ISBN 978-83-62275-67-0

URSZULA BIJAK NAZW

Y WODNE DORZECZA W

ISY

NAZWY WODNE DORZECZA WISY POTAMONIMY ODAPELATYWNE

URSZULA BIJAK

POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT J E ZYKA POLSK IEGO

KRAKW 2013

NAZWY WODNE DORZECZA WISY

PRACE INSTYTUTU JZYKA POLSKIEGO PAN

142

ZESP REDAKCYJNYPiotr migrodzki, Ireneusz Bobrowski,

Barbara Czopek-Kopciuch, Teresa Smkowa

POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT JZYKA POLSKIEGO

URSZULA BIJAK

NAZWY WODNE DORZECZA WISY POTAMONIMY ODAPELATYWNE

KRAKW 2013

Publikacj opiniowa do drukuJERZY DUMA

Redaktor prowadzcyEWA BEDNARSKA-GRYNIEWICZ

KorektaTomasz Feliks

Projekt okadkiPiotr Rachwaniec

Na okadce wykorzystano obraz olejny Emilii Gsienicy-Setlak Zakrzwek (wasno Urszuli Bijak)

Copyright by Urszula Bijak, 2013

Copyright by Instytut Jzyka Polskiego PAN, 2013

ISBN 978-83-62275-67-0

Skad i przygotowanie do drukuWydawnictwo FALL

ul. Garczyskiego 2, 31-524 Krakwwww.fall.pl

SPIS TRECI

WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91. Wisa i jej dorzecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Zarys stanu bada nad polsk hydronimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123. Cel i zakres pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174. Materia badawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175. Zaoenia metodologiczne opracowania potamonimw w wietle metodologii innych kategorii nazw

wasnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176. Klasyfi kacja hydronimw w kontekcie stosowanych klasyfi kacji onomastycznych . . . . . . . . . . . 207. Kompozycja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

I. NAZWY PRZEDSOWIASKIE (TZW. STAROEUROPEJSKIE) NAJSTARSZA WARSTWA HYDRONIMW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251. Stan bada nad hydronimi przedsowiask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252. Hydronimy o niekwestionowanej archaicznoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273. Hydronimy o dyskusyjnej archaicznoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354. Nazwy wyeliminowane ze wzgldw formalnych i z powodu innej koncepcji badawczej . . . . . . . . 40

II. WARSTWA HYDRONIMW PRASOWIASKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451. Stan bada nad hydronimi prasowiask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452. Hydronimy o archaicznych podstawach sowiaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473. Hydronimy wyodrbnione na podstawie kryterium pozajzykowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

III. MODSZA WARSTWA NAZW WODNYCH HYDRONIMY POLSKIE I INNOSOWIASKIE Z OBSZARU POLSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561. Proces onimizacji w hydronimii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562. Hydronimy powstae w procesie czystej onimizacji (derywacji semantycznej) . . . . . . . . . . . . . . 60

2.1. Hydronimy od rzeczownikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612.1.1. Hydronimy od podstaw topografi cznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

2.1.1.1. Hydronimy od apelatyww oznaczajcych wod pync 61 2.1.1.2. Hydronimy od leksemw okrelajcych koryto rzeki i jego czci 67 2.1.1.3. Hydronimy od apelatyww o zna-czeniu gbia, miejsce gbokie 71 2.1.1.4. Hydronimy od apelatyww o znaczeniu miej-sce pytkie 72 2.1.1.5. Hydronimy od apelatyww oznaczajcych wody stojce 72 2.1.1.6. Hydronimy od apelatyww oznaczajcych bagna, tereny podmoke 73 2.1.1.7. Hydronimy od apelatyww oznaczajcych cechy wody 74 2.1.1.8. Hydronimy pochodzce od okrele te-renu 76 2.1.1.9. Hydronimy od podstaw botanicznych 78 2.1.1.10. Hydronimy od podstaw zoologicznych 82

2.1.2. Hydronimy od podstaw kulturowych, zwizanych z dziaalnoci czowieka . . . . . . . . . 832.1.2.1. Hydronimy od terminw hydrografi cznych oznaczajcych obiekty sztuczne 83 2.1.2.2. Hydronimy od apelatyww zwizanych z gospodark len, roln, hodowlan 85 2.1.2.3. Hy-dronimy od apelatyww oznaczajcych dziea rk ludzkich 87 2.1.2.4. Nazwy od apelatyww zwizanych z osadnictwem i organizacj spoeczno-gospodarcz 87 2.1.2.5. Hydronimy meta-foryczne 89

2.1.3. Hydronimy o innosowiaskich cechach fonetycznych lub leksykalnych . . . . . . . . . . . . 902.1.3.1. Hydronimy wschodniosowiaskie 90 2.1.3.2. Hydronimy z cechami fonetycznymi cze-skimi i sowackimi 91

2.2. Hydronimy od przymiotnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 922.2.1. Hydronimy od przymiotnikw o charakterystyce topografi cznej . . . . . . . . . . . . . . . . 922.2.2. Hydronimy od przymiotnikw zwizanych z kultur materialn . . . . . . . . . . . . . . . . 102

2.3. Hydronimy od liczebnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1052.4. Hydronimy od imiesoww . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

3. Hydronimy powstae w procesie onimizacji rozszerzonej z uyciem formantw nazwotwrczych . . . 1073.1. Derywaty paradygmatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1073.2. Derywaty sufi ksalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

3.2.1. Derywaty hydronimiczne z formantami rzeczownikowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133.2.1.1. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -awa 113 3.2.1.2. Derywaty hydronimiczne z su-fi ksem -yni(a) 115 3.2.1.3. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ka i rozszerzeniami 117 3.2.1.4. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ica i rozszerzeniami 133 3.2.1.5. Derywaty hy-dronimiczne z sufi ksem -ik i rozszerzeniami 147 3.2.1.6. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ec i rozszerzeniami 151 3.2.1.7. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ina 155 3.2.1.8. De-rywaty hydronimiczne z sufi ksem -nia i rozszerzeniami 157 3.2.1.9. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ak, -ak i rozszerzeniami 159 3.2.1.10. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -e i rozszerzeniami 160 3.2.1.11. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ek i rozszerzeniami 161 3.2.1.12. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -isko, -iszcze 162 3.2.1.13. Derywaty hydroni-miczne z sufi ksem -izna 163 3.2.1.14. Derywaty hydronimiczne z sufi ksami -acz oraz -icz 164 3.2.1.15. Derywaty hydronimiczne z innymi sufi ksami (mao produktywnymi) 165

3.2.2. Derywaty hydronimiczne z formantami przymiotnikowymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1693.2.2.1. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -n- 170 3.2.2.2. Derywaty hydronimiczne z sufi k-sem -sk- 174 3.2.2.3. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -ow- 176 3.2.2.4. Derywaty hydro-nimiczne z sufi ksem -in- 179 3.2.2.5. Derywaty hydronimiczne z sufi ksem -an- 180 3.2.2.6. Derywaty hydronimiczne z rzadkimi sufi ksami przymiotnikowymi 180

3.3. Derywaty od wyrae przyimkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1843.4. Hydronimy komponowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

3.4.1. Zrosty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863.4.2. Zoenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863.4.3. Zestawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

3.4.3.1. Zestawienia dwuczonowe 188 3.4.3.2. Zestawienia wieloczonowe 199 IV. CHARAKTERYSTYKA HYDRONIMW ODAPELATYWNYCH W UJCIU SYNTETYCZNYM. . . 202

1. Chronologia, statystyka, stratygrafi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2022. Semantyka podstaw apelatywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

2.1. Metafora ogldu a przestrze hydronimiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2072.2. wiaty za nazwami, czyli rekonstrukcja rzeczywistoci potamonimicznej . . . . . . . . . . . 208

V. POLIONIMIA ZMIENNO, WARIANTYWNO, PARALELIZM HYDRONIMW . . . . . . . . 212 1. Uniwerbizacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 2. Dyferencjacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 3. Sufi ksacje substantywizujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 4. Zmiany liczby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 5. Zmiany rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 6. Zmiany paradygmatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 7. Wymiany sufi ksw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 8. Rozwj nazw jednoczonowych w zestawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 9. Zmiany kolejnoci i wymiana czonw w nazwach zestawionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22610. Zmiany redukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22711. Zmiany acuchowe i renominacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

ZAKOCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2311. Uwagi podsumowujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2312. Perspektywy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

BIBLIOGRAFIA RDA I LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235SKRTY JZYKOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251INDEKS HYDRONIMW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

Niechaj Ci Wisa napj leje wszytk si,[...]Lubo si do Elblga udaa w bok prawy,

Lubo Leniwka gdaskie rozdziela uawy,I kamienista Biaa, i Raba, co maym

Zbiera deszczem i nurtem brzeg ryje zuchwaym,I z Tatr biecy Poprad nieleniwym skokiem,

Wisoka niespokojna z spokojnym Wisokiem, I bystrych wd Dunajec sawny ososiami,

I Nida piczowskimi zabawna mynami, I San szkutom niepewny dla prdziny skrytej,

I Wisznia, co o Rzeczy sucha Pospolitej, I Tanew czarna, i Wieprz, dla spustnych przekazw

Od mynw uwolniony prawem i od jazw, I co dwie wojewdztwa Radomierz graniczy,

I Pilica, co czopowe pierwsze w Polsce liczy, Bug rusk krwi pamitny, i Narew gadziny

Nie cierpica, i peen Muchawiec kodziny, I Liw, na ktrym kiedy Jadwingi siedzieli,

I co litewskie ksistwo z Podlasiem Pis dzieli, I wider mazowiecki, i Ossa, co supw

Bolesawowych tyka, wiadectw pruskich upw, I Drwca spod Brodnice, i Brda, co podnosi

W Bydgoszczy spore skrzynie na pow ososi,I Motawa, u ktrej jak w porcie okrty

Cumuje gruba lina i postronek krty.

Jan Andrzej Morsztyn, Rzeki

Wielki przestwr, blisko dwiecie tysicy kilometrw kwadratowych, lecy w niowym Europy ldzie, zajmuje Wisy dorzecze.Ponad brzegami jej dopyww cign si ziemie tuste proszowskie i kujawskie, urodzajne lubelskie i sandomierskie, ziemie chude kieleckie i radomskie, pone mazowieckie i piotrkowskie, le bota i wydmy piaskw bezpodnych.Ponad brzegami jej dopyww orze i sieje, kosi i nie jeden jedyny lud.Nad niemym gosem jej strumieni rozbrzmiewa ywy gwar mowy tej samej przez tysic lat.

Stefan eromski, Wisa

Pragn podzikowa wszystkim, ktrzy wspierali mnie i suyli pomoc podczas powsta-wania ksiki. Sowa wdzicznoci kieruj do Pani prof. dr hab. Marii Malec za subteln presj, cenne uwagi i sugestie rozwiza metodologicznych oraz do Pana prof. dr. hab. Jerzego Dumy za trud recenzencki i wskazwki merytoryczne. Dzikuj Pani prof. dr hab. Barbarze Czopek--Kopciuch i Panu prof. dr. hab. Piotrowi migrodzkiemu za motywowanie mnie do pracy, a dr Rozalii Przybytek i mgr. Pawowi Swobodzie za wszelk pomoc.

Autorka

WSTP

1. WISA I JEJ DORZECZE

Na terytorium Polski mona wydzieli dziewi odrbnych obszarw hydrografi cznych: dorzecza Wisy i Odry, zlewnie Zalewu Szczeciskiego i Wilanego, pas rzek Przymo-rza oraz fragmenty zlewni czterech rzek wypywajcych poza granicami Polski: Niemna, Dniestru, Dunaju i aby. Powierzchnia dorzecza Wisy wynosi 193 866,03 km2, z czego w obecnych granicach Polski 169 774,73 km2; 87% powierzchni tego dorzecza znajdu-je si w Polsce, a 12,9% poza jej granicami. Dorzecze Wisy stanowi 54% obszaru Polski (por. mapa 1).

Rozkad powierzchni dorzecza Wisy jest asymetryczny: okoo 73% przypada na do-pywy prawobrzene, a 27% na dopywy lewobrzene, co ma zwizek z ukadem struktur geologicznych (Wisa 1982: 96).W hydrologii stosuje si podzia obszaru hydrografi czne-go na sze odcinkw: Wis lsk (od rde do ujcia Skawy i Przemszy), Maopol-sk (od ujcia Skawy do ujcia Sanu od Bramy Krakowskiej po Kotlin Sandomiersk), Lubelsk (od ujcia Sanu do ujcia Wieprza), Mazowieck (od ujcia Wieprza do ujcia Skrwy od Kotliny Kozienickiej po Kotlin Pock), Kujawsk (od ujcia Skrwy do ujcia Brdy od Kotliny Pockiej do przeomu Wisy pod Fordonem, cz. Bydgoszczy), Pomorsk (od Fordonu po ujcie do Zatoki Gdaskiej) (Wisa 1982: 8993).

Powyszy podzia hydrografi czny pokrywa si czciowo z map podziaw dialek-talnych (por. mapa 3), co znajduje rwnie odbicie w przymiotnikowych okreleniach po-szczeglnych czci dorzecza derywowanych od nazw historycznych regionw Polski: lska, Maopolski, Lubelszczyzny, Mazowsza, Kujaw, Pomorza.

Niekiedy stosuje si podzia na trzy odcinki: Wis grn, rodkow i doln. Dorze-cze grnej Wisy (od rde do Zawichostu) obejmuje cztery obszary geomorfologiczne: Karpaty Zachodnie, Karpaty Fliszowe, Kotlin Owicimsko-Sandomiersk, Wyyn Ma-opolsk. Cechuje je bogata sie hydrografi czna, obejmujca dopywy karpackie (So, Skaw, Rab, Dunajec z Popradem, Wisok, San z Wisokiem) i maopolskie (Przemsz, Rudaw, Szreniaw, Nid). Odcinek do ujcia Przemszy zwany jest te Ma Wis. Dorze-cze rodkowej Wisy wyznaczaj ujcia Sanu i Narwi, natomiast odcinek powyej Narwi do Batyku okrelany jest jako Wisa dolna (Wisa 1982: 289, 309, 333).

Wisa i jej dorzecze stanowi inspiracj dla poetw i pisarzy, a take obiekt bada r-nych gazi nauki, takich jak: hydrologia, geomorfologia, geografi a historyczna czy ono-mastyka. Gdyby zebra wszystkie vistulana, okazaoby si, e ich liczba jest imponujca.

10

Cytowany jako motto tej pracy fragment wiersza J. A. Morsztyna dokumentuje poetycko siedemnastowieczny ukad hydrografi czny dorzecza Wisy wraz z krajobrazem natural-nym i kulturowym. Terytorium dorzecza i jego geografi historyczn utrwali te w patrio-tycznym poemacie Wisa S. eromski.1

Prezentowane mapy pokazuj wspczesny stan hydrografi czny (mapa 1), geomorfolo-giczny (mapa 2) oraz nakadajcy si na nie podzia dialektalny tego obszaru (mapa 3). W mo-nografi i Nazwy wodne dorzecza Wisy analizie i interpretacji zostay poddane jzykowo--onomastyczne aspekty mapy hydronimicznej wd pyncych dorzecza Wisy na przestrzeni tysica lat (z ograniczeniem zakresu do potamonimw2 pochodzenia odapelatywnego).

1 http://www3.imgw.pl/wl/internet/zz/zz_xpages/hydrografi a/podzial_hydrografi czny/podzial_hy-drografi czny_pliki/mapa1.html

2 P o t a m o n i m (od grec. rzeka) nazwa wody pyncej, termin niepomieszczony w wyka zie Osnoven sistem i terminologija na slovenskata onomastika (1983), stosowany w onomasty-ce rosyjskiej. W encyklopedii Sowiaska onomastyka (SOE) pojawia si w opisach badaczy rosyjskich

Mapa 1. Podzia hydrografi czny Polski1

Podstawowe jednostki hydrografi czne MPHP

11

Mapa 2. Rys morfologiczny doliny Wisy oraz jej podzia na odcinki (za: Wisa 1982: 86)

(I 44), biaoruskich (II 255), macedoskich (II 268), serbskich (II 275) i chorwackich (I 92). Na gruncie polskim upowszechnia go, podobnie jak inny termin hydronimiczny l i m n o n i m (od grec. jezio-ro) nazwa wody stojcej, Z. Babik (33, 386, 444, 594). W toponomastyce polskiej mocno zakorzeniony jest termin hydronim dla wszelkich nazw wodnych, w niniejszym opracowaniu uywany jest on wymiennie z potamonimem na okrelenie nazw ciekw.

12

2. ZARYS STANU BADA NAD POLSK HYDRONIMI

Nazwy wodne znalazy si w krgu zainteresowania lingwistw na pocztku XX w. Bada-nia i prace jzykoznawcze byy ukierunkowane etnogenetycznie, a hydronimy suyy do ustale pierwotnego zasiedlenia ludw Europy. Szczeglne miejsce zajmuj tu wydane pomiertnie Studia nad nazwami wd sowiaskich wybitnego slawisty i indoeuropeisty

3 Opracowanie: A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie map: S. Urbaczyk, Zarys dialektologii pol-skiej, wyd. 3, Warszawa 1968, mapa nr 3 (Schematyczny podzia dialektw polskich); Encyklopedia jzyka polskiego, red. S. Urbaczyk, Ossolineum, WrocawWarszawaKrakw 1991, 413, mapa 1. Dialekty pol-skie (podzia schematyczny) z uzupenieniami innych autorw (http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow).

Mapa 3. Schematyczny podzia dialektw polskich3

13

Jana Rozwadowskiego (1948)4, wykraczajce tematycznie poza hydronimi polsk. Tezy tej rozprawy zostay wykorzystane przez Tadeusza Lehra-Spawiskiego w dziele O po-chodzeniu i praojczynie Sowian (1946). Pniej problematyk t zajmowali si rwnie inni uczeni: M. Rudnicki (19591961), J. Nalepa (1968), Z. Gob (2004), L. Bednarczuk (1994), a take badacze niemieccy: W. P. Schmidt (1982) i J. Udolph (1979, 1990).

W badaniach nazw wodnych Polski prowadzonych od drugiej poowy XX w. wyrni mona trzy etapy: pierwszy polega na gromadzeniu hydronimw w ukadzie hydrografi cz-nym, drugi obejmowa historyczno-etymologiczne opracowania nazw wodnych z obszaru mniejszych dorzeczy, trzeci natomiast sownikowe zestawienie na podstawie dotychcza-sowych prac wszystkich hydronimw z obszaru caej Polski, z ich pen dokumentacj hi-storyczn i gwarow oraz etymologi.

Pierwszy etap bada zamkny publikacje nazw wodnych dwu wielkich dorzeczy: Hydronimia Wisy. Wykaz nazw w ukadzie hydrografi cznym pod red. P. Zwoliskie-go (1965) oraz Hydronimia Odry. Wykaz nazw w ukadzie hydrografi cznym pod red. H. Borka (1983).

Drugi etap opracowa hydronomastycznych zapocztkowa J. Rieger prac Nazwy wodne dorzecza Sanu (1969). Kilka lat pniej ukazay si dwie kolejne monografi e: J. Riegera i E. Wolnicz-Pawowskiej Nazwy rzeczne dorzecza Warty (1975) oraz E. Rze-telskiej-Feleszko i J. Dumy Nazwy rzeczne Pomorza midzy doln Wis a doln Odr (1977). Lata osiemdziesite zaowocoway Hydronimi dorzecza Orawy M. Majtna i K. Rymuta (1985) oraz Hydronimi dorzecza Pregoy z terenu Polski M. Biolik (1987), a w latach dziewidziesitych ukazay si Nazwy wd stojcych w dorzeczu Batyku midzy doln Odr a doln Wis A. Belchnerowskiej (1993). Opracowania te skadaj si z czci sownikowych i krtkich rozdziaw syntetyczno-interpretacyjnych.

Kontynuacj cyklu monografi i mniejszych dorzeczy i zlewni stanowi prace serii Hydronymia Europaea (dalej: HE), powstaej w wyniku wsppracy midzy Akademi Nauki i Literatury w Moguncji (jej sekcj Jzykoznawstwa Oglnego i Indoeuropejskie-go) a Instytutem Jzyka Polskiego PAN w Krakowie (wzorowanej na serii Hydronymia Germaniae5). W latach 19852005 ukazao si 20 tomw tej serii, wydanych w Stutt-garcie po niemiecku, jednolicie opracowanych przez polskich jzykoznawcw. S to: (I) H. Grnowicza Gewssernamen im Flugebiet der unteren Weichsel (Nazwy wodne dorzecza dolnej Wisy) (1985), (II) E. Rzetelskiej-Feleszko Die Zufl sse zur Ostsee von der Weichselm ndung bis zur Persante (Dopywy Batyku od ujcia Wisy do Pars-ty) (1987), (III) J. Riegera, Gewssernamen im Flugebiet des Wisok (Nazwy wod-ne dorzecza Wisoka) (1988), (IV) J. Dumy Zufl sse zur unteren Oder und zur Ostsee bis zur Persante (Nazwy dopyww dolnej Odry oraz Batyku po ujcie Parsty) (1988), (V) M. Biolik Zufl sse zur Ostsee zwischen unterer Weichsel und Pregel (Nazwy wodne dopyww Batyku midzy doln Wis a Prego) (1989), (VI) H. Ml Gewssernamen im Flugebiet des Wieprz (Hydronimia dorzecza Wieprza) (1990), (VII) A. Belchnerow-skiej Die Namen der stehenden Gewsser im Zufl ugebiet der Ostsee zwischen unterer

4 Fragmenty pracy ogaszane byy wczeniej w formie artykuw, ktrych spis znajduje si w przed-mowie wydawcw dziea T. Lehra-Spawiskiego i J. Safarewicza.

5 Jest to seria wydawnicza zainicjowana przez H. Krahego, ktra obejmuje 20 monografi i (ukazuj-cych si w latach 19622006) i zawiera sowniki nazw wodnych z obszaru Niemiec (dorzecza Renu, Duna-ju, Wezery i aby).

14

Oder und unterer Weichsel (Nazwy jezior w dorzeczu Batyku midzy doln Odr i doln Wis) (1991), (VIII) M. Biolik Die Namen der stehenden Gewsser im Zufl ugebiet des Pregel und im Einzugsbereich der Zufl sse zur Ostsee zwischen Pregel und Memel (Na-zwy wd stojcych dorzecza Pregoy i dopyww Batyku midzy Prego a Niemnem) (1993), (IX) K. Rymuta Gewssernamen im Flugebiet der oberen Weichsel von der Qu-elle bis zu Soa und Przemsza (Nazwy wodne dorzecza grnej Wisy od rde do Soy i Przemszy) (1993), (X) E. Bilut Gewssernamen im Flugebiet des Westlichen Bug (Nazwy wodne dorzecza Bugu) (1995), (XI) M. Biolik Die Namen der fl ieenden Ge-wsser im Flugebiet des Pregel (Nazwy wd pyncych dorzecza Pregoy) (1996), (XII) K. Rymuta Rechte Zufl sse zur Weichsel zwischen Soa und Dunajec (Nazwy wod-ne prawobrzenych dopyww Wisy midzy So a Dunajcem) (1996), (XIII) K. Rymu-ta i M. Majtna Gewssernamen im Flugebiet des Dunajec (Nazwy wodne dorzecza Dunajca) (1998), (XIV) J. Dumy Gewssernamen im linken Zufl ugebiet der Weichsel zwischen Pilica und Brda (Nazwy wodne w zlewisku lewych dopyww Wisy po ujcie Brdy) (1999), (XV) K. Rymuta Gewssernamen im rechten Zufl ugebiet der Weichsel zwischen Dunajec und Wisok (Nazwy prawobrzenych dopyww Wisy midzy Dunaj-cem a Wisokiem) (2000) oraz (XVI) Gewssernamen im linken Zufl ugebiet der Weich-sel zwischen Przemsza und Pilica (Nazwy lewobrzenych dopyww Wisy od Prze-mszy do Pilicy) (2001), (XVII) J. Riegera Gewssernamen im Flugebiet des San, Teil I: Die fl ieenden Gewsser, AO (Nazwy wodne dorzecza Sanu, cz. I: Nazwy wd py-ncych, AO) (2003); (XVIII) J. Riegera Gewssernamen im Flugebiet des San, Teil I: Die fl ieenden Gewsser, P; Teil II: Die stehenden Gewsser (Nazwy wodne dorze-cza Sanu, cz. I: Nazwy wd pyncych, P; cz. II: Nazwy wd stojcych) (2004), (XIX) M. Biolik Gewssernamen im Flussgebiet der Narew von der Quelle bis zur Einmndung der Biebrza, Teil I: Die fl ieenden Gewsser (Nazwy wodne dorzecza Narwi od rde do ujcia Biebrzy, cz. I: Nazwy wd pyncych) (2005) i (XX) M. Biolik, Gewsserna-men im Flugebiet der Narew von der Quelle bis zur Einmndung der Biebrza, Teil II: Die stehenden Gewsser (Nazwy wodne dorzecza Narwi od rde do ujcia Biebrzy, cz. II: Nazwy wd stojcych) (2005). Seria obja prawie cae dorzecze Wisy, obszar Przy-morza, zlewni Zalewu Wilanego oraz doln Odr. Niestety, wbrew wczeniejszym za-mierzeniom nie udao si opracowa wszystkich hydronimw z obszaru Polski6. Zasady redakcyjne, cel oraz metody przedstawiono w zeszycie wstpnym wydanym po niemiec-ku (z polskim streszczeniem) pt. Hydronymia Europaea. Einfhrung. Ziele. Grundlagen. Methoden autorstwa W. P. Schmida, K. Rymuta i J. Udolpha.

W monografi ach z cyklu Hydronymia Europaea zaprezentowano w porzdku alfa-betycznym w obrbie danego dorzecza nazwy wd pyncych i osobno nazwy wd stojcych. Wykorzystano moliwie peny materia rdowy oraz zapisy wspczesne i gwarowe. Zamieszczono rwnie bogaty materia ojkonimiczny i anojkonimiczny, ge-netycznie zwizany z konkretnymi hydronimami (tzw. kontekst onimiczny). Kanon rde serii HE zawiera ponad 1000 pozycji. S wrd nich rda rkopimienne (gwnie z kar-totek sownikw historyczno-geografi cznych Polski w redniowieczu), rda drukowane,

6 Do opracowania pozostay dorzecza: prawobrzenej Wisy midzy Wieprzem a Bugiem, Narwi (od Biebrzy do ujcia do Wisy), prawobrzenej Wisy powyej Narwi, Odry od rde do ujcia Warty oraz Noteci.

15

w tym najstarsze opublikowane dokumenty kancelarii krlewskich i ksicych, ksigi s-dw i urzdw, rejestry podatkowe, wizytacje dbr kocielnych i dekanatw, rda kar-tografi czne od map osiemnastowiecznych po wspczesne, katastry, sowniki, atlasy histo-ryczne i geografi czne, spisy urzdowe. Poza seri wydane zostay po polsku opracowane w podobny sposb Nazwy wodne dorzecza Warty od rde do ujcia Prosny autorstwa E. Wolnicz-Pawowskiej (2006) i Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po ujcie do Odry (z wyczeniem dorzecza Noteci) J. Dumy (2010). Monografi e te maj charakter sownikw etymologiczno-historycznych, nie zawieraj jednak czci syntetycznej.

Taka analiza zostaa zaprezentowana dla jednego wikszego wycinka dorzecza Wisy w modelowym opracowaniu J. Dumy Nazwy rzek lewobrzenego Mazowsza (z caym do-rzeczem Pilicy) (1999), a take dla dwu mniejszych regionw: E. Jakus-Borkowej Hy-dronimia powiatu wieckiego (1989) i E. Pawowskiego Nazwy wodne Sdecczyzny (1996). Poza tym ukazay si krtkie syntezy w formie artykuw: H. Grnowicza Synte-za hydronimii dorzecza dolnej Wisy (1988) i H. Ml Budowa sowotwrcza nazw wod-nych dorzecza Wieprza (1996). Wspomnie te naley o opracowaniach M. Biolik, ktra zaja si hydronimami dorzecza grnej Drwcy (1984, 1988), mikrotoponimi (w tym hy-dronimi) powiatu ostrdzkiego (1994), a obecnie przygotowuje rozpraw o hydronimach Suwalszczyzny.

Podsumowanie tych dwu etapw prac stanowi publikacja Nazwy wd w Polsce, kt-ra zawiera indeksy a fronte i a tergo, zestawione przez W. Szulowsk i E. Wolnicz-Pawow-sk (2001, 2002) na podstawie: Hydronimii Wisy (1965) i Hydronimii Odry (1983), szeciu polskich monografi i hydronimicznych wydanych w latach 19751993 (zob. wyej) oraz 15 monografi i z serii Hydronymia Europaea7.

Oprcz tych wielkich i mniejszych pozycji monografi cznych ukazyway si take ar-tykuy i szkice powicone problematyce hydronimicznej. Ich peny przegld podaje Bi-bliografi a onomastyki polskiej (ponad 500 pozycji z tego zakresu)8. Dotycz one m.in.: etymologii poszczeglnych nazw rzek i jezior, budowy sowotwrczej, semantyki pod-staw, wariantywnoci i stosunkw etnolingwistycznych. Miejsce szczeglne w bibliografi i hydro nomastycznej zajmuj dwa zbiory pokonferencyjne, wydane pod redakcj K. Rymu-ta pt. Hydronimia sowiaska (I 1989, II 1996), ktre przedstawiaj osignicia oraz wyznaczaj kierunki tej dziedziny bada.

Obok opracowa onomastycznych na uwag zasuguje zestawiony przy udziale jzy-koznawcw wykaz standaryzowanych nazw wodnych wraz z lokalizacj w ukadzie alfa-betycznym, z podziaem na wody pynce i stojce: Nazewnictwo geografi czne Polski (t. I. Hydronimy, cz. 1: Wody pynce, rda, wodospady, cz. 2: Wody stojce, 2006). Pu-blikacja ta zawiera okoo 16 tys. nazw wodnych.

W trzecim etapie prac nad hydronimi zaplanowano opracowanie polskiego hydro-nomastykonu, obejmujcego cao nazw wodnych na obszarze Polski. Na potrzeb po-wstania polskiego sownika hydronimicznego, po opracowaniu wedug jednolitych zasad monografi i poszczeglnych dorzeczy, wskazywa ju J. Rieger na konferencji w Szcze-

7 E. Wolnicz-Pawowska jest rwnie autork ksiki O nazwach wodnych w Polsce (2013), ktra ukazaa si po oddaniu do druku niniejszej publikacji i nie zostaa w niej uwzgldniona.

8 Artykuy i opracowania dotyczce problematyki omawianej w poszczeglnych czciach pracy zo-stan przywoane w odpowiednim miejscu.

16

drzyku w 1979 r.9 Cel, zaoenia metodologiczne, podstawowe zasady redakcyjne sowni-ka Nazwy wodne Polski, a take propozycje organizacji pracy i rnice midzy penym hydronomastykonem a seri HE przedstawi w 2002 r. K. Rymut10, ktry w 2005 r. wy-stpi z wnioskiem do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego o sfi nansowanie pro-jektu sownika nazw wodnych Polski w formie elektronicznej bazy tekstowej. Pod koniec 2005 r., po podpisaniu umowy na wykonanie projektu badawczego nr 1H01D01029, ze-sp pod kierownictwem K. Rymuta w skadzie: Barbara Czopek-Kopciuch, Urszula Bijak, Wanda Makula-Kosek, Halszka Grny (od 2007 r.), Henryka Ml, Rozalia Przybytek, El-bieta Supranowicz i Urszula Wjcik przystpi do pracy. Baz materiaow sownika sta-y si publikacje ksikowe oraz kartoteki i materiay robocze przekazane przez autorw monografi i serii HE, ktre byy skanowane, niekiedy przepisywane i przetwarzane zgodnie z zasadami redakcyjnymi sownika. Podstawowa baza zostaa uzupeniona nowymi zapi-sami sporzdzonymi na podstawie map historycznych i wspczesnych, opracowa histo-rycznych sownikw historyczno-geografi cznych redniowiecznych wojewdztw i ziem: wojewdztwa krakowskiego (1985 i n.), lubelskiego (1983), pockiego (1980, 1981), zie-mi sanockiej (1991, 1998, 2002), wyszogrodzkiej (1971), chemiskiej (1971), wydanych tomw atlasu szesnastowiecznych wojewdztw: krakowskiego (2008), sandomierskiego (1993), lubelskiego (1966), sieradzko-czyckiego (1998), mazowieckiego (1973), oraz Sownika nazw miejscowych okrgu mazurskiego Leydinga (1959). Wprowadzono tak-e wspczesne formy standaryzowane, oznaczenia dugoci rzek, zweryfi kowano niepew-ne zapisy, niekiedy te identyfi kacje i lokalizacje obiektw. Utworzono zalki artyku-w hasowych dotyczcych hydronimw, ktre nie byy dotd opracowane. Z dorzecza prawobrzenej Wisy midzy Wieprzem a Bugiem i midzy Narwi (wraz z doln Narwi) a Os wyekscerpowano nazwy z Hydronimii Wisy (1965) oraz z odpowiednich sow-nikw historyczno-geografi cznych redniowiecza i ich kartotek. Jeli chodzi o hydronimy z dorzecza Odry (od rde do ujcia Warty), to rozpisano Hydronimi Odry oraz uzu-peniono materia historyczny z wydanych tomw sownika Nazwy geografi czne lska (19702007) oraz Sownika geografi cznego Polski Zachodniej i Pnocnej S. Rosponda (1951). Wspomniane opracowania wykorzystano rwnie do zredagowania hase z dorze-cza aby. Dla dorzecza Noteci rozpisano materia z Hydronimii Odry (1983) i skonfron-towano z materiaem nazewniczym zawartym w Sowniku historyczno-geografi cznym wojewdztwa poznaskiego w redniowieczu (19822003). Wykorzystano rwnie: roz-praw Z. Babika Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich (2001), materia-y robocze Komisji Nazw Miejscowoci i Obiektw Fizjografi cznych powstae podczas standaryzowania hydronimw oraz wykaz nazw standaryzowanych Nazewnictwo geo-grafi czne Polski (2006). Efektem projektu jest alfabetyczny sownik hydronimw (bez etymologii), obejmujcy nazwy okrelajce obiekty wodne naturalne i sztuczne, zaginio-ne i istniejce w granicach wspczesnej Polski. Ta ogromna baza elektroniczna jest usta-wicznie uzupeniana nowymi hasami i zapisami oraz przygotowywana do udostpnienia w Internecie11.

9 Tekst tego wystpienia zosta opublikowany w Onomastikach (XXVII: 186189).10 Artyku zamieszczony w Onomastikach (XLVII: 3748).11 Od 2012 r. realizowany jest kolejny projekt badawczy, fi nansowany przez Narodowy Program Roz-

woju Humanistyki, majcy na celu uzupenienie i przetworzenie bazy tekstowej na Elektroniczny sownik hydronimw Polski.

17

3. CEL I ZAKRES PRACY

Celem niniejszego opracowania bya w pierwotnym zamyle analiza lingwistyczno-ono-mastyczna caoci systemu potamonicznego dorzecza Wisy na podstawie materiau histo-rycznego i wspczesnego, w tym: opis warstw chronologicznych, ustalenie rde moty-wacyjnych, zbadanie elementw systemu nazwotwrczego oraz zmian, jakim w system podlega. Po zebraniu i wstpnym uporzdkowaniu materiau okazao si, e analiza tak wielkiej liczby nazw, a take wielo zrnicowanych zagadnie przekroczyyby narzuco-ne limity czasowe i wydawnicze. Zdecydowano zatem przedstawi pierwsz, autonomicz-n cz tak okrojonego opracowania, dotyczc odapelatywnych nazw wodnych. Przed-miotem czci drugiej, ktr autorka ma nadziej wyda jako kolejn monografi , bd potamonimy odonimiczne (utworzone od innych nazw wasnych).

4. MATERIA BADAWCZY

Materia rdowy zosta wyselekcjonowany z komputerowej bazy nazw wodnych opra-cowanej w ramach grantu MNiSW, znajdujcej si w Pracowni Toponomastycznej Insty-tutu Jzyka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Jej zawarto zostaa opisana wyej w podrozdziale dotyczcym stanu bada. Sownik potamonimw dorzecza Wisy obejmuje ponad 13,5 tys. nazw-referentw12 (nie liczc kalk, wariantw morfologicznych) okrelajcych ponad 11 tys. obiektw. Z bada wyczono: nazwy wd pyncych del-ty Wisy (75 obiektw), wedug AtPHP nie nale one bowiem do dorzecza Wisy (por. mapa 1), a take nazwy rde (282 obiekty) i wodospadw (21 obiektw), ktre repre-zentuj inne modele nazewnicze. Poza zakresem analizy pozostay nazwy niemieckie oraz hydronimy z obszaru Warmii i Mazur, gdy nale one do innojzykowych systemw na-zewniczych i wymagaj nieco innych metod badawczych uwzgldniajcych interferencje jzykowe, substytucje, adaptacje.

5. ZAOENIA METODOLOGICZNE OPRACOWANIA POTAMONIMW W WIETLE METODOLOGII INNYCH KATEGORII NAZW WASNYCH

Przywoywana przez wielu fi lozofw i jzykoznawcw dychotomia: nomina appellativa nomina propria nie oznacza, e funkcjonuj one w izolacji od siebie:

Midzy tymi dwoma gromadami wyrazowymi nie ma przepaci, ktra by je osobno nakazywaa trak-towa. Przeciwnie, doskonale si nawzajem uzupeniaj i jedn cao tworz (Taszycki 1963: 1).

Swoisto materiau proprialnego wymusza jednak inny jego ogld, bowiem

Nazwy s czci systemu jzykowego i razem z nim stanowi cao wtedy, kiedy jest rozpatry-wany od zewntrz. Rozpatrywane od wewntrz kategorie rni si midzy sob nie tylko odnie-sieniem do rzeczywistoci, nie tylko sposobem nominacji, ale te waciwociami gramatycznymi, pragmatycznymi, konotacyjnymi. Kada kategoria nazw wasnych, determinowana przez cechy na-

12 Nazwy rwnobrzmice okrelajce rne obiekty w statystykach traktowane s jako odrbne jed-nostki nazewnicze, o czym szerzej poniej. Nazwy oboczne utworzone od rnych podstaw leksykalnych, dotyczce jednego obiektu, traktowane s jako odrbne hydronimy; posiada je 1315 obiektw (11%).

18

zywanych obiektw, wytworzya sobie waciwe relacje i charakterystyczne dla niej elementy (Cie-likowa 1996: 17).

Postpujca autonomizacja onomastyki w obrbie jzykoznawstwa oraz wyodrbnia-nie si poszczeglnych gazi tej dyscypliny, wynikajce ze wiadomoci wewntrznego zrnicowania onimii, stwarza potrzeb wypracowania w badaniach odpowiedniej meto-dologii:

[] wytworzenia osobnych narzdzi opisu dla kadej kategorii, a przynajmniej [] takiego zrnico-wania metod badawczych, by przyjta konwencja interpretacyjna nie zamazywaa owych wewntrz-kategorialnych waciwoci (Skowronek, Rutkowski 2004: 42).

Rozwizania metodologiczne zastosowane w niniejszej pracy bior pod uwag powy-sze konstatacje. Hydronimy traktowane s jako elementy systemu jzykowego, rne funk-cjonalnie od wyrazw pospolitych i posiadajce specyfi czne cechy kategorialne w odr-nieniu od innych grup onimw.

Wrd kategorii czy klas nazw wasnych hydronimy wraz z antroponimami i ojkonima-mi najwczeniej weszy w krg zainteresowania jzykoznawcw. Onomaci, obok prac lek-sykografi cznych dotyczcych rnych kategorii nazw wasnych, podejmuj zrnicowane metodologicznie prby ich caociowego opisu. Imponujcy jest dorobek antroponomastyki, gdzie badania materiaowe i interpretacyjne objy okres staropolski, redniopolski i wsp-czesny. Przegld prac badawczych powiconych tej kategorii onimw pozwala wyrni ujcia syntetyczne poszczeglnych stadiw rozwoju antroponimw powstae na podstawie penych antroponomastykonw oglnopolskich oraz prowadzone rwnolegle studia regio-nalne. Rysuje si tu tendencja do uj synchronicznych, takich jak opracowania poszcze-glnych subkategorii dla okresu staropolskiego (Cielikowa 1990; Kaleta 1981) czy synteza wspczesnych nazwisk polskich (Skowronek 2001). Niektre ujcia posiadaj szersz per-spektyw diachroniczn (Malec 1971, 1994). W zakresie toponimii badania prowadzone s nieco inaczej. Maj one przede wszystkim charakter regionalny. Pierwsze opracowania obok zasigu regionalnego posiaday te cezur chronologiczn do XVI w. (Zierhoffer 1957; Lu-ba 1968; Rymut 1967), kolejne za miay charakter panchroniczny (Borek 1988a; seria Po-morskie Monografi e Toponomastyczne; Czopek 1988; Przybytek 1993; Bijak 2001; Wj-cik 2001). Istnieje tu take nurt stratygrafi czny (Rospond 1969; Borek 1968; Rymut 1973; Rzetelska-Feleszko 1978a). W mikrotoponimii dominuje opis regionalny (np.: Mznter; Mr-zek 1990). Niewiele jest charakterystyk caociowych dotyczcych poszczeglnych kategorii onimicznych. Za takie mona uzna jedynie opracowanie ewolucji systemu antroponimicz-nego nazwisk na podstawie bogatego materiau sowiaskiego Z. Kalety (1991).

Rny jest sposb opracowywania w leksykonach antroponimw i toponimw, w tym hydronimw, zwaszcza postrzeganie relacji: nazwa wasna obiekt (por. Cielikowa 1996: 10). Zjawiskiem powtarzalnoci nazw, posiadaniem przez nazw wicej ni jednego denotatu zajmowali si fi lozofowie (por. Grodziski 1973) i lingwici. Z. Kaleta (1998b: 32) stwierdza: pomimo e t a s a m a n a z w a w a s n a powtarza si, wyznacza w danym krgu spoecz-nym za kadym razem inny, niepowtarzalny obiekt indywidualny. Czy jest to rzeczywicie t a s a m a nazwa, czy raczej t a k a s a m a , t a k s a m o b r z m i c a? Leksykony antroponi-miczne s sownikami nazw, a kady artyku hasowy jest zbiorem tekstw dotyczcym danej nazwy osobowej, zbiorem form antroponimicznych. Na rwnobrzmice antroponimy patrzy si przez pryzmat liczby nosicieli, rwnie wielomotywacyjnoci onimw (por. Cielikowa

19

1990: 67). Sowniki toponimiczne cho nie wszystkie konstruowane s odmiennie. S to najczciej zbiory nazw jednostkowych obiektw geografi cznych zlokalizowanych w prze-strzeni. Nazwy rwnobrzmice (a waciwie rwnobrzmice formy hasowe) stanowi od-rbne hasa sownikowe przypisane jednej miejscowoci lub rzece. Zawieraj one datowane zapisy odnoszce si do danego obiektu. Ta jednostkowo, wskazanie na jednego referenta, jest charakterystyczna dla toponomastykonw, w tym dwu najwikszych: Nazwy miejsco-we Polski i Nazwy wodne Polski (baza elektroniczna)13. Toponimy bowiem, powizane z konkretnymi obiektami, maj wielowiekow histori i tradycj uycia. Ich trwao w czasie i przestrzeni determinuje ukad sownikw, a take metod analizy. Powtarzalno toponimw wiadczy o ywotnoci pewnych podstaw, produktywnoci przyrostka czy te typu sowo-twrczego. Cho zagadnienie nazw rwnobrzmicych nie jest przedmiotem szczeglnej uwa-gi w opracowaniach toponomastycznych, mona zaobserwowa rne stanowiska badawcze. Przegld wikszoci monografi i dotyczcych toponimw pod tym ktem pozwoli stwierdzi, i przewaa raczej traktowanie kadej nazwy rwnobrzmicej, powizanej za porednictwem aktu nazewniczego z obiektem, jako odrbnego toponimu, por.: studium o toponimach z su-fi ksem -ov-, -in- (Nieckula 1971: 372), opracowanie dotyczce sufi ksu -ica (Rzetelska-Felesz-ko 1978a: 17) czy artykuy J. Dumy (2003a: 396). Inaczej ujmuje to zjawisko w mikrotoponi-mii R. Mrzek (1990: 80), dla ktrego rwnobrzmice nazwy terenowe stanowi jedn nazw okrelajc wicej ni jeden obiekt. Poniewa powtarzalno nazw jest zjawiskiem do cha-rakterystycznym dla hydronimii odapelatywnej, wymaga pewnych rozstrzygni i okrelone-go podejcia metodologicznego. Celowe wydaje si wprowadzenie pojcia referencji, czyli wyznaczonoci, i rozrnienia: nazwa Koprzywnica, referent jednostkowy Koprzywnica odno-towany po raz pierwszy w 1256 r., pd. Cisownicy, oraz inne desygnaty o tej nazwie: Koprzyw-nica, dzi Strawa; Koprzywnica, dzi Biaa Przemsza; Koprzywnica, ld. Wilgi; Koprzywnica, ld. liny ( Narew); Koprzywnica, dwa dopywy grnej i dolnej Wisy, dzi nieistniejce14. Dane statystyczne prezentowane w niniejszym opracowaniu w odniesieniu do hydronimw rwnobrzmicych dotycz gwnie ich referencji jednostkowej15.

Hydronimia zajmuje wan pozycj w obrbie nazewnictwa geografi cznego. Prace wielu badaczy zoyy si na w miar kompleksowe i jednolite metodologicznie (cho jesz-cze niepene) opracowanie polskich nazw wodnych. Oprcz studiw J. Rozwadowskiego i Z. Babika, dotyczcych najstarszej warstwy hydronimw, dominuj regionalne hydrono-mastykony poszczeglnych dorzeczy; tylko niektre z nich zawieraj syntezy przedstawia-jce ewolucj systemu nazw na osi czasu. Jak zakadali inicjatorzy projektw hydronimicz-nych: H. Grnowicz, H. Borek i K. Rymut, dopiero po zgromadzeniu penego sownika nazw wodnych w Polsce bdzie mona przystpi do ustalenia systemowych zalenoci i powiza midzy poszczeglnymi warstwami chronologicznymi hydronimw i badania wewntrznej stratyfi kacji strukturalno-typologicznej. Nazwy wodne rni si od pozosta-ych klas toponimw cechami funkcyjno-rozwojowymi i strukturalnymi, wymagaj zatem odrbnego potraktowania. Uwikane s jednak w tzw. kontekst onimiczny wzajemn sie powiza i zalenoci systemowych midzy tymi klasami nazw (por. Borek 1989: 1213).

13 Inaczej zestawiany jest Sownik nazw geografi cznych lska (1970).14 Zagadnienie to, rwnie w kontekcie toponimii, porusza W. Luba (2006: 264). 15 Nieco szerzej o zjawisku zwizanym z powtarzalnoci nazw, czyli homonimi i polisemi, w onimii

zob. s. 5960.

20

W niniejszym opracowaniu podjto prb holistycznej syntezy znacznego fragmentu systemu hydronimicznego na przykadzie potamonimw dorzecza Wisy zrnicowanych chronologicznie, strukturalnie i semantycznie, ktre cechuje rwnie pewna niestabilno dynamizujca zjawiska systemowe. Ta rnorodno wewntrzkategorialna powoduje, i dobr odpowiednich metod badawczych wymaga znajomoci i analizy penego historycz-nego materiau nazewniczego.

W monografi i wykorzystane zostay metody badawcze wypracowane przez polsk szko onomastyczn, ktre cz metod fi lologiczn ze strukturalizmem oraz elementami stratygrafi i i statystyki. W badaniu semantyki podstaw hydronimicznych wyzyskano rw-nie elementy paradygmatu kognitywnego. Uwaam, za R. Grzegorczykow, e podstaw bada lingwistycznych, w tym onomastycznych, s metody jzykoznawstwa strukturalne-go. Dostrzegam jednak warto i przydatno metod pragmalingwistyki oraz jzykoznaw-stwa kognitywnego, ktre wi zjawiska jzykowe z zagadnieniami antropologicznymi. Pragmalingwistyka i semantyka kognitywna bdzie w proponowanym ujciu koncepcj dopeniajc w opisie hydronimii (por. Grzegorczykowa 2002: 86).

W ograniczonym stopniu stosuj metod historyczno-porwnawcz, gdy jej dotych-czasowe propozycje przyjmowane s sceptycznie. Przykadem wykorzystania tej metody jest monografi a J. Udolpha, ktry zrekonstruowa 76 podstaw apelatywnych, egzemplifi -kujc swoje tezy sowiaskimi apelatywami i toponimami, gwnie hydronimami zarwno derywowanymi, jaki i niederywowanymi (Udolph 1979). Moim deniem jest natomiast przedstawienie ewolucji systemu hydronimicznego przez wydzielenie warstw chronolo-gicznych, przy czym zbiory nazw archaicznych (przedsowiaskich) i prasowiaskich nie s przedmiotem analiz szczegowych. Gwnym zadaniem jest tu ustalenie proporcji mi-dzy poszczeglnymi zbiorami. Poza dociekaniami badawczymi pozostaje rwnie aspekt etnogenetyczny w problematyce hydronimicznej, gdy zosta on ju wyczerpujco opisany, cho opis ten nie przynis oczekiwanych rezultatw.

6. KLASYFIKACJA HYDRONIMW W KONTEKCIE STOSOWANYCH KLASYFIKACJI ONOMASTYCZNYCH

Wanym skadnikiem metodologii bada s klasyfi kacje. Klasyfi kacja naukowa jak stwierdza Borek (1988b: 43), ma charakter schematyzujco-porzdkujcy, sucy wydo-bywaniu istotnych cech analizowanego materiau. Brak jest systematyzacji hydronimw na miar klasyfi kacji stworzonych dla sowiaskich nazw miejscowych: semantyczno-ety-mologicznej W. Taszyckiego (1958: 228268), strukturalno-gramatycznej S. Rosponda (1957)16 czy genetyczno-funkcyjnej H. Borka (1988b). Podziay te nadal odgrywaj du rol w porzdkowaniu i dekodowaniu ojkonimw sowiaskich, s wykorzystywane w se-gregowaniu materiau z innych klas toponimicznych17.

Opracowania hydronomastyczne nale gwnie do nurtu etymologiczno-historycz-nego (take z ukierunkowaniem etnogenetycznym) bada onomastycznych, podobnie jest

16 Tytu Klasyfi kacja strukturalno-gramatyczna sowiaskich nazw geografi cznych sugeruje, i obejmuje ona wszystkie nazwy geografi czne, dotyczy jednak tylko nazw miejscowych.

17 Zdezaktualizowa si czciowo podzia strukturalno-gramatyczny S. Rosponda na nazwy prymar-ne i sekundarne. Okrelenia te w odniesieniu do budowy sowotwrczej s nieadekwatne i niezgodne z ter-minami prymarny i sekundarny, ktre wprowadzi strukturalizm (por. Kaleta 1998b: 50).

21

z artykuami, ktre wyjaniaj etymologi nazw archaicznych przedsowiaskich, archaicz-nych sowiaskich oraz batyckich. Omwienia syntetyczne s spotykane w nielicznych monografi ach dorzeczy. J. Rieger, prezentujc nazwy wodne dorzecza Sanu (1969), sku-pia si jedynie na wybranych zagadnieniach, wyrnia warstw najstarsz (indoeuropejsk i przedsowiask), nazwy sowiaskie i niejasne, wicej miejsca powicajc strukturom sufi ksalnym, mniej nazwom utworzonym bez uycia sufi ksw. Podobne rozwizanie za-prezentowane zostao w opracowaniu dorzecza Warty (1975), ale tu autorzy J. Rieger i E. Wolnicz-Pawowska zwrcili uwag na problem derywacji dezintegralnej, ktra wi-doczna jest gwnie w hydronimach utworzonych od nazw miejscowoci. E. Rzetelska--Feleszko i J. Duma w monografi i nazw rzecznych Pomorza (1977) wskazuj na liczne czynniki tworzce obraz nazewnictwa rzecznego danego obszaru, takie jak: stosunki mi-dzy produktywnoci nazw w poszczeglnych bazach semantycznych, proporcje nazw przymiotnikowych i rzeczownikowych, czliwo poszczeglnych form sowotwrczych z konkretnymi bazami semantycznymi, produktywno formantw. Autorzy wyodrbnia-j rwnie grupy semantyczne nawizujce do podziau znaczeniowego nazw miejsco-wych: hydronimy topografi czne (wikszo), kulturowe (grupa stosunkowo liczna), de-minutywne (rzadkie na Pomorzu), dzierawcze (i pamitkowe). M. Majtn i K. Rymut w podsumowaniu hydronimw dorzecza Orawy (1985) przyjli podobne ramy klasyfi ka-cyjne, wczajc jako podrzdny podzia S. Rosponda na nazwy prymarne i sekundarne (rzeczownikowe i przymiotnikowe), rozbijajc composita, ktrych czony wczono do rnych zbiorw. Monografi a J. Dumy, zawierajca nazwy rzek lewobrzenego Mazow-sza (1999a), przynosi natomiast klasyfi kacj strukturalno-semantyczn. Autor wydziela na-zwy: archaiczne najstarsz warstw hydronimw, prymarne, sekundarne, composita oraz nazwy dwuznaczne i niejasne. Nowatorsko sporzdzony indeks daje jednoczenie obraz wariantywnoci hydronimw. Prb klasyfi kacji semantycznej nazw wodnych, gwnie na podstawie hydro nimw dorzecza Bugu, przedstawia E. Bilut (1989: 151166). Wyrnia ona: nazwy hydrografi czne, charakteryzujce fi zyczne i chemiczne waciwoci pyncej wody, topografi czne, odzwierciedlajce waciwoci terenu, kulturowe, ukazujce wytwo-ry kultury materialnej, spoecznej i duchowej, a take dzierawcze i etniczne. Kade z tych uj syntetycznych przedstawia pewien wycinek subsystemu hydronimicznego. Nie mona jednak przeprowadzi klasyfi kacji semantycznej czy strukturalnej hydronimw bez zwr-cenia uwagi na warstwy chronologiczne. Jedn z ciekawszych propozycji autorskich jest klasyfi kacja E. Rzetelskiej-Feleszko (1989: 105). Na podstawie przeprowadzonych bada nad hydronimi Polski z uwzgldnieniem kryterium chronologiczno-etniczno-jzykowego wydzielia ona nastpujce warstwy nazw rzecznych:

I. Nazwy archaiczne; przedsowiaskie, tzw. staroeuropejskie.II. Nazwy obce, rne chronologicznie, ale odnoszce si do epok historycznych

(batyckie, niemieckie, wooskie).III. Nazwy sowiaskie, archaiczne, motywowane apelatywami lub toponimami

pochodzcymi z rnych jzykw sowiaskich.IV. Nazwy polskie.

Interesujce rozwizania klasyfi kacyjne stosuje szkoa czeska, a podstawowe tezy tego ujcia prezentuje R. rmek (1999: 203204). Onimi kadego jzyka dzieli na dwie

22

wielkie grupy: odapelatywn (deappellativa) i odproprialn (depropria). Proces zmiany ap-pellativum proprium okrela jako proprializacj lub onimizacj, proces przechodzenia proprium proprium jako transonimizacj. Problematyka onimizacji i transonimizacji po-jawia si u A. Cielikowej (1990: 5; 2005: 135), ktra jednak zawa te procesy do prze-chodzenia apelatywu do klasy nazw wasnych i wdrwek onimu z jednej klasy onimicz-nej do innej bez uycia wykadnikw formalnych. Defi nicje te jednak zostay pniej nieco przez autork zmodyfi kowane18.

Czeski onomasta R. rmek (20032004: 499508) transonimizacj ujmuje szerzej, wy-rnia mianowicie transonimizacj waciw, czyli tworzenie onimw odonimicznych bez wykadnikw formalnych, i rozszerzon, obejmujc powstawanie derywatw fl eksyjnych, sowotwrczych i komponowanych19. Takie spojrzenie na transonimy wymusza podobny ogld onimw odapelatywnych. Wydaje si, i mona uy terminu onimizacja rozszerzo-na (analogicznie do pojcia transonimizacji rozszerzonej) w odniesieniu do odapelatyw-nych derywatw paradygmatycznych, sufi ksalnych i komponowanych. W wypadku nazw od apelatywnych onimizacja jest procesem, ktry ma miejsce w kadej kreacji nazwy od podstawy apelatywnej tworzeniu nazwy (take przy uyciu rodkw sowotwrczych) to-warzyszy proces wyodrbnienia danego obiektu z caej klasy podobnych i wczenia go do odpowiedniej kategorii nazw wasnych. Onimizacja w szerszym rozumieniu byaby synoni-miczna z proprializacj. Istota nazw wasnych jak stwierdza E. Rzetelska-Feleszko (1993: 398399) nie polega na jakim specjalnym doborze wyrazw wystpujcych w tej roli, ani na ich szczeglnej budowie, lecz przede wszystkim na odmiennej funkcji []. Funkcja ta po-lega na wyrnieniu [] jednego obiektu spord wszystkich takich samych lub podobnych obiektw danej klasy. Wanie ta cecha procesw nazwotwrczych powinna wybija si na pierwszy plan aktu nominacyjnego i jako taka powinna znale odzwierciedlenie w konstru-owaniu ram klasyfi kacyjnych. Dychotomia: appellativa propria, podkrelana w kadej mo-nografi i onomastycznej i opracowaniach wykorzystujcych wybirczo materia proprialny, powinna stanowi pierwszoplanowy element klasyfi kacji materiau onimicznego.

Przyjte w niniejszym ujciu ramy klasyfi kacyjne, majce charakter genetyczno-moty-wacyjny, nawizuj, z jednej strony, do koncepcji stosowanych w polskich opracowaniach hydronomastycznych, z drugiej natomiast do koncepcji szk czeskiej i sowackiej. Wy-roniam wic:

I. Hydronimy archaiczne, przedsowiaskie.II. Hydronimy prasowiaskie.

III. Hydronimy polskie (oraz innosowiaskie z obszaru Polski): 1. hydronimy powstae w procesie onimizacji:

1.1. hydronimy powstae w wyniku onimizacji waciwej,1.2. hydronimy powstae w wyniku onimizacji rozszerzonej:

1.2.1. derywaty paradygmatyczne,1.2.2. derywaty sufi ksalne, 1.2.3. derywaty komponowane;

18 Przyjcie stwierdzenia, e onimizacja (proprializacja) jest nadrzdnym pojciem, w ktrym miesz-cz si zarwno derywacja semantyczna, jak i sowotwrcza wyznaczaoby dwa sposoby powikszania za-sobu nazw wasnych: onimizacj i transonimizacj (Cielikowa 2006: 55).

19 T propozycj klasyfi kacyjn upowszechniaj badacze czescy (por. Tukov 2011: 485491), a tak-e sowaccy (Olotiak 2010: 2449).

23

2. hydronimy powstae w procesie transonimizacji20: 2.1. hydronimy powstae w wyniku czystej transonimizacji (ponowienia),2.2. hydronimy powstae w wyniku transonimizacji rozszerzonej:

2.2.1. derywaty paradygmatyczne,2.2.2. derywaty sufi ksalne,2.2.3. derywaty komponowane (w ktrych cho jeden czon motywowany jest przez onim).

IV. Hydronimy obce (batyckie, niemieckie, wooskie). V. Hydronimy niejasne, znieksztacone.W klasyfi kacji tej wyodrbnienie grup nadrzdnych nastpio przez zastosowanie kry-

terium chronologiczno-jzykowego. W grupie nazw polskich, ktre s w centrum zainte-resowania, wyrniono natomiast hydronimy odapelatywne (III.1.) i odonimiczne (III.2.). W obrbie hydronimw odapelatywnych zastosowano dodatkowo kryterium gramatycz-ne (onimy denominalne od rzeczownikw, przymiotnikw, liczebnikw i dewerbalne od czasownikw, imiesoww) oraz kryterium semantyczne z gwnym podziaem na nazwy topografi czne i kulturowe21. Wrd hydronimw odonimicznych (III.2.) jako elementy subpodziau wyrniono typy onimw motywujcych. Aby rozpozna zjawiska systemo-twrcze, nie wystarczy stworzy funkcjonalnej klasyfi kacji danej kategorii onimicznej, na-ley ponadto przeanalizowa proprialny akt nominacyjny. Z pomoc przychodzi tu prag-malingwistyczne ujmowanie zjawisk onimicznych zaproponowane przez R. rmka, ktry wydziela trzy paszczyzny, trzy plany, trzy kolejne fazy nazywania, bez ktrych udziau nie moe doj do kreacji nazwy wasnej. Stanowi je:

1. Paszczyzna prenominacyjna (faza ideacji), majca charakter pozajzykowy, w ktrej dokonuje si wyodrbnienie obiektu, wybr motywacji. Motywacj nazewnicz staje si jedna cecha, wasno wybranego do nominacji obiektu. Nazewnicze cechy rele-wantne (wybrane w akcie nominacyjnym) dla obiektw danej kategorii stanowi zbir jed-nostek leksykalno-semantycznych, ktre pniej zostan (w rnym stopniu) spetryfi ko-wane.

2. Paszczyzna nominacyjna (faza substancjalizacji), polegajca na ksztatowaniu si konkretnego onimu przez zastosowanie leksykalnego i formalnego elementu systemu j-zykowego, nastpnie weryfi kacj, regulacj przez istniejcy system proprialny, z fi nalnym etapem wczenia onimu do odpowiedniej klasy nazewniczej i desemantyzacji.

3. Paszczyzna postnominacyjna to funkcjonowanie onimu i jego rozwj (por. rmek 1988: 1931; Rutkiewicz-Hanczewska 2012: 355363).

7. KOMPOZYCJA PRACY

Do tradycji opracowa historycznojzykowych, w tym onomastycznych, naley prezenta-cja materiau. Nie jest moliwe, a nawet niecelowe byoby zamieszczenie penego mate-riau nazewniczego. Sownik potamonimw dorzecza Wisy jest czci bazy elektronicz-

20 Punkt ten odnosi si do hydronimw dorzecza Wisy motywowanych przez inne nazwy wasne, kt-rych opis znajdzie si w planowanej drugiej czci monografi i.

21 Hydronimy pochodzce od apelatyww osobowych oraz od ich derywatw przymiotnikowych o charakterystyce dzierawczo-pamitkowej zamieszczone zostan w drugiej czci pracy.

24

nej Nazwy wodne Polski (pochodzi gwnie z prac ju opublikowanych), dlatego te nie wejdzie w caoci do monografi i. Nie rezygnuj jednak z przedstawienia fragmentu mate-riau; najstarsze odczytane i datowane powiadczenia rdowe przywoane s w kolejnych rozdziaach tej pracy. Zredagowane hasa dotyczce obiektw, ktrych nazwy nie byy pu-blikowane w monografi ach hydronimicznych, s umieszczane w przypisach22, podobnie jak uzupenienia dokumentacyjne, lokalizacyjne i identyfi kacyjne do hase opracowanych w monografi ach.

Jak zasygnalizowano w podtytule pracy i wspomniano wczeniej, przedmiotem tej czci rozprawy bd tylko hydronimy odapelatywne, cho pojawi si odwoania do hydro nimw odonimicznych. Ukad pracy uwzgldnia w pierwszym rzdzie warstwy chronologiczne hydronimw, fazy aktu proprializacji, a kolejno poruszanych zagadnie zgodna jest ze schematem przyjtym w wikszoci opracowa toponomastycznych. Syn-tez hydro nimw odapelatywnych rozpoczyna opis warstw najstarszych (rozdzia I i II), ktrego celem jest archiwizacja oraz krytyczne spojrzenie na ten fragment zasobu nazew-niczego. Cz gwn (rozdzia III) stanowi analiza nazwotwrcza hydronimw odapela-tywnych odpowiadajca statusowi propriw fazy drugiej aktu nominacyjnego. W rozdziale IV dokonano syntezy chronologii, statystyki, stratygrafi i potamonimw oraz przegldu se-mantyki podstaw apelatywnych o najwikszej frekwencji, odtworzono wybory motywacyj-ne zwizane z paszczyzn prenominacyjn. Rozdzia V prezentuje wybrane zmiany formy hydronimw na osi czasu zarejestrowane w dokumentach, przedstawia faz postnomina-cyjn i brak stabilnoci do charakterystyczny dla tej kategorii proprialnej.

Po ponad 20 latach nadal jest aktualne stwierdzenie H. Borka (1989: 1213):[] mao wiemy o systemowych zalenociach i powizaniach midzy poszczeglnymi warstwami chronologicznymi hydronimw w konkretnych ukadach regionalno-hydrografi cznych, [...] o ich we-wntrznej stratyfi kacji strukturalno-typologicznej.

Niniejsza rozprawa ukazuje map odapelatywnych nazw wd pyncych z teryto-rium dorzecza Wisy. Autorka ywi nadziej, e ta propozycja badawcza stanowi skromn odpowied na niektre postulaty i pytania formuowane przez wybitnych, cytowanych po-wyej onomastw.

22 Zamieszczane s gwnie hasa dotyczce obiektw z obszaru prawobrzenej Wisy midzy Wie-przem a Bugiem oraz midzy Narwi (od ujcia Biebrzy) a Drwc. Materia zosta wyekscerpowany ze rde drukowanych nalecych do kanonu sownika Nazwy wodne Polski oraz z kartoteki sownika historyczno-geografi cznego Mazowsza w redniowieczu (zawierajcej rda rkopimienne), znajduj-cej si w Instytucie Historii PAN. Budowa przedstawianych hase jest podobna do ukadu w bazie Nazwy wodne Polski. Tytuem hasa jest urzdowa forma nazwy wodnej przyjta przez Komisj Ustalania Nazw Miejscowoci i Obiektw Fizjografi cznych, a w przypadku nazw zaginionych forma jzykowa najbardziej reprezentatywna, najpniej powiadczona. Nastpnie podawany jest typ obiektu wodnego, np. rz. (= rze-ka), pot. (= potok), str. (= strumie, struga), informacja o dugoci cieku w kilometrach oraz wskazany jest nastpny obiekt wodny, do ktrego wpada dana rzeka, w nawiasie kolejne recypienty. Po dwukropku przy-taczany jest materia historyczny: oryginalny zapis historyczny, data, skrt rda.

I. NAZWY PRZEDSOWIASKIE (TZW. STAROEUROPEJSKIE) NAJSTARSZA WARSTWA HYDRONIMW

1. STAN BADA NAD HYDRONIMI PRZEDSOWIASK

Celem tego rozdziau nie jest szczegowa analiza koncepcji poszczeglnych badaczy dotyczcych najstarszych hydronimw, lecz na podstawie obecnego stanu wiedzy, do-tychczasowych opracowa i krytycznego ich ogldu wyonienie warstwy hydronimw uznanych za niemotywowane na gruncie jzykw sowiaskich, batyckich czy jzyka nie-mieckiego oraz sporzdzenie inwentarza nazw archaicznych dorzecza Wisy.

W pierwszej poowie XX w. polscy badacze przypisywali hydronimom, dla ktrych nie znajdowali objanienia na gruncie sowiaskim, przynaleno do konkretnej niesowiaskiej grupy jzykowej: wenetyjskiej, celtyckiej, iliryjskiej. Prekursorem wspczesnego podejcia do najstarszej warstwy nazewniczej by J. Rozwadowski. Dokona on pierwszej syntezy najstar-szych polskich hydronimw, w ktrej wiele apelatyww wodnych objani na gruncie jzyka indoeuropejskiego. Ponad 60 hydronimom oprcz Wisy i jej gniazda przypisa pochodze-nie indoeuropejskie, sowiaskie, a take celtyckie, batyckie, germaskie (Rozwadowski 1948: 280303). Badania nad najstarsz warstw hydronimw byy prowadzone przez cay XX wiek. Indoeuropeici niemieccy w odniesieniu do tych nazw uywaj okrelenia staroeuropejskie. Koncepcj hydronimii tzw. staroeuropejskiej stworzy H. Krahe, dla ktrego Alteuropa bya po-jciem jzykowym odnoszcym si do fazy rozwojowej midzy prajzykiem a jzykami histo-rycznymi. Wyrni on i opisa 20 hydronimicznych baz leksykalnych (apelatyww wodnych) zwizanych z wod i jej naturalnymi waciwociami (Krahe 1964). Pomysy te podda krytycz-nej analizie i rozwin W. P. Schmid, dla ktrego Alteuropa jest pojciem onomastycznym. Cen-trum indoeuropejszczyzny stanowi dla niego jzyki batyckie, ustali te wschodnioeuropejski zasig hydronimii staroeuropejskiej, co nie udao si H. Krahemu, m.in. z powodu braku zna-jomoci sowiaskiej literatury onomastycznej, zwaszcza pracy J. Rozwadowskiego. Wedug Schmida hydronimia staroeuropejska jest warstw nazewnicz, ktr skonny jest identyfi ko-wa z hydronimi indoeuropejsk. Nazwy nalece do tej warstwy nie s motywowane na grun-cie danego jzyka czy dialektu, musz mie dokadne morfologiczne odpowiedniki poza danym obszarem, indoeuropejsk struktur morfologiczn (element leksykalny + element sowotwr-czy + element fl eksyjny) i bazy apelatywne, sprowadzajce si do okrele wody, rzeki, py-nicia, kolorw wody itp. (Schmid 1982). Kontynuatorem bada W. P. Schmida jest J. Udolph, ktry zaj si star hydronimi z obszaru wspczesnej Polski i wydzieli 50 gniazd hydro-nimicznych (Udolph 1990). Jest to drugie po dziele J. Rozwadowskiego syntetyczne ujcie

26

najstarszych nazw wodnych z terenu Polski. Histori bada nad nazwami archaicznymi przedstawiaj: H. Borek (1983a), Z. Babik (2001: 2234) oraz E. Rzetelska-Feleszko (2001a: 148), ktra stwierdza, e teori hydronimii staroeuropejskiej zaakceptowaa w Polsce wik-szo badaczy nazw wodnych. Cz onomastw w odniesieniu do tych hydronimw uywa okrelenia staroeuropejskie (m.in. Grnowicz 1988: 30), cz jednak nazywa je archaicz-nymi, cho utosamia ze staroeuropejskimi (Duma 1999a: 27). Szczegowe uwagi przed-stawi L. Bednarczuk w swojej recenzji pracy J. Udolpha. Uwaa on mianowicie, e powana dyskusja nad przedsowiask hydronimi Polski bdzie moliwa po opracowaniu caych do-rzeczy Odry, Wisy, a take Niemna, Dwiny, Dniepru (1992: 260). Zaproponowa metod ba-da areaowych, ktr rozwin w komunikacie Areay i procesy jzykowe w przedhistorycz-nej Polsce (Bednarczuk 1994: 1317). Podzieli on Polsk na 6 regionw hydronimicznych: pnocno-wschodni (mazowiecko-podlaski z przewag nazw batyckich), pnocno-zachodni (pomorsko-wielkopolski), centralny (czycko-kielecko-czstochowski), poudniowo-zachod-ni (podsudecki), podkarpacki (Maopolska pd.) i poudniowo-wschodni (lubelsko-zamojski).

Na temat hydronimw archaicznych napisano wiele, najbardziej interesoway one ba-daczy zwizanych z nurtem etniczno-jzykowym. Podkrelano wielokrotnie wyjtkow rol tej archetypicznej warstwy w odtworzeniu najstarszych stosunkw etniczno-jzyko-wych. Krytyczne omwienie prac dotyczcych hydronimii obszarw sowiaskich w kon-tekcie docieka etnogenetycznych przedstawia H. Popowska-Taborska (1989; 1993: 3648). Sceptyczne podejcie do uytecznoci hydronimw w badaniach nad etnogenez Sowian pojawio si rwnie w artykule E. Rzetelskiej-Feleszko (1989).

Podsumowaniem dotychczasowych osigni badawczych w zakresie onomastyki pol-skiej i sowiaskiej s dwa kompendia: Polskie nazwy wasne (1998) i Sowiaska ono-mastyka (SOE). Zagadnieniu najstarszych onimw w krajach sowiaskich powico-ny jest rozdzia 7 SOE I pt. Przedsowiaskie a sowiaskie nazwy wasne, w ktrym omawiane s gwnie makrohydronimy1. Autor rozdziau dotyczcego Polski J. Duma (2002b: 156160) przedstawi zwiz syntez najstarszej warstwy nazewniczej wraz z in-teresujc mapk 144 hydronimw staroeuropejskich, batyckich i sowiaskich z obszaru wspczesnej Polski. Jest to do lapidarny, ale i wnikliwy opis stosunkw nazewniczych na tle innych sowiaskich podsumowa zamieszczonych w tym opracowaniu. Z obszaru do-rzecza Wisy J. Duma uwaa za staroeuropejskie nastpujce nazwy wikszych rzek: Achna (Ochnia), Boga, Bug, Bzura, Drwca, Dunajec, Janka, Krztynia, ydynia, Mroga, Narew, Nida, Nrowa (Utrata), Osa, Pilica, Por, Rawka, San, Skrwa, Soa, wider, Tanew, Uszwa (Uszwica), Wda, Wierzyca, Wisa, Wisok, Wisoka (ogem 28), natomiast nazw Liwiec za-licza do staroeuropejskich lub staropruskich, Nur (Nurzec) do staroeuropejskich, sowia-skich lub staropruskich, a Brd, Brok, Luci, up(i) (Skierniewk), Przemsz, Rab, Ty-mienic, Wieprz do staroeuropejskich lub sowiaskich (por. Duma 2002b: 159).

Wikszo najstarszych hydronimw zostaa wielopaszczyznowo zbadana przez wybit-nych jzykoznawcw. Przegld dotychczasowych hipotez wraz z bogat dokumentacj rdo-w i was nymi propozycjami objanie prezentuje Z. Babik w obszernej monografi i Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich (2001). Autor zebra i zmapowa 189 toponimw

1 Termin makrohydronim jest funkcjonalny, ale do dyskusyjny, element makro- nie odnosi si bo-wiem do samego proprium, lecz do obiektu o duych rozmiarach okrelanego przez onim; por. R. rmek, Aspekty mikro i makro jako interpretani a klasifi kani problem v onomastice (w druku).

27

tzw. warstwy I i podda ostrej krytyce wiele dotychczasowych etymologii nazw zaliczanych przez innych badaczy do archaicznych. Jest to, jak do tej pory, najpeniejsza synteza tej grupy nazw, cho w opinii E. Rzetelskiej-Feleszko (2001a: 149) nie ma w niej nowych, przekonu-jcych pomysw poza radykaln polemik z interpretacjami J. Udolpha i z teori staroeuro-pejsk oraz przesuniciem akcentw w stron sowiaskiego pochodzenia niektrych nazw. W dorzeczu Wisy Z. Babik (9192 i mapa 14) umieszcza 112 toponimw nalecych do tzw. warstwy I, defi niowanej jako grupa nazw [] niemotywowanych na gruncie jzykw uywa-nych na tym obszarze w okresie redniowiecza i nowoytnoci. Warstwa I nie jest dla autora rozprawy synonimiczna z warstw przedsowiask i tego okrelenia on unika (por. Babik 11, 13). Zbiory J. Dumy i Z. Babika rni si liczebnie, niekiedy te jakociowo. Elementy tych zbiorw s w dalszej czci rozdziau weryfi kowane, uzupeniane lub eliminowane.

2. HYDRONIMY O NIEKWESTIONOWANEJ ARCHAICZNOCI

Pena literatura, jej krytyczne omwienie, propozycje etymologiczne oraz dyskusje doty-czce poszczeglnych nazw szeroko zostay zaprezentowane w opracowaniu Z. Babika. Wobec hipotetycznoci zarwno rekonstrukcji rdzeni indoeuropejskich, jak i ich znaczenia (co jest widoczne w prbach podwaania i falsyfi kowania poszczeglnych hipotez) ograni-cz si tylko do przedstawienia hydronimw (w kolejnoci alfabetycznej) i bardzo krtkie-go omwienia nowszych koncepcji etymologicznych.

Brzura (1241), dzi Bzura, rz. o d. 173,45 km, pd. Wisy. Nazwa izolowana, etymo-logizowana wspczenie od ide. rdzenia *breu- nabrzmiewa, wzdyma (Nalepa 1993: 8791), te *bher-//*bhr-2 nie, biec (HE XIV 1617; Duma 1999a, 2829), zestawiana z grec. rdo (Udolph 1990: 8485; Babik 106110).

Bug (1018), rz. o d. 773,91 km, ld. Narwi. Hydronim, jak wikszo nazw duych obiektw, ma bogat literatur; objaniany by jako germaski, bato-sowiaski, sowia-ski, a ostatnio jako staroeuropejski, zwizany z ide. *bheug-, *beug(h)- skrci Pokorny I 152153 (por. HE X 2226; Udolph 1990: 79; Babik 104106).

Drwca (1203?), rz. o d. 230,83 km, pd. Wisy. Nazwa interpretowana jako batycka, celtycka, iliryjska, wenetyjska, staroeuropejska, rekonstruowana jako *Dr(o)u(u)enti od ide. rdzenia *dreu- pdzi, biec, spieszy si (Udolph 1990: 111; Babik 114117).

Dokawa (1498), pot. o d. 13,19 km, ld. Pszczynki ( Wisa). Dla K. Rymuta podsta-wa nazwy bya niejasna, J. Udolph w uwagach do jego objanie zestawia hydronim z oni-mami na *Dak- pochodzcymi z rnych jzykw indoeuropejskich, a take z batyckimi Dacytien, Dakow (HE IX 24). Z. Babik (112), ze wzgldu na sufi ks -awa, uwaa nazw za odprysk areau lskiego i z braku sowiaskich wyrazw na *dok- zalicza do warstwy I.

Paralelne hydronimy Huczow (1400), dzi Huczwa, rz. o d. 77,45 km, ld. Bugu, i Ho-czew (1400), dzi Hoczewka, rz. o d. 28,04 km, ld. Sanu, genetycznie identyczne, cz-sto byy objaniane jako rodzime, pochodzce od czasownika hucze (por. HE X 5455)3.

2 W zwizku z niejednolitymi rekonstrukcjami pierwiastkw ide. oraz ich znaczenia etymologiczne-go w monografi ach, rdzenie i znaczenia podawane s gwnie za sownikiem J. Pokornego (19491969), z modyfi kacjami wynikajcymi ze wspczesnego opinio communis

3 Za tak etymologi opowiadali si rwnie porednio E. Rzetelska-Feleszko i J. Duma (1977: 71). Szu-kajc dewerbalnych nazw z suf. -awa, przywoali oni form Huczawa, ktra funkcjonowaa tylko w XVIII w.

28

J. Rieger, zgodnie z sugestiami J. Udolpha i W. P. Schmida, wiza nazwy z ac. aqua, uzna-jc h- za protez (1989: 60). Z. Babik (131133) falsyfi kuje obie hipotezy, podstawy uwaa za niejasne, a nazwy zalicza do warstwy I.

Isa (1405), dzi Zawadka, pot. o d. 14,40 km, ld. Wielopolki ( Wisoka), omwio-na przez J. Rozwadowskiego (od ktrego pochodz najstarsze przekazy) i wizana z pier-wiastkiem ide. *eis-/*is- porusza si szybko (1948: 107). K. Rymut dokumentuje t na-zw tylko zapisem z Hydronimii Wisy (por. HE XV 163164), a J. Udolph (1990: 349) i Z. Babik (135136) zestawiaj j z pierwotn n. Ianki.

Isa (1419), dzi Ianka, rz. o d. 77,41 km, ld. Wisy. Nazwa objaniana jako so-wiaska (HE XVI 4546), staroeuropejska, od ide. rdzenia *eis-, *is- porusza si szybko (Udolph 1989: 197), przez Z. Babika okrelana jako izolowana i warunkowo zaliczona do warstwy I (Babik 134135).

Jan(i)a (1274), dzi Janka, rz. o d. 31,38 km, pd. Wierzycy. Hydronim ten J. Roz-wadowski uzna za przedsowiaski (1948: 117123) i przekonanie to podziela wikszo badaczy. E. Rzetelska-Feleszko i J. Duma (1977: 44), J. Udolph (1990: 126128), L. Bed-narczuk (1992: 252) wi nazw z ide. *i- jecha, inaczej H. Grnowicz (HE I 9)4. Z. Babik (402403) opowiada si za motywacj antroponimiczn od imienia Jan. Ojkoni-my z imieniem Jan w podstawie pojawiaj si ju w w. XIII, Jania byaby wic najstarsz nazw wodn od imienia chrzecijaskiego z obszaru Polski. Wielko rzeki i gniazdo oni-miczne wskazywayby raczej na archaiczno hydronimu.

Jasie (1352), dzi Jasioka, rz. o d. 81,22 km, pd. Wisoki. Onim etymologizowany jako sowiaski, zwizany z przym. jasny byszczcy (por. m.in. RymNmiast 92), w now-szej literaturze jako staroeuropejski, od ide. *ies- wrze, kipie, burzy si Pokorny I 506 (HE XV 5455, por. te uwag Udolpha), dla Z. Babika nazwa niejasna etymolo-gicznie, izolowana, wczona do warstwy I (Babik 137139).

Krzna (1475), rz. o d. 107,44 km, ld. Bugu ( Narew). Wedug J. Udolpha nazwa staroeuropejska, nawizujca do rdzenia *(s)krei-s- krci si Pokorny I 618 (por. uwagi tumacza w HE X 83). E. Bilut (HE X 8283) i L. Bednarczuk (1996: 127) odwouj si do bat. *kirsna czarny, Z. Babik (149150) nie wyklucza prapostaci *Kirsn, a nazw uzna-je za niesowiask i przedsowiask.

Liw (1427), dzi Liwiec, rz. o d. 142,16 km, ld. Bugu. Hydronim uwaany za staro-europejski, pochodzcy od ide. *lu-/*leiu- pyn, la, kapa (Udolph 1990: 141145, HE X 9293), lub batycki, por. ot. lv(en)is rodzaj bagna (Bednarczuk 1994: 14). Z. Ba-bik (155157) opowiada si za zwizkiem z apelatywami batyckimi i umieszcza nazw w warstwie I.

Lsna (1475), dzi Lena, rz. o d. 143,05 km, pd. Bugu ( Narew). E. Bilut uwaa za pierwotn posta *Ils(z)na i zestawia z litewsk n. w. lynas (: lynas, lyna siwa glina: lnas biaa glina SESmocz 646). J. Udolph (tumaczc monografi Bilut) rekonstruuje pier-wotn form jako *Ilsna i wie j z ide. rdzeniem *ils-, ten moe od *el-/*ol- pyn(HE X 8889), dla Z. Babika jest to nazwa przedsowiaska i niebatycka (Babik 154).

*Luci(a)za/Lutcisa (1229), dzi Lucia, rz. o d. 52,96 km, ld. Pilicy. Ju J. Roz-wadowski (1948: 301) przypuszcza, e potamonim ma pochodzenie przedsowiaskie. J. Udolph (1990: 145146) wywodzi go od ide. *leut- boto (?), podobnie L. Bednarczuk

4 Nazwa wodna jest wedug autora motywowana przez ide. *in potok.

29

(1992: 253) i J. Duma (1999a: 29). Te opinie podwaa Z. Babik (157159), cho oprcz odczytania pierwotnego brzmienia nazwy jako Luciaza/Lucioza i zaliczenia jej do warstwy I nie proponuje objanienia.

ada (1245), rz. o d. 62,80 km, pd. Tanwi ( San). J. Rieger wie hydronim z ide. rdzeniem *el-/*ol- pyn (HE XVII 142). Z. Babik (161162) rozwaa moliwo etymo-logii sowiaskiej, ale ostatecznie j falsyfi kuje i zalicza n. bez zastrzee do warstwy I.

ydynia/Littuna (1295), rz. o d. 74,12 km, ld. Wkry ( Narew). Wahania w zapisach nazwy utrudniaj ustalenie postaci wyjciowej i jej objanienie. J. Udolph (1990: 157159) i L. Bednarczuk (1993: 254) uwaaj nazw za niesowiask, dla Z. Babika (165166) jest to nazwa niejasna, a wedug E. Rzetelskiej-Feleszko (1999: 264) to poyczka batycka.

*Megiew/Meglewy (1486)5, dzi Sawka, rz. o d. 23,50 km, ld. Wieprza. H. Ml re-konstruuje nazw jako *Mlgy, *-ve, ale nie proponuje adnej etymologii (HE VI 37). Dla J. Udolpha (1998: 40) nazwa staroeuropejska od ide. rdzenia *melg h- puchn, nabrzmie-wa. Z. Babik (170), po sfalsyfi kowaniu tej i innych hipotez, stwierdza jedynie, e onimu nie da si objani na gruncie rodzimym.

Cztery ponisze hydronimy powstay (zapewne) paralelnie od tej samej podstawy:Mie (1233), rz. o d. 55,91 km, pd. Wisy; Mie (1440), dzi Mianka, rz. o d. 27,15 km,

pd. Nurca ( Bug); Mienia (1446), rz. o d. 47,27 km, pd. widra ( Wisa), oraz *Mie-nia/Mienina (1447), dzi Minina, rz. o d. 44,53 km, ld. Wieprza. Nazwy te uwaane byy w przeszoci za celtyckie, iliryjskie, wenetyjskie, sowiaskie. Wedug J. Udolpha (1990: 159164) tworz gniazdo staroeuropejskie zwizane z rdzeniem *mein-/*moin-/*mn- mi-ja, przechodzi obok (por. te HE VI 2425 i X 101102). L. Bednarczuk (1994: 14) uwa-a hydronimy za batyckie i zalicza je do areau pnocno-wschodniego. Z. Babik (171175) wskazuje na zwarty obszar, ktry tworz te obiekty w rodkowym dorzeczu Wisy z konty-nuacj w kierunku pnocno-wschodnim, i czy nazwy z ap. *moino-, *moini- boto, ety-mologicznie to, co si mija, ktry ma odpowiednik w otewskim mai a boto.

Mroga (1333)6, rz. o d. 67,31 km, pd. Bzury. Nazwa od dawna pozostawaa w krgu zainteresowania etymologw. czona bya z europejskimi n. w. na *Marg-, a etymolo-gicznie z wyrazami o znaczeniu granica; pstry; ka i objaniana jako celtycka, wene-tyjska, niesowiaska, sowiaska, indoeuropejska, staroeuropejska. J. Duma (1999a: 30) z pewnym wahaniem zalicza j do przedsowiaskich, podajc dwie moliwe podstawy: ide. rdze *mori-/*mri- morze, wody stojce lub ide. *mer()gu- ciemny (por. HE XIV 5253). Z. Babik (464465) okrela hydronim jako niezupenie niejasny, ale nie ciemny i nie zalicza do penowartociowych reprezentantw warstwy I. Z braku przekonujcego objanienia na gruncie sowiaskim umieszczam go jednak w grupie nazw archaicznych.

Mtawa (1319), dzi Motawa, rz. o d. 36,77 km, pd. Wisy. Ten mazowiecki potamo-nim zosta wprowadzony do najstarszego zasobu przez Z. Babika (175176), ktry uwaa, e jest on niemotywowany na gruncie rodzimym.

Narew/Navrche7 (10651155), rz. o d. 486,67 km, pd. Wisy. Hydronim uwaany by za iliryjski, najczciej za batycki (por. Bednarczuk 1992: 254) oraz staroeuropejski, od ide. rdzenia *ner-/*nor- zanurza (Udolph 1990: 170174; HE XIX 129131). Z. Babik

5 Toponim Megiew wtrny, ale notowany wczeniej ni hydronim; por. in Melgwi (1317) NMPol VII 20. 6 Forma Mrocza (!) z dokumentu z 1333 r. powinna by emendowana jako Mroga; por. Babik 464465. 7 W dokumencie, ktry jest falsyfi katem, zapis Navrche jest znieksztacony; por. KMaz I nr 22.

30

(180181) zalicza go do warstwy I, niejasna jednak jest dla niego wyjciowa forma onimu, sprzed wczenia do sowiaskich tematw na *--.

Paralelne hydronimy: Nida (1135), rz. o d. 154,25 km, ld. Wisy, i Nida (1260)8, gb. Wkry, rz. o d. 255,47 km, pd. Narwi, czone s przez zwolennikw teorii staroeuro-pejskiej z ide. rdzeniem *neid-/*nid- pyn Pokorny I 761 (Udolph 1990: 181185; HE XVI 9596). Wczeniejsze hipotezy o celtyckim, sowiaskim, czy batyckim pochodzeniu nie wytrzymay prby czasu (por. Babik 181183).

*Nrowa/Mrowa (1313), dzi Utrata, rz. o d. 78,21 km, pd. Bzury. J. Udolph (1990: 172174) uznaje form *Nrowa za pierwotn i czy j z ide. rdzeniem *ner-/*nor- zanu-rza Pokorny I 766; podobnie J. Duma (1999a: 3031, HE XIV 9091). Z. Babik (178179) okrela nazw jako izolowan, pozbawion nawiza sowiaskich i bez zastrzee wcza j do warstwy I.

Osawa (1400), rz. o d. 68,65 km, ld. Sanu. Nazwa o hipotetycznym pochodzeniu przedsowiaskim i sowiaskim, od ps. *osla kamie (HE XVII 182183). J. Udolph (1990: 229, 232, 319) wie j z rdzeniem *as- suchy, por. ide. *s- pali, pray Pokor-ny I 68. Z. Babik (211212) podaje w wtpliwo zarwno prby sowiaskiej etymologii, jak i hipotez J. Udolpha, sugeruje zwizek z areaem naddunajsko-karpackim.

Rekonstrukcja *Pielwel dotyczy zapisw dwu obiektw z obszaru karpackiego: Pele (1390?)1456, dzi Pielnica, rz. o d. 30,45 km, pd. Wisoka ( San), i Pewel Wielka (XVI), dzi Pewlica, pot. o d. 7,78 km, pd. Koszarawy ( Soa). J. Udolph (1990: 243) zestawia te hydronimy z Pilic, co czynili ju wczeniej polscy jzykoznawcy (por. Rieger 1969: 122). Z. Babik (219221) neguje rekonstrukcj J. Udolpha, odczytuje za W. Makar-skim (MakSk 124) nazw jako *Pielwel i wobec braku nawiza rodzimych oraz zadowa-lajcej etymologii wcza j do warstwy I. Hydronim *Pielwel moe by te rekonstruowa-ny jako zrost od ide. rdzenia *pel-/*pol-/*pl- pyn, la si na stopniu zanikowym9 i od *vel-(< *uel-) wilgo10, cho to dyskusyjne.

*Pilca/Pelza (1136), dzi Pilica, rz. o d. 332, 56 km, ld. Wisy. Nazwa obecnie do powszechnie uwaana za przedsowiask. Zwolennicy teorii staroeuropejskiej wi j z ide. rdzeniem *pel-/*pol-/*pl- pyn (Udolph 1990: 243246; HE XIV 6062), na co wczeniej wskazywa J. Rozwadowski (1948: 301). Pierwotne brzmienie trudne do ustale-nia, najbardziej prawdopodobna posta to *Pilca (por. Babik 221224).

Hydronim Potew, Pety, dzi Peta11 objaniany by na gruncie germaskim, przez J. Udolpha (1990: 245) zestawiany z ide. *pel-. Z. Babik (218219), po przeanalizowaniu propozycji etymologicznych pojawiajcych si od pocztku w. XX, rekonstruuje praposta

8 Nida, gb. Wkry (do uj. Szkotwki): Nida 1260 Woel I nr 59; aquam Nida (133135), Nida 1343 KMaz II nr 213, 260; nec a Nida 1379 KMaz III 243; Nida a. (Niede) a. (Neide) 1965 HW nr 551; Nida, -y 2006 HPol I 184.

9 Jak w *plo(s), *plese jezioro, por. czes. pleso grskie jezioro (V. Machek, Etymologick slovnik jazyka eskho, Praha 1968, 458459), pol. Gopo.

10 Por. Wawel (< *v-vl, suche miejsce wrd wd i mokrade (Bory 1975: 165). 11 Peta, rz., d. 48,88 km, pd. Narwi ( Wisa), pynie we wsi Karniewo, Wronowo, uchodzi koo

Przemiarowa: rivulum dictum Polthew (1366!, 1368?), in fl uvio qui minor Pelthi dicitur (1380)1473, Pelthi 1380 KMaz III 112, 250; riwulo Pelthwe 1403 SHGMz(Kap. P 133); Pethwa 1425 MkM I nr 19; Pelthew 1433 MkM II nr 445; Pelteph dicta struga 1465, 1474 SHGMz(MK 6, 50v); Palthew 1477 SHGMz(MK 6, 112); Pelteph 1512 SHGMz(C 53, 103v); Pelta al. Petew 1886 SG VII 941; Peta a. Petew a. Sona 1965 HW nr 544; Peta, -ty 1971 UN 129, 20; Peta, -y 2006 HPol I 204. Lit.: Babik 218219.

31

jako *P/lty, *-ve, dla ktrej brak objanie na gruncie sowiaskim i poprzestaje na za-liczeniu nazwy do warstwy I.

Poprad (12091246), rz. o d. 169,26 km (z tego ponad 100 km na terytorium Sowa-cji), pd. Dunajca. Nazwa przez cay ubiegy wiek pozostawaa w krgu zainteresowania j-zykoznawcw. Przypisywano jej pochodzenie iraskie, germaskie, iliryjskie, a take so-wiaskie oraz staroeuropejskie, z reduplikacj rdzenia, i rekonstruowano jako *Po-pord-. Bogat literatur, przegld hipotez i dyskusji dotyczcych tego hydronimu obszernie refe-ruje Z. Babik (226230), ktry uznaje nazw za lad substratu karpackiego i jeden z naj-pewniejszych przykadw przedsowiaskich nazw ziem polskich.

Por (1399), dzi Pr, rz. o d. 46,75 km, ld. Wieprza ( Wisa). Nadal aktualna po-zostaje hipoteza J. Rozwadowskiego (1948: 300) o zwizku nazwy z ide. rdzeniem *per- prze, ktr powtrzya H. Ml (HE VI 29)12. Wobec cakowitej izolacji hydronimu w skali oglnosowiaskiej oraz znacznych rozmiarw obiektu Z. Babik (230231) wcza go do warstwy najstarszej, rozwaajc ewentualny zwizek z ide. *per- w znaczeniu gni.

Raba (1198), rz. o d. 131,13 km, pd. Wisy. Nazw okrelano jako celtyck, iliryj-sk, weneck, indoeuropejsk oraz staroeuropejsk i rekonstruowano rnie, najczciej jako *Ar()-b(h), od pierwiastka ide. *ar()- ora Pokorny I 62 (por. HE XII 158160). Z. Babik (234236), po przeanalizowaniu pogldw etymologicznych od Szachmatowa po Rymuta, poprzestaje na okreleniu jej jako przedsowiaskiej, karpackiej, o niejasnej prapostaci. Rdze ten jednak dobrze znany jzykom indoeuropejskm (por. ac. aratrum pug, pol. rado, ora SEBor 508), a rozszerzenie sufi ksalne -bh- wskazuje na archaicz-no nazwy.

*Radawa/Radawka (18771905), str. o d. 17,98 km, pd. Lubaczwki ( San). Hy-dronim ma powiadczenie dopiero w XIX w., odnotowana wtedy forma jest derywatem od n. m. Radawa, majcej dokumentacj od XIV w. (por. NMPol (kartoteka)). Pierwotna za-pewne bya nazwa wodna, z sufi ksem -awa, o niezbyt jasnej podstawie. J. Udolph wie j z rdzeniem ide. *redh- pyn (1990: 249), W. Makarski z *rd-//*rd- skroba, grze-ba, ogryza (MakPrz 218); dla J. Riegera (HE XVIII 38) nazwa niejasna. Z. Babik (236), mimo niepewnej formy wyjciowej, wcza onim do warstwy I.

Rata (14551480), rz. o d. 76,89 km, ld. Bugu (wypywa na terenie Polski, do Bugu uchodzi na Ukrainie). Hydronim pojawia si w opracowaniu dorzecza Bugu i czony jest przez E. Bilut z ps. apelatywem *ort wojna, co bardzo wtpliwe. J. Udolph (w uwagach tumacza) to objanienie odrzuca i podaje jako moliw podstaw ide. *er-/*or- porusza si szybko (HE X 136). Z. Babik (238) uwaa nazw za izolowan i skutecznie opierajc si prbom objanienia. Rozway naley zwizek n. Rata z hydronimem Raba, tu z roz-szerzeniem sufi ksalnym -th-.

Rawa (1278), dzi Rawka, rz. o d. 105,13 km, pd. Bzury. Nazwa czona bya przez J. Rozwadowskiego (1948: 256258) z pierwiastkiem *ru- spokojny. J. Udolph (1979: 464467), za Trubaczowem, skania si ku pochodzeniu sowiaskiemu, por. sowac. ria-va potok grski, J. Duma (1999a: 33) wywodzi j od rdzenia ide. *reuH-/*rouH-/*ruH- rozrywa, rozbija (por. te HE XIV 6869), a Z. Babik (239240) skania si ku propo-zycji Rozwadowskiego.

12 Do ide. *per-/*por- por. ps. *perti m.in. wywiera nacisk, prze, *zapora/*zapor : *za-perti, pol. zapora SEBor 489, 729.

32

San (1097), rz. o d. 457,81 km, pd. Wisy. Hydronim objania ju J. Rozwadowski, czc go z rdzeniem ide. *sn- pyn (1948: 189191). Propozycja J. Udolpha (1990: 264270), rekonstruujcego podstaw jako ide. *sindhu- rzeka oraz opowiadajcego si za pierwotn postaci ukr. Sjan > pol. San, spotkaa si z krytyk, zwaszcza pierwotno postaci ukraiskiej, na co brak dowodw. Obszernie dyskusj relacjonuje Babik (246250), ktry sam nazw uznaje za niejasn etymologicznie.

Hydronim Sawa, okrelajcy dwa obiekty: Sawa (1405), dzi Sawka, pot. o d. 9,23 km, pd. Stradomki ( Raba), i Sawa (18491854), str. o d. 22,95 km, pd. Wisoka ( San), zwolennicy teorii staroeuropejskiej objaniaj, odwoujc si do ide. rdzenia *seu- wydziela sok, por. *seu-, *seu-, *s- Pokorny I 912 (HE III 70). L. Bednarczuk (1994: 15), a za nim Z. Babik (252253), uwaaj obie nazwy za substratowe, nawizujce do are-au karpacko-bakaskiego.

Sidra (1559), rz. o d. 35,15 km, ld. Biebrzy ( Narew). J. Udolph (1990: 270) obja-nia hydronim jako staroeuropejski (Sidra < *Sdra) i czy go z ide. rdzeniem *sei-/*soi-/*s(i)-/*si-/*s- kapa, sczy si, ciec; wilgotny Pokorny I 889. M. Biolik skonna jest uzna go za batycki, moe jawieski *Zigzdr, por. prus. *sixdre, lit. igdras : iezdr piasek i prus. n. rz. Syxdro13, jez. Syxdrin (HE XIX 169170), dla Z. Babika (253254) za pozostaje on niejasny, niemajcy motywacji w apelatywach znanych jzykw.

Skrwa (1248), rz. o d. 117 km, pd. Wisy. Jeden z najpewniejszych przykadw hy-dronimii starogermaskiej dorzecza Wisy, o ustalonej przez J. Rozwadowskiego (1913: 54) etymologii od germ. struk strumie, rzeka, ktrej nie zdoano podway, jak stwier-dza Babik (254). J. Udolph (1998: 43) zalicza jednak nazw do staroeuropejskich, od ide. rdzenia *sreu- pyn, la si, ciec Pokorny I 1031, a J. Duma (1999a: 6667) do przed-sowiaskich, od pie. *s(t)r- (/*ser-/*sor-) pyn (por. te HE XIV 77).

Sona14 notowana jest od w. XV i jej posta waciwie nie podlegaa zmianom formal-nym. J. Rozwadowski (1948: 190192) widzia w nazwie ide. rdze *sn- pyn, po-dobnie K. Zierhoffer (ZMaz 343). Z. Babik (336337) dopuszcza pierwotn form *Suna i czy onim z hipotetycznym ps. przymiotnikiem *sun czerwony. Forma z -u- wydaje si jednak wtrna, gdy takie zapisy pojawiaj si w XV i XVI w. tylko w odniesieniu do odhydronimicznej nazwy miejscowej Sosk/Susk, natomiast w zapisach nazwy wodnej -u- nie wystpuje. Dlatego te rekonstruowana posta *Suna, bdca podstaw zaliczenia nazwy do sowiaskich (warstwa I/II), budzi wtpliwoci.

wider15 to hydronim izolowany, czony przez wikszo badaczy z rdzeniem *sueid-/*suid- w znaczeniu poyskiwa, byszcze16. Z. Babik (276278), analizujc ko-

13 Por. te PrzybBalt 352, 194.14 Sona, rz., d. 71,69 km, ld. Wkry ( Narew Wisa): in Uszcie (!) (1375)1563 KMaz III 176;

Sona (1425) MkM I nr 106; Sona 1432 MkM II nr 345; Sona (1440)1456 SHGMz(MK 3, 153v); Sson, Szon (l565) Lumaz I 160, 166; Sona, Sonie 1617 Lumaz I 32; 34; Sona a. Sonia (!) (=? Sowa 1) 1965 HW nr 557; Sona, -y 2006 HPol I 261. Lit.: Babik 336337.

15 wider, rz., d. 99,74 km, pd. Wisy, wypywa na zach. od wsi Jagodne, pynie przez wider, uchodzi na zach. od widrw Maych: Swider (1416)1456 SHGMz(MK 3, 117v); Swider 1422 KMaz I 167169; Swider 1423, Swyder 1428 MkM I nr 570, 671; Swyder 145580 DugoszAnn I 77; Swyder 1480 SHGMz(MK 5, 198); Szwider 1526 SHGMz(MK 41, 145v); widrze 161720 Lumaz I 201; Swider 1783 MpPerMz; wider a. Ranka 1965 HW nr 350; wider, -dra 2006 HPol I 291. Lit.: Babik 277279.

16 Por. te VanagasLH 323.

33

lejne hipotezy etymologiczne, wskazuje na rodzaj mski nazwy (podobnie jak Liw, Bug, Brok), charakterystyczny dla starszej grupy nazw wschodniego Mazowsza i zalicza nazw do warstwy I.

Tyrawa (1546)17, dzi Tyrawka, rz. o d. 23,04 km, pd. Sanu. Nazwa wodna, cho no-towana o wiek pniej ni ojkonim Tyrawa, jest pierwotna i pochodzi od rdzenia ide. *tr- szybki, prdki Pokorny I 1083 (por. HE XVIII 109). Z. Babik (285286) referuje pogl-dy jzykoznawcw bez uwag krytycznych i umieszcza hydronim w warstwie najstarszej.

Uszwa (1262), dzi Uszwica, rz. o d. 67,45 km, pd. Wisy. Hydronim zestawiany przez badaczy z ide. rdzeniem *ues- mokra, wilgotna gleba, trawa, bagna, mokrada (por. HE XII 210211). Z. Babik (288290) uwaa go natomiast za niejasny, wtpi w pierwotno postaci *Us(z)y, -wie i przynaleno do tematw na --.

Wda (1209) stanowi znakomit ilustracj trudnoci, jakie napotyka badacz w analizo-waniu nazw warstwy najstarszej ze wzgldu na rnorodno dotychczasowych hipotez, z ktrych cz mona sfalsyfi kowa, lecz cz mieci si w granicach prawdopodobie-stwa. Trzy hipotezy wydaj si prawdopodobne w tym samym stopniu: pochodzenie od ide. *ueid-, *uid-, *uei- wi si, krci si Pokorny I 1120, od bat. *vid- redni, rodkowy i od germ. *widu- drewno, las (HE I 3536; Udolph 1990: 293). Jest to rwnie przykad (nie)trwaoci i szybkiej zmiennoci nazw wodnych, bdcej skutkiem zaniku zbioro-wej pamici (por. Babik 297299). Mimo trwaoci odhydronimicznych ojkonimw do-szo prawie do cakowitego zaniku starej nazwy Wda, ktra jednak zostaa przywrcona podczas standaryzacji18.

W(i)el (1257), dzi Wel, wedug M. Biolik to potamonim staroeuropejski, od ide. *uel- wilgo(por. Ostr 141). Z. Babik (301) wyklucza moliwo jego sowiaskiej interpreta-cji i wstpnie zalicza do warstwy I.

Wgra (14141425) 1456, dzi Wgierka19, nazwa dotd dokadnie nie analizowana, a jej etymologi zaproponowa dopiero Z. Babik (302). W zestawieniu z n. m. Wgra uzna-je on hydro nim za pierwotny (inaczej ZMaz 375), ale izolowany, niezwizany z etnonimem

17 Zarwno Z. Babik, jak i J. Rieger nie podaj najstarszych zapisw nazwy rzeki ze sownika A. Fast-nachta, por.: Tyrawa 1546, Tyrawka 1554 SHGSk III 205.

18 Wda, rz., d. 198,04 km, ld. Wisy, wypywa z Jez. Wieckiego, pynie m.in. przez jez. Wdzydze, uchodzi pod wieciem: Vdo (1209)1260 AM XXVII 196; Vda 1239, Vda 1250 Perl 59, 159; Wda 1328 PrUr II 417; Bda, Bdo 1338 PrUr III 132; Bedo 1400 Lor X 202; Bedo 1497 ASPK III 274; Wda 1523 Matr IV/2, nr 13705; rzeka Bda 1565 Lupom 92; nad rzek Wd 1624 LuPrus 208; przylege rzece Czarney 1767 WAPG(Sign. ZWP Nr 5527); Schwarzwasser oder Czarna Woda 17961802 MpSchrt IX; Czernica 1880 SG I 705; nad Czarn 1863 SG IV 174; Czarna Woda al. Wda 1893 SG XIII 184; Das Schwarzwasser 1902 Seligo l; Czarna Woda a. Czarnawoda a. Wda a. Gwda a. Schwarzwa