UNIVERZITET U NOVOM SADU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Zbornik naučnog skupa

2Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

UNIVERZITET U NOVOM SADU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Zbornik naučnog skupa2Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.ISBN 978-86-7031-213-5

Glavni i odgovorni urednik izdanja PMFdr Neda Mimica-Dukić, dekan

Glavni i odgovorni urednikdr Jovan Plavša

Redakcijadr Jovan Romelićdr Lazar Lazićdr Tatjana Pivacmr Igor Stamenkovićmr Vanja Dragičevićmr Uglješa Stankovmr Vuk GaračaNemanja Davidović

IzdavačPrirodno-matematički fakultetDepartman za geografiju, turizam i hotelijerstvoTrg Dositeja Obradovića 321000 Novi Sadtel + 381 (0)21 450 104, 450 105fax + 381 (0)21 459 696

ŠtampaStojkov, Novi Sad

Tiraž300

Štampanje Zbornika pomogaoPokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj, Novi Sad.

Departman za geografiju, turizam i hotlijerstvo

CIP – Katalogizaцija u publikaцijiBiblioteka Matiцe srpske, Novi Sad

338.48(082)640.4(082)641/642(082)

NAUČNI skup Savremene tendenцije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji (2009 ; Novi Sad) Zbornik naučnog skupa Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009. 2 / (glavni i odgov-orni urednik Jovan Plavša). - Novi Sad : Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, 2009. - 197 str. : ilustr. ; 30 cm

Tiraž 300. - Bibliografija

ISBN 978-86-7031-213-5

а) Туризам - Зборници; b) Хотелијерство - Зборници; c) Гастрономија - Зборници

COBISS.SR-ID 241121543

D G T H

3

PLENUM ............................................................................................ 5PLENUM ........................................................................................... 5

Ljiljana KosarUpravljanje odnosima sa klijentima u hotelijerstvu ............... 7

SAVREMENI OBLICI TURIZMA .................................................... 11CONTEMPORARY FORMS IN TOURISM ....................................... 11

Sanja Pavlović, Snežana Štetić, Todorović MarinaPovezanost ruralnog i etno turizma .......................................... 13

Jovan Romelić, Jovan Plavša, Darko ĐurovićIzleti kao primarni i prateći oblici drugih turističkih kretanja na Zlatiboru ........................................................................ 17

Dobrica Jovičić, Aleksandra S. DraginIntegralan model razvoja ekoturizma ........................................ 21

Đorđije Vasiljević, Dr Dragoslav Pavić, Željko AnđelkovićStanje i mogućnosti razvoja raftinga kao posebnog oblika turizma u Crnoj Gori ............................................................25

ODRŽIVI RAZVOJ I TURIZAM ......................................................29SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND TOURISM ........................... 29

Đurđica PerovićMjesto NP „Prokletije“ u turističkoj ponudi Crne Gore ........ 31

Snežana ŠtetićZnačaj i uloga tour operatora za razvoj održivog turizma ....34

Nil SonuçSustaınable development of tourısm in Guadeloupe ..........40

Marko PetrovićVlasinsko jezero – mogućnosti za razvoj turizma ..................45

TURISTIČKA VALORIZACIJA ........................................................49TOURISM VALORIZATION ............................................................. 49

Stevan M. StankovićTurističke vrednosti limnoloških objekata ................................ 51

Miroslav IvanovićTuristička valorizacija starih gradskih jezgra i značajnih seoskih ambijentalnih celina jugozapadne Srbije .................55

Stanojlović AleksandraPotencijal srednjevekovnih utvrđenja u Srbiji za kreiranje turističkih ruta .............................................................59

Vedrana BabićPotencijali za razvoj ruralnog turizma u opštini Petrovac na Mlavi, sa posebnim osvrtom na bistričke vodenice ........63

Jelica Marković, Marko Petrović, Igor StamenkovićManastiri moravske škole – perspektiva razvoja verskog turizma ..................................................................................66

Sevcan Yıldız, Nil SonuçByzantine icons during its past and today ...............................71

Miroslav Vujičić, Snežana Besermenji, Igor StamenkovićMogućnost proširenja pešačke zone Novog Sada – primer Pašićeve ulice ........................................................................75

MARKETING I MENADŽMENT U TURIZMU ..............................81MARKETING AND MANAGEMENT IN TOURISM ......................... 81

Lukrecija ĐeriDarivanje kao važan proces ponašanja potrošača ................83

Bela MuhiPrimena marketinga u Razvoju ekološkog turizma Vojvodine sa posebnim osvrtom na birdwatching ..............87

Jelena Kristić, Jadranka DežeStrateški pravci razvoja turizma u Slavoniji i Baranji .............91

Jelena KrnetaPlaniranje promocije turističke ponude Vojvodine ...............95

Julijana Siljanoska, Nikolce Marinovski, Monika Angeloska, Mirjana Ristovska

Integrated Marketing Communication (IMC) – Important Factor for Development of Tourism in Republic of Macedonia ...............................................................99

Gajić TamaraImidž kao element upravljanja brendom u turizmu (Istraživanje imidža Novog Sada) ...............................................103

Uglješa Stankov, Vladimir Marković, Vanja DragićevićOsnove blog marketinga u turističkoj ponudi ......................108

INOVACIJE I EDUKACIJA U TURIZMU ...................................... 111INNOVATION AND EDUCATION IN TOURISM ............................111

Andriela Vitić – Ćetković, Tatjana Cvetkov – ČikoševSavremeni modeli visokog obrazovanja kao specifičan faktor uspjeha u turizmu i hotelijerstvu ............. 113

Sevcan YILDIZ, Seyran EFİLTİ, Nil SONUÇEvaluating the usage of GIS in municıpalities: Antalya example .............................................................................. 116

HOTELIJERSTVO I ANIMACIJA U TURIZMU ............................121HOTEL MANAGEMENT AND ANIMATION IN TOURISM ........... 121

Jelena Pješčić, Safet Muratović, Emina MuratovićUpravljanje rizikom u objektima za odmor i rekreaciju ministarstva odbrane R. Srbije .............................123

Tatjana StanovčićUloga računovodstvenih informacija u procesu odlučivanja hotelsko-turističkog preduzeća ..................................................127

Ana Stranjančević, Bojana KovačevićPonuda hotela Budvanske subregije u kontekstu savremenih turističkih trendova sa naglaskom na sportsko-rekreativni turizam .................................................130

Sadržaj

4

TURISTIČKA PRIVREDA ..............................................................135TOURISM ECONOMY .................................................................. 135

Svetislav MilenkovićGlobalna kriza i globalni turizam ...............................................137

Aleksandar Milivojević, Ivona JovanovićResursi železnice kao turistički potencijal Crne Gore .........140

Slobodan Blagojević, Vidoje StefanovićCene i životni ciklus turističkog proizvoda .............................143

Senada NezirovićPrirodne odlike banjskih liječilišta u regiji sjeveroistočne Bosne .......................................................147

Ana Gardašević BurićUticaj globalne finansijske krize na turizam Crne Gore .....151

Bojana Kovačević, Ana StranjančevićPerspektive razvoja sportsko-rekreativnog turizma u Šajkaškoj zasnovane na značaju turističkih resursa antropogenog porekla ..................................................................155

Bojana Kovačević, Ana StranjančevićStanje i perspektive sportsko-rekreativnog turizma u opštini Titel .....................................................................................159

Branko KrasojevićZnačaj proizvoda starih i umetničkih zanata kao suvenira u turističkoj ponudi Srbije ..................................163

Jovica Petrović, Tatjana PivacKoncept i specifičnosti vinskog turizma ..................................167

LOVNI TURIZAM I GASTRONOMIJA ........................................171HUNTING TOURISM AND GASTRONOMY ................................ 171

Dr Risto Prentović, Radan SpasićPerspektive lovnog turizma na Šarganu .................................173

Jadranka Delić, Dr Risto PrentovićLovni turizam i zaštita prirode u srp “Gornje Podunavlje” 178

Ristić A. Zoran, Škrinjar MarijaZnačaj mesa divljači u ishrani ljudi ............................................183

Aleksandra ProdanovićLovstvo u Vojvodini i Mađarskoj kao osnov za razvoj lovnog turizma ...............................................................187

Vladimir Barović, Vladimir MarkovićMedijska edukacija menadžera u lovnom turizmu .............191

Branislav ŽivkovićIskustva sa međunarodnog stručnog skupa o lovstvu i lovnom turizmu u Žagubici ....................................195

5

Plenum

Plenum

6

7

Ljiljana Kosar*

SažetakOblast upravljanja odnosima sa klijen-tima u literaturi je poznata kao Cu-stomer Relationship Management – CRM. Ona u stvari predstavlja kon-kretizaciju poslovne strategije u pot-punosti orijentisane prema klijenti-ma. Cilj ovog rada je da se ocene mo-gućnosti primene strategije CRM –a, u hotelijerstvu, kako bi se pronašli na-čini za prevazilaženje krize. Zada-tak je da se upoznaju osnovne koristi primene CRM –a u hotelijerstvu, ka-ko bi se stvorili uslovi za njegovu pri-menu u domaćoj praksi. Komparativ-nom i analitičko-sintetičkom metodom će se pokazati uloga metoda i tehnika koje podržavaju primenu ovog koncep-ta. Očekivani rezultati treba da poka-žu kako u praksi domaćeg hotelijerstva još uvek nisu u dovoljnoj meri zažive-li principi CRM –a. Osnovni zaključ-ci u radu ukazuju na potrebu organi-zovanja odgovarajućih obuka iz oblasti CRM –a, za zaposlene u hotelijerstvu, kako bi se obezbedili osnovni preduslo-vi za njegovu primenu u praksi.Ključne reči: CRM, hotelijerstvo, kli-jent, vrednost, iskustvo, zadovoljstvo

AbstractCustomer relationship management in hotel industry Customer Relationship Management - CRM represents customer driven busi-ness strategy. The aim of this paper is to evaluate possibilities of implemen-tation of CRM in Hotel Industry and to find ways to overcome the crisis. The task is to learn the basic use and appli-cation of CRM in Hotel Industry in or-der to create conditions for its appli-cation in the local practice. Compar-ative and analytical-synthetic meth-od will show the role of methods and techniques that support this concept. Results should be expected to demon-strate that local hotels do not yet apply the principles of CRM. The main con-clusions in this paper indicate the need to organize appropriate training for hotel employees in the field of CRM, in order to ensure the basic conditions for its application in practice.Keywords: CRM, hospitality, custom-er, value, experience, satisfaction

Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

* PMF,Departmanzageografiju,turizamihotelijerstvo,NoviSad,TrgDositejaObradovića3

UvodKao i sve druge privredne delatnosti i ho-telijerstvo se suočava sa posledicama svet-ske ekonomske krize. Dolazi do smanjenja tražnje za hotelskim uslugama, a kao po-sledica toga, do pada iskorišćenosti kapa-citeta. Ovo uzrokuje pad prometa po so-bi, a samim tim i nepovoljne finasijske rezultate poslovanja. U uslovima krize, svi problemi hotelskog poslovanja postaju još izraženiji. Misli se na visoke troškove poslovanja, pre svega vezane za tehničku strukturu kapitala, na sezonski karakter i znatan udeo živog rada, što je posledica ličnog karaktera usluge. Uz sve to, zahtevi tražnje su dinamična kategorija, podložna čestim promenama. Takođe, konkurenci-ja na tržištu hotelskih usluga veoma je oš-tra. U ovakvim uslovima hotelski privred-ni subjekti kao imperativ svog opstanka postavljaju orijentaciju prema kvalitetu i to kvalitetu po meri klijenata, tj. hotelskih gostiju. Zbog toga je oblast upravljanja od-nosima sa klijentima u savremenom hote-lijerstvu aktuelnija nego ikada.

Uticaj svetske ekonomske krize na hotelijerstvoKrajem 2008. i u prvoj polovini 2009. godi-ne uticaj ekonomske krize se u punoj me-ri odrazio na poslovanje svetskog hoteli-jerstva. Istraživanja vezana za ekonomske rezultate poslovanja (The Horwath HTL Global Hotel Market Sentiment Survey, Hotels, 2/20/2009, www.hotelsmag.com) ukazuju na prosečni globalni pad prihoda od preko 30% u prvoj polovini 2009. godi-ne, u odnosu na isti period 2008. Ovo je pre svega posledica opadanja tražnje za hotel-skim uslugama koja je karakteristična za sve kategorije korisnika. Znatno lošiji fi-nansijski rezultati poslovanja svetskog ho-telijerstva u prvoj polovini 2009. godine su

posledica pada iskorišćenosti kapaciteta, što je dovelo do pada prihoda po sobi.

Iz Tabele br. 1 se vidi da je kriza najja-če pogodila makroregione Aziju sa Pacifi-kom i Evropu.

U uslovima krize, svetsko hotelijerstvo se suočava sa krupnim problemima veza-nim za konkurentnost na globalnom tr-žištu. Neizvesnost i tržišna nestabilnost neminovno nameću oprez u sprovođenju poslovnih strategija. Pred hotelijerskom privredom su ozbiljni poslovni izazovi na putu ka prevazilaženju krize. Za hotelijer-stvo prevazilaženje krize znači uspostav-ljanje, održavanje i unapređenje odnosa sa klijentima.

Poslovna usmerenost hotelijerstva prema klijentima – put ka prevazilaženju krizeU čemu je razlika između hotelskih or-ganizacija usmerenih prema usluzi i onih usmerenih prema gostu? Donošenje od-luka u hotelskim organizacijama usmere-nim prema usluzi zasniva se na tehnologiji i težnji ka smanjenju troškova proizvod-nje, dok se u organizacijama usmerenim prema gostu ‘’počinje od analize tržišta i pušta da ono usmerava svaku odluku, sva-ku investiciju i svaku promenu’’ (Karlson, 1997, str. 53).

Na putu koji nameće svetsko hotelijer-sko tržište neminovno je preusmeravanje – od, u domaćim hotelima još uvek pre-ovlađujuće, orijentacije prema usluzi, do suštinske orijentacije prema klijentu, od-nosno gostu. Prvi korak na tom putu jeste upoznavanje hotelskog gosta. Hotelijer-stvo orijentisano prema gostu, asortima-nom, stilom i načinom pružanja usluga treba da ''proizvodi'' doživljaj zadovolj-stva, odnosno izaziva pozitivne psihološ-ke reakcije.

Upravljanje odnosima sa klijentima u hotelijerstvu

Tabela 1. Iskorišćenost smeštajnog kapaciteta i prihod po sobi (u US $)

RegionIskorišćenost u % Prihod po sobi % promene prema 2007.

Okt. 2008 Okt. 2007 Okt. 2008 Okt. 2007 Iskorišćenost Pros. prih. po sobi

Azija i Pacifik 67,3 72,6 91,08 101,90 -7,4 -11,1

Američki kontinenti 62,2 66,5 51,52 50,40 -6,4 2,2

Evropa 69,6 74,3 78,93 85,74 -6,3 -7,9

Bliski Istok i Afrika 74,7 73,1 100,83 73,12 2,2 37,9

Izvor: Prilagođeno prema: Smith Travel Research 2008 (www.strglobal.com)

8

Prema Filipu Kotleru, zaposleni u mar-ketingu treba da istražuju nove prilike za kompaniju tako što će pažljivo primeniti segmentaciju, određivanje cilja i pozicio-niranje - STP (Segmentation, Targeting, Positioning). On dalje insistira na prošire-nju principa ‘’4P’’ (proizvod, cena, distri-bucija i promocija), tako što se treba po-starati za ravnopravan tretman svake od četiri komponente, kao i za kompatibil-nost sa strategijom STP (Kotler, 2004).

Greške koje nastaju u marketinškoj praksi kao posledica nedovoljno izraže-ne poslovne orijentacije prema klijentima (kupcima) Kotler naziva ‘’smrtnim greho-vima’’.

Prve i najveće greške, kako navodi Ko-tler, vezane su za nedovoljno poznavanje klijenata. Svest o nužnosti dobrog pozna-vanja sopstvenih klijenata ne treba da do-lazi u kompaniju spolja, od strane kon-sultantsakih kuća i drugih agencija za pružanje intelektualnih usluga, već iznu-tra, od strane lidera i nosilaca menadžer-skih funkcija.

Strategijska usmerenost prema klijen-tu nameće kompanijama potrebu za tržiš-nom segmentacijom. Značaj segmentacije tržišta ogleda se u sledećim prednostima:• uočavanje razlika među klijentima, ra-

di boljeg usklađivanja njihovih potreba sa materijalnim proizvodima i usluga-ma kompanije;

• zauzimanje povoljnog mesta na tržištu („niche marketing“) na kome je mogu-će zadovoljiti većinu potreba klijenata određenog segmenta, što može dovesti do tržišne dominacije unutar segmenta;

• usmeravanje sredstava na tržišta sa naj-većom konkurentskom prednošću;

• sticanje konkurentske prednosti;• specijalizacija kompanije unutar oda-

branog segmenta, zasnovana na boljem razumevanju potreba klijenata.

Operacionalizacija poslovnih ciljeva, vezana za privlačenje klijenata oslanja se na brojne metode i tehnike koje nudi pri-mena informatičkih tehnologija. Njihovoj primeni, međutim, prethodi obezbeđenje odgovarajućih preduslova. Osnovni pre-duslovi uspešnog ‘’upravljanja iskustvom potrošača’’ podrazumevaju (Hopson, Ska-li, 1998, str. 66): • izvrsne ljudske sposobnosti;• superioran proizvod;• impresivnu prezentaciju;• procese (osnovne i prateće) po meri po-

trošača.

Uspostavljanje, održavanje i unapređenje odnosa sa klijentima u hotelijerstvuOpredeljenje preduzeća za poslovnu stra-tegiju fokusiranu na klijenta je izraz od-govarajuće poslovne strategije koja je re-zultat svesti o njenim mnogostrukim koristima. Poslovna strategija orijentacije

prema klijentu kompanijama pruža odgo-vor na pitanje ko su njihovi klijenti i koji to klijenti donose profit. Određena statistič-ka zakonitost po kojoj mali broj broj lju-di ima veliki uticaj na događaje (20% ljudi, 80% uticaja) ustanovljena je u Engleskoj još u 19. veku od strane italijanskog eko-nomiste Vilfreda Pareta po kome je i do-bila ime (Kosar, Rašeta, 2005). Tokom 20. veka ova zakonitost je evoluirala u rele-vantnu i često korišćenu statističku meto-du (Pareto analiza) koja se uspešno prime-njuje u praksi. Sa stanovišta fokusiranosti na klijenta, ona ukazuje da 20% klijenata kompanijama donosi 80% profita. Global-no prepoznatljiv tržišni imidž međuna-rodnim hotelskim lancima donela je upra-vo dosledna primena poslovne strategije fokusiranosti na klijenta.

Upravljanje odnosima sa klijenti-ma, odnosno CRM (Customer Relation-ship Management) je integralni poslov-ni koncept bez koga se danas teško može zamisliti uspešno poslovanje u bilo kojoj privrednoj delatnosti, a posebno u hoteli-jerstvu, s obzirom na poznate specifično-sti funkcionisanja ove delatnosti, kao što su: individualizovan rad i lična dimenzi-ja usluge, različite međusobno uslovljene faze konzumnog procesa, sukcesivno po-navljanje pojedinih usluga, heterogenost asortimana i dr. CRM predstavlja pro-ces kontinuiranog, planskog i sistemat-skog usklađivanja poslovne strategije, or-ganizacione strukture i kulture preduzeća

(hotela) sa informatičkim tehnologijama, sa ciljem pribavljanja potrebnih informa-cija o klijentima, kako bi se na najbolji na-čin zadovoljile njihove želje, potrebe, za-htevi i očekivaljnja, a, kao posledica toga, ostvarila poslovna korist i dobit (Maltho-use, Calder, 2005).

Uspešna implementacija CRM-a po-drazumeva suštinsku promenu odnosa prema klijentima na svim nivoima unutar svih komponenti organizacione struktu-re. Ova činjenica je posebno važna za ho-telijerstvo, imajući u vidu njegovu hetero-genu i složenu organizacionu strukturu, kao i tehničko-tehnološku različitost po-jedinih procesa. Sa stanovišta uspešnosti primene CRM-a u hotelijerstvu, podela na poslove koji su vezani za neposredan kon-takt sa klijentima („front of the house“) i na one koji to nisu („back of the house“), je prevaziđena. To znači da svi zaposleni, bez obzira da li tokom rada direktno kontak-tiraju sa gostima ili ne, moraju biti svesni svoje uloge u formiranju odnosa sa klijen-tima, odnosno svoje pozicije u lancu uslu-ga koji i za gosta i za hotelijera predstavlja svojevrstan lanac vrednosti.

U uslovima nedovoljno razvijene in-formatičke tehnologije, ideje vezane za upoznavanje i suštinsku posvećenost kli-jentima nije bilo moguće realizovati u potpunosti. Danas, međutim, informatič-ke tehnologije predstavljaju bazu za uspo-stavljanje CRM-a. Specijalizovane kom-panije, tržišni lideri u oblasti informatičke

Tabela 2. 10 ključnih grešaka u marketingu i predloga za njihovo prevazilaženje

Deset smrtnih grehova marketinga Deset zapovesti efektivnog marketinga

Kompanija nije dovoljno usredsređena na tržište i okrenuta kupcima.

1 Kompanija izvršava segmentaciju tržišta, odabira najbolje segmente i razvija čvrstu poziciju u svakom od njih.

Kompanija u potpunosti ne prepoznaje svoju ciljnu grupu.

2 Kompanija pravi mape potreba, percepcija, preferencija i ponašanja kupaca i motiviše sve zainteresovane strane da budu zaokupljene usluživanjem i zadovoljavanjem kupaca.

Kompanija nedovoljno poznaje svoje konkurente i ne prati njihov rad.

3 Kompanija dobro poznaje svoje najvažnije konkurente i njihove vrline i mane.

Kompanija ne upravlja dobro odnosima sa svim zainteresovanim stranama.

4 Kompanija od zainteresovanih strana stvara svoje partnere, tako što ih velikodušno nagrađuje.

Kompanija nije sposobna i vešta u iznalaženju novih prilika.

5 Kompanija razvija sisteme za identifikovanje povoljnih prilika, njihovo rangiranje i odabir najpovoljnijih.

Marketinški planovi i proces planiranja kompanije nisu adekvatni.

6 Kompanija upravlja sistemom marketinškog planiranja koji vodi ka razumljivim, dugoročnim i kratkoročnim planovima.

Politike proizvoda i usluga kompanije nisu dovoljno pooštrene.

7 Kompanija sprovodi jaku kontrolu nad svojim miksom. proizvoda i usluga.

Napori koje kompanija ulaže u izgradnju identiteta marke i komunikaciju nisu dovoljni.

8 Kompanija stvara jake robne marke tako što koristi najisplativije instrumente komunikacija i promocije.

Kompanija nije dovoljno dobro organizovana da sprovodi marketing.

9 Kompanija gradi marketinško vođstvo i timski duh među različitim sektorima.

Organizacija nedovoljno primenjuje dostignuća savremene tehnologije.

10 Kompanija konstantno uvodi tehnologiju koja joj daje konkurentsku prednost na tržištu.

Izvor: Kotler, F.: „Deset smrtnih grehova u marketingu“, Adižes, Novi Sad 2004., str. 15

9

tehnologije, u saradnji sa hotelskim kom-panijama kreiraju softverske pakete ko-ji omogućavaju ostvarenje prethod-no postavljenih ciljeva CRM-a. Osnovne prednosti uvođenja CRM-a u hotelijerstvu su sledeće (Buttle, 2008):• obezbeđenje konzistentno struktuira-

nih i potpunih podataka o klijentima;• integralna obrada informacija o klijen-

tima preko različitih komunikacionih kanala (internet, elektronska pošta, te-lefon, posete);

• prepoznavanje klijenta kao pojedinca i razumevanje vrednosti pojedinačnog klijenta;

• optimizacija, automatizacija i nadzor marketinških, prodajnih i uslužnih pro-cesa;

• merenje efekata marketinških akcija i prodajnih aktivnosti;

• uspostavljanje programa lojalnosti kli-jenata i merenje njihovih efekata;

• racionalizacija poslovanja uštedom vre-mena i novca.

Nužno je da navedene prednosti budu prepoznate od strane hotelskih menadžer-skih timova. Fokusiranost na određeni tr-žišni segment, odnosno ciljnu grupu je re-zultat poslovne strategije zasnovane na osnovnim principima klasifikacije, kate-gorizacije i specijalizacije u hotelijerstvu. Informatička podrška koju pružaju odgo-varajući softverski paketi omogućava re-alizaciju prethodno kreiranog koncepta u domenu odnosa sa klijentima. Ovo je po-trebno naglasiti da bi se izbegao jedno-stran pristup CRM-u, sveden na njegove informatičke performanse.

Zbog specifičnosti rada i zapošljava-nja u hotelijerstvu, dobrim delom vezanih za različite stručne profile i sezonsko oso-blje, može doći do velikog profesionalnog i obrazovnog jaza među zaposlenima. To je otežavajući faktor uspešnosti CRM-a. Nije redak slučaj da čak i zaposleni u službama marketinga i prodaje, raspoložive podatke o klijentima koji su im dostupni zahvalju-jući informatičkoj dimernziji CRM-a, nisu kadri da pretoče u informacije od značaja za uspostavljanje, održavanje i unapređe-nje odnosa sa klijentima.

Međunarodni hotelski lanci koriste in-tegrisani CRM koncept. Njemu prethodi sinhronizacija poslovnih strategija difern-cijacije sa informatičkim komponentama operativnog i analitičkog programa. In-tegrisani CRM obezbeđuje integrisanost sa različitim informacionim sistemima i izvorima podataka, odnosno raspoloži-vost podataka u svim sistemima, što sma-njuje mogućnost greške i ostvaruje uštedu vremena. Na bazi primene integrisanog CRM-a vrši se interno brendiranje hotel-skih lanaca. Kao primer može se navesti IHG (Inter Continental Hotels Group), prvoplasirana kompanija na listi vodećih svetskih hotelskih lanaca, kapaciteta 4.108 hotela i 608.225 soba, prema podacima od

30.09.2008. godine (www.ichotelsgroup.com, 21.11.2008.), u okviru koje posluje sedam brendova (Inter Continental Ho-tels & Resorts, Crowne Plaza Hotels & Re-sorts, Hotel Indigo, Holiday Inn, Holiday Inn Express, Staybridge suites, Candlewo-od suites). Svaki od brendova ima svoj tr-žišni identitet uspostavljen primenom in-tegrisanog CRM-a.

Upravljanje odnosima sa klijentima u hotelijerstvu obuhvata i automatizaciju prodaje (SFA – Sales Force Automation), koja, između ostalog, uključuje upravlja-nje potencijalnim klijentima, brigu o kli-jentima u predkonzumnoj fazi hotelskog proizvoda, planiranje i projekciju proda-je. Sastavna komponenta automatizacije prodaje je automatizacija servisiranja kli-jenata (CSA – Customer Services Auto-mation) kojom se obezbeđuje dnevno ko-municiranje sa klijentima, putem unapred određenih postupaka, utvrđenih odgova-rajućim programskim rešenjima (www.src.si/sr, 2009). (www.src.si/sr/resenja/crm 26.04.09.). Program nudi mogućnost komunikacije sa klijentima i u postkon-zumnoj fazi hotelskog proizvoda, što či-ni osnov za građenje programa lojalnosti.

Domaće hotelijerstvo se nalazi u fazi prilagođavanja svetskim standardima po-slovanja. Za sada se prevashodno insistira na tehnološkom osavremenjivanju obje-kata, koje uglavnom ne prate organizaci-ono- kadrovske inovacije. To znači da su pred domaćim hotelijerskim preduzećima intenzivni napori usmereni na promenu

svesti zaposlenih na svim nivoima, na kre-iranje nove poslovne kulture i ponašanja u čijoj je osnovi suštinska posvećenost kli-jentima. Ovo tim pre, ako se ima na umu da prosečna kompanija godišnje izgubi 10 – 30% svojih kupaca, najčešće zbog loše usluge, da nezadovoljan kupac svoje loše iskustvo prenosi u proseku na 11 drugih osoba, kao i da su troškovi sticanja novog kupca 6 puta veći od zadržavanja starog (www.plark.net, 2009).

Domaća hotelijerska preduzeća bi u početnoj fazi svoje suštinske poslovne transformacije trebalo da izvrše autoeva-luaciju i utvrde sopstvene pozicije u pro-cesu usmerenosti prema klijentima. To je moguće popunjavanjem odgovarajućih upitnika i njihovim analiziranjem. Primer jednog takvog upitnika predstavljen je na Slici br. 2.

ZaključakSvetska ekonomska kriza je ozbiljno po-godila hotelijerstvo. Oštra konkurencija na hotelskom tržištu izraženija je u perio-du krize, pa je neophodno intenzivirati na pore za pridobijanje svakog klijenta. Spre-ga poslovne strategije fokusiranosti na kli-jenta sa odgovarajućim alatima informa-tičke tehnologije dovodi do kompleksnog poslovnog koncepta pod nazivom Uprav-ljanje odnosima sa klijentima – CRM. Us-pešna primena CRM-a u hotelijerstvu ni-je laka i jednostavna, posebno u uslovima njegove nedovoljne razvijanosti, kakav je slučaj i sa našom zemljom. Da bi doma-

Tabela 3. Primer upitnika o kompanijskoj brizi za klijente

Da li vodite računa o svojim kupcima (klijentima) DA NE

1. Da li povrenmeno zatražite od svojih kupaca da vam kažu šta očekuju od vaše kompanije?

2. Da li, bez obzira na sve, prema svakom svom kupcu ili kolegi pokazujete ljubaznost i poštovanje?

3. Da li se trudite da što više saznate o svom kupcu i njegovoj kompaniji?

4. Da li uvek trenutno reagujete na žalbe kupaca?

5. Da li odmah odgovarate na telefonski poziv?

6. Da li uvek predvidite malo više vremena za uslugu ili isporuku, za slučaj nepredviđenih događaja?

7. Da li vodite evidenciju o kvalitetu usluge koju pružate?

8. Da li dobijate pisma u kojima vam se kupci zahvaljuju na uspešnoj saradnji?

9. Da li radite da biste zadovoljili potrebe svojih kupaca, a ne samo zato da biste nešto prodali?

10. Da li proveravate nakon obavljene usluge ili izvršene isporuke da li su kupci zadovoljni?

11. Da li za svoje lojalne kupce pripremate specijalne uslove i pogodnosti?

12. Da li ponekad iznenadite svoje kupce neočekivanom uslugom?

13. Da li pokazujete entuzijazam kada uslužujete svoje kupce?

14. Da li stalno tražite načine da poboljšate kvalitet svoje usluge?

15. Da li se ponekad zahvalite svojim stalnim kupcima na saradnji i podršci?

Vrednovanje: svih 15 pozitivnih odgovora – idealan rezultat; više od 11 pozitivnih odgovora – dobar rezultat koji izržava razmišljanje o kupcima i vođenje računa o kvalitetu usluge koja im se pruža; 11-7 potvrdnih odgovora – prosečan rezultat; manje od 7 pozitivnih odgovora – loš rezultat koji ostavlja mnogo prostora za poboljšanja, analizom uzroka negativnih odgovora i iznalaženjem načina za njihovu transformaciju u pozitivne.

Izvor: Prilagođeno prema: www.plark.net/literatura/mng053.php

10

će hotelijerstvo uspešnije poslovalo, ne-ophodno je da se suštinski okrene klijen-tu, da ga dobro upozna i neguje odnose sa njim. To mu omogućava savremeni CRM za čiju je implementaciju i očekivane efek-te, pored logistike, neophodna odgovara-juća obuka zaposlenih u hotelijerstvu.

LiteraturaButtle, F., (2008): Customer Relationship

Management, Butterworth-Heinemann

Karlson,J., (1997): Trenuci istine – moti-vacija zaposlenih od gubitaka do profi-ta, Klio, Beograd

Kosar, Lj., Rašeta, S., (2005): Izazovi kva-liteta, Viša hotelijerska škola, Beograd

Kotler, F., (2004): Deset smrtnih grehova u marketingu, Adižes, Novi Sad

Malthouse, E., Calder, B., (2005): “Rela-tionship Branding and CRM”. in Ali-ce Tybout and Tim Calkins. Kellogg on Branding. Wiley. pp. 150–168.

Hopson, B.,Skali, M., (1998):Dvanaest ko-raka do uspeha kroz uslugu, Želnid, Be-ograd The Smith Travel Research 2008 (www.strglobal.com)

Horwath HTL Global Hotel Market Senti-ment Survey, Hotels, 2/20/2009, (www.hotelsmag.com)

www.ichotelsgroup.com, 21.11.2008.www.src.si/sr/resenja/crm 26.04.09.w w w.pla rk .net/ l i terat u ra/m ng 0 53 .

php18.06.09.

11

Savremeni oblici turizma

Contemporary Forms in Tourism

12

13

Sanja Pavlović* Snežana Štetić** Todorović Marina*

SažetakRuralni turizam je zajednički naziv za sve posebne oblike turizma u ruralnim područjima. U ruralnom prostoru su tradicionalno selo i seoska arhitektura, u njemu se razvija kultura bazirana na znanjima, veštinama, stanovanju, ode-vanju, ishrani, narodnim igrama, pe-smama, legendama. Navedene osobi-ne ruralnog prostora predstavljaju etno-grafske turističke vrednosti ili etno-soci-jalne turističke motive. Povezanost ru-ralnog i etno turizma se ostvaruje pri-vlačnostima ruralnih područja u koje spadaju tradicija, materijalna i duhov-na kultura, gostoljubivost. Čuvanje tra-dicije u selima je jedan od faktora ra-zvoja seoskog turizma. U razvoju rural-nog turizma pažnju treba posvetiti au-tentičnosti prostora, ulozi lokalnog sta-novništva u uređenju i politici razvoja turističke destinacije, uključenju lokal-nog stanovništva u ruralni turizam.Ključne reči: ruralni turizam, etno-grafsko nasleđe, autentičnost, etno tu-rizam

AbstractThe correlation of rural and ethno-tourism Rural tourism is a common expression for all specific forms of tourism in rural regions. In a rural area there is a tradi-tional village with rustic architecture, the culture based on knowledge, skills, habitation, clothing, nutrition, folk dances, songs, legends. The above men-tioned features of a rural area repre-sent ethnographic tourist values or eth-no-social tourist motives. The cohesion of rural and ethno-tourism is accom-plished through attractions of rural ar-eas including tradition, material and spiritual culture, hospitality. Heritage preserving in villages is one of the rural tourism development factors. A In the development of rural tourism, atten-tion should be paid to space authentic-ity, the role of local inhabitants in des-tination arrangement and in their par-ticipation in tourism development pol-icy, as well as to the engagement of lo-cal inhabitants in rural tourism. Key words: rural tourism, ethnograph-ic, heritage, authenticity, ethno-tourism

Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

* BelgradeUniversity,Geographyfaculty**TheFacultyofNaturalSciencesandMathematics,Novi

Sad,TheDepartmentofGeography,TourismandHotelManagment

UvodTurizam kao jedna od vodećih privred-nih grana na globalnom tržištu u stalnoj je ekspanziji. Nastaju novi oblici turizma, prilagođeni željama i potrebama svakog pojedinca. Savremeni turizam je postao jedan od najznačajnijih fenomena današ-njice i unosi neverovatne promene u okru-ženju. Druga polovina dvadesetog veka je prekretnica od elitnog ka masovnom tu-rizmu, a početak dvadeset prvog veka predstavlja povratak kvalitetnom turizmu kroz specifične oblike turizma. Promene ponašanja potrošača ogledaju se kroz pre-strukturiranje turističkih kretanja prema novim destinacijama. U tom smislu i ru-ralna područja koja su do tada bila turi-stički nerazvijena i neinteresantna dos-pevaju u središte pažnje. Poljoprivreda i turizam obezbeđuju socio-ekonomski ra-zvoj ruralnih područja i potpuno ostva-renje njihovih potencijala, te su platforma ekonomske diversifikacije u ruralnim za-jednicama. Ruralne oblasti imaju poseb-no mesto kao predeli izuzetnih vrednosti, kao ekološke oaze, osnova razvoja tradici-onalne kulture i raznovrsnosti etno-kul-turne baštine. Turizam je jedna od delat-nosti koja može imati značajan uticaj na ekonomsku, socijalnu, funkcionalnu i fizi-onomsku strukturu ruralnog prostora.

Najatraktivnije turističke destinaci-je danas su one koje imaju očuvanu pri-rodno-geografsku sredinu, zaštićenu pri-rodu i antropogene turističke motive koji privlače turiste. Održivi razvoj turizma u ruralnim područjima predstavlja uslov-ljenost korišćenja turističkih prostora, ta-ko da oni nisu uništeni na takav način da ih buduće generacije ne mogu koristiti. Zbog toga se moraju preduzeti određene mere sa ciljem održivog razvoja turizma. One destinacije koje nemaju mogućnosti da ponude takve turističke vrednosti suo-čene su sa smanjenjem broja turista, a sa-mim tim i ostalim negativnim efektima koji se ogledaju u manjem novčanom/de-viznom prilivu, smanjenju zaposlenosti.

Značaj razvoja ruralnog i etno turizma za lokalnu zajednicuGodinama su ruralna područja Evro-pe i Srbije bila zanemarena i bez razvoj-nih perspektiva. Ruralni razvoj u savre-menoj Evropi nije se dogodio slučajno i odjednom, u proteklih četvrt veka Evrop-ska ekonomska zajednica (EEZ), a kasnije i Evropska unija (EU) sve više se u svom ra-zvoju okreću ruralnim prostorima i njiho-

vom održivom razvoju. Nova politika ru-ralnog razvoja proširene Unije (EU – 27) pretpostavlja razradu različitih modela razvoja prema specifičnim uslovima i po-trebama teritorije. To se postiže odgova-rajućim usklađivanjem mera četiri oba-vezujuće komponente programa ruralnog razvoja:• povećanje konkurentnosti podrškom

restruktuiranju poljoprivrednog sekto-ra;

• poboljšanje stanja životne sredine i pri-rodnih predela, upravljanjem zemlji-štem;

• diversifikacija ruralne ekonomije i una-pređenje kvaliteta življenja na selu;

• podrška primeni lokalne strategije ru-ralnog razvoja ostvarivane Leader pri-stupom.

Prepoznati inovacije u okvirima rural-nog razvoja nije ni malo lak zadatak s ob-zirom da zavisi od prostornih, privred-nih, proizvodnih, društvenih, kulturnih i drugih faktora. U tom smislu ruralna po-dručja suočena su sa potrebom korišćenja novih prilika, što, svakako, nije uvek lako prepoznati i zahteva odlučnost, kreativ-nost i novi pogled na resurse. U tom smi-slu sagledavanje koncepta LEADER pro-grama (francuski: Liaison entre l’action pour le développement de l’économie ru-ral, engleski: Links Between Actions for the Development of the Rural Economy) može olakšati razumevanje opšteg kon-cepta ruralnog razvoja (Đorđević, J., To-dorović, M., 2006).

Segment ruralnog razvoja je razvoj lo-kalne zajednice i etno turizma koji je Van den Berghe P. (1992) definisao kao potragu za netaknutim, autentičnim i egzotičnim oblicima koje turisti traže. Etno turizam uključuje putovanja radi poštovanja kulturne ekspresije i stilova života egzotičnog autohtonog naroda. Ova vrsta turizma se odnosi na turističke aktivnosti u kojima je domaće stanovništvo direktno uključeno prezentacijom kulture kao suštinske atrakcije. Etnički turizam je turizam u kome je posetilac motivisan pretragom za egzotičnim kulturnim iskustvima uključujući i artefakte, nastupe i druge proizvode ili usluge (Yang, L. 2007). Etnička grupa je socio-kulturno različita grupa ljudi koji dele zajedničku istoriju, kulturu, jezik, veru i način života, a ova etnička obeležja su najočuvanija u seoskim sredinama. Etno turizam, u kome je grupa i njegova različita kultura glavna atrakcija, može poslužiti kao resurs sa

Povezanost ruralnog i etno turizma

14

materijalnih i kulturnih aspekata. Seosko stanovništvo može poboljšati ekonomski položaj, zapošljavanjem i preduzetništvom (Moscardo, G., Pearce, P. 1999).

Postoji mišljenje da je ironija etno tu-rizma u njegovoj autodestruktivnosti, jer prisustvo turista kvari autentičnost do-maće kulture. Rituali, ceremonije, nošnja postaju roba koja se prodaje na turistič-kom tržištu. Narodna umetnost dobi-ja drugačiju funkciju. Na drugoj strani su mišljenja po kojima etno turizam ne uni-štava lokalnu kulturu, već je ponekad transformiše i stimuliše njenrazvoja kao i njeno prisustvo u turističkoj ponudi kroz stvaranje kvalitetnijeg i dinamičnijeg tu-rističkog proizvoda. Etno turizam po-drazumeva uključivanje svih privrednih i neprivrednih segmenata pri donoženju odluka o uključivanju lokalne zajednice u razvoj turizma. Tom prilikom, od pre-sudnog značaja je rad vlade, turističkih agencija i privatnih subjekata u pomoći lo-kalnim zajednicama da realizuju održivi razvoj turističke industrije. Njihove ini-cijative imaju za cilj poboljšanje životnog

standarda i zaštitu prirodnog okruženja. Pored pojave u turizmu označene kao si-ght-seeing (razgledanje znamenitosti) po-javljuje se life-seeing (gledanje života). To je novi momenat dugoročnog planiranja i razvoja održivog turizma. Predmet turi-stičkog interesovanja postaje način živo-ta seoskog stanovništva i aktivno uključi-vanje u život lokalne zajednice. Umesto u hotelima turisti borave u privatnom sme-štaju, postaju gosti koji učestvuju u živo-tu lokalnog stanovništva (Encensberger, H. M. 1983).

Očigledno je da se turistima koji pri-hvataju ovaj segment turističke ponude dozvoljava mnogo više nego što je klasična turistička ponuda. Za turističko upozna-vanje etnografskih turističkih vrednosti potrebno je znanje iz različitih domena. Turisti su često nepripremljeni za ono što ih očekuje u turističkoj destinaciji. Naro-čito ako se radi o etno turizmu koji upra-žnjavaju inostrani turisti. Etno ponuda predpostavlja originalne motive i vredno-sti, kao i unikatnu turističku ponudu. Uni-katnost i autentičnost turističke ponude u etno turizmu utiču na sve veću tražnju za upravo ovakvim turističkim proizvodima.

Međutim, vrlo često se u prezentaciji ove grupe turističkih motiva vrši osavreme-njavanje, što dovodi do uniformnosti a če-sto i degradacije etno vrednosti. Pretvara-nje motiva u robu, ukoliko to nije znalački urađeno, predstavlja negativan imidž za razvoj etno turizma. Kao što znamo, etno-loško nasleđe doprinosi atraktivnosti turi-stičke destinacije, pa samim tim moramo vrlo pažljivo da koristimo ove motive kako ne bismo doprineli stavanju kontra efek-ta. Etno-turistička animacija može da ima ‘’hobby holiday’’ oblik, zasnovan na kurse- holiday’’ oblik, zasnovan na kurse-holiday’’ oblik, zasnovan na kurse-vima tradicionalnih zanata, domaće radi-nosti, pesama, igara, tradicionalnih sport-skih igara. Ovakva mogućnost provođenja godišnjeg odmora ima sve veći broj pri-stalica svuda u svetu. Ono što je naročito značajno je da ovaj oblik turističke ponu-de ne privlači samo strane već i veliki broj domaćih gostiju. Na taj način se vrši jača-nje razvoja domaćeg turizma i utiče na po-većani razvoj lokalnih zajednica turistič-kih destinacija.

U ovu grupu turističkih vrednosti se ubrajaju proizvodi materijalne i duhov-ne kulture i folklor. Materijalna kultura je proizvod čovekovih potreba i težnji, opi-pljivi deo etnološkog nasleđa. U domen istraživanja materijalne kulture značaj-ne za turizam spadaju: narodno graditelj-stvo, zanatstvo, narodna nošnja, tradicio-nalna ishrana i pokućstvo, etnoambijenti. Duhovna kultura kao nedodirljivi deo kul-turne baštine najprimerenije nosi atribut tradicionalne, jer je otpornija na prome-ne u odnosu na materijalnu kulturu. Du-hovnu kulturu čine običaji, verovanja, re-ligija, kultovi, magija, mitologija. Narodna umetnost (folklor) obuhvata usmeno stva-ralaštvo, muziku, igru, glumovanje, likov-nu i primenjenu umetnost. U turističkoj praksi izbor folklornog nasleđa uglavnom se svodi na narodnu muziku i igru, manje na likovnu i primenjenu umetnost, najma-nje na usmeno stvaralaštvo i narodno glu-movanje.

Značaj jačanja veza etno i ruralnog turizma Značaj razvoja ruralnog i etno turizma je nesumnjiv. Naročito zato što se kroz ra-zvoj tih delatnosti i njegovim uklapanjem u ruralni prostor postižu mnogobrojni privredni i neprivredni efekti koji utiču kako na razvoj poljoprivrednih gazdinsta-va, tako i na razvoj celokupne lokalne za-jednice. To se ogleda, pre svega, kroz:• Razvoj nedovoljno razvijenih područ-

ja kroz njihovo uključivanje u turistič-ku ponudu;

• Zapošljavanje većeg broja članova do-maćinstva pružanjem usluga turistima koji borave kod domaćina;

• Ostvarivanjem nevidljivog izvoza kroz plasiranje viška proizvoda seoskog do-maćinstva (poljoprivredni proizvodi, meso, mleko, voće, povrće i sl.);

• Plasman proizvoda domaće radinosti (vez, pletivo, rezbarenje, narodne noš-nje, umetnički predmeti naivaca i sl.) i samim tim očuvanje običaja i povratak starih zaboravljenih zanata;

• Stvaranje mogućnosti za povratak sta-novništva u deo napuštenih sela i doma-ćinstava i njihova revitalizacija;

• Proširenje osnova razvoja turizma i po-većanje prihoda od ove delatnosti;

• Valorizaciju kontinentalnih delova kroz njihovo uključivanje u turističku ponu-du;

• Stvaranje osnova za proširenje realnog kruga turističke tražnje, naročito kod onih segmenata sa nešto nižim dohot-kom, ili pak oni koji imaju izuzetno vi-sok dohodak i traže nešto novo i ori-ginalno za razrešenje svoje turističke potrebe (Štetić, S. 2007).Ruralni turizam kao specifičan oblik

turističkih kretanja istovremeno objedi-njuje rekreativnu i kulturnu funkciju. Tra-dicionalno selo je zasnovano na specifič-noj društveno-ekonomskoj organizaciji. Ovakav vid organizacije ima temelje u pa-trijarhalnom načinu života. Nažalost ta-kav način života počinje da ustupa mesto modernom životu što uništava tradicio-nalno selo. Sa druge strane u nekim pro-storima nastaje turističko selo u koje tu-risti odlaze za vreme praznika, vikenda i godišnjih odmora da bi se privremeno vra-tili prirodnom načinu života. Njegovi po-setioci su najčešće stanovnici velikih gra-dova, koji odlaze da osete potpuno nov život, drugačiji od sumorne svakodnevice. Ovakav tip sela postaje svakodnevica u ra-zvijenoj Evropi.

Ruralni turizam u sebi sadrži značaj-nu edukativnu funkciju, prihvatajući da je turistički proizvod u ruralnom turiz-mu razlika u stanju svesti turiste pre i po-sle posete ruralnoj sredini. Ova značajna funkcija se manifestuje u povećanju zna-nja o ruralnom području, uspostavlja-nju svesti o održivosti ruralnog prostora i razvijanju shvatanja o važnosti ruralnog prostora za generacije koje dolaze. Ruralni turizam uključuje posetu prirodnoj bašti-ni u ruralnom prostoru, zatim panoram-ske vožnje, uživanje u seoskom pejzažu i boravak na seljačkom gazdinstvu. Razvoj turizma zasnovanog na etno nasleđu utiče na bolje međuljudsko razumevanje, pošto-vanje drugih kultura, što uslovljava turi-zam koji karakteriše društveno-kulturna i ekonomska održivost. Društveno-kultur-na održivost podrazumeva turizam koji je kompatibilan sa kulturom lokalne zajed-nice, što znači da povećava kontrolu lokal-ne zajednice nad životom i radom i ojača-va njen identitet. Razvoj i promocija etno turizma uključuju niz ekonomskih, soci-jalnih i kulturnih pitanja kao što su zašti-ta manjinskih kultura, uticaji turizma, te je potrebno obezbediti ekonomski održivo iskustvo koje zadovoljava očekivanja po-setilaca. Ekonomska održivost etno turiz-

Sl. 1. Komplementarnost turističkih vrednosti (foto: M. Todorović)

15

ma zahteva ekonomsku efikasnost i uprav-ljanje resursima koji će koristiti budućim generacijama.

Pri određivanju obima ruralnog turiz-ma, u okviru koga ima još puno termino-loških i suštinskih lutanja, nedoumica, nejasnih stavova i sl., nešto je jasniji stav Eurostata (1998), statističke organizacije Evropske unije, prema kome se iz dome-na ruralnog turizma izdvajaju segmenti masovnog turizma na ruralnom prostoru. Rasprava o etno turizmu, posledice etnič-kog kontakta, veza između autentičnosti i postmodernizma predstavljaju važan kon-tekst za mnoga istraživanja. Veza između kredibiliteta u turizmu i etno turizma je još jedno područje diskusija.

Važan faktor razvoja ruralnog turizma je čuvanje tradicije u selima. To se odno-si na rekonstrukciju izgleda mesta i karak-terističnu gradnju turističkih objekata. Da bi seljačko gazdinstvo moglo da pruži do-datne usluge turistima mora biti adekvat-no opremljeno i organizovano. Turistički objekti su karakterističnog i tradicional-nog izgleda, dok iznutra mogu biti moder-no opremljeni.

Iako turistička poljoprivredna gazdin-stva ne čine pretežni segment ponude ru-ralnog turizma, ona su njegova paradigma u kojoj se prelamaju svi krajnji ciljevi bo-ravka turista u ruralnom prostoru. S ob-zirom da turisti očekuju u okvirima ru-ralnom turizmu tradicionalne, autentične doživljaje, posebno se mora voditi računa o:• zastupljenosti regionalnih karakteri-

stika tradicionalnog graditeljstva (bač-ki, zlatiborski, homoljski, sjenički i sl.) – turistički proizvod u ruralnom turizmu koji je vrlo kompleksan, i postoje broj-ne atrakcije koje interesuju savremenog ruralnog turistu, te su i mogućnosti za formiranje ruralnog proizvoda vrlo ra-znovrsne. Jedna od posebnih specifič-nosti ruralnog turizma je očekivanje gosta da će spoznati i doživeti osnovne arhitektonske karakteristike regional-nog ruralnog pejzaža.

• tradicionalnom opremanju unutrašnjo-sti kuće, dvorišta, vrata i okoline - treba naglasiti da turisti na seljačkom gazdin-stvu ne očekuju doslovno tradicionalni enterijer, ali su i vrlo kritični prema tu-rističkoj ponudi koja nema dovoljno tra-dicionalnih karakteristika.

• da se poljoprivredni proizvodi, hrana i piće zasnivaju na tradicionalnoj (ne konvencionalnoj) poljoprivrednoj proi-zvodnji – dolaskom na seljačko gazdin-stvo turista sa pravom očekuje ponudu tradicionalne visoko kvalitetne hrane i pića, koja treba da bude pripremljena od čistih i ne zagađenih namirnica pripre-mljenu autentičnom lokalnom tehnolo-gijom uz potenciranje definisanog ge-ografskog porekla. Pored ishrane gost očekuje da i nešto od proizvoda može kupiti i po završetku odmora poneti ku-ći. Nije redak slučaj da gosti žele i da di-rektno učestvuju u proizvodnji i preradi tradicionalne hrane, bilo samo to infor-mativno, bilo aktivno (pripremanje zi-mnice, salata, pogača i sl.).

Kompleksnost turističke ponude ruralnih područjaOno što je važno naglasiti je da ruralni tu-rizam na seljačkim gazdinstvima je do-punska delatnost, i kao takav u mnogim zemljama uživa posebne benificije koje ne mogu koristiti drugi vlasnici turističkih objekata u ruralnom prostoru. Takođe, in-teresantno je naglasiti da u mnogim ze-mljama razvijenog ruralnog turizma važi uslov da prihodi od turizma na seljačkim gazdinstvima ne smeju biti veći od priho-da poljoprivrede. Samim tim, posebnu pa-žnju treba posvetiti svim segmentima ko-ji čine turistički proizvod u destinacijama ruralnog i etno turizma. Veoma važan se-gment ovog proizvoda je i gastronomi-ja koja daje mnogo više od ukusa i utiska. Osnova ovog vida ponude turističkih de-stinacija je proizvodnja specijaliteta na tradicionalan način i u velikoj meri uslov-ljen je specifičnostima okruženja. Izvorna narodna jela – gastronomski specijaliteti se služe na tradicionalni seoski način i sve je iz domaće proizvodnje.

Uživanje u specijalitetima lokalne hrane i ručnog rada omogućava poseb-no iskustvo posetiocima ruralnih oblasti. Kroz to lokalne destinacije mogu demon-strirati svoje posebne kvalitete i karakte-ristike. Istraživanja pokazuju da su pose-tioci zainteresovani ne samo za celokupan kvalitet hrane i ugostiteljskih usluga, već posebno i za isprobavanje lokalnih speci-jaliteta. U nekim se oblastima pokazalo da su kvalitet i karakteristika hrane posebna slabost u stvaranju kvalitetnog turističkog proizvoda. Zbog toga, da bi turistički pro-izvod ruralnog turizma imao posebnost potrebno je hranu pripremati od biološki zdravih namirnica, u tradicionalnom pro-storu i etno-posuđu.

Povećanje potražnje za lokalnom hra-nom i ručnim radom od strane posetilaca i organizatora putovanja utiče i na ekonomi-ju lokalne zajednice, kao i razvoj tradicio-nalnih ruralnih zanata. Na taj način dolazi do izražaja i multiplikativni efekat turiz-ma, koji stvara nove vrednosti za lokalnu

zajednicu i utiče na njen brži razvoj. Po-državanje lokalne proizvodnje kroz rekla-miranje lokalne hrane i gastronomije ogle-da se i kroz stvaranje specifičnih proizvoda ruralnih etno sredina.. U Bregenzerwald-u se sir koristi kao glavna tema turističke ponude. Napravljena je „Sirna tura” koja uključuje farme, mlekare, male fabrike, mesta prodaje i restorane, sa ugovorenim standardima kvaliteta i udruženim marketinškim kampanjama koje su povezane sa destinacijom. Proizvodnja vina i njihov plasman kroz turistički proizvod ruralnih područja poseban je kvalitet svake lokalne zajednice. Vinogradi su resursi koji daju nekom prostoru identitet, što je izuzetno važan pristup u turizmu, jer turisti omogućava autentično iskustvo pri poseti jednoj takvoj oblasti, regionu, domaćinstvu.

Posebnost turističke ponude predstav-ljaju tematske gastro-ture (putevi sira, pu-tevi vina, tartufima u pohode, degustacije pršute, šunke i sl). Ove ture mogu temat-ski biti povezane i sa specifičnim mani-festacijama (roštiljada, kupusijada, dani bundeve, bućke i sl), ili pak da imaju lo-kalni/regionalni prefiks (bački, zlatibor-ski, šumadijski i sl.).

S obzirom na značaj gastronomskog turizma vrlo je važno napraviti gastro-nomsku kartu područja, regiona ili cele države, na kojoj će jasno biti prikazane po-sebnosti i raznovrsnosti, nacionalna, regi-onalna i lokalna jela. Na toj karti i poseb-no bi trebalo da bude obeležena specifična ponuda (makrobiotička, vegeterianska, ri-blja i sl.) sa ciljem stvaranja posebnog ru-ralnog etno proizvoda u turizmu.

Umesto zaključkaTurizam kao vodeća privredna grana sva-kim se danom sve više razvija i širi. Nasta-ju novi oblici, prilagođeni željama i potre-bama svakog pojedinca. Između ruralnog i etno turizma postoji čitav splet veza, od-nosa i uticaja, njihove dodirne tačke su mnogobrojne, veze široke i stalne, a oblici međuuticaja raznovrsni. Neposredne veze ruralnog i etno turizma postoje na više ni-voa: oživljavanje turizma pozitivno utiče na razvoj seoskih područja, etno i rural-ni turizam u turističkim područjima delu-ju na istom prostoru i zajednički im je cilj njegovo očuvanje i razvoj.

Ruralni i etno turizam su značajne komponente integralnog i održivog ra-zvoja i revitalizacije sela, kao i komponen-te koje nedostaju u podsticanju razvoja lokalnog tržišta za poljoprivredne i nepol-joprivredne delatnosti na selu. Pored toga njihov razvoj predstavlja i poseban podsti-caj zapošljavanja stanovništva. Baveći se ovim segmentom turističke ponude lokal-no stanovništvo različite starosne struk-ture, školske spreme, kao i različitih afini-teta mogu pronaći svoje mesto.

Turizam oživljava elemente kulturnog i socijalnog života koji nestaju ili su posto-

Sl. 2. Umetnički zanati: Bački Petrovac (foto S. Štetić)

16

jali, stvarajući atrakcije koje će zadovolji-ti potrebe turista da se sretnu sa starom kulturom. Etno motivi se najčešće vezuju za ruralni prostor, jer je seoska sredina ču-var tradicije i mesto u kome turisti mogu da na autentičan način zadovolje kultur-ne potrebe.

Kako se turizam bazira na korišćenju različitih prirodnih i antropogenih resur-sa, posebna pažnja se mora posvetiti odre-đenim segmentima tog sistema, u ovom slučaju etno nasleđu. S jedne strane, to je podržavanje identiteta pojedinih zona, kao bitan element kompatibilnog privred-nog razvoja, i paralelno s tim poštovanje ekonomskih principa dovedeni u najbo-lji mogući sklad sa ekološkim zahtevima. Imajući to u vidu, odnos turizam–etno treba posmatrati kroz konceptualnu or-ganizaciju turističkog razvojnog sistema na novim strukturnim osnovama u skladu sa konceptom održivog razvoja kroz ra-zvoj suplementarnih i kompatibilnih pro-izvodnih programa koje u sebi sadrže so-

cijalnu, ekonomsku i ekološku dimenziju održivosti čime zaokružuju integralnost razvojnog procesa. Turizam svojim razvo-jem postaje značajan činilac razvoja nera-zvijenih područja, stvarajući u njima uslo-ve za razne vrste diverzifikacije ruralnih prostora i ostvarivanja dodatnih prihoda seoskom stanovništva, a etno turizam mu za to pruža izvrsnu osnovu. U tom smi-slu on postaje podsticajni činilac negova-nja etno nasleđa.

LiteraturaĐorđević, J., Todorović, M., (2006): U su-

sret novim konceptima ruralnog razvo-ja Srbije, Glasnik Srpskog geografskog društva, sv. 1, Beograd.

Yang, L. (2007): Planning for Ethnic Touri-sm: Case Studies from Xishuangbanna, Yunnan, China, PhD dissertation, Uni-versity of Waterloo, Canada, 2007

Van den Berghen, P. (1992): Tourism and the Ethnic Division of Labor, Annals of

Tourism Research, 19, pp. 234-249, El-sevier Science

Moscardo, G., Pearce P. (1999): Under-standing ethnic tourists, Annals of To-urism Research, Vol. 26, No. 2, pp. 416-434, Elsevier Science

Encensberger, H. M. (1983): Jedna teorija turizma, Kultura 60-61, Zavod za pro-učavanje kulturnog razvitka, Beograd.

Štetić, S. ( 2004): New Identity of Touri-sm of Serbia, International Geographi-cal union congress, Glasgow

Todorović, M., Štetić S. (2009): Ruralni turizam, Geografski fakultet Univerzi-teta u Beogradu, Beograd.

Štetić, S. (2007): Posebni oblici turizma, Beograd.

Štetić, S., Šimičević, D. (2008): How to de-velope sustainable tourism in rural de-stination in Serbia, Glasnik SGD broj 4, Beograd pp. 19-29

Štetić, S, Šimičević, D., Nicević, M. (2009): Menadžment turističke destinacije, SGD, Beograd.

17

Jovan Romelić* Jovan Plavša* Darko Đurović**

SažetakZlatibor je, između ostalog, poznat kao zdravstvena i sportsko-rekreativna turi-stička destinacija. Uprkos trendu skraći-vanja dužine odmora, ovi vidovi turizma koji određuju funkcionalnu turističku klasifikaciju Planine, po svom karakte-ru podrazumevaju stacionarni boravak gostiju, što uglavom uključuje moguć-nost izletničkih kretanja tokom boravka i ona su kao sekundarni, prateći fenomen vrlo razvijena i raznovrsna u čitavoj de-stinaciji. Izleti su kao primarna pojava najizraženiji tokom vikendа i praznikа. Rad је koncipirаn tako da su izletnička kretanja obrađena i grupisana po lokal-nim putnim pravcima i koridorima po kojima se većina izletnika kreće. Nakon toga, su prikazani turističke vrednosti značajnih lokaliteta i objekata koje se nalaze duž svakog izletničkog pravca uz ocenu njihovog značajа za izletnička kretanja. Na kraju rada su dati predlozi mera za unapeđenje izletničkih kretanja u ovoj destinaciji.

AbstractExcursions as the primary and backing of other forms of tourist movements in ZlatiborZlatibor, among other things, is known as health and sport toursim destina-tion. Despite the trend of shortening the length of vacations, these types of tourism that determine the functional classifica-tion of tourist Mountains, by its nature it involves stationary guest stay, which mainly includes the possibility of excur-sion type movements during their stay and they are as a secondary, accompany-ing phenomenon which is very developed and diversified throughout the destina-tion. Excursions are a primary phenom-enon most pronounced during weekends and holidays. The work is designed so that the excursion of movement processed is grouped according to local routes and corridors in which the majority of hikers moving. After that, values are shown for significant tourist sites and facilities that are located along the direction of each ex-cursion, with assessment of their impor-tance for the excursion of movement. At the end of the papper, suggestions for im-provement measures have been given for better movement in this destination.

Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

* Departmanzageografiju,turizamihotelijerstvo,PMFNoviSad

**Turističkaorganizacija”Zlatibor”

UvodZlatibor je tradicionalno ishodište izleti-nika iz okolnih emitivnih urbanih naselja koja se nalaze u kontraktivnoj zoni. Vi-kendi i praznici su vreme kada izletnika iz okoline ima najviše, pri čemu broj izletni-ka u toku prvomajskog praznika prema-šuje broj od 20 000 osoba. (Turistička or-ganizacija ”Zlatibor”, 2008).

Turistički lokaliteti u okolini turistič-kog centra decenijama prvilače mnogo-brojne posetice koji dolaze i borave na ovoj plnini. Ova kretanja se javljaju uglavnom kao individualna, mada se sve više ispo-ljavaju i u organizovanoj formi. Ekspanzija razvoja materijalne baze turizma i stvara-nja novih turističkih lokaliteta na čitavoj planini i širem području, dovela je do zna-čajnijeg povećanja obima i pravaca izlet-ničkih kretanja koja nisu do sada značaj-nije izučavana.

Iz ovih razloga opredelili smo se za istraživanje izletničkih kretanja u desti-naciji Zlatibor, pri čemu smo rad koncipi-rali tako da ih obradimo i grupišemo po lokalnim putnim pravcima i koridorima po kojima se većina izletnika kreće. Na-kon toga smo ukratko prikazali turistič-ke vrednosti značajnih lokaliteta i obje-kata koje se nalaze duž svakog izletničkog pravca, ocenjujući njihov značaj za izlet-nička kretanja. Na osnovu svog dosadaš-njeg iskustva, komparativnom metodom i terenskim radom, pokušali smo da sazna-mo obim izletničkih kretanja na svakom turističkom pravcu i lokalitetima pojedi-načno.

Izletnička kretanja se razlikuju od ostalih uglavnom po vremenu trajanja, a manje po radijusu, to su upravo, kratko-trajna kretanja u bližu ili dalju okolinu tu-rističkih disperziva. Najčešći oblici izleta su poludnevni – tamo gde se radi jedno-kratno, i dvodnevni – gde radna nedelja traje pet dana. Prema tome, ova kretanja su tesno povezana sa radnim vremenom tokom dana ili sedmice. Radijus i veli-čina disperzivno-izletničke zone ne mo-že biti čvrst kriterijum za diferenciranje ove vrste kretanja. To je veoma relativan pokazatelj, koji odražava, ne samo uticaj ekonomskih mogućnosti i brzinu saobra-ćajnih sredstava, već i bogatstvo i razno-vrsnost turističkih vrednosti.

Organizovani izleti su sastavni delovi integrisanog turističkog proizvoda ove de-stinacije, koji umnogome upotpunjuju bo-

ravak posetilaca i jedan su оd elementarnih načina za povećanje turističke potrošnje. Broj i raznovrsnost organizovanih izleta koji se nude u turističkoj destinaciji su in-dikator razvijenosti te destinacije. Izleti su, iako standardni elementi turističke ponu-de, u ekonomskom smislu vrlo nestabilna kategorija. Izletnička kretanja su pod ve-likim uticajem mnogobrojnih faktora koji mogu da prouzrokuju njihovo otežano od-vijanje: klimаtski, psihološki, socijalni, po-litički, organizacioni i mnogi drugi. Odnos između elastične tražnje i krute turističke ponude je najočigledniji u izletničkim turi-stičkim kretanjima.

Izletnička kretanja i prostorna oragnizacija turizma na ZlatiboruPrema svojoj turističkoj fizionomiji i funkciji, Zlatibor se može okarakterisa-ti kao monocentrična turistička mikro-regija u kojoj je turističko mesto Zlatibor centar te mikroregije. Turistički lokalite-ti u ruralnim sredinama van centra Zla-tibora svojim mnogobrojnim turističkim atributima privlače goste koji uglavnom stacionarno borave u turističkom cen-tru. Ove tačke su povezane, relativno do-brim saobraćajnicama lokalnog i regional-nog karaktera, sa turističkim centrom što zajedno čine sistem lokalnih izletničkih turističkih pravaca koji su inicirali izlete kao sekundarna turistička kretanja (Čo-mić, Pjevač, 1997).

Mesto Zlatibor je usled koncentraci-je ugostiteljskih i drugih turističkih ka-paciteta kategorizovano kao turističko mesto prve kategorije. U turističkom pro-metu ukupan broj dolazaka i broj ostvare-nih noćenja u najvećoj meri se ostvaruje na Zlatiboru, dok je u okolnim turistič-kim lokalitetima koji raspolažu smeštaj-nim kapacitetima, taj broj mali u odnosu na apsolutne iznose turističkog prome-ta na čitavom području Zlatibora, a broj posetilaca Zlatibora na godišnjem nivou iznosi preko 250.000, koji ostvare preko 1.200.000 noćenja.

Velika koncentracija smeštajnih kapa-ntracija smeštajnih kapa-citeta (oko 18.000 ležajeva) u turističkom centru generiše veliko broj posetilaca koji se odlučuju na obilazak turističkih loka-liteta van centra. (Turistička organizacija ”Zlatibor”, 2007).

Većina gostiju koji dolaze u ovu desti-naciju koriste sopstveni prevoz, što zna-

Izleti kao primarni i prateći oblici drugih turističkih kretanja na Zlatiboru

18

či da je njihova pokretljivost tokom bo-ravka izuzetno velika. Iz tog razloga vrlo su razvijena izletnička kretanja, a turi-stičko mesto Zlatibor je polazište većine izletničkih itinerera koji postoje u ovoj turističkoj mikroregiji. Zastupljeni su po-djednako poludnevni i dnevni izleti, koji se uglavnom organizuju u toku letnje tu-rističke sezone i toplijeg dela godine, ali se izleti organizuju i u međusezoni najčešće vikendom, praznicima ili prilikom kultur-no-sportskih manifestacija u okolini.

Značaj izletničkih kretanja za turistič-ku destinaciju je mnogostran. Organizo-vana izletnička kretanja obogaćuju turi-stičku ponudu i povećavaju zadovoljenje turističkih potreba gostiju uz povećanu turističku potrošnju. Ovo je vrlo značajno za razvoj ruralnog turizma i seoskih sre-dina, gde je dinamika razvoja znatno spo-rija od dinamike razvoja samog turistič-kog centra.

Posetioci, tokom izletničkih kretanja se detaljnije upoznaju i bolje doživljava-ju Zlatibor koji po svojoj strukturi sve vi-še liči na destinacije slične funkcionlne usmerenosti.

Na ovoj planini su izletnička kretanja posebno važna, jer je koncetracija ugosti-teljskih i drugih turističkih objekata izvr-šena na malom prostoru, pri čemu je de-vastiran prirodni ambijent kao izvorni motiv dolaska gostiju, što preti održivom razvoju turizma. Kombinovanim, izlet-ničkim kretanjima smanjuje se pritisak na sam centar Zlatibora, koji sve manje ima prostorne kapacitete za rekreativne aktiv-nosti gostiju.

Izletnički pravci i izletnički lokalitetiU dosadašnjem razvoju formirano je pet turističkih pravaca, izletničkog karakte-ra, koja su nastala usled kretanja turista iz centra Zlatibora ka okolnim turističkim atrakcijama i lokalitetima. Kriterijumi za izbor ovih pravaca bili su: 1. ostvareni turistički promet,2. broj i vrsta turističkih atrakcija, 3. postojanje organizovanih izleta.

Na osnovu njih diferencirani su slede-ći izletnički pravci:1. Zlatibor-Rožanstvo-Sirogojno-Gosti-

lje-Vodice-Zlatibor2. Zlatibor-Mokra Gora-Zlatibor3. Zlatibor-Ribnica-Uvac-Jablanica-Zla-

tibor4. Zlatibor-Semegnjegovo-Zlatibor5. Zlatibor - Tara - Drina - Bajina Bašta

- Zlatibor

Pored navedenih turističkh pravaca koji su se usled velike koncentracije turi-stičkih atrakcija i velikog turističkog pro-meta izdiferencirali, postoje turistički lo-kaliteti van ovih pravaca koji su ishodišta izletnika sa Zlatibora u manjem obimu –

Mačkat, Zlakusa, Mušvete, Zlatar i jezera na reci Uvac i manastir Mileševa.

Organizacioni faktori izletničkih kretanjaOganizovanjem izleta se bavi nekoliko privrednih subjekata na Zlаtiboru i to:• Turistička organizacija “Zlatibor”;• Turističke agencije: ”Zlateks”, ”Adi-

graf”, ”Nekturs”;• Veću hotelijerski objekti;

Turistička organizacija “Zlatibor“ je pr-va počela da organizuje izlete u novije vre-me, jer drugi privredni subjekti u to vreme nisu imali materijalne i oraganizacione mogućnosti da se bave ovom delatnošću, a postojala je potražnja za organizovanim izletima. TOZ je organizovala izlete do Si-rogojna, da bi kasnije uvela u svoju ponu-du i izlet u Mokru Goru. Razvojem i jača-njem privatne inicijative i nakon stvaranja uslova da se privatne agencije bave orga-nizovanjem izleta, Organizacija je smanji-la ovu vrstu aktivnosti. Pošto je zadatak TOZ promocija, unapređenje i razvoj tu-rizma na Zlatiboru, 2005. godine uveden je izlet za manastir Uvac koji je bio orga-nizovan terenskim vozilom registrovanim za pet osoba. Pošto je najam takvog vozi-la relativno skup ovaj izlet nije zaživeo, ia-ko su аnkete pokazale da su gosti koji su bili na ovom izletu bili zadovoljnim pro-gramom. (Turistička organizacija “Zlati-bor”, 2005).

Turistička agencija “Zlateks” u svo-joj ponudi ima izlete za Sirogojno, Mo-kru Goru i Taru, i ona predstavlja lidera u oblasti organizovanja izleta. Pored dobre lokacije agencije na autobuskoj staninci, agencija ima dobre materijalne i organiza-cione kapacitete. Ima šest stalno zaposle-nih, dok u toku sezone zapošljava još pet radnika. Turistički autobus koji poseduje, velikog komfora i kapaciteta od 30 sedišta, je prevozno sredstvo koje obezbeđuje za-dovoljenje transportnih potreba gostiju, a istovremeno je vrlo ekonomično.

Turistička agencija “Adigraf” je svoju ponudu diferincirala od turističke agenci-je “Zlateks”, jer organizuje drugačije izle-te. “Adigraf” kreira izlete za Zlakusu, Dri-nu – Višegrad, pokloničko putovanje i izlet za Sarajevo. Izlete оrganizuje sopstvenim terenskim vozilima do nepristupačnijih lokaliteta do kojih ne vodi asfaltni put, ali pored svoje atraktivnosti ovi izleti nemaju masovniji obim te nisu fiansijski isplativi. Agencija se nalazi na relativno dobroj loka-ciji, ne poseduje sopstveni autobus što po-većava troškove organizovanja putovanja.

Turistička agencija “Nekturs” je nova agencija koja organizuje istovetne izlete kao i TA “Zlateks”. Lokacija agencije nije idealna jer se ne nalazi u samom centru, nema sopstveni vozni park i ima mali broj zaposlenih (Turistička agencija “Nekturs”, 2008).

Od većih hotelijerskih preduzeća s vre-mena na vreme Specijalna bolnica “Zlati-bor”, Hotel “Palisad”, Hotel “Mona” i neki drugi manji hotelijerski subjekti organizu-ju izlet za svoje goste, što predstavlja rela-tivno mali udeo u ukupnom obimu izlet-ničkih kretanja (www.zlatibor.rs, 2008).

Organizovana izletnička kretanjaKao što je već pomenuto, značajan broj gostiju dolazi sopstevnim automobilom, što znači da oni nisu uključeni u organi-zovana izletnička kretanja u destinaciji. Ostali gosti dolazi autobusima, a u naj-manjoj meri železnicom, i oni predstav-ljaju ciljnu grupu kupaca organizovanih izleta. Organizovana izletnička kretanja na Zlatiboru nudi nekoliko agencija. Pro-gram izleta je vrlo sličan za sve agencije pri čemu su se izdvojili nekoliko standar-dnih izletničkih programa:

Izlet Mokra Gora (10,00 časova, po-lazak za Mokru Goru; 11, 30 časova , vo-žnja “ćirom”; 13, 00 časova, završetak vo-žnje; 13, 30 časova, ručak na železničkoj stanici “Mokra Gora”; 14, 30 časova, po-lazak za Mećavnik;14, 45 časova, dolazak na Mećavnik, obilazak i filmska projekcija; 17, 00 časova, polazak za Zlatibor.

Izlet Muzej na otvorenom “Staro se-lo” Sirogojno (10, 00 časova, polazak za Sirogojno; 10, 45 časova, dolazak u “Staro selo“ i obilazak muzeja, obilazak crkve sv. Petra i Pavla, prodajna izložba džempera; 12, 00 časova, polazak za Gostilje, poseta slikara i vajara Vlada Mitrovića; 13, 45 ča-sova, dolazak u Gostilje i obilazak vodo-pada;14, 30 časova, ručak u Ljubišu; 16, 00 časova, polazak za Vodice; 15,45 časova, dolazak na Vodice i obilazak likovne gale-rije Boža Kovačevića; 16, 30 časova, pola-zak za Zlatibor.

Izlet Tara - Tara - Perućac (9,00 ča-sova, polazak; 9, 30 časova, kraća pauza u hotelu ”Omorika” uz mogućnost šetnje po naselju Kaluđerske bare;10,45 časova, Mitrovac na Tari, poseta tepih livadama, Pančićevoj omorici, vidikovac na banjskoj steni; 12, 15 časova, Obilazak akumulaci-onog jezera Perućac;13, 00 časova, poseta naselju Perućac, izvor reke Vrelo – najkra-će reke u Srbiji, slobodno vreme za ručak; 15, 00 časova, obilazak manstira Rače kod Bajine Bašte; 16, 30 časova, poseta izlož-be proroka Tarabića;18, 00 časova, dola-zak na Zlatibor.

Izlet na Drinu (08,00 časova, Polazak sa autobuske stanice na Zlatiboru prema Višegradu preko Kremana i Mokre Gore; 09, 30 časova, dolazak u Manastir Dobrun i razgledanje manastira;11,00 časova, do-lazak u Višegrad, ukrcavanje na turistič-ki brodić “Zelenika“; Krstarenje započinje drinskim jezerom od legendarne ćupri-je na Drini, odakle se krstari 32 kilometra dolinom i kanjonima reke Drine. Predvi-đen je i ulazak u kanjon Žepe i poseta mo-stu na Žepi, Kameničkom potoku. Za sve učesnike je predviđen ručak koji je uraču-

19

nat u cenu aranžmana; 18, 00 Povratak na Zlatibor iz Višegrada).

Izlet u Zlakusu (10, 00 časova, Pola-zak sa autobuske stanice na Zlatiboru;10, 45 časova, obilazak pećine u trajanju od 45 minuta; 11, 45 časova, obilazak “Terzi-ća avlije“; 12, 45 časova, poseta čuvenim grnčarima iz Zlakuse uz kraću prezenta-ciju grnačarskog zanata i proizvoda od gli-ne, slobodno vreme; 14, 30 časova, povra-tak na Zlatibor).

Izlet ”Pokloničko putovanje” (09, 00 časova, polazak za manastir Mileševu; 10, 30 časova, dolazak u manastir Mileševo i obilazak; 11, 30 časova, preko Bistrice i Priboja odlazak u manastir Dobrun; 13, 30 časova, polazak za manastir Raču pre-ko Mokre Gore i Tare uz mogućnost pau-ze za ručak; 16, 30 časova, polazak na Zla-tibor).

Izlet Specijalni rezervat Uvac-Mile-ševa (09, 00 časova, doručak; 10, 00 ča-sova, polazak na Zlatarsko jezero; 11, 00 časova, dolazak i obilazak Specijalnog re-zrevata prirode i pomatranje beloglavog supa;12, 30 časova, polazak u manastir Mileševu; 13,00 časova, dolazak u mana-stir, obilazak; 14, 00 časova, ručak u Pri-jepolju ili Zlataru; 15, 30 časova, povratak za Zlatibor;19, 00 časova, večera o noće-nje).

Izleti koji su prikazani su dinamičke kategorije koje zavise od tržišta, odnosno od intresovanja tražnje za ovim paketima i predstavljaju ponudu organizovanih izle-ta na Zlatiboru u 2008. godini.

Analiza turističkog prometa Na osnovu podataka dobijenih od strane turističke agencije “Zlateks“, koja u svojoj ponudi nudi organizovane izlete za Mo-kru Goru, Taru i Sirogojno možemo kon-statovati da je Mokra Gora trenutno naj-aktuelnije izletničko ishodište gostiju koji borave na Zlatiboru, odnosno da se najve-ći obim izletničkih kretanja odvija u prav-cu ovog lokaliteta. Turistička agencija “Zlateks“, nudi tri organizovana izleta to-kom čitave godine, ravnopravno:

Turistička organizacija “Zlatibor” or-ganizuje izlete istog itinerera, a broj izle-ta je prikazan u tabeli 2.

Ovi podaci su indikativni i za indivi-dualna izletnička kretanja, mada je upo-ređujući broj poseta po pojedinim lokali-tetima, ova razlika u broju poseta manje izražena.

Veliki broj poseta Mokroj Gori sa-mo potvrđuje atraktivnost ove destinaci-je i ilustruje da je ona u fazi rasta u život-nom ciklusu proizvoda, s obzirom da je uvedena na tržište u poslednjoj deceniji. Broj izletnika koji su organizovano pose-tili Mokru Goru koristeći usluge turistič-ke agencije, je više od četiri puta veći od broja poseta Tari odnosno Sirogojna.

Veći broj posetilaca Tari sa okolinom u odnosu na broj posetilaca Sirogojnu, po-kazuje izvesno zasićenje i gubitak interesa

gostiju za izletnička kretanja u Sirogojno. Muzej “Staro selo” postoji više od 35 godi-na, pri čemu obim i vrsta dodatnih aktiv-nosti koje muzej nudi stagnira iz godine u godinu. Pojavljivanje drugih izletnič-kih destinacija u ponudi, pre svega Mokre Gore i Tare, kao konkurentnih destinacija dovelo je do pada posete Sirogojnu.

Predlog mera za afirmaciju izletničkih kretanjaAfirmacija turističkih kretanja u turistič-koj destinaciji Zlatibor postigla bi se pre-duzimanjem aktivnosti na poboljšanju materijalne baze razvoja turizma i una-pređenjem organizacionih faktora. Izlet-nička kretanja na Zlatiboru se odvijaju, kao što je već izloženo, ne samo u okvi-rima geografskih granica planine i admi-nistrativnim granicama opštine Čajetina već značajno prevazilaze ove granice. Tre-nutni sistem upravljanja turističkim de-stinacijama, za koji su zadužene lokalne samouprave i lokalne turističke organiza-cije, nameće strateški cilj formiranja no-vih turističkih lokaliteta samo na teritoriji opštine Čajetina, jer bi se tako intezivira-la izletnička kretanja unutar turističke de-stinacije Zlatibor. Potvrda ove teze nalazi se i u manjkavostima organizacinih fakto-ra koji upravljaju razvojem turizma u dve ili više administrativnih opštinskih celi-na. Formirana Regionalna turistička orga-nizacija Zapadna Srbija nema ingerencije i efikasnost lokalnih samouprava i organi-zacija u upravljanju istoimenom destina-cijom. Posmatrajući u užem smislu druge destinacije u okolini (Taru, Mokru Goru i Zlatar) kao konkurentske, potrebno je tu-ristički valorizovati postojeće prirodne i antropogene turističke vrednosti u okviri-ma turističke destinacije Zlatibor.

Na ovaj način će se stvoriti turistič-ki lokaliteti van centra Zlatibora, koji će svojom atraktivnošću privlačiti goste na izletnička kretanja u okvirima destinaci-je i na taj način će se delimično neutrali-sati konkurentski uticaj, prvenstveno Mo-kre Gore.

Posmatrajući u širem smislu, ove desti-nacije su po prirodnim i antropogenim tu-rističkim vrednostima komplementarne, te bi izletnička kretanja trebalo planira-ti na nivou regije Zapadna Srbija, što se u izvesnoj meri i događa. Master plan Zlati-bor-Zlatar predviđa celovitu komplemen-tarnost ove dve planine. Usled nemoguć-nosti efikasnog i sistemskog upravljanja razvojem turizma van teritorije jedne op-

štine, predlog mera za unapređenje izlet-ničkih kretanja u turističkoj destinaciji Zlatibor svešćemo, ipak, samo na teritori-ju opštine Čajetina.

Za unapređenje izletničkih krteanja, osnovni preduslov je da se poboljša mate-rijalna baza putne infrastrukture. Na ovaj način se postiže laka dostupnost svih lo-kaliteta, što će omogućiti individualna i, naročito, organizovana izletnička kreta-nja.

Ostale mere za afirmaciju izletnič-kih kretanja predložićemo po izletničkim pravcima koji su u okviru teritorije opšti-ne Čajetina:

1. Zlatibor-Rožanstvo-Sirogojno-Gostilje-Vodice-Zlatibor, kao što je već rečeno ovaj pravac karakterišu inidvidual-na i organizovana, kombinovana izletnič-ka kretanja. Kako se turistički promet na ovom pravcu smanjuje poslednjih godina, potrebno je turističko uređenje postoje-ćih i kreiranje novih turističkih lokaliteta koji će povećati atraktivnost ovog pravca. Vodopad u Gostilju, iako je jedna od naj-većih turističkih atrakcija, nije turistički uređen. Nedostaju prilazne staze i stepe-nica koje bi povećale dostupnost pešaka i povećale njihovu bezbednost, a na taj na-čin omugućile povećan turistički promet na ovom lokalitetu.

Rodne kuće Dimitrija Tucovića i Sava Jovanovića Sirogojna, u Gostilju i Trnavi, zakonom zaštićena kulturna dobra imaju značajne turističke vrednosti, što bi uz re-stauratorske i konzervatorske radove do-velo do njihovog očuvanja i turistički ak-tivirale. Pored ovih elemenata, turistička animacija gostiju koji bi posetili ove loka-litete od strane obučenih lica, je osnova adekvatnog nivoa turističke prezentacije ovih objekata. Formiranje i promovisanje vidikovca na vrhu Čigota bi bio još jedna značajana mera za povećavanje atraktiv-nosti ovog pravca.

Uređenje Stopića pećine je u toku i ne-ćemo ga obrazlagati.

Nakon sprovođenja ovih aktivnosti, mahom vezanih za materijalnu bazu ra-zvoja, potrebna je promocija ovog parcijal-nog turističkog proizvoda. Ova izletnička, kružna maršruta bi se mogla promovisati kao Turistički put. Turistička organizaci-ja Srbije promoviše turističke puteve, što znači da bi nakon podnošenja odgovara-jućeg zahteva, TOS razmatrao promociju ove rute u turistički put (Pravilnik o tu-

Tabela 1. Broj prevezenih izletnika TA ”Zlateks”

Izletnički lokaliteti Broj osoba

Mokra Gora 3.508

Tara – Perućac – Manastir Rača 828

Sirogojno – Gostilje - Ljubiš 756

Izvor: Turistička agencija ”Zlateks”, 2008. godina

Tabela 2. Broj organizovanih u organizaciji Turističke organizacije Zlatibor

Izletnički lokalitetiGodina

2007. 2008.

Mokra Gora 9 izleta 21 izletа

Тara – Perućac – manastir Rača 0 izleta 10 izleta

Sirogojno-Gostilje-Ljubiš 5 izleta 7 izleta

Izvor: Turistička organizacija Zlatibor

20

rističkoj signalizaciji, 2005). U slučaju da mu se dodeli kategorija „turističkog puta„, ovaj izletnički pravac bi postao prvi turi-stički put u Zapadnoj Srbiji što bi postao svojevrstan kuriozitet i generator izletnič-kih kretanja.

2. Zlatibor-Ribnica-Uvac-Jablanica-Zlatibor je neafirmisani turistički pravac velikih turističkih atraktivnosti koje nisu valorizovane. Sadašnja individualna izle-tinička kretanja su posledica loše putne mreže, usled čega su organizovana izlet-nička kretanja statistički nesignifikantna (Turistička organizacija Zlatibor, 2008).

Ribničko jezero, veštačka hidro-ako-mulacija velikih ambijentalnih vrednosti bi se turistički valorizovala ukoliko bi se dozvolilo kontrolisano kretanje izletnika po brani (što je omogućeno na većini bra-na, npr. Vrutci).

Ski-centar Tornik, na kome je instrali-rana šestoseda žičara, od podnožija vrha do visine od 1485 m n.m.v. u toku letnje sezone nije u funciji. Omogućenje verti-kalnog transporta do vrha Tornika, sa kog se pružaju široke vizure i formiranje vidi-kovca na samom vrhu, omogućilo bi pose-tu ski-centra i u toku letnje sezone.

Turističko uređenje kompleksa crkve brvnare; sastavljenog od: crkve, zvonika, sobrašica, crkvene kuće, starog groblja, novog groblja, seoske trpezarije i česme, u selu Jablanica bi se prezentovale turističke vrednosti izrazititih kulturnih turističkih atributa. Pored obnavljanja ovog Spome-nika kulture od velikog značaja za Repu-bliku Srbiju, organizovanje vodičke služ-be i formiranje prodavnice suvenira bi bili sledeći organizacioni elementi u cilju turi-stičkog aktiviranja ovog lokaliteta.

Izgradnja asfaltnog puta u dužini od po 10 km do manastira Uvac i Dubrava omo-gućilo bi uključivanje ovih duhovnih cen-tara u izletnička kretanja verskog karak-tera.

Ukoliko bi se u organizacinom i ma-terijalnom smislu sprovele navedene me-re, uz izgradnju pristupnog puta do crkve brvnara u dužini od 1 km, stvorili bi se uslovi za organizovana izletnička kretanja kombinovanih (rekreativnih i kulturnih) motiva. Ovaj izletnički pravac, usled svo-

je velike razuđenosti i velikih turističkih vrednosti predela, imaju veliki kapacitet i potencijal, tako da su ovi pravci razvoja od strateškog značaja za budući razvoj izlet-ničkog i drugih vidova turizma.

3. Zlatibor-Semegnjevo-Zlatibor je pravac izletničkih kretanja motivisanih re-kreativnim potrebama gostiju. Velika bli-zina kupališta turističkom centru je jedan od razloga većeg obima izletničkih kreta-nja do ovih lokaliteta. Pošto se još neko-liko novih kupališta gradi, ovo selo i ovaj pravac bi trebalo i dalje usmeravati razvo-jem sportske i rekreativne suprastruktu-re. Komplementarno bi bilo razvijati staze za planinarenje (delimično već markirane), biciklističke staze na već postojećim šum-skim putevima, uređenje lokacija za ribolov i tome slično. Na ovaj način bi se povećao broj aktivnosti i objekta za rekreaciju što bi privuklo goste na izletnička kretanja, čime bi se ovaj pravac još više afirmisao.

ZaključakMaterijalna baza razvoja turizma do-življava ekspanziju poslednjih deceni-ja u turističkoj destinaciji Zlatibor. Ona se prvenstveno ogleda u povećanju kom-plementarnih smeštajnih kapaciteta, dok obim i vrsta propratnih usluga koje se nu-de posetiocima ne prati rast obima sme-štajnih kapaciteta. Koncentracija turistič-kih kapaciteta i usluga u samom centru Zlatibora ima propratne negativne posle-dice koje se prvenstveno odnose na deva-staciju prirodnog ambijenta planinskog turističkog mesta, nedostatak prostora za aktivnosti, smanjenje i nestajanje korido-ra za kretanje gostiju, tj. uopšte do sma-njenja prostora za druge turističke sadrža-je sem smeštaja.

Izletnička kretanja značajno utiču na smanjenje pritiska i anuliranje dispropor-cije između velike koncentracije gostiju i relativno malog broja elemenata turistič-ke ponude u turističkom centru Zlatibora. Takođe, ova kretanja ka lokalitetima izvan centra u velikoj meri obogaćuju sadržaj-nost turističke ponude čitave destinacije.

Formiranjem novih turističkih lokali-teta, za šta postoje prirodne i antropogene turističke vrednosti u široj zoni planine i

povećanjem njihove dostupnosti, došlo bi do afirmacije izletničkih kretanja u čita-voj destinaciji.

Ovakvim razvojem izletničkog turiz-ma ostvarilo bi se ne samo rasterećenje centra, već bi se turistički aktivirale i one ruralne sredine u kojima do sada turizam nije bio značajna delatnost.

Na ovaj način generisana izletnička kretanja, pored navedenih pozitivnih efe-kata, bi dovela do povećanog zadovoljenje kulturnih i rekreativnih potreba gostiju, što bi doprinelo održivom razvoju turiz-ma čitave destinacije.

Literatura i izvoriŽeleznice Srbije – Šarganska osmicaPodaci dobijeni od Zavoda za zaštitu spo-

menika kulture Kraljevo, 2008.Lazarević R. (1981): Potpećka pećina. Tu-

ristički savez opštine Titovo Užice, Ti-tovo Užice

Lazarević R. (1994): Stopića pećina. Op-ština Čajetina, Čajetina

Đurović, D. (2007): Turizam na selu. Tu-ristička organizacija “Zlatibor“, Zlatibor

Grupa autora (2008): Master plan Zlati-bor – Zlatar, Univerzitet Singidunum, Beograd

Milosavljević, D. (1995): Manastir Uvac, Narodni muzej, Užice

Podaci dobijeni od Muzeja „Staro selo„ Si-rogojno

Pravilnik o turističkoj signalizaciji (2005): Službeni glasnik RS, Beograd

Ršumović, R., Miroslav, M., Lazarević, R. (1977): Zlatibor – geografska studija. SANU, Beograd

Specijalni rezervat “Uvac“, 2008). Sportsko-turistički centar Bajina BaštaTuristička agencija ”Adigraf”Turistička agencija ”Zlateks”Turistička agencija ”Nekturs”Turistička organizacija PrijepoljeTuristička organizacija ZlatiborTuristička organizacija UžiceČomič, Đ., Pjevač, N. (1997): Turistička

geografija. Savezni centar za unapređe-nje hotelijerstva-ugostiteljstva, Beograd

www.turizamuzica.rswww.zlateks.rswww.zlatibor.rs

21

Dobrica Jovičić* Aleksandra S. Dragin**

SažetakEkoturizam je selektivan oblik turiz-ma čiji se razvoj zasniva na valorizaciji, pretežno, prirodnih turističkih atrakci-ja i odvija se u prostorima sa očuvanom i atraktivnom prirodom, što su najčešće zaštićena prirodna dobra. O ekoturizmu se može govoriti kao o konceptu razvoja baziranom na setu određenih principa, ali i kao specifičnom obliku turističkog prometa kao tržišnoj kategoriji - segmen-tu turističkog tržišta. I pored značajnih rezultata na planu jačanja političko-in-stitucionalnog okvira za razvoj ekoturiz-ma, pojam i efekti ovog oblika prometa još uvek izazivaju oštre polemike, pa čak i dijametralno suprotne stavove u struč-nim krugovima i najširoj javnosti. Radi prevazilaženja ovakvih protivurečnosti i poboljšanja sociokulturnih i ekoloških efekata, upravljanje ekoturizmom treba temeljiti na primeni integralnog/celovi-tog modela, kao osnove za održivi razvoj ovog oblika prometa.Ključne reči: ekoturizam, model, trži-šte, održivi razvoj

AbstractIntegral model of development of ecotourismEcotourism is a selective type of tour-ism which development is relied on val-orization of, mostly, natural tourism at-tractions and related to areas with well preserved nature, usually including pro-tected areas. Ecotourism can be treat-ed as a concept of development, based on implementation of the set of certain principles, but also as a specific type of tourism traffic, which is a market cat-egory, or a segment of tourist market. Apart from the significant results relat-ed to the strengthening of political and institutional frame for ecotourism de-velopment, notion and effects of this type of tourism still cause serious po-lemics, and, even, totally opposed atti-tudes within experts circles and publici-ty, in general. In order to overcome such controversial opinions and enhance so-cio-cultural and ecological effects, man-agement of ecotourism should be found-ed on implementation of the integral model, as a base for sustainable devel-opment of the related type of tourism.Key words: ecotourism, model, market, sustainable development

Zbornik naučnog skupa, 2 – Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2009.

* UniverzitetuBeogradu,Geografskifakultet**Prirodno-matematičkif