoak oso txikiak dira; hori dela eta eliza erromanikoak oso ilunak dira.

● Barruko hormak apainduta daude, Liburu Santuari buruzko pinturekin.

● Elizaren atzealdeari abside deitzen zaio.

● Eliza erromanikoak ez dira oso altuak.

● Horma lodiak dituzte.

● Fatxada nagusian, portada dute. Portadak eskulturekin daude apainduta.

● Puntu erdiko arkuak erabiltzen zituzten, hau da, zirkunferentzierdi formakoak

● Aurrealdeak, ateak zein zutabeak eskulturekin apaintzen zituzten.

● Hormetan margolanak egiten ziren, eta horietan, gai erligiotsuak lantzen zituzten

eta Bibliako irakaspenen berri ematen. Azken hori oso zen erabilgarria, Erdi Aroan

oso jende gutxik baitzekien irakurtzen eta idazten.

Euskal Herrian gaur arte iraun dute, besteak beste, honako eliza erromaniko hauek:

Armetiako sanprudentzio basilika eta Estibalizko Andre Mariaren santutegia (Araba).

10. ARTE GOTIKOA

NOLA SORTU ZEN

Arte gotikoa Mendebaldeko Europan Erdi Aroko azkenengo urteetan garatu zen estilo

bat izan zen; XII. mende erdialdetik Errenazimentua agertu zen arte (XVI. mendea

Italian), eta XVI. mendea nahiko aurreratuta gotikoak denbora gehiago iraun zuen zenbait

tokitan. Periodo artistiko zabal zabala da Frantzia iparraldean jaio eta Mendebalde guztitik

hedatu zena. Herrialde eta eskualdeen arabera momentu kronologiko ezberdinetan

garatuko da, garapen honetan desberdintasun sakonak eskainiz: garbiagoa Frantzian

(Paris eta Provenzako desberdintasunak kontuan hartuta), horizontalagoa eta tradizio

klasikoari hurbilagoa Italian, eta ezaugarri lokal bereziekin Flandesen, Alemanian,

Ingalaterran eta Espainian.

Testuingurua eta pentsaera

Estilo honen agerpenaren testuinguruari erreparatuz, arte honek dituen konplexutasunez

jabetzen gara, hau da, garaian gertatzen ari ziren aldaketek eragin zuzena izan zuten arte

era hau sortu eta garatzeko unean. Erdi Aroko gizarteak behin eta berriro bizi zituen

aldaketa sakonak, hein batean, pentsaeraren garapenarekin, aldaketa hauen erakusle

nagusia, gobernu sistemaren aldaketa izan zen, sistema feudala bere azkenetan zegoen

burgesiaren berpizkundearen ondorioz.

LOGIAK ETA GREMIOAK

Estrasburgoko katedrala

Jada ikusi dugun moduan, gizartea zeharo aldatu den garaia da, hiriek garrantzi handia

izango dute eta bertan bi sektorek hartuko dute garrantzia, artisauenak eta merkatarienak.

Artisauak, zura, burdina, harria … eta bestelako materialekin lan egiten zuten pertsonak

ziren, erromaniko garaian, elizetan bertan egiten zuten lan, baina hirien hazkundearekin

batera, trebetasun handiagoa garatu ahalko dute, lantegi eta tailerrak edukiko dituzte lan

egiteko. Tailerretan lan egiteak, lan baldintzak hobetzea suposatuko du eta honekin batera,

trebetasun handiagoa garatu ahalko dute.

Artisautzaren mundua zeharo aldatuko da, hasieran logietan antolatuko dira eta gero

gremioetan.

Logiak XII eta XIII mendeetan, artisten eta artisauen komunitatea zen, eliza edo katedral

baten eraikuntzaz arduratzen ziren.

ARKITEKTURA GOTIKOA

Notre Dame katedrala

Hirien hazkundeak eragin handia izan zuen artean, urbanismoak, hau da hirien

antolakuntzak garrantzi handia hartu zuen. Hirigintzaren garrantziaz jabetzen da burgesia

eta inbertitzen hasten da, oraingo honetan ez dituzte bakarrik eraikin erlijiosoak egingo,

bestelakoak ere egiten dituzte, jauregiak, udaletxeak, zubiak …

Aurretik esan bezala, pentsamenduaren aldaketak artean eragin zuzena izan

zuen.Akisgrango katedrala Arkitekturan adibidez, eraikitzeko eran antzeman daiteke.

ESKULTURA

Irribarreko aingerua, Reimsko katedrala, XIII. mendea

Katedral hauen apaingarri giza eskulturak zeuden. Erliebe oso errealistak egiten dituzte,

duten tokira moldatzen dira, hemen ere, pentsaera aldaketa ikusten da, ez ziren irudikatze

hutsarekin konformatzen, irudikatzen duten erak garrantzia hartuko du. Horretarako

naturan arreta ipintzen hasten dira, figurak era sineskorrean egiteko.

Hala ere, urteak joan ahala, eta burgesiaren

mezenasgoaren ondorioz, eskultura desberdinak egiten

hasten dira, obra txikiak egiten dituzte urrez edo boliz.

Artelan hauen helburua ez zen eliza batean egotea; alde

batetik, burgesaren nagusitasuna eta boterea agertzea

eta bestetik, etxean kulturako zuten egoitzako

apaingarri gisa edukitzea zen.

ARGIA

Akisgrango katedrala

Eraikin erlijioso berri hauek fededunak garaiko balore erlijioso eta sinbolikoetara

gerturatzea helburu duen eremu baten definizioa dute ezaugarri. Humanismo hasi berriak

gizakia ilunpetik askatu eta argira hurbiltzera gonbidatzen du. Kontu hori korronte

filosofiko neoplatonikoen hedapenarekin erlazionaturik dago, Jaungoikoaren

kontzeptuaren eta argitasunaren eremuaren artean lotura bat ezartzen dutelarik. Eraikitze

teknika berriek hormak baoengatik ordezkatu zituztenez, elizen barrualdeak argitasunez

bete ziren eta, horrela, argitasunak eremu gotiko berria osatuko du. Argi fisiko bat izango

da, margolan eta mosaikoetan agertzen ez dena; argi orokor eta lausotua, zehaztu gabea

eta fokoak izango balira bezala zuzenduta; era berean, beirate eta arrosa-lehioen bitartez

argi itxuraldatua eta koloreztatua izango da, eremu irreal eta sinbolikoa bihurtuz. Koloreak

garrantzi izugarria hartuko du.

11. DONEJAKUE BIDEA

Donejakue bidea Europa osoko erromesek Compostelako Donejakue izen historikoa duen

Santiago de Compostela hirira (Galizia, Espainia) iristeko eta handik itzultzeko egiten

duten bidea da. Hiri hartako Done Jakue katedralean dauden Done Jakue apostoluaren

erlikiak izan ziren erromesaldia sortzeko arrazoia. Erdi Aroan jende andana handia ibiltzen

zen bide horretan. Gerora ahaztu samartuta izan zen, baina XX. mendearen bukaeraz

geroztik gorakada izan du, erlijiozko arrazoiengatik ez ezik, turismo, arte, kirol eta kultura

arrazoiengatik ere.

HISTORIA

Ibiltarien etorreraren hasiera

Done Jakue apostoluaren heriotzatik kristo aurretik zortzi mende pasa ondoren,

Hispaniako ipar mendebalde inguruan Done Jakue apostolua, zonaldea ebanjelizatu

ostean, bertan hilobiratu zutenaren kondaira zabaldu zen. Alfontso II.a bertara hurbildu

zen bere gorte guztiarekin, Historiako lehen erromesa izan zelarik. Iritsitakoan bertan

elizatxo bat eraikitzea agindu zuen. Albiste hau azkar zabaldu zen inguruko lurretan.

814. urtetik aurrera Compostelako Donejakue erromesak jasotzen hasi zen, apostoluaren

hilobiaren aurkikuntzaren ostean. XII. mendearen lehen erdian bultzada handia izan zuen

bertarako erromesaldiak. Albistea azkar zabaldu zen Europa katolikoan zehar eta bertatik

erromesak iristen hasi ziren hilobia zegoen gunera Campus Stellaera, eta hortik egungo

Compostela izena.

IKURRA

Erromes-maskorra ohikoa da Galiziako kostaldean. Erdi Aroan, Donejakue bideak

Santiagotik haraindira jarraitzen zuen, Finisterrera iritsi arte. Han, erromesek vieira bat

hartzen zuten, erromesaldiaren erakusgarri. Horrela, Bidearen ikur bihurtu zen. Egun ere,

Donejakue bidea markatzeko erabiltzen den ikur nagusia da.

KALISTOREN KODEXA OPERAZIOA

2011ko uztailaren 5ean , Santiago de Compostelako katedralean, nahasmen -, harridura –

eta larritasun- uneak bizi izan ziren.

Artxiboko kutxa gotorra itxita zegoen, eta giltzak jarrita zituen; ez zirudien inork behartu

zuenik, baina altxor berezi bat desagertu zen, XII. mendeko eskuizkribu baliotsua:

Kalistoren Kodexa.

Kalistoren Kodexa Espainiako historia-eta arte-ondareko artelan garrantzitsuenetako bat

da.

Aparteko balioa du, besteak beste, Compostelara bidean zebiltzan erromesentzat

idatzitako lehenengo gida turistikoa izan zelako.

Eskuizkribuak, informazio hau biltzen du; Donejakue

bidea egiteko aholkuak, ibilbidearen deskribapenak,

inguruko ohiturei buruzko oharrak...

Historia Ondarearen Brigadako agenteek, urte osoko

ikerketa sakonen ondoren, delituaren egilea katedraleko

langile ohi bat zela jakin zuten, eta atxilotu egin zuten.

SANTIAGO BIDEA

Santiago bidea Erdi Aroan erromesentzat

sortutako ibilbidea izan zen; erromesak, beren

kristau fedea erakusteko, Santiago

apostuloaren hilobiraino joaten ziren oinez:

Santiagora, hain zuzen. Bidean santutegi,

eliza, ermita eta antzeko eraikuntza asko

daude.

Asturiasko monarkiako apaizek propaganda kanpaina egin zuten Europa osoan, Santiagon

apostuloaren hilobia zegoela zabaltzeko.

Errege horiei esker, Santiago kristautasunaren defendatzaile bihurtu zen, musulmanen

borroketan kristauei laguntzeko kanpaina militarretan ikus daitekeen moduan.

Gaztelak, erresuma asturiar-leondarraren oinordeko gisa, tradizio horri eutsi zion eta,

hala, Santiagori eskainitako gurtza gure garaira arte luzatu da.

Europatik Santiagoraino iristeko hainbat bide zeuden. Nafarroako Antso Handiaren

garaian, Nafarroako bideak garrantzi handia hartu zuen. Gainera, Lapurdi, Gipuzkoa eta

Bizkaia zeharkatzen zituzten bideak ere erabiltzen ziren.

ERROMESALDIAK

Fededunen bidea izateaz gain eta hiribilduak sortzeaz

gain, Santiago bidea bide turistikoa ere bada eta mundu

osoko bidaiari asko igarotzen dira bertatik.

Europako bide gisa duen balio kulturala, Europar

Batasunak ere onartu du.

Bide onetan bidaiariak arte erromanikoaren adibide asko

ikus ditzake, batez ere elizak, tenplu txikiak, ostatuak,

zubiak, etab.

OSPITALEPEA

EUNATE

12. PERTSONAI OSPETSUAK

MOMO

Bizkaiako lehenengo kondea izan omen zen. Bertako familia handi baten buru zen.

925. urte inguruan bizi izan zen eta Belaskita andrearekin ezkondu zen, Nafarroako Antso

I.a Gartzesen alabarekin, alegia.

Bizkaiako konderria izan zen garaia hartan; kondea zen lurraldearen buru.

Geroago, jaurerri izan zen. Bizkaia Iruñeko Erresumaren mende zegoen orduan.

ABD AR-RAHMAN III.A

21 urte besterik ez zituela hasi zen al-Adalus gobernatzen. Haren agintaldian, al-Andalus

Europako estaturik aberatsena eta oparoena izan zen.

Abd ar-Rahmanek izugarrizko ospea lortu zuen eta, horren ondorioz, errege kristauek ere

errespetu handia izan zioten.

RIKARDO I.A LEHOI BIHOTZA

(ingleses Lionheart, frantsesez Cœur de Lion)

ezizenez ezaguna, (1157ko irailaren 8a – 1199ko

apirilaren 6a) Ingalaterrako erregea izan zen 1189

eta 1199 bitartean.

Henrike II.a aitak semeen artean banandu zituen

bere menpeko lurraldeak. Rikardori Poitu, Perigord,

Limoges eta Gaskonia egokitu zitzaizkion. Hala ere,

1173an anaiaz batera aitaren kontra matxinatu zen.

Garaituta, barkamena lortu zuten.

ENEKO ARITZA

(c. 770 - c. 852) Nafarroako errege-erreginen dinastian lehen izen ezaguna da, nahiz eta

oraindik ez errege eta ez Nafarroako deitu (ez eta Iruñeko ere). Ingurunean Karolingiar

inperioaren aurka ziharduten jauntxoen artean buruzagi zen. Kordobako emirren menpeko

izatea erabaki zuen, eta hari bidaltzen zizkion atxilotutako karolingiar soldaduak. Tratua

zuzenean Tuterako Banu Qasi familiarekin egin zuen.

ELISABET I.A GAZTELAKOA

(Madrigal de las Altas Torres, Ávila,

1451ko apirilaren 22a - Medina del

Campo, Valladolid, 1504ko azaroaren

26a), Elisabet Katolikoa ere deitua,

1474tik 1504ra Gaztelako erregina

izan zen. Fernando II.a Aragoikoaren

emaztea zenez gero, 1479tik aurrera

Aragoiko koroako erregina ezkontidea

izan zen.

Elisabet eta Fernando Errege-

erregina Katolikoak izenaz ezagunak

dira, Alexandro VI.a aita santuak hala

izendatu zituenez geroztik.

MAHOMA EDO MAHOMET

Jatorriz Abu l-Qasim Muhammad ibn Abd Allah al-Hashimi al-Qurashi —arabieraz: ;محمد

transliterazioa: Mu ammadḥ — (Meka, Arabia —gaur egun Saudi Arabia—, 570eko

apirilaren 26aren inguruan - Medina, Arabia —gaur egun Saudi Arabia—, 632ko ekainaren

8a) Islamaren azken profeta da. Musulmanek Islamaren ardatzak Mahomaren aurretik ere

bazirela uste dute eta eurentzat Adam, Noe (Nuh), Moises (Musa) eta Jesus (Isa) ere

Jainkoak bidalitako profetak ziren. Musulmanen arabera, Jainkoak, Gabriel

goiaingeruaren bitartez, errebelazioa egin zion Mahoma profetari.

MARCO POLO

(1254ko irailaren 15a - 1324ko urtarrilaren 8a) veneziar bidaiari eta merkataria izan zen.

Aita Nicolò eta osaba Maffiorekin batera, zetaren bideari jarraituz Txinara ailegatu ziren

mendebaldarren artean lehenetarikoa. Batzuek diote Marco Polok ekarri zuela polbora

Europara.

ANTSO III.A GARTZEZ NAGUSIA EDO ANTSO III.A

—Antso III.a Gartzes eta Antso III.a Nagusia izenez ere ezaguna— (992 - Oviedo, 1035eko

urriaren 18a) Ximeno dinastiaren Iruñeko VIII. erregea (1004 - 1035) eta Euskal Lurraldea

batu zuen lehena. 1018tik aurrera Sobrarbe eta Ribagortzako kondea ere izan zen. Munia

Gaztelakoa ezkondu ondoren, Gaztela, Araba eta Monzongo konde (1028–1035) bilakatu

zen eta, konkistaren bitartez, baita Ceako konde (1030–1035) ere. 1034 eta 1035 artean

Leongo Erresuman egin zuen esku-hartzea kontrako interpretazioak sortu ditu, batzuk

gerratetzat eta besteek Bermudo III.a Leongoarekin elkarlanentzat (leondar eta nafarren

arteko guduak aipatzen dituzten agiririk ez dagoelako) hartzen dutelako.