1

ภาควชาวทยาศาสตรสขภาพและการกฬา คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม

เอกสารประกอบการสอน ภาคเรยนท 1 ปการศกษา 2555 ผสอน อาจารยวรรณพร ส าราญพฒน รายวชา กายวภาคศาสตรและสรรวทยาของมนษย 1 (0505218) วตถประสงคการเรยนร: นสตสามารถ

1. อธบายโครงสรางและหนาทของกระดก ขอตอและเอนกลามเนอ 2. บอกต าแหนงและทราบชอของกระดกในรางกายทประกอบกนเปนกะโหลกศรษะ หนา

แขน ขา และกระดกเชงกราน 3. จ าแนกชนดของขอตอและอธบายการเคลอนไหวของขอตอ

บทน ากายวภาคศาสตร

กายวภาคศาสตร (Anatomy) เปนวชาทศกษาเกยวกบลกษณะโครงสราง และความสมพนธกนของสวนตางๆ ในรางกาย ซงการบรรยายทางกายวภาคนนเพอใหเปนทเขาใจกนในวงแพทยจงไดก าหนดทามาตรฐาน (anatomical position) Anatomical position คอทา ยนตรง ตาทงสองขางมองไปทางดานหนา แขนทงสองหอยแนบล าตว ฝามอแบบหนไปทางดานหนา และเทาทงสองชดกนตลอด ค าศพททเกยวกบของกบระนาบ

1. Sagittal plane อยในแนวผากลางของรางกาย จงแบงรางกายออกเปนซกซายและซกขวาซงมขนาดเทากน

2. Coronal plane อยในแนวดง แบงรางกายเปนครงหนาและครงหลง 3. Horizontal or transverse plane อยในแนวนอน แบงรางกายเปนทอนบนและทอนลาง

ค าศพททเกยวของกบต าแหนง

ค าศพท ค าจ ากดความ ตวอยาง

Superior อยเหนอตอ ชองทองอย Superior ตอองเชงกราน

Inferior อยใตตอ คออย Inferior ตอศรษะ

2

Anterior หรอ ventral อยทางดานหนา สะดออยทางดาน Anteriorของล าตว

Posterior หรอ dorsal อยทางดานหลง กระดกสนหลงอย Posterior ของสะดอ

Median อยในแนวผากลาง สะดออยแนว Median line ของรางกาย

Medial อยใกลแนวผากลาง ตาอย medial ตอใบห

Lateral อยไกลจากแนวผากลาง ตาอย Lateral ตอรจมก

Intermediate อยระหวาง 2 โครงสราง นวนางอย Intermediate ระหวางนวกลางกบนวกอย

Distal อยใกลกบปลาย นวมอ Distal ตอแขน

Proximal อยใกลกบโคน ขอศอกอย Proximal ตอขอมอ

Superficial อยใกลกบผว ผวหนงอย Superficial ตอเสนเลอด

Deep อยลกจากผว กระดกอย Deep กวาเสนเลอด

Internal อยดานในของผนงทอ สมองเปน internal organ ของชองกะโหลกศรษะ

External อยดานนอกของผนงทอ สะดออยทางดาน External ของผนงชองทอง

ค าศพททเกยวกบการเคลอนไหว

ค าศพท ค าจ ากดความ

Flexion การงอหรอการลดมมระหวางกระดกหรอสวนของรางกาย

Extension การเหยยดหรอการเพมมมระหวางกระดกหรอสวนของรางกาย

Abduction การกางออกจาก midline

Adduction การหบเขาหา midline

Rotation การหมนรอบแกนยาว

Circumduction การหมนเปนวงกลม

Supination การหงาย

3

Pronation การคว า

Inversion การพลกฝาเทาหนเขาดานใน

Eversion การพลกฝาเทาหนออกดานนอก

Dorsiflexion การงอขอมอไปทางดานหลงมอ หรอการงอขอเทาไปทางดานหลงเทา/กระดกขอเทาขน

Plantar flexion การงอขอเทาไปทางดานฝาเทา

ระบบโครงกระดก (Skeletal system)

ระบบโครงกระดก ประกอบดวย กระดก (Bones) กระดกออน (Cartiliages) ขอตอ (Joints) และเอนยดระหวางกระดก (Ligaments) สวนประกอบของกระดก

1. สารอนนทรย ประกอยดวย แคลเซยม ฟอสเฟต คารบอเนต แมกนเซยม โซเดยม และโปร แทสเซยมท าใหกระดกมลกษณะแขง ทบ ยดตดเปนเนอเดยวกนประกอบขนเปน รปรางของโครงกระดก

2. สารอนทรย ประกอบดวย เซลลกระดก เสนเลอด เลอด และเสนใยคลอลาเจน ไกลโค โปรตน ซงท าใหกระดกมความยดหยน แขงแรง และทนทาน ชวยปองกนไมใหกระดกหกงาย โครงสรางของกระดก 1.ไขกระดก (Bone marrow) บรรจอยในโพรงกระดก ในผใหญไขกระดกแบงเปน 2 ชนด ไดแก ไขกระดกแดง ซงพบไดทปลายของกระดกยาวและในกระดกพรน มหนาทสรางเมดเลอดแดงและเมดเลอดขาวบางชนด อกสวนหนงคอ ไขกระดกเหลองมเซลลไขมนมากพบไดในกระดกยาว

2. กระดกพรน (Spongy bones) มลกษณะเปนรพรนคลายฟองน าสานกนเปนรางแหอย ภายในกระดกทบบรเวณหวทายของกระดก ท าใหกระดกมน าหนกเบา ภายในเตมไปดวยไขกระดกแดง

3. กระดกทบ (Compact bones) เนอของกระดกจะเรยงกนเปนแผนทบแขง 4. เยอหมภายในของกระดก (Endosteum) เปนผนงบางๆ ทมลกษณะละเอยดอยขางใน

ชองวางของกระดก 5. เยอหมภายนอกกระดก (Periosteum) เปนผนงทหมชนนอกของกระดก ชนนมหลอดเลอด

หลอดน าเหลอง และเสนประสาทมาหลอเลยงมากมาย และตดตอทะลเขาไปในไขกระดกในโพรงกระดก

4

การจ าแนกกระดก 1. กระดกยาว (Long bones) เปนกระดกจ าพวกรยางคมลกษณะรปยาว สวนกลางเรยว

คอดเปนทอกลวงเรยกวา shaft ตอนปลายทงสองขางจะโตออกเลกนอยเพอประกอบเปนขอตอ เรยก Epiphysis เชน กระดกแขน ขา เปนตน

2. กระดกสน (Short bones) เปนกระดกทอนสนๆ ประกอบดวยกระดกพรน (Spongy bones) และหมบางๆดวยกระดกแขง (Compact bones) เชนกระดกขอมอ, ขอเทา

3. กระดกแบน (flat bones) กระดกชนดนมลกษณะแบนและบางประกอบดวยกระดก 3 ชน ชนนอกและชนในเปนกระดกแขง สวนชนกลางเปนกระดกพรน เชน กระดกเชงกราน กระดกสะบก กระดกกะโหลกศรษะ กระดกซโครง ฯลฯ

4. กระดกรปแปลก (Irregular bones) กระดกพวกนมรปรางตางๆกน ไมแนนอน เชน กระดก สนหลง สวนประกอบของกระดกยาว

แสดงลกษณะของกระดกยาว (Long bone)

-Epiphysis เปนสวนทอยบรเวณปลาย 2 ขางของกระดก ประกอบดวย กระดกแขงหรอทบหมอยดานนอก และกระดกพรนอยดานใน -Diaphysis (shaft) เปนสวนทอยบรเวณกลางของกระดกยาว ประกอบดวยกระดกแขงซงถกหมดวยเยอหมกระดก (periosteum) ซงมหลอดเลอด เสนประสาทและหลอดน าเหลองผานเขากระดกทางเยอน ถดเขาไปเปนไขกระดก (yellow marrow) ท าหนาทเปนแหลงสะสมไขมน ซงถกหมดวยเยอบเรยกวา endosteum

5

หนาทของกระดก 1. การค าจน เชน กระดกบรเวณล าตว แขนขา ท าใหรางกายสามารถทรงตวได 2. การปองกน ไมใหอวยวะภายในไดรบความกระทบกระเทอน เชน กะโหลกหมสมอง 3. การเคลอนไหว เชนกระดกแขนขา มเอดยดตดกบกลามเนอ เมอกลามเนอหดตวท าให

รางกายเคลอนไหว 4. การสะสม เชน สะสมไขมนในไขกระดกชนด yellow marrow และเปนแหลงเกบสะสม

ธาตแคลเซยม รางกายสามาถน าไปใชไดเมอยามจ าเปน 5. การสรางเมดเลอด เกดการสรางเมดเลอดทไขกระดกแดง

จ านวนกระดก

มนษยเมอแรกเกดจะมกระดกประมาณ 270 ชน จ านวนของกระดกจะลดนอยลงเมอเตบโตขน เนองจากกระดกหลายชนมารวมเปนชนเดยว ดงนนในผใหญกระดกทเจรญเตมทแลวจะม 206 ชน โครงกระดกแบงออกเปน 2 สวนคอ กระดกแกนกลางประกอบดวย กะโหลกศรษะ กระดกhyoid กระดกสนหลง และกระดกชองอก อกสวนคอกระดกรยางคประกอบดวย กระดกบรเวณไหล กระดกแขน กระดกเชงกราน และกระดกขา ชอสวนตางๆ ของกระดก Condyle คอ ปมกลมเรยบมกจะใกลกบขอตอ เชน ปมตอนปลายของกระดกตนขา Crest หมายถง สนของกระดกแบน เชน สนของกระดกสะโพก Head เปนสวนหวของกระดก อยเหนอสวนคอทเรยกวา neck เชน หวกระดกตนแขน Process สวนทยนออกมา เชน Styloid process ของกระดกปลายแขนอนนอก Spine แงเรยวแหลม เลก เชน ปมแหลมของกระดกสนหลง Trochanter เปน process ทใหญ เชน Greater trochanter ของกระดกตนขา Tubercle แงเลกยนออกมา เชน Lesser tubercle ของกระดกตนแขน Tuberosity เปนปมกลางใหญยนออกมาลกษณะไมเรยบ เชน สวนตนของกระดกหนาแขง Fissure มรอยขดลกลงไปในกระดก Foramen เปนชองใหญในกระดกส าหรบใหเสนเลอดผานได

Fossa เปนแองตนเชน iliac fossa Sinus เปนโพรงอากาศเลกๆ ทพบในกระดก เชน ทกระดกหนาผาก

กระดกกะโหลกศรษะ (Cranium) ม 8 ชน คอ

- กระดกหนาผาก (frontal bone) 1 ชน เปนสวนบนของเบาตา ภายในมโพรงอากาศ เรยกวาfrontal sinus - กระดกขางศรษะ (Parietal bones) 2 ชน ซงเชอมกนบรเวณกลางตวเรยกวา sagittal sutureเปนกระดกทอยระหวางกระดกหนาผาก และกระดกทายทอย

- กระดกทายทอย (Occipital bones) 1 ชน มแนวเชอมตอกบกระดกขางศรษะ เรยกวา lambdoidal suture ทฐานของกระดกนมรเปดขนาดใหญเรยกวา foramen magnum - กระดกขมบ (Temporal bones) 2 ชน

6

- กระดกรปผเสอ (Sphenoid bone) 1 ชน มลกษณะคลายผเสอโดยตวผเสอประกอบเปนฐานของกะโหลกศรษะอยตรงกลาง และมสวนปกยนออกไปทง 2 ขางตดกบกระดกขมบในกระดกนจะมโพรงอากาศดวย - กระดกขอจมกหรอใตสนจมก (Ethmoid bone) 1 ชน เปนแผนบางๆโปรงพรนประกอบเปนหลงคาของจมก และปดฐานของศรษะดานหนา ภายในมโพรงอากาศหลายกลม

กระดกกะโหลกศรษะดานขาง

กระดกกะโหลกศรษะดานหนา

7

กระดกทประกอบกนเปนหนา (Face) ม 14 ชนคอ - กระดกสนจมก (Nasal bones) 2 ชน เปนกระดกทบรเวณสวนบนของจมกตอกบ

หนาผาก - กระดกตรงกลางจมกภายใน(Vomer bone) 1 ชน กระดกทเปนสวนลางของผนงกน

จมก - กระดกขางในจมก(Inferior conchae) 2 ชน เปนกระดกโคงทยนออกจากบรเวณผนง

ดานขางของจมก - กระดกขางถงน าตา(Lacrimal bones) 2 ชน อยทผนงดานในของเบาตาและมรอง

เปนทางผานของน าตา - กระดกโหนกแกม (Zygomatic bones หรอ Molar bones) 2 ชน อยทบรเวณแกม

และผนงดานขางของเบาตา - กระดกเพดาน(Palatine bones) 2 ชน เปนสวนหลงของเพดานแขง (hard palate)

สวนหนาของเพดานแขงคอ กระดก Maxilla - กระดกขากรรไกรบน (Maxilla bones) 2 ชน กระดกขากรรไกรบน เปนพนของเบาตา

และผนงดานขางของจมก - กระดกขากรรไกรลาง (Mandible bone) 1 ชน กระดกขากรรไกรลางมแองเปนทตง

ของฟน

กระดกประกอบเปนหนา กระดกบรเวณไหล (Shoulder girdle)

- กระดกไหลปลารา (Clavicles) 2ชน มลกษณะเปนแทงโคงยาว ปลายดานในตอกบ manubrium ของกระดก sternum ปลายดานนอกตอกบ acromion process ของกระดกscapula

- กระดกสะบก (Scapula) 2 ชน มลกษณะเปนรปสามเหลยมดานขางเปนแองเรยกวา glenoid cavity ซงตอกบหวของกระดกแขนเกดเปนขอไหล ดานหลงของสะบก มสนแหลมยนออกเรยกวา spinous process ซงสวนปลายสดยนไปบรเวณหวไหลเรยกวา acromion process ดานหนาของกระดกสะบกมสวนทยนออกเรยกวา coracoid process

8

กระดกประกอบเปนขอไหล

กระดกแขน (Upper limb) - กระดกตนแขน(Humerus) สวนปลายม head ตอกบ glenoid cavity ของกระดก

Scapula ประกอบเปนขอไหล สวนปลายลางตอกบกระดก radius และ ulna เปนบรเวณขอศอก เปนบรเวณขอศอก (elbow joint)

- กระดกปลายแขนอนใน (Ulna) อยดานในใกลล าตว สวนทยนไปทางตอนบนของ ดานหลงเรยกวา Olecranon process เปนสวนทตอกบกระดก humerus สวนปลายดานลางทยนออกเรยกวา styloid process เปนสวนทตอกบกระดกขอมอ

- กระดกปลายแขนอนนอก (Radius) อยดานหางจากล าตว สวน head อยทางดานบนตอ กบกระดก humerus สวนปลายลางยนออกเรยกวา styloid process ตอกบกระดกขอมอแถวบน

- กระดกขอมอ(Carpus) เปนกระดกขอมอม 8 ชน เรยงตว 2 แถว ดงน แถวสวนตน ประกอบดวยกระดกเรยงจากนวหวแมมอเขาหาดานนวกอย ไดแก scaphoid, lunate, triquetral และ pisifrom แถวสวนปลาย (distal row) ประกอบดวยกระดกเรยงจากนวหวแมมอเขาหาดานนวกอย ไดแก trapezium, trapezoid, capitate และ hamate

- กระดกฝามอ (Metacarpus) 5 ชน ตอจากกระดกขอมอ และกระดกนว - กระดกนวมอ (Phalanges) 14 ชน แตละนวประกอบดวย กระดกนวมอ 3 ชน ไดแก

Proximal, middle และ distal ยกเวนนวหวแมมอประกอบดวย กระดกนวมอ 2 ชน ไดแก proximal และ distal phalanges

9

กระดกแขนและขอมอ

กระดกเชงกราน (Pelvic girdle) กระดกเชงกรานประกอบดวยกระดกสะโพก 2 ชน และ Sacrum 1 ชน

กระดกสะโพก (Hip bones) ประกอบดวย 3 สวน ไดแก ilium, ischium และ pubis ผวดานนอกมแองลกเรยกวา acetabulum เปนสวนของขอสะโพกและเกดจากการเชอมของกระดกทง 3 สวน

กระดกสะโพกสวน Ilium เชอมตอกบกระดก sacrum โดย sacroiliac joint ทางดานหลง

และ pubisทงสองเชอมตอกนทางดานหนา เรยกวา symphysis pubis ขอเปรยบเทยบลกษณะเชงกรานของเพศหญงและชาย 1. กระดกเชงกรานของเพศหญงเบาและบางกวาในเพศชาย 2. เพศหญงมรเปดทางดานบน และลางใหญกวาในเพศชายและมลกษณะกลม 3. Pubic arch ของเพศหญงกวางมากกวาในเพศชาย

Acetabulum

10

กระดกขา (Lower limb) - กระดกตนขา (Femur) 2 ชน เปนกระดกตนขาทมความยาวทสดและแขงแรงทสดใน

รางกาย สวนบนม Head ตอกบ acetabulum ของกระดกสะโพก ภายในขอตอมเอนยดและเปนทางทหลอดเลอดเขาไปเลยงบรเวณหวกระดก สวนปลายของ femur ยนออกทางดานขางเปน lateral, medial condyles ซงตอกบกระดก tibia และ patella ประกอบเปนสวนของขอเขา (knee joint)

- กระดกสะบา (Patella) 2 ชน เปนกระดกสะบาอยดานหนาของขอเขามลกษณะเปนรป สามเหลยม ดานหลงของกระดกนคอ Femur ดานหนาม tendon ของกลามเนอ quadriceps femoris ยดกระดกและเปนสวนประกอบของขอเขา

- กระดกหนาแขง (Tibia) 2 ชน อยทางดานใน มขนาดใหญกวากระดก fibula สวนบน ตอกบกระดก Femur สวนลางยนเปนปมอยดานในเรยกวา medial malleolus หรอตาตมดานในและสวนปลายสดตอกบกระดกขอเทา

- กระดกนอง (Fibula) 2 ชน มลกษณะเรยวเลก ปลายของสวนบนคอ head ปลายของ สวนลางคอ Lateral malleolus หรอตาตมนอก

- กระดกขอเทา (Tarsus) 14 ชน ประกอบดวย talus 1 ชน calcaneus 2 ชน navicular 2 ชน cuboid 2 ชน และ cuneiform 6 ชน

- กระดกฝาเทา (Metatarsal bones) 10 ชน สวนตนตอกบกระดกขอเทา สวนปลายตอ กบกระดก Phalanges

- กระดกนวเทา (Phalanges) 28 ชน เปนกระดกนวแตละนวประกอบดวยกระดกนว 3 ชน เชนเดยวกบนวมอ ยกเวนนวหวแมเทาประกอบดวยกระดกนว 2 ชน

11

ขอตอและเอน (Joints & Ligaments) เปนการเชอมตอระหวางกระดกกบกระดก ขอตอเกดจากกระดกตงแตสองชนขนไปมาตอกน โดยมเอนหรอพงผด (Ligament) มาชวยยดเกาะกนไวเพอประกอบใหกระดกหลายๆ ชนตดกนเปนโครงของรางกายเปนสวนส าคญของระบบการเคลอนไหว โดยท าหนาทเปนจดหมนของการเคลอนไหว การจ าแนกชนดของขอตอ แบงตามรปรางเปน 3 ชนด ไดแก

1. Fibrous joints มเสนใยของเนอเยอเกยวพนเปนตวเชอมระหวางกระดกท าใหมความ แขงแรง และไมมการเคลอนไหว เชนขอตอบรเวณกระดกกะโหลกศรษะและกระดกหนา (ยกเวนกระดกขากรรไกรลาง) ขอตอบรเวณปลายของกระดก Tibia และ Fibula ขอตอระหวางกระดก Radius และ Ulna

2. Cartilaginous joints เปนขอตอทมกระดกออนชนด hyaline หรอ fibrocartilage เชอม ระหวางกระดก เชน Pubic symphysis และ กระดกสนหลงแตละขอ ขอตอประเภทนชวยรบน าหนกและแรงกดตางๆ ขอตอนเคลอนไหวไดเลกนอย

12

3. Synovial joints เปนขอตอทพบมากทสด บรเวณปลายกระดกถกหมดวยกระดกออนและม Capsule เปนแผนยดใหกระดกอยชดกน ดานใน capsule บดวยเยอเรยกวา Synovial membrane เยอนท าหนาทสรางของเหลวเรยกวา Synovial fluid เพอหลอลนชองวางในขอตอ ท าใหขอตอชนดนเคลอนไหวไดมาก สามารถจ าแนกขอตอตามลกษณะและการเคลอนไหวตางๆ ดงน

- Hinge joint เปนขอตอแบบบานพบ ลกษณะของกระดกเปนรปเวาและรปนนมาตอกน สามารถเคลอนไหวไดทศทางเดยวคอ การงอและเหยยด เชน ขอศอก กระดกขากรรไกรลาง ขอตอระหวางนว

- Pivot joint เปนลกษณะขอตอทมการเคลอนไหวโดยหมน ซงมกระดกหนงหมนหรอ สวมอยในวงของกระดกอกอนหนง เชน กระดกสนหลงคอชนท 1 และ 2 (Atlas and Axis) ขอตอสวนตนของกระดก radius และ ulna

- Ball and Socket Joint เปนขอตอชนดทปลายของกระดกขางหนงมหวกลมสวมเขาไป ในเบาของกระดกอกอนหนง ท าใหเคลอนไหวไปไดทกทาง ไดแก การงอ เหยยด การกาง หบ การหมนเขาดานในและดานนอก เชน ขอสะโพก ขอไหล

- Ellipsoidal (condyloid) joint ขอตอนเคลอนไหวแบบการงอ เหยยด การกาง และหบ เชน กระดกขอมอ และขอตอระหวางกระดกขอฝามอและกระดกนว

- Gliding (plane) joint เปนขอตอแบบลนไถล ลกษณะการตอระหวางกระดกแบบทม หวตดคอนขางเรยบจงเคลอนไหวไดเลกนอยและไมมแนวทางการเคลอนไหวแนนอน ไดแก ขอตอระหวางกระดกขอมอและขอเทา

- Saddle joint เปนขอตอแบบอานมา มลกษณะกระดกหนงเวาและกระดกหนงนนมา ประกบกนเขาพอด เชน กระดกฝามอของนวหวแมมอระหวางกระดกนวมอชนแรกและกระดกขอมอ

13

อางอง

1. ร าแพน พรเทพเกษมสนต. กายวภาคศาสตรและสรรวทยาของมนษย . กรงเทพฯ: ศลปาบรรณาคาร; 2541.

2. เกลดแกว ดานววฒน. พนฐานกายวภาคศาสตรของมนษย. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร

14

แบบฝกหด ระบบโครงกระดก

Parietal bone

Temporal Bone

Lambdoidal suture

Occipital bone

zygomatic bone

Maxilla

Coronal suture

Squamosal suture

Nasal bone

Frontal bone

Zygomatic bone

Maxilla

Mandible

Vomer

Temporal bone

Nasal bone

Sphenoid bone

Frontal bone

Ethmoid bone

Lacrimal bone

15

Carpals

Olecranon process

Ulna

Humerus

Metacarpals

Phalanges

Radius

Coracoid process

Coracoid process

Scapula

Spine

Glenoid cavity

Acromion process

Acromion process

16

Tarsals

Fibula

Metatarsal

Calcaneus

Tibia

Phalanges

Femur

Medial condyle

Fibula

Lateral condyle

Tibia

Calcaneus

Tibia

Patella

Sacrum

Coccyx

Acetabulum

Ilium

Sacroiliac joint

Obturator foramen

Ischium

Symphysis pubis