Download pdf - Türk Modernleşme Sürecinde Dil Olgusunun Sosyolojik Analizi

8/3/2019 Trk Modernleme Srecinde Dil Olgusunun Sosyolojik Analizi

1/331

T.C.SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSSOSYOLOJ ANABLM DALI

TRK MODERNLEME SRECNDE DL OLGUSUNUNSOSYOLOJK ANALZ

YKSEK LSANS TEZ

HASAN HSEYN AYGL

TEZ DANIMANI:PROF.DR. HSEYN BAL

ISPARTA, 2008


2/331


3/331

i

NSZ

Bu almada, Cumhuriyetin ilk dneminde gereklemi olan Trk Dil

Reformunun, Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin kurulu srecinde

oynam olduu rol, analiz edilmeye allmtr.

almann her aamasnda sorular, grleri ve nerileriyle yardmn

esirgemeyen ve deerli katklarda bulunan tez danmanm Prof.Dr. Hseyin BALa,

bana alma boyunca yol gsteren, bu srecin tamamlanmasna katkda bulunan bata

Yrd. Do. Dr. mit AKA ve Yrd. Do. Dr. Suat KOLUKIRIK hocalarma, zerimde

emei bulunan dier blm hocalarma, alma boyunca yardmlarn esirgemeyen

lker AYSEL ve Sadettin ZDEMR arkadalarma, katklarndan dolay teekkr birbor bilirim. Bu alma, Sleyman Demirel niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri

Ynetim Birimi tarafndan desteklenen bir projedir (Proje No: 1356-YL-06). Bu projeyi

destekleyen Bilimsel Aratrma Projeleri Ynetim Birimi Bakanlna da teekkr

ederim.

Ayrca, en zor anlarmda sabr ve destekleriyle ilerlediim canm ANNEM ve

BABAMa teekkr ederim.

HASAN HSEYN AYGL

OCAK-2008


4/331

ii

ZET

Trk Modernleme Srecinde Dil Olgususun Sosyolojik Analizi

Hasan Hseyin Aygl

Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal,

Yksek Lisans Tezi, 325 Sayfa, Ocak 2008

Tez Danman: Prof. Dr. Hseyin BAL

Bu tezin amac, Cumhuriyetin ilk dneminde gereklemi olan Trk Dil

Reformunun, Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin kurulu srecinde

oynam olduu rol analiz etmektir.almann ilk blmnde, aratrmann alan ve kapsam hakknda bilgiler

verilmitir. almann ikinci blmnde, Batda modernleme, ulusuluk,

ulus-devlet, dil gibi olgular ele alnarak aklanmtr. almann nc blmnde

ise, ayn olgularn Trkiyedeki durumu ortaya konulmutur. Bunun iin Atatrkn

Nutuk adl eserinden alnan metinler, kutular iinde, metnin anlamsal btnl gz

nnde bulundurularak yazya aktarlm ve deerlendirmeler yaplmtr. Her iki blm

iinde, ulus-ina srecinde sklkla vurgulanan sosyal dil mhendislii gibi birkavramlatrmadan yola karak, dilin modernleme ve milliyetilik politikalar

asndan tam olduu nem dikkate alnmtr. Ayrca bu blmle ilgili olarak Trk

Dil Kurultay Mzakere Zabtlar ve Tezler, Trk Dil Kurultay Klavuzlar gibi eitli

tarihsel belge ve dokmanlar ierik olarak deerlendirilmi, zetler halinde

kurultaylarda yaplan konumalar ve sunulan tezler alma iinde verilmitir.

almann drdnc blmnde ise, Atatrkn bir lider olarak bu sreteki etkisi ve

rol zerine, zellikle birincil kaynaklara gidilerek; Nutuk, Sylev ve Demeler,Atatrk Tamim Telgraf ve Beyannameler ve dier eserlerden alnan metinler zerinde

nitel aratrma yntemlerinden biri olan ierik analizi teknii ile deerlendirmeler

yaplmtr. Son blmde ise genel bir deerlendirme yaplm, bu srece ilikin olarak

baz yarglara ulalmtr.

Anahtar Kelimeler: Modernleme, Ulusuluk, Ulus-Devlet, Dil, Kltr,

Kimlik, Trk Dil Kurumu, Gne-Dil Teorisi


5/331

iii

ABSTRACT

Sociological Analysis of the Phenomenon of Language During the Process of

Turkish Modernization

Hasan Huseyin Aygul

Suleyman Demirel University, Institute of Social Sciences, Department of Sociology,

Master Thesis, 325 Pages, January 2008

Thesis Supervisor: Prof. Dr. Huseyin BAL

The aim of this thesis is to analyze the role of the Turkish Language Reform, whichtook place in the early years of the Republic, during the period of Turkish modernization and

the emergence of the Turkish national identity.

In the first chapter of the study, some information is given concerning the field and

scope of the study. In the second chapter of the study, such phenomena as modernization in the

West, nationalism, nation state, language were discussed and described. As for the third chapter

of the study, the position of the same phenomena in Turkey was studied. Therefore, taking their

semantic integrity into consideration, the texts which were taken from Ataturk's ''Speech'' were

written down in boxes and evaluations were made. In both chapters, the importance of the

language with regard to the modernization and nationalism was considered through the concept

of social language engineering which was emphasized during the period of nation building.

Besides, various records and documents such as Turkish Language General Assembly

Discussion Records and Thesis, Turkish Language General Assembly Guides which are

relevant to this chapter were evaluated as regards their content, and the speeches which were

made at the general assembly as well as the presented thesis were included in summaries in this

study. In the fourth chapter of the study, using content analysis technique which is one of the

qualitative research methods and especially benefiting from the primary resources, evaluations

concerning the effect and role of Ataturk as a leader in this process were made on the texts

taken from the Speech, Discourses and Statements, Ataturks Circular Letters, Telegrams, and

Declarations as well as other works. In the last chapter, a general assessment was made and

several conclusions related to this process were drawn.

Key Words: Modernization, Nationalism, Nation-State, Language, Culture, Identity,

Turkish Language Association, Sun-Langu


6/331

iv

NDEKLER

NSZ ............................................................................................................................. iZET ............................................................................................................................... iiABSTRACT .................................................................................................................... iiiNDEKLER .............................................................................................................. iv

1. BLM

GR ............................................................................................................................... 11. ARATIRMANIN ALANI VE KAPSAMI ............................................................. 2

1.1.Aratrmann Amac................................................................................................ 21.2.Aratrmann nemi ............................................................................................... 31.3.Aratrma Problemi ................................................................................................. 31.3.Aratrmann Metot ve Teknikleri .......................................................................... 4

1.3.1.erik Analizi Teknii ...................................................................................... 61.3.2.Aratrma Verilerini Elde Etme ve Deerlendirme ....................................... 14

1.5. Evren- rneklem ................................................................................................. 17

2. BLM

2. BATIDA MODERNLEME, ULUSULUK VE DL ....................................... 182.1. Batda Modernleme Sreci ............................................................................ 18

2.1.1. Modernlemenin Tarihi................................................................................. 18

2.1.2. Modernlemenin Analizi ............................................................................... 292.1.3. Deerlendirme .............................................................................................. 342.2. Batda Ulusuluk ve Ulus-Devlet ....................................................................... 37

2.2.1. Ulusuluun Tarihi Geliimi ........................................................................ 372.2.2. Modernleme ve Ulusuluk .......................................................................... 492.2.3. Marksizm ve Toplumsal Kuramda Ulusuluk .............................................. 582.2.4. Kimlik Biz ve teki Balamnda Ulusuluk ......................................... 622.2.5. Irklktan Faizme Ulusuluk ...................................................................... 652.2.6. Kltrel Politikalarla Ulusuluk ve Ulus-Devlet .......................................... 672.2.7. Deerlendirme .............................................................................................. 68

2.3. Modernleme ve Ulusuluk Politikalarnda Dil Olgusu ...................................... 70

2.3.1. Toplum ve Kltr Balamnda Dil ............................................................... 712.3.2. Ulus-na Sreci ve Dil Politikalar .............................................................. 742.3.3. Aidiyet Duygusu: Kimlik ve Dil ................................................................... 782.3.4. Irk Bir Sylem Olarak Dil.......................................................................... 802.3.5. Sosyal Mhendislik Arac Olarak Dil ........................................................... 81

3. BLM

3. TRKYEDE MODERNLEME, ULUSULUK VE DL ................................ 843.1. Trkiyede Modernleme ..................................................................................... 92

3.1.1. Modernleen Trkiye: Siyasal Alan ............................................................ 92

3.1.2. Modernleen Trkiye: Hukuksal Alan ....................................................... 116


7/331

v

3.1.3 Modernleen Trkiye: Toplumsal-Kltrel Alan ........................................ 1233.1.4. Modernleen Trkiye: Ekonomik Alan ...................................................... 1343.1.5. Modernleen Trkiye: Fikirsel Alan ........................................................... 1453.1.6. Deerlendirme ............................................................................................ 153

3.2. Trkiyede Ulusuluk ........................................................................................ 1563.2.1. Siyasi Araylar ve Trklk .................................................................... 1563.2.2. Osmanlclk ve Trklk ......................................................................... 1653.2.3. Cumhuriyet Dnemi Ulusuluk Politikalar ............................................... 1693.2.4. Trk Ulusuluunun Irk Sylemleri ........................................................ 1813.2.5. Trk Ulusuluu ve Aidiyet Duygusu ........................................................ 1823.2.6. Deerlendirme ............................................................................................ 185

3.3. Trkiyede Dil Politikalar................................................................................. 1873.3.1. Cumhuriyet ncesi Dil Tartmalarnn Ksa Tarihesi ............................. 1873.3.2. Cumhuriyet Dnemi Kltr Politikalar ve Dil .......................................... 1923.3.3. Dilin Kurumsallama Sreci: Trk Dil Kurumu ......................................... 202

3.3.4. Dil Reformuna Eletiriler ve Eletirilere Cevaplar ..................................... 2473.3.5. Deerlendirme ............................................................................................ 251

4. BLM

4. ATATRKN SYLEMLERYLE MODERNLEME, ULUSULUK VE DL .....2564.1. Modernleme Srecinde Dil ve Alfabe Reformu .............................................. 2564.2.Modernleme ve Trk Dil Kurumu .................................................................... 2784.3.Modernleme ve badet Dili ............................................................................... 287 4.4. Modernleme ve Dil ........................................................................................... 2944.5.Millet ve Milliyetilik Balamnda Trk Dili .................................................... 2954.6.zletirme ve Trk Dili ..................................................................................... 300

5. BLM

5. SONU VE DEERLENDRME ........................................................................ 306EK.. 314KAYNAKA..316ZGEM....325


8/331

1

1. BLM

GR

Dil bilinli olarak meydan getirilmi, toplumsallam bir semboller sistemidir.

nsan, dil ile duygu ve dncelerini bakasna aktarr. nsann hkm vermesi,

mukayese etmesi, akl vermesi ve seim yapmas her ne kadar dncenin ilevi olsa da,

dnce de dilden bamsz var olamaz. Hi kukusuz dil, sosyal yaam iin de ok

nemli bir unsurdur. Dil sadece iletiim arac deil, ayn zamanda yurtta olmann da en

nemli gstergesidir. Siyasal katlmmzda, eitim srelerinde, kltrel deerlerimizirenmemizde, bir grubun mensubu olmamzda, dncelerimizi ifade edebilmemizde

vb. birok alanda, dilin ilevselliini grebiliriz. Dil, ayn zamanda ulus-devletler iin

nemli bir unsur haline gelebilmekte, ulusal kimliin kazanlmas, kltrn gelecek

nesillere aktarlmas gibi ilevleri gerekletirebilmektedir.

Modernleme srecinin deiik aklamalar mevcuttur. Fakat bunlarn ana hatt,

20. yzyln ortalarnda ortaya kan modernleme kuramnn sosyal ilerleme ile

zdeletirilmesi; yani her toplumun devir ve corafi duruma bal olmakszn kapsaml bir evrensel srece, geri kalmlktan uygarla doru srklenmesi olgusudur. Bu

olgulardan birisi de ulus-devlettir. Ulus ve ulusuluk sylemleri de buna dayal olarak

modern bir olgu olarak ele alnmaktadr. Ulusuluk sylemlerini modernleme ile

birlikte aklamaya alan birok dnr iin ulus yapay bir olgudur. Bu yzden

modern dnyada ulusal kimlikler yeniden tanmlanmakta, gnn gerekliliklerine gre

deitirilmektedir. Bu durum ise, ulus-ina sreci olarak ifade edilmektedir. Ulus-ina

srelerinde birok lkede grlen dil planlamas

, dil dzenlemesi, dilmhendislii gibi kavramlatrmalar, modern ulus-devlet yaplanmasn oluturmay

amalamaktadr. Bunun iin dil merkezi bir konuma sahip olup, hem modernleme hem

de ulusuluk politikalar iin nem tamaktadr. Dilin bu deitirme, dntrme ve

toplumu yeninden ina etme srecine dilin sosyal mhendislik rol diyebiliriz.

Artk modern dnya da insanlar, sadece ait olduklar evre ile deil, daha geni

ynlarla yaamak zorundadrlar. Genileyen pazarlar ve ulus-devlet yaplanmalar

olarak snrlarn izilmesi gibi sz konusu durumlar, bireyleri hem yurtta olarak hem de


9/331

2

bir birey olarak belirli snrllklarn iine doru ekmekte, bylelikle belirli ortaklklar

zorunlu klmaktadr. Bu durum modernliin tekdzeliinin bir zorlayc gc olarak da

dikkat ekmektedir. Bu tekdzelii salayabilmenin en nemli unsuru ise dildir. Bu

yzden lkeler bilinli olarak dile mdahale ederler. Var olan yazl ve kltr dillerini

basite dzeltme ve standartlamadan tutun, birbiriyle rten leheler karmaasndan

bu tr diller oluturulmasna ve l ya da neredeyse tkenmi dillerin diriltilmesine

(fiilen yeni dillerin icat edilmesi anlamna gelir) kadar uzanabilecek olan dil politikalar

vardr.

te tam bu noktada, Trkiyede Cumhuriyet dnemi kltrel politikalardan biri

olan Trk Dil Reformu, hem modernleme hem de ulusuluk politikalar bakmndan

nem kazanmaktadr. Alfabe deiiklii ile balayan bu sre, Trk Tarih Kurumunun

almalaryla devam etmi, ibadet dilinin Trkeletirilmesi ve Tk Dil Kurumunun

dilde sadeletirme ve zletirme abalaryla doruk noktasna ulamtr. Atatrkn

muasr medeniyetler seviyesine ulam, hatta onu am bir lke olarak grmek

istedii Trkiye iin, uygulanan bu kltrel politikalar, modern ulus-devlet yapsn

oluturmak iin yrtlen almalard.

1. ARATIRMANIN ALANI VE KAPSAMI1.1. Aratrmann Amac:

Bu almann amac, Cumhuriyetin ilk dneminde (1923-1938), Trk Dil

Reformunun Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin kurulu srecinde

oynam olduu rol analiz etmektir. Ulus-ina srecinde sklkla vurgulanan sosyal dil

mhendislii gibi bir kavramlatrmadan yola karak, dilin modernleme ve

milliyetilik politikalar asndan tam olduu nem dikkate alnacaktr. almada

modernleme, ulusuluk, ulus, ulus-devlet, dil gibi olgular ilikilendirilerek, Bat ve

Trkiye balamnda karlatrmalar yaplarak ele alnacak, zellikle birincil kaynaklara

gidilerek; Nutuk, Sylev ve Demeler, Atatrk Tamim Telgraf ve Beyannameler, Trk

Dil Kurultay Mzakere Zabtlar ve Tezler, Trk Dil Kurultay Klavuzlar gibi eitli

tarihsel belge ve dokmanlar ierik olarak deerlendirilecektir.


10/331

3

1.2. Aratrmann nemi:

Bu aratrmann verileri;

1. Trk Dil Reformunun modernleme, ulusuluk, ulus-devlet srelerindekirolnn anlalmasnda ve bir model olarak modern ulus-devlet yaplanmasnn

cumhuriyet dnemi ulus-ina srecinde uygulanan politikalarn aklanmasnda,

2. Atatrkn bir lider olarak bu sreteki oynam olduu roln bilinmesinde,3. Bu alanda aratrma yapanlara katkda bulunmasnda nem arz etmektedir.

1.3. Aratrma Problemi:

Kltrel politikalardan biri olan Trk Dil Reformunun, Trk modernleme ve

uluslama srelerindeki etkisi nedir? Bu etkinin toplumsal olarak yansmalar nasl

olmutur? Atatrkn bir nder olarak bu srelerde oynam olduu rol nedir?

Alt Problemler:

1. Toplumsal bir olgu olarak dilin; modernleme, ulusuluk, ulus-devlet, ulus gibikavramlar asndan tam olduu roller ve ilevler nelerdir? Kltr, kimlik,

aidiyet duygusu, rklk gibi farkl alanlar da dil nasl kullanlmaktadr?

2. Modernleme, ulusuluk ve dil politikalar neden bir ulus-devlet iin gereklilikve zorunluluk arz eder?

3. Trkiyede modernleme srecinin tarihsel geliimi nedir? (Trkiyedemodernleme sreci dediimiz zaman ne anlamalyz?) Trkiyede modernleme

srecinde gerekletirilen reformlar nelerdir? Bat ile karlatrldnda

benzerlikler ve farkllk arz eden durumlar nelerdir?

4. Trkiyede ulusuluk hareketlerinin tarihsel geliimi nedir? Ulusulukpolitikalar olarak karmza kan reformlar nelerdir? Ulusuluun

modernleme sreci ile etkileimi nedir? Bat ile karlatrldnda benzerlikler

ve farkllklar arz eden durumlar nelerdir?

5. Trkiyede gerekletirilmi kltrel reformlarndan biri olan Trk DilReformunun nemi ve amac nedir? Trk Dil Kurumunun ileyii ve kurumsal


11/331

4

yaps nasldr? Cumhuriyet dneminde gerekletirilmi olan Dil

Kurultaylarnda yaplan almalar nedir? Bu almalarn modernleme ve

ulusuluk politikalar asndan tam olduu nem nedir? Gerekletirilmi

olan almalardan sonra yaananlar, gelen eletiriler nelerdir? Trk Tarih

Kurumu ve Trk Dil Kurumu arasndaki ileyi ve kurumsal yaplanmalar

asndan benzerlikler ve farkllklar nelerdir? Gne-Dil Teorisi nedir? Tarih

Tezi ile olan ilikisi nedir? Her iki tezin modernleme ve ulusuluk

politikalarndaki yeri nedir?

6. Atatrk bir lider olarak, Trk modernleme srecinde, ulusuluk politikalarndave dil almalarnda oynam olduu rol nedir? Nutuk, Sylev ve Demeler,

Atatrk Tamim-Telgraf ve Beyannameler adl eser ve belgelerde dil ve dilalmalaryla ile ilgili olarak neler belirtmitir? Biz bu belirtilenleri nasl

yorumlamalyz?

1.3.Aratrmann Metot ve Teknikleri

Sosyal bilimler gelimeye baladnda, bu alanlarda almaya balayanaratrmaclar kendilerini fen bilimlerinin pozitivist/aklc paradigmas iinde buldular.

Bu durum bir adan olduka doald, nk sosyal bilimlere ekil veren birok nc

bilim adam fen bilimlerine zg pozitivist paradigmann iinde, bu paradigmann

bilimsel alma ve akl yrtme yntemlerine gre yetimilerdi. Ayrca ortada

alternatif baka bir paradigma yoktu. Sonu olarak, sosyal bilimciler fen bilimlerinin

ilke ve yntemlerini kullanarak, insan ve toplumlarn davranlarn pozitivist

paradigmann zne uygun olarak, nedensellik ilkesinden yola karak aklamayaaltlar. Aratrmalarda elde edilen bulgularn saysal olarak ifade edilmesi

gerekmekteydi. Dolaysyla sosyal bilimciler kendi aratrmalar iin istatistiki

teknikleri sonuna kadar gelitirdiler ve kullandlar. Bilimsel olmas iin tpk fen

bilimciler gibi sosyal ve insana ait olgular baml ve bamsz deiken olarak

nitelediler. Gnmzde artk bu temele alternatif baka bir paradigma daha vardr.

Yorumlayc anlayn ortaya koyduu bilginin rgtlenmesi ve sunulmasnda tek, en

doru bir biim yoktur dncesinden yola

karak, sosyal bilimler art

k yava yava


12/331

5

fen bilimlerinin kavramlar ve yntemleri yannda, kendi doasn zg kavramlar ve

aratrma yntemleri bulmaya balamaktadr. Gittike artan birekilde sosyal bilimciler

nitel almalara ynelmekte ve bu srete nesnellikten ok bak asn n plana

karmaktadr. Sosyal bilimlerdeki aratrmalarda allan olay ve olgular kendi

ortamlar iinde incelenmekte ve aratrmac bu olay ve olgular ayrntl bir biimde ve

derinlemesine aklamaya ve yorumlamaya almaktadr. Sosyal bilimlerdeki bu

yaklam gereklidir, nk bu alandaki olay ve olgulara ilikin tek bir gereklik ya da

tek bir doru yoktur. oklu gereklikler; farkl ve eitli alglar sz konusudur. Olay

ve olgulara ilikin kat kurallar ve genellemeler oluturulamaz, ancak ortama gre

eitlilik gsteren betimlemeler ortaya konabilir. Bu durum fen bilimlerinde yaygn

olarak kullanlan pozitivist anlayn yerine, sosyal bilimlerin zne ve doasna uygunfarkl bir yaklam gerektirir. Byle bir yaklam ieren yorumlamac yaklam,

gittike artan bir oranda sosyal bilimlerde kabul grmekte ve bu anlaya gre

biimlenen aratrma yntemleri, sosyal bilimlere zg olay ve olgular aklamaya

ynelik aratrmalarda kullanlmaktadr.1 Teorik temelli yorumsamaclk olan nitel

aratrma, nitel verinin oluturulmas srecinde katlml gzlem, derinlemesine

grme, odak grup grmesi, yaam anlatlar, ierik analizi vb. teknikler

kullanlabilmektedir.Bu aratrma srecinde, yukarda ksaca ifade edilen nitel aratrma yntemi esas

alnarak, bu yntemin veri toplama ve deerlendirme tekniklerinden biri olan, ierik

analizi teknii kullanlacaktr. Cumhuriyetin ilk dneminde (1923-1938) Trk Dil

Reformunun, Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin ina srecinde

oynam olduu rol analiz edebilmek iin konu ile ilgili olarak dorudan ilikili olan

ve modernleme projesinin mimar olan Atatrkn konumalar deerlendirmelere tabii

tutulacak, belirlenen metinleri ierik olarak sistematik, nesnel ve niteliksel olarakdeerlendirmemize olanak salayan, eitli olgular ile ilikileri ortaya koymamz

kolaylatran ierik analizi teknii kullanlacaktr.

1

Ali Yldrm ve Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynlar, 5.Bask, Ankara, 2005, s.29-30.


13/331

6

1.3.1. erik Analizi Teknii

erik analizi, son yllarda artan bir oranda benimsenen; psikoloji, sosyoloji,

tarih, edebiyat, siyasal bilimler gibi eitli alanlarda farkl amalarla kullanlabilen bir

aratrma tekniidir. Bu kadar farkl alanlarda kullanlabilen ierik analizinin tek biimi

de yoktur. Bu durumun en byk nedeni olarak, ierik analizinin klasik tekniklerden

tarihsel olarak olduka yeni bir teknik olmas gsterilmektedir. erik analizi gelime

aamasnda olduu iin, ne olup olmad tartlmakta ve teknik ierisinde bulunan

kavramlatrmalar eitli eletirilere tutulmaktadr.

erik analizinin tanm yukardaki belirtilenlere bal olarak olduka

karmaktr. Bunun dier nedenleri de deiik materyallere, teknolojideki gelimeye ve

verilerin bilgisayarlarla ilenmesine baml olarak, ksacas ierik analizinin uygulan

biimdeki farkllklara bal olarak tanmlarn deimesidir. Ayrca, ierik analizinin bir

yntem mi yoksa bir teknik mi olduu konusunda da farkl grler vardr. Konuya

aklk getirmek amacyla aada ierik analiziyle ilgili olarak eitli tanmlar

verilmitir.

Holsti, ierik analizini, bir metinde zelletirilmi karakteristiklerin nesnel ve

sistematik olarak kimlikletirilmesinden karmlarda bulunma olarak tanmlamaktadr.Berelson ise ierik analizini, iletiimin aklanan ieriinin yansz, sistematik ve

saysal tanmlarn yapan bir aratrma teknii olarak tanmlamaktadr. Baka bir

anlamda ierik analizi, aratrmacnn bir yazl kayna incelerken grmek istedii

bilgi, lt veya zn metinde ne kadar sklkla sylendiinin ortaya konmasdr. Klaus

Krippendorffa gre ise, yazl veya resimsel bir belgede beklenen mesajn

nicelletirilmesi ilemine ierik analizi denir. Kerlingerde ierik analizini, gzlem

ynteminden farkl bir ilem olarak aratrma yapan kiinin, dier kiilerin ortayakoymu olduklar iletiim materyallerinin belli llere gre ele alp incelemesi olarak

tanmlamaktadr.2 erif Mardinde yukardaki tanmlara uygun olarak Siyasal ve

Sosyal Bilimler adl eserinde ierik analizini kelime birimini kullanm olan

2

Aktaran: Ali Doan Arseven, Alan Aratrma Yntemi: lkeler, Teknikler, rnekler, Gndz EitimYaynclk, Ankara, 2001, s.85-86.


14/331

7

incelemelerin anlaml sonular vermi olmalarna gvenerek muhtevay baz

kelimelerin frekansn sayma eklinde tanmlamaya karar verdik demektedir.3

Yukardaki tanmlardan ierik analizinin belirli verilerden yola karak saysal

verilere ulama amac tayan bir teknik olduu anlam kmaktadr. Oysaki ierik

analizinde her zaman iin nicel verilere ulamak bir ama deildir. zellikle eitli

dokmanlarn incelenmesinde kullanlan bu teknik, eitli olgu veya olgular etrafnda

sistemli, nesnel ve geerli yorumlara ulama abas olarak da kullanlmaktadr. Bu

nedenle Hakan Uzun Atatrk ve Nutuk adl eserinde ierik analizini, deney ve

gzlem yapma imknna sahip olmayan sosyal bilimlerde, somut ispatlamay da

salayabilmek iin, zerinde allan metin ierisindeki tespit edilmi kelime veya

kavramlardan hareketle, bunlarn metindeki kullanm skln, ne ekilde kullandn,aralarndaki ilikileri, varln ve bir takm karmlara gidebilmek iin kullanlan bir

aratrma metodu olarak tanmlamaktadr.4

erik analizinin amac, aratrma sorusu dorultusunda metinlerin ierikleri

hakknda sistematik veriler elde etmek ve bu verilerden hareketle yinelenebilir

karmlar yapmak, baka bir deyile iletiimin belirgin zelliklerinden, belirgin

olmayan ierik zelliklerine ynelik karmlar yapmaktr. Belirgin olmayan alanlar

belirleyebilmek iin basit bir iletiim modeli klavuzluk edebilir. Olduka basiteindirgenmi modelin temel eleri: kaynak, ileti ve hedef biiminde tanlanabilir.

Bunlar sarmalayan bir de sosyal ortam sz konusudur.5 Yine belirli bir iletiim modeli

yerine, aratrmacnn konusuna ve uygunluuna, bilgi ve becerisine gre de eitli

modeller etrafnda ierik analizleri yaplabilir. Bu bakmdan Nuri Bilginin vermi

olduu tanm da ierik analizi iin olduka nemlidir. Ona gre, ierik analizi, ok

eitli sylemlere uygulanan birtakm metodolojik ara ve tekniklerin btn olarak

tan

mlanabilir. erik analizi ad

alt

ndan toplanan bu ara ve teknikler, hereyden ncekontroll bir yorum abas olarak ve genelde tmdengelime dayal bir okuma arac

olarak nitelendirilebilirler. Sz konusu okuma, snrlar belirlenmi sylem rneklerinin

zmlenmesi esasna dayanmaktadr.6

3erif Mardin, Siyasal ve Sosyal Bilimler, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1997, s.13.4 Hakan Uzun, Atatrk ve Nutuk, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s.28.5 Orhan Gke, erik Analizi: Kuramsal ve Pratik Bilgiler, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s.23.6

Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerde erik Analizi: Teknikler ve rnek almalar, Siyasal Kitabevi,2.Bask, Ankara, 2006, s.1.


15/331

8

erik analizi teknikleri, bir sylemi anlamada ve yorumlamada, znel

etkenlerden kurtulmay salamak amacn tamaktadr. Okuyucunun bilgisine,

sezgisine, tutumlarna, deerlerine ve referans erevesine bal, kolayca ve otomatik

bir ekilde yaplm yorumuna kar, nesnel okuma ilkeleri getirmektedir. Sylemin

grnen, kolayca yakalanan, sergilenmi ve ilk bakta alglanan ierii yerine, gizil,

st rtl ieriini ortaya karmay salamaktadr. Dolaysyla ierik analizi, mesajda,

bireyi grnmeden etkileyen elerin belirlenmesine ynelik ikinci bir okumadr.7

Bu trden ikinci bir okumay yapmak, aratrmaclar iin belirli birtakm

aratrma srecini izlemesini gerektirmektedir. erik analizi tekniklerinin genel ve hazr

kalplar yoktur. Ancak temel bir takm kurallar vardr. Hangi tekniin niin, nasl ve

nerede kullanlacan belirlemek gerekir. Bir tek ara veya teknik deil, bir aralaryelpazesi sz konusudur. erik analizi, eitli uygulama alanlarna uyarlanabilen ve

farkl biimler alan bir tekniktir. ncelenen mesajlar ve aratrma amalar farkl

olduundan analiz yollar da farkl olacaktr.8 Ancak ierik analizi genel olarak iki

hedefe ynelik olarak yaplmaktadr:

1. Kesinlik salama, kukular giderme: erik analizi sayesinde bazsorulara cevap aranr. Kiilerin mesaj okuyuu geerli mi? Bu okuma,dierlerine genelletirilebilir mi? Kiinin mesajda grdn sand

eyler, mesajn gerek ierii mi? Onun grdkleri dierleri iinde

geerli mi?

2. Okumay zenginletirme, grneni ama: erik analizi ikincidereceden bir okumadr. Bunun, ilk bakta gze arpan ve grnen

yanlar amay salayan daha verimli ve anlaml bir okuma olmas

hedeflenmektedir. A priori olarak ve ilk bak

ta kavranan eyler,teknik betimleme ve anlama mekanizmalaryla denetlenmekte ve test

edilmektedir.9

7 A.g.e., s.1.8

A.g.e., s.8-9.9A.g.e., s.8.


16/331

9

erik Analizinin Aratrma Basamaklar erik analizinde ama, birbirine

benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar erevesinde bir araya getirmek ve

bunlar okuyucunun anlayabilecei bir biimde dzenleyerek yorumlamaktr. Bu temel

ama erevesinde, ierik analizinin yaplnda izlenen birtakm aamalar vardr. Bu

aamalara gemeden nce her aratrmada izlenen srelerin ierik analizinde de

izlenmesi gerektiini belirtmek gerekir. Yani ncelikle zerinde alacak materyaller

belirlenmelidir. Hangi kitaplar, hangi gazeteler veya dergiler evreni temsil edecektir,

buna karar verilir. rneklemin ikinci aamas dokmanlar seme ilemidir. Eer

iletiim kayna veya yazl kaynaklar ok fazla ise, aratrmac dokmanlardan bir

ksmn seerek rneklem alabilir. Burada dokman kavram iletiim kaynann veya

yazl eserlerin oluturduu evrende yer alan her bir paraya verilen addr. Her aratrmaiin rneklem bykln belirlemede kesin kurallar yoktur. Bununla beraber, bu

konudaki soruna aklk getirmek iin, yaplm aratrmalardan ve prensiplerden

yararlanmak, kt bir rneklem semekten daha iyidir. nc aamada ise, seilen

dokmanlarn bir alt grubu seme aamasdr. Dokmanlar seildikten sonra,

aratrmac rneklemi daha da kltmek isteyebilir.10 Bu sreten sonra izlenecek

aamalar ise unlardr:

1. Verilerin kodlanmas:erik analizinin ilk aamas verilerin kodlanmasdr.Bu aamada aratrmac elde ettii bilgileri inceleyerek, anlaml blmlere

ayrmay ve her blmn kavramsal olarak ne anlam ifade ettiini bulmaya

alr. Bu blmler bazen bir cmle ya da paragraf, bazen de bir sayfalk

veri olabilir. Kendi iinde anlaml bir btn oluturan bu blmler,

aratrmac tarafndan isimlendirilir, dier bir deyile kodlanr.11 Bu kodlama

ilemi tek bir kelime veya birka kelimeden oluabilecei gibi cmle veya paragrafta olabilir. Yaplan bu kodlamalar daha nceden belirlenmi

kavramlara gre yaplabilecei gibi, verilerden karlan kavramlara gre ve

genel bir ereve iinde yaplan kategorilere gre de yaplabilmektedir.

erik analizinde esas olan nokta, nceden veya sonradan tespit edilmi bir

kategoriler sisteminin kurulmasdr. Bu kategoriler deerlendirici veya

amaca ynelik belirli yaplanmalarda olabilir. Kategorilerin tutarl, nesnel,

10

Arseven, a.g.e., s.89-90.11 Yldrm ve imek, a.g.e., s.227-228.


17/331

10

sistematik ve deerli olmas gerekir ki, bu da aratrmann geerliliini ve

gvenirliini artrsn. Genel olarak kategorilerin belirlenmesinde ya

demografik zellikler kullanlr, ya da belirli konular ile ilgili nce hipotez

kurulur, hipotez analitik kategorilere dntrlr.

2. Temalarn Bulunmas: Toplanan verilerin kodlanmas ve bu kodlara gresnflandrlmas her zaman iin yeterli olmayabilir. Bunun iin ortaya kan

kodlardan yola karak verileri, genel dzeyde aklayabilen ve kodlar

belirli kategoriler altnda toplayabilen temalarn bulunmas gerekmektedir.

Temalarn bulunmas iin nce kodlar bir araya getirilir ve incelenir. Kodlar

arasndaki ortak ynler bulunmaya allr. Bu bir anlamda tematik kodlamailemidir ve toplanan verilerin kodlar aracl ile kategorize edilmesidir. Bu

aamada ortaya kan temalar daha genel bir olguya iaret eder.12 Belirlenen

temalar erevesinde kategoriler ve kodlar yeniden dzenlenir.

3. Bulgularn Yorumlanmas: Ayrntl bir biimde tanmlanan ve sunulanbulgularn aratrmac tarafndan yorumlanmas ve baz sonularn

karlmas bu son aamada yaplr. Nitel aratrmada aratrmac, incelenenolguya yakn olduu ve gerekirse o olguya ilikin ilk deneyimler edindii

iin, onun yapaca yorumlar deerlidir. Bu nedenle aratrmac bu son

aamada, toplad verilere anlam kazandrmak ve bulgular arasndaki

ilikileri aklamak, neden-sonu ilikileri kurmak, bulgulardan bir takm

sonular karmak ve elde edilen sonulara ilikin aklamalar yapmak

zorundadr. Aada ierik analizi aratrma sreci ile ilgili olarak birablon

verilmitir.

13

12

Yldrm ve imek, a.g.e., s.236.13 Yldrm ve imek, a.g.e., s.238-240


18/331

A

Nit

NSorul

lanyaznOkuma

lVerileriYazya

Geirme

itelAratrmalarnaOdaklanm

TemalarSorularyla li

nHazrl

alama

BetimleTanmlarneklendiAklam

Grselleti

ratrmakilendirme

e/a /

rme/a/rme

VeriSetiniOku

ExcelalmaOlutur

Yoru

AratSonulUlam

Raporla

ma

Saysasnma

lama

marna

a ve

t

rma

VeriSetindekiA

VeriBirimlerini

Kod Tema l

Kod LiOlutu

Verirgtl

laml

ulma

ikisiKurma

stesirma

ime

Evet

Te

K

KTem

11

eicimalarulma

odlama

sinleenlar Bulm

selomojen/

D

sal

H

ayr


19/331

12

Yukardaki belirtilenler ierik analizinin genel olarak aratrma basamaklardr.

Bunun yan sra ierik analizinde genel olarak trl alma yaplabilir. lk olarak

anahtar kelimeler seilebilir ve bunlarn metinde ka defa gemi olduu tespitedilebilir. Buradan da hareketle baz kelimelerin hangi kelimelerle sklkla kullanlm

olduu tespit edilebilir ve anlaml btnler kurulabilir. kinci olarak analiz ncesinde

nceden tespit edilen kategoriler dorultusunda bir metnin iinde yer alan kelimeler

analiz edilir veya bu kelimeler belirli olgular erevesinde deerlendirmelere tabii

tutulabilir. nc olarak ise, belirli metinler ierisinden cmle ve paragraflarn gramer

olarak birbirine balanm bir grup kelime ya da cmle, belirli bir nesne ile ilgili olarak

sylenmi bir neri, onaylama, iddia olarak ele al

nabilir. Burada ama metnin neminitayan cmle ve kelimeleri bir grup kelime balamnda ele almaktadr. erik

analizinde, metnin slubu ile fikri ierii daha nemli olup, anlaml btnlkler

zerinde hatta btn cmleler zerinde incelemeler yaplabilmektedir. Bu trl

alma ayr ayr almalarda yer alabilecei gibi bir almada da her yaklamda

ele alnabilir.

erik Analizinin Tarihesi ve Geliimierik analizi kavram 1940l yllardan

bu yana kullanlmaktadr. Ancak kavramn kkeni, insanolunun dili, iletiim arac

olarak kefetmesine kadar dayanr. erik analizinin ilgi alann oluturan metinler, on

dokuzuncu yzylda sosyal bilimlerin gelitirdii yntem ya da tekniklerle

incelenmeden nce, hermeneutik olarak bilinen, kk ok eskilere dayanan bir yntem

ile ele alnp incelenmekteydi. Genel olarak sembolik ve ok anlaml olan bir sylemin

altnda gizlenen anlam, sezgi ve sabrl gzlem yoluyla yorumlamay amalayan bu

yntem, retorik ve mantk zerine kurulmutu.14

erik analizinin, XX. Yzyl banda, Columbia Gazetecilik Okulunun

gazetelerin nicel analizine ilikin almalaryla ortaya kt kabul edilmektedir.

eitli konu balklarnn envanterini yapmak, basn organlarnn evrimini izlemek,

yazlarn sansasyon dzeyini lmek, kent-kr kesiminde kan gnlk ve haftalk

yaynlar karlatrmak, bu almalarn temel konulardr. I. Dnya Savayla birlikte

propaganda faaliyetlerinin incelenmesi nem kazannca, nicel tekniklerle yaplacak

14 Gke, a.g.e., s.30.


20/331

13

almalara arlk verilmitir. erik analizinin ilk nemli kiisi H. Laswell 1915ten

itibaren basn ve propaganda analizlerine girimi ve almalarn Propaganda

Techique In The World War adl kitapta (1927) toplamtr.15

erik analizinin ilk k noktas daha ok propagandalarn ierik olarak

incelenmesi olduundan dolay, ierik analizi iletiimin (kim, neyi, kime, nasl, neden)

temel sorular zerine kuruludur. zellikle II. Dnya Sava yllarnda ve daha sonraki

yllarda radyonun propaganda arac olarak kullanlmasndan dolay, ierik analizi

ynteminin nemi artmtr. Grld zere aratrmaclar ierik analizini daha ok

kitle iletiim konusunda ele alp kullanmlardr.

1940-1950 yllar, ABDde siyasal bilimlerin ierik analizine yneldii ve analiz

kurallarnn sistematikletirildii bir dnem olmutur. Geliiminde, II. Dnya Savasrasnda ve sonrasnda hissedilen pratik nedenler etkili olmutur. rnein, Amerikan

Hkmeti, sava srasnda, kar veya olumsuz propaganda yapan gazetelerin ve dier

yaynlarn ortaya karlmas iin, analiz uzmanlarna bavurmutur. 1950-1960 aras

dnemde ise, ierik analizi yaygnlam ve eitli disiplinlerde gittike genileyen bir

uygulama alanna sahip olmutur. Bu dnemde objektiflik kaygsnda daha esnek olma

gerei ortaya km, istatistik ve klinik yaklamn birlikte yrtlmesine allm ve

ayrca, ierik analizinin salt betimleme yerine, zellikle karsamay amalamasgerektii sonucuna varlmtr.

1960 ve sonrasnda ise, ierik analizinin gelimesinde temel olgu belirleyici

olmutur. Birincisi bilgisayarn kullanlmas, ikincisi szel olmayan iletiimlere ilgi ve

semiyolojinin geliimi ve ncs dilbilim almalarndaki gelimelerdir.16 zellikle

eitli bilgisayar programlarnn (Nvivo, Zoom Tropes, Concordance gibi) ierik

analizine ynelik olarak kullanlabilirlii, aratrmaclar bu alana yneltmi ve bu

teknik ile yap

lan arat

rmalar

n say

s

artm

t

r. Gnmzde ierik analizli bilgisayarprogramlarnn da yardmyla olduka pratik bir biimde uygulanabilen ve nicel

verilerden ziyade nitel bir alma alan olarak karmza kmaktadr. zellikle

sosyolojik adan bu yntemi deerlendirdiimiz taktirde grme, odak grup

grmesi ve eitli metinlerin analizlerinde bu yntem olduka ilevsel olarak

kullanlmaktadr.

15

Bilgin, a.g.e., s.3-7.16 Bilgin, a.g.e., s.3-7.


21/331

14

Bu ksa tarihe, ierik analizinin eitli yaam alanlar ve olaylar srasnda

hissedilen ihtiyaca gre ekillendiini ve gelitiini gstermektedir. Dier bir deyile,

ierik analizi, sosyal bilimlerin alanna giren konularda, deneysel ve gzleme dayal

yntemlerin yetersiz kald sorunlarla karlaldnda dinamizm kazanan ve

dolaysyla sosyal taleplere cevap olarak kendini merulatran bir evrim izlemektedir.17

1.3.2. Aratrma Verilerini Elde Etme ve DeerlendirmeAtatrkn bir lider olarak bu srece katksn anlayabilmek, Atatrkn bu

srece bak asn ve onun sylemlerinden bu srecin ileyiini aklayabilmek iin,

daha nceden belirlediimiz kategoriler erevesinde, Atatrke ait konumalar

seilmitir. Bunun iinde Sylev ve Demeler Atatrk Tamim, Telgraf ve

Beyannameler ve yllarca Atatrk ve Trk dili zerine aratrmalar yapan, Trk Dil

Kurumu Bakanl yapm, bilim insan Zeynep Korkmazn eserlerinden

yaralanlmtr. Belirlenen bu eserlerden yola karak dokmanlarn incelenmeye

balamadan nce u ilemlerde srasyla gerekletirilmitir:

- Dokmanlara ulama,- Dokmanlarn orijinalliinin kontrol edilmesi,- Dokmanlarn anlalmas,- Dokmanlardan elde edilen verinin analizi,- Dokmanlardan elde edilen verilerin kullanlmas.18

erik analizi teknii ile aratrma yapan bir kii, dokmanlar zerinde hassas

aralarla alan bir dedektif gibidir. Bir yandan inceledii mesajlar anlamaya

alrken, te yandan anladn kantlama, temellendirme abas gstermektedir.

Pratikte bu iki ilev, birbirini tamamlayc birekilde uygulanmaldr.19

Hangi dokmanlarn nemli olduu ve veri kayna olarak kullanlabilecei

aratrma problemi ile yakndan ilgilidir. Bu yzden dokman zenginlii iinde seim

17 Bilgin, a.g.e., s.3-7.18 Belks Kmbetolu, Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma, Balam

Yaynlar, stanbul, 2005, s.145.19 Bilgin, a.g.e., s.8.


22/331

15

yaparken belirli boyutlara dikkat edilmesi her zaman iin gz nnde bulundurulmutur.

Yukarda belirtilenlerin dnda eriebilirlik, aratrma amacna uygunluk,

aratrmacnn kiisel ilgisine yaknlk, elverili olu, ak ve anlalr olu gibi

ltlerde gz nne aldmz unsurlardr.20

Dokman verilerinin analizinde farkl yaklamdan sz edilebilir. Bu

yaklamlar aratrmacnn konusuna, bilgisine ve tecrbesine gre farkl farkl

olabilmektedir. rnein verilerin orijinal formuna sadk kalnarak, bireylerin

sylediklerinden dorudan alnt yaparak, betimsel bir yaklamla veri sunmak veya

baz nedensel ve alayc sonulara ulamak amac ile sistematik analiz yapmak, yani

verilerin betimsel olarak sunulmasnn yan sra baz kavramlar ve temalar arasnda

ilikileri belirlemek veyahut ta her iki yaklam temel almak ve ek olarakaratrmacnn veri analizi srecine kendi yorumlarn dahil etmesini salayan bir analiz

yapmay kapsamaktadr.21 Bu almada ise, tespit edilen dokmanlar zerinde metnin

orijinalliine sadk kalnarak gelitirmi olduumuz ve modern ulus-devlet aratrma

modeli adn verdiimiz modele uygun olarak, metin ierisinde geen ama, yol ve

aralar belirlenmi, buradan hareketle de analiz birimleri seilmi ve kodlanmtr.

Bunlarn yan sra: verilerin ilenmesi, verilerin grsel hale getirilmesi, sonu karma

ve deerlendirmeler srasyla yaplmtr. Dier taraftan yine nceden belirlenen temalarerevesinde, Atatrkn konumalar ierik olarak kodlanm ve deerlendirilmitir.

Aada modern ulus-devlet aratrma modeli ve bu model hakknda bilgiler

bulunmaktadr.

20

Kmbetolu, a.g.e., s.147.21 Kmbetolu, a.g.e., s.146-147.


23/331

16

erik Analizi Aratrma Modeli: Modern Ulus-Devlet na Modeli

erik analizinde iki iletiim modeli bulunmaktadr. Bunlardan ilki temsili model

dieri ise, arasal modeldir. Temsili model, sosyal gerein dile, yani metinlere

yansdn varsayar. Bu nedenle temsili model, iaretler (szckler) iletiimde

anlamlarn effaf taycs olarak grldkleri iin metinde yer alan gstergelerin

(simge, iaret, szck) ne sylediklerine bakar. Arasal model ise, iletinin ilk bakta

syledii eye deil, balam ve koullar dikkate alnarak gerekte ilettii eye bakmak

gerektiine vurgu yapar. Baka bir deyile bu model, sylemin amalar ve iletiimsel

eylemleri hakknda okuyucunun veya dinleyicinin enformasyonunu belirler. Bu

balamda arasal model, sylemin sosyal ortam ve yap ile balantsn kurarak

sylemin iletiimine dayal grnn dzenler. Ksaca, temsili model analizinde

metnin ieriinin dna klmamas gerektiine iaret ederken; arasal model ieriin

ilk bakta syledii eye deil, aka plann yani balamn ve koullarnda dikkate

Ama: Metin ierisinde Atatrkn belirtmi

olduu ve modern ulusdevlet srecine karlk

gelmekte olan ifadeler bu balk altnda,

modernlemeveuluslamapolitikalardadikkate

alnarakkodlanacakvedeerlendirilecektir.

Yol: Metin ierisinde Atatrkn, modern ulus

devlet olabilmenin gereklilikleri veya

zorunluluklar zerine belirtmi olduu ifadeler,yaplmasveyaolmasgerekenlerolarakbubalk

altnda,kodlanarakdeerlendirilecektir.

Ara: Metin ierisinde Atatrk tarafndanbelirtilen ve modern ulusdevlet olabilmenin

gerekliliklerini veya zorunluluklarn yerine

getirebilmenin bir arac olarak iaret ettii kii,

kurum, kurulu veya modern ulusdevlet ina

sreciyledorudan ilgiliolankavramlarbubalkaltndakodlanarakdeerlendirilecektir.


24/331

17

alnmas gerektiine iaret etmektedir. Ancak her iki modelin birbirini tamamlayc bir

nitelik tad sylenebilir.22

Bu aratrmada, metinde yer alan gstergelerin (simge, sz, iaret) ne sylediini

dikkate alan temsili model esas alnmtr. Ancak balam ve koullar dikkate alan

arasal model de uygulanmtr. Bylece metinlerin ne syledii, niin byle syledii,

hangi ortamda syledii birlikte dikkate alnmtr.

1.5. Evren- rneklem

Bu almada yukarda ifade edildii gibi Sylev ve Demeler, Atatrk

Tamim, Telgraf ve Beyannameler, Nutuk ve Atatrkn konuya ilikin szlerini

yanstan eitli belgeler evren olarak kabul edilmi, evren iinden dil, alfabe

reformu ibadet dili Trk Dil Kurumu balklar altna giren metinler rneklem

olarak seilmitir. rneklem grubu farl byklkte 25 metinden olumaktadr.

Bunlardan 11i modern ulus-devlet aratrma modeline gre; 14 ise metinlerin

temalar halinde kodlanmasna gre deerlendirmitir.

22 Gke, a.g.e., s.25-26.


25/331

18

2. BLM

2. BATIDA MODERNLEME, ULUSULUK VE DL

Modernleme olgusu zerine yaplan tartmalar literatrde olduka geni bir yer

kapsamaktadr. Ancak, olgu zerinde belirli yaklamlarn snflandrlabilmesinin pek

de mmkn olmadn grmekteyiz. yle ki, tek bir modernleme srecinden

bahsedemeyeceimiz gibi, tek bir modernleme kuramndan da bahsedememekteyiz.

Durum byle olunca, belirsiz bir olgu olarak grnen modernleme kavramnn tahlilini

yapmak bir hayli zor bir ura olarak grnmektedir. Dier yandan konuyu ele altarzmz bakmndan bu alma da modernlemeye bir tanm veya bir tarih bulmaktan

da teye giderek, modernlemeye getirilen farkl bak alarn yanstmaya alacaz.

Konumuz gereince de nemli olduunu dndmz, Trk modernleme srecine

de, bylelikle bir zemin hazrlanm olacaktr.

2.1.Batda Modernleme Sreci

2.1.1. Modernlemenin Tarihi

Modernlemenin bir balang tarihi var mdr? Birok dnre gre

modernlemenin bir balang tarihi vardr, fakat bu tartmal bir tarihtir. Baumann

ifadesiyle tutarl olmak adna tarihi tartmal kalmaya mahkmdur. 23 A. Giddensa

gre modernliin balang tarihi 17. yzyldr.24 Peter Wagner ise; demokratik ve

endstriyel devrimler anda, yani 18. yzyl dnmnde, her bakmdan olmasa da

baz bakmlardan modernliin bir balangc olarak kabul edilebilir25 demektedir.

23Modernlik tarihi, esrarengiz ve daha nce hibir dnemde grlmemi dinamizmini, birbirini izleyenuyum ekillerinin foci imaginariisinin yani modernliin uzamn hem engelleyen hem aan; hemetrafn kuatan hem yayan ufuklar- sadece solgun ve eksik yansmalar olarak geersiz klma hzndanalyor. Ayn nedenden dolay modernliin tarihi, bir ilerleme tarihi olarak insanln doal tarihi olarak dagrlebilir. (Zygmunt Bauman, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar,stanbul, 2003, s.20.)24Anthony Giddens, Modernliin Sonular, ev. E. Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994, s.9.25

Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi; zgrlk ve Cezalandrma, ev. Mehmet Kk, SarmalYaynevi, stanbul, 1996, s.11.


26/331

19

Anthony D. Smith ise; modern ve modernleme szcklerinin, yeni karakterleriyle

ncllerinden ayrlm belirli bir zaman dnemlerini ifade ettiklerini belirtir. Avrupada

Rnesans ve Reformasyona kadar gerilere giden sz konusu dnemin laikleme ve

kapitalizmin douu ile ayrt edilebileceini; baka bir alternatif olarak da Fransz ve

Endstri devrimlerini nceki ve sonraki dnem arasnda nemli bir ayrm noktas

niteliinde dnebileceimizi26 belirtir.

Yukarda belirtilen eitli tarihsel dnemlerin (Aydnlanma, Sanayi Devrimi,

Fransz htilali) ncesini ve sonrasn ifade etmek iin kullanlan kavramlar, gelenek

ve modern olarak ifade edilmektedir. Modernlemenin tahlilinde sklkla kullanlan

bu tarihsel bak as, bu ikili kavramlatrmadan sklkla faydalanr. Yukardaki

aklamalar oaltabilmek mmkndr. Gelenek ile modern arasndaki ayrmyapabilmek iin modernin nerede baladn, gelenein ise nerede son bulduunu tespit

etme amac ou kez yazarlarn ilgi alann oluturmutur. Ancak, bu uralarn sonuca

ulamas, pek de mmkn grnmemektedir. nk Bat toplumlar bu deiim ve

etkileim srecini 400 yl gibi olduka geni bir zaman diliminde gerekletirmitir.

Dier yandan sonradan modernleme srecine giren lkelerde ise, modern ile gelenek

ou zaman yan yana veya birbiri iine girmi yaplardan olumutur. Her halkarda,

gelenek ile modern arasnda bir ayrm yapmak ou kez teorik bir ereve iinde veolduka s bir dzlemde kalmaktadr.

Blackin belirttii gibi, adalk (modernleme) ile gelenek arasndaki kartlk

bu kavramlar tanmlamann sadece en basit aracdr. Gerek gelenek gerekse adalk

soyutlamadr. nk gerekte birbirine benzeyen iki toplum yoktur ve btn toplumlar

srekli bir deime sreci iindedir.27

Modernlik dncesinin znde gelenek ile bir kartlk olduunu belirten

Giddensda, somut toplumsal ortamlarda gelenek ile modernliin birok birleimibulunabileceini belirtir.28 Baz yazarlara gre de bu ikisi, esasen herhangi bir genel

karlatrmay anlamsz klacak kadar sk biimde i ie gemitir. Grnen o ki,

26Fakat bu, yeni niteliklerin toplumlarnn gemite bulunamayaca anlamana gelmez; bylesi birdnce tarihsel olmayan bir yaklam ifade eder... Modernlemenin nitelikleri dier iki dnem arasnda belirli bir dnemin snrlarn izer. Bu anlamda modernleme geleneksellik ve acllk arasnda birgeii gsterir. Bu yaklamda ki ierik daha devrimcidir. (Anthony D. Smith, Toplumsal DeimeAnlay, ev. Prof. Dr. lgen Oskay, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1996, s.89. )27 C.E.Black, adalamann tici Gleri, ev. M. Fatih Gm, 2. Bask, Verso Yaynlar, Ankara,

1989.s.45.28 Giddens, a.g.e., s.41.


27/331

20

yaanan deiim hz ve bu deiimin alan, modernleme srecini, dorudan

etkilemekte, gelenek ile modern arasndaki ayrmn yaplmasn da gletirmektedir.

Yine de byle bir ayrm pratik yararlarndan da te, modernleme olgusunun

devrimci bir sre olarak ele alnmasndan kaynaklanmaktadr. Geleneksel toplumdan

modern topluma gei, insan hayatna ilikin rntlerde btnsel ve radikal bir

deiimin aa kmas sonucunu dourmutur.29 nsanolunun eitli evrimsel

srelerden getiinin ngrsnden de hareketle, gelenek ile modern arasndaki

ayrmn anlamlandrlmaya alldn gryoruz. Modernleme kuramlar ierisinde

sklkla vurgulanan temel niteliklerden biri olan bu anlaya gre, modernleme

evrimsel bir sretir. Bu evrimsel sre ise, Aydnlanma felsefesinden ald gle

ilerlemeci bir tarih anlayna dayanmaktadr.Yukardaki tarihsel dnemlerde de vurguland gibi, modernleme olgusunda

ne kan belli bal gelimeler; Aydnlanma, Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi

olarak belirtilmektedir. Bu gelimeler zerinde ksa da olsa durulmas gerekmektedir:

Aydnlanma, modernlemenin dnsel boyutunu oluturmutur. Birok

dnr, Aydnlanmay modernliin kayna olarak yorumlamaktadr. Gelenekselden

modernlie gei srecinde, krlma noktas olarak grlen Aydnlanma, insann

dnme ve deerlendirmede din ve geleneklere bal kalmaktan kurtulup, kendi akl,kendi grgleri ile hayatn aydnlatmaya girimesidir. Aydnlanmak isteyen, insann

kendisi, aydnlatlmas istenen ey de, insan hayatnn anlam ve dzenidir.30

Bu tanmdan yola karakunlar syleyebiliriz: ncelikle din ve gelenekten bir

kopu vardr ki, bu da bilimin, insan yaamnda oynad roln giderek yaygnlamas

anlamna gelmektedir. lk olarak Baconn formle ettii bilgi gtr slogan,

Aydnlanma felsefesi ile birlikte toplumsal bir kabul grmeye balamtr.31 Bu durum

bilime olan inanc

ifade etmektedir. Dier yandan, ayd

nlanma ile birlikte sekler birdnya kurulmas dnemin ve sonrasnn vazgeilmez bir ngrsdr.

Aydnlanma ile hz kazanan dnsel hareket insanlar, esasta kt, bu

nitelikle kleletirici olduuna inanlan mit, nyarg ve hurafenin temsil ettii

dnlen eski dzenden kurtararak, yine esasta iyi ve zgrletirici olduu

29 Samuel Huntington, Aktaran: Fahrettin Altun, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Yaklam, KreYaynlar, stanbul, 2000, s.150.30

Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 11. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.289.31 Altun, a.g.e., s.70.


28/331

21

ekincesiz kabul edilen akln dzenine sokmay amalamtr.32 Grld gibi

Aydnlanmada akl baat unsurdur.

Aydnlanma a olarak adlandrlan an ayr edici zelliklerinden biri

akln n plana kmas dieri de ilerleme fikridir. lerleme fikri aydnlanma iin

bilginin birikimsellii ve insann etrafndaki tabiattan maddi zenginlikler retmesine

yardm edecek aralarn (teknoloji) gelimesiyle mmkn ve kanlmaz olan bir sreci

iaret ediyor ve ilerleme, akln kullanmnn yaygnlk kazanmasyla birlikte insanlara

daha mutlu, daha ahlaki ve medeni bir hayat vaat ediyordu.33 Aydnlanma felsefesinin

temel ngrlerinden biri olan bu yaklam, modernitenin de temel savlarndan biridir.

nsanolunun akln ve bilimin yol gstericilii ile doay kontrol altna alabilecei ve

ilerlemeci tarih anlayna dayanarak, insanln mutlulua, refaha eriebilecei,aydnlanmann temel felsefesini oluturmaktadr. David Harvey konuya yle

yaklayor:

Aydnlanma dncesi, ilerleme fikrine kucak ayor ve modernitenin savunduu

o tarih ve gelenekle kopuu aktif biimde hedefliyordu. Bu dnce her eyden ok,

insanlar zincirlerinden kurtarmak amacyla bilginin ve toplumsal rgtlenmenin mistik ve

kutsal kabuunu krmay hedefleyen laik bir hareketti. Alexander Popeun insanln esas

aratrma alan insandr yolundaki dn ok ciddiye alyordu. nsanln ilerlemesi

adna insan yaratcln, bilimsel keifleri ve bireysel mkemmeliyeti alklad lde,

deiim girdabn olumlu karlyor, gelip geici, anlk ve paralanm olan, modernleme

projesinin gerekletirebilmesi asndan zorunlu bir koul olarak gryordu. Eitlik,

zgrlk, insan zekasna olan inan, evrensel akl retileri her yandan fkryordu. Fransz

Devriminin sanclar srerken, Condorcet yle buyuruyordu: yi bir yasa herkes iin iyi

olmaldr, aynen doru bir nermenin herkes iin doru olduu gibi Bu bak inanlmaz

derecede iyimserdi.34

32 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, 2. Basm, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, ss.13-14.33 A.g.e., s.42.34 20. yzyl lm kamplar ve lm mangalaryla, militarizmi ve iki dnya savayla, nkleer yok olmatehdidi ve Hiroima-Nagazaki deneyimiyle, hi kukusuz bu iyimserlii tuzla buz etmitir. Bundan dakts, Aydnlanma projesinin kendi amaladnn tersine yol aarak, insanln zgrlemesi hedefini,insanln kurtuluu adna evresel bir bask sistemine dntrmeye daha batan mahkum olduu yolunda bir kuku domutur. Horkheimer ve Adornonun Aydnlanmann Diyalektii adl yaptlarnda ilerisrdkleri tez budur. Hitler Almanyas ve Stalin Rusyasnn glgesinde yazlan bu kitapta, yazarlarAydnlanma aklclnn ardnda yatan mantn, bir hakimiyet ve bask mant olduunusavunuyorlard. Doaya hakim olma arzusu, insanlara hakim olmaya alyordu: Bu da sonunda ancakinsann kendi kendini hakimiyet ald bir karabasan durumu ile son bulabilirdi. Horkheimer veAdornonun bu kmazdan tek k yolu olarak, grdkleri doann isyanyd; bu isyan, insan doasnn,

saf ara akln kltr ve kiilik zerindeki baskc iktidarna kar bakaldrmas olarak dnlebilirdiancak. Aydnlanma projesinin bizi Kafkavari bir dnyaya sokmaya daha batan mahkum olup olmad,


29/331

22

Bu bak as son derecede iyimserdi. Bu iyimserliin neticesinde,

Aydnlanmann etkisi olduka geni bir alana yayld ve dnyay eitli llerde

etkiledi.Konumuz gereince modernleme kuramlarndan sz etmemiz gerekir. nk

modernleme kuramlar, modernlemenin biriciklii, evrensellii ve normatiflii

konusunda klasik sosyolojik teoriden ve aydnlanma dncesinden beslenmitir.

Modernleme kuramlar bunlarn yannda, modern Bat toplumsal dncesinde olduka

nemli uraklara iaret eden evrimci dnce ve yaylmac toplum yaklamndan da

ciddi bir biimde etkilenmitir.35 Bu u anlama gelmektedir: Aydnlanma dncesi ile

ortaya kan pozitivist bilim anlay ile birlikte dnrler, daha nce de deinildiigibi toplumlarn tarihsel bir ilerlemeye dayal olarak gelitiini ileri srdler. Yani

evrimci anlay dnemin ve sonrasnn nemli ngrsnden biridir. Buna gre

tarihin ilerleyii Comteun ifadesiyle pozitif bilimin egemen olduu bir tarihsel dneme

yani olumlu (pozitif) aa tekabl etmektedir. Comteda dhil olmak zere birok

dnr, bu ada dzen aray iine girdiler. Doal olarak yaadklar adaki

deiimin etkisi ve alan dnrlerin grlerinde olduka etkili olmutur.

(Ayd

nlanma Hareketi, Frans

z ve Sanayi Devrimi gibi, 18. yzy

lda yaanangelimeler, an dnrlerinin toplumsal yaantya dzen arayna itmi ve bu dzen

aray da modernlemenin en temel sorunu olmutur.) Buna benzer grler farkllk

gsterse de, ortak olan nokta tarihin ilerleyii ve olumsalldr. lerlemeci tarih anlay,

insanln sonunda mutlulua ve refaha ulaaca iddiasn tamaktayd. Bu pozitif

bilimin, yani bilimin ve akln yol gstericilii ile olacakt. Ksacas evrimcilik ve

pozitivizm Aydnlanmann bata gelen akmlardr. Yine burada belirtmemiz gereken

dier bir akm da, yapsal-ilevselciliktir. Toplumlar i ie gemi elerin ilevsel bir

btn olarak deerlendiren bu yaklama gre, toplumun duraan ve organik bir btn

olarak ele alnmas gerekmektedir. Son olarak, modernleme kuramlarnda, yaanan tm

Auschwitz ve Hiroimayla sonulanmasnn kanlmaz olup olmad ve gnmzde eyleme vednceye yol gsterme ve esin kayna olma bakmndan herhangi bir gc kal p kalmad sorularyaamsal neme sahiptir. Kimileri, Habermas gibi, hedefleri konusunda yksek derecede bir kukuculuk,aralar ve amalar arasndaki iliki konusunda epeyce tereddt ve byle bir projeyi desteklemeye devamediyorlar. Kimileri ise insanln kurtuluu adna Aydnlanma projesini btnyle terk etmemizgerektiinde srar ediyorlar. (Postmodernistler gibi) (David Harvey, Postmodernliin Durumu, ev.

Sungur Sava, 3.Basm, Metis Yaynlar, stanbul, 2003, s.26-27.)35 Altun, a.g.e., s.75.


30/331

23

deiimlerin zamanla btn toplumlar etkileyecei iddiasn tayan, yaylmc

(difzyonizm) akm vardr. Suya atlan bir tan halkalar eklinde genileyerek

yaylmas gibi, bu akm da yaanan deiimlerin, zamanla btn dnyay etkileyecei

iddiasn tayordu. Bu anlay Bat merkezli dncenin temel ngrlerinden biridir.

zetlemek gerekirse ncelikle, evrimcilik, pozitivizm bata olmak zere,

yapsal-ilevselcilikve yaylmcgibi yaklamlar Aydnlanma dncesi ile birlikte ya

ortaya km ya da Aydnlanmann bir sonucu olarak grlm ve modernlemenin

temel yaklamlar olmu akmlardr. zellikle de II. Dnya Sava yllarndan sonra

ekillenen modernleme kuramlar ierisinde bu akmlar, modernlemenin nitelikleri

olarak, dnrler tarafndan belirtilmektedir.

Aydnlanma hareketiyle birlikte aklclk, hmanizm, insan haklar,laiklik, demokrasi, zgrlk, eitlik, pozitif bilim anlay gibi temel anlay

ve yaklamlarda zamanla olgunlam ve modern toplumlarn ayrlmaz bir paras

haline gelmilerdir. Bu bakmdan Aydnlanma, modernlemenin dnsel kaynadr.

Dnsel alanda meydana gelen deimeler, modern toplumun temel yap talarn

oluturmutur. Ayrca bu zellikler, ileride de zerinde durulaca zere ulus-devletlerin

de temel yap talardr.

Modernleme ayn zamanda, 19. ve 20. yzyldaki uluslama sreleri ile birlikte ele alnan bir olgudur. Ulusuluk sylemlerinin kayna olarak gsterilen

Fransz Devrimi, modernlemenin siyasal boyutunu oluturur.

Fransz Devrimi feodalite kaynakl yap ve odaklanmalar ykarak sosyo-

ekonomik-kltrel ve siyasal odaklanmalarn ieriini ve biimini deitirmitir. Bu

balamda Sorel, Avrupa ve Fransz htilali yaptnda yle demektedir: Fransz

htilali temele saldrr saltanat rejimi altnda bulunan Avrupann btn yapsn harap

eder. Milletin egemenliini ilan eder. Yerlemi btn iktidarlar

tahrip eder, milletleriayaklanmaya ve bamszlklarn elde etmeye arr36

Fransz Devrimi sonucu Batda milliyetilik bata olmak zere birok siyasal

gelime, nce kta Avrupasnda daha sonra ise btn dnyada etkili oldu. Eitlik,

zgrlk, cumhuriyet, demokrasi gibi kavramlar birer sylem halinde, zamanla, dnyay

eitli llerde etkiledi. Bu gelimelerden en fazla etkilenen lkelerden biride hi

phesiz, Osmanl Devleti oldu. Milliyetilik akmlar sonucu birok aznlk toplumlar

36

A. Sorel, Avrupa ve Fransz htilali, ev. N.S. Orik, M.E.B. Yay., stanbul, 1949; aktaran: SezginKzlelik, Sosyoloji Yazlar II, 2.Bask, Yunus Emre Yaynlar, Konya, 1994. s.66-67.


31/331

24

ayaklanmaya balad. Milliyetilik rzgar btn dnyada etkisini gsterdi ve I.Dnya

Sava sonrasnda imparatorluklar a son buldu. Bamszlk savalar nceleri krallk

rejimlerine kar olmu olsa da, daha sonraki zaman dilimlerinde bu savalar smr

dzenine kar olmutur. Milliyetilik adeta yeniden domutu. Milliyetilik bir siyasal

tavr olarak, modern toplumlarn sarldklar bir ama haline geldi. Bu kimi zaman halk

tabanl kimi zaman ise elitlerin veya politikaclarn gayretleri sonucunda tetiklenen

duygu birlikleri oldu. Bu nedenle milliyetilik her lkede farkl niteliklerde ortaya kt.

(Bu konu zerinde ikinci blmde durulacaktr.)

Milliyetilik bir milleti, onun toplumsal, tarihsel kltrel birikim ve deerlerini

kltrel-siyasal (ideolojik) kabullenme, onlar merulatrma yoluyla toplumsal bir aradalsalama tavrdr. Milliyetilik akmnn nesnel temeli ulus olarak adlandrabileceimiz

toplumsal kategoridir. O olmazsa olmaz temel esi ulus-devlet ekseninde ekillenir.

Milliyetilik bir siyasal tavr olarak Fransz Devrimi ile belirginlemi feodalitenin

zln izleyen aamann (Ulus-devlet) belirleyicisi olmutur.37

Halkn kendi kendini ynetmesi, kendi kaderini tayin etmesi gibi sylemler

etrafnda ekillenen Fransz Devrimi, uluslarn da kendi kaderlerini tayin etmeleri

hususunda bir model ve sylem olarak ele al

nd

. Demokrasi ve cumhuriyet zerinetemellendirilen ulus-devletler, halkn genel idaresine gre ileyen siyasal ve toplumsal

bir yaplanmay beraberinde getirdi. Eitlik, zgrlk gibi kavramlar, ulus-devletlerin

vazgeemedii, olmazsa-olmaz olan sylemleri arasndayd. Fransz Devrimi, vatanda

esasna dayal bir yaplanmadan sonra, halkn siyasal yaamda da sz sahibi olmasn

mmkn kld ve bu model birok lkeye rnek tekil etti.

Yunan zgrlk savas Kolokotronesin belirttii halkn, krallarn

yeryzne inmi tanrlar olduklarna ve kendilerinin krallarn ne yaparlarsa iyi

yaptklarn syleme zorunluluu duyduklarna inanmalar fikri artk geerli deildi.38

Ta ve asalaryla birlikte krallar, insanln hatrlayabildii zamanlardan bu yana bu

dnyann kaderine hkmederler, ngrs de artk geerli deildi.39 18. yzyldan

itibaren, ulus-devletler tarih sahnesine kt ve dnya apnda yeni bir dnem ve ilikiler

a bylelikle balam oldu.

37 Kzlelik (1994), a.g.e., s.69-70.38 E.J. Hobsbawn, 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, ev. Osman Aknhay, 2.Bask,

Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995, s.39.39 Ulrich Im Hof, Avrupada Aydnlanma, ev. ebnem Sunar, Afa Yay., stanbul, 1995.


32/331

25

18. yzyla damgasn vuran en nemli gelimelerden biride hi kukusuz

Sanayi Devrimidir. Modernlemenin en ilgin ve ayrt edici yn, geleneksel retim

tekniklerinden modern retim tekniklerine gei srecidir ki, bu olgu sanayi devrimi

olarak isimlendirilmektedir. Fakat sanayi devrimi, daha genel ve kapsaml bir sretir.

Sanayi devrimi, 15. ve 16. yzyllarda gerekleen corafi keiflerle dorudan

ilikilidir. nk corafi keifler sonucu, ticaret a gelimi ve tccar olarak

adlandrlan, ticaretle uraan snf glenmitir. Gelien ticaret a ve onu izleyen

gelimeler, sanayi devriminin ortaya kmasna neden olmu ve yine dnya apndaki

ekonomik ilikileri dorudan etkilemi ve ynlendirmitir. lk sanayileen lkeler,

dnya siyasetinde de sz sahibi olan lkeler haline gelmitir. Ekonomik gce sahip olan

bu lkeler, siyasal erki de ellerinde bulundurmulardr. Sanayi devrimini hazrlayansrete hi phesiz bilim alannda yaanan gelimelerde dorudan etkili olmutur.

Buhar gcnn kullanlmas, byk gemilerin yaplmas, tren yolu alarnn genilemesi

gibi ulam alannda yaanan gelimeler gibi veya makine teknolojisinde grlen

yenilikler; genileyen uluslararas ticaret a gibi gelimeler bu sreci hzlandrm,

adeta modernlemenin lokomotifi olmutur. Fakat her yaanan deiimde olduu gibi,

bu deiim sreci de beraberinde birok sorunu dourmutur.

Aydnlanma ve Fransz Devriminden sonra ekonomik alanda da sanayi devrimi,Bat merkezciliinin en belirgin grnm olarak deerlendirilmesinin nedeni de budur.

nk, sanayileen ilk toplumlar Bat toplumlardr.Sanayileme srecinde ne kan

belli bal gelimeler kapitalizm ve endstriyalizm olarak grlmektedir.

18.yzylda sonunda ngilterede sanayi devrimi ile birlikte gelien, somutlaan

ve gnmzde tm dnyay sarmalayan sosyo-ekonomik-kltrel ve siyasal sistemin genel

ad olan ve feodalizmin yerine geen sosyo-ekonomik formasyon biiminde

dnemselletiren kapitalizm kapitale sahip olan bir aznlkla (burjuvazi) bu aznla

emeine satmak zorunda braklan bir ounluu (proletarya) oluturduklar bir retim

biimine dayanr ve temel amac emek gcn mmkn olan en geni biimde

kullanmaktr. Yarmac bir sisteme dayal olan kapitalizmde devletin ekonomik

etkinliklerde rol snrldr. Her bireyin kendi karn dnmesi temeldir, en yksek kr

temin etme bireylerin esas amac durumundadr. Sanayi devriminin kalt olan

endstriyalizm ise, modernliin bir unsuru olarak, toplumsal yaamda makinenin etkinliini


33/331

26

vurgulayan retim iin temel aygt olarak makineyi gren ve dolaysyla kapitalizm ile ilgili

bir anlaytr. 40

Modernleme srecinde kapitalist ilikiler iinde, inorganik enerjiye dayanarak, byk miktarlarda uluslararas ve ulusal pazarlar iin retim yapan sanayilemi bir

toplum ngrlmektedir. rnler metalamakta, emek cretli hale gelmektedir. retim

sreleri deimekte, kitle retimi salayacak biimde rasyonalize edilmektedir.41

Ekonomik alanda modernleme, retim ve tketim mallarnn ktlevi retimlerinin

gerekletii byk endstriyel komplekslerinin bymesiyle ilgilidir. Bu endstriyel

kompleksler, retim aygtlarnn gelitirilmesi, ynetilmesi, kurulmas ve hammaddelerin

satn alnmas ve rnlerin satlmas iin kompleks dev rgtlerin varlngerektirmektedir. Endstriyel gelime, ayn zamanda krsal kalknma ile kol kola

gitmektedir. Tarmda yeni yntem ve tekniklerin uygulanmas, tarmsal retimin alan

nfusun ok az bir blmyle gerekletirilmesini olanakl klarken, alabilecek nfusun

geri kalan ksmnn tarm-d sektrlere kaymasna neden olmaktadr. Bylelikle

sanayilemi lkelere zg bir hizmet sektr ortaya kmaktadr. Uzmanlam ilevleriyle

modern toplum, uzun sreli ve geni eitim an zorunlu klmaktadr. Modernlemi bir

ekonomi, btnlemi bir ulusal toplum ortaya karmaktadr. Kyler, kasabalar, ehirler ve

blgeler ulusal-devlet balamna girmekte ve bylece insanlarn ve mallarn dolam

mmkn olmaktadr.42

Gelenek ile modern arasnda bir ayrm yaplrken, dnrler bu devrimin ayrt

edici niteliklerinden sklkla bahsederler. Tarma dayal retimden sanayi arlkl

retime geebilen toplumlar modern olarak kabul edilmektedir. Bylelikle modern ile

gelenek arasnda bir ayrm yaplabilmi gibi grnmektedir. Bata ngiltere olmak

zere ilk sanayileen lkelerde, zamanla tarmsal retimin pay azalm ve sanayi

arlkl retime geilmitir. Pazarlar genilemi, seri ve kitlesel retimler balam ve buna benzer gelimeler, modern toplumun ekonomik alannda grlen deiimleri

olmutur.

40 A. Sorel, Avrupa ve Fransz htilali, ev. N.S. Orik, M.E.B. Yay., stanbul, 1949; aktaran: SezginKzlelik, Sosyoloji Yazlar II, 2.Bask, Yunus Emre Yaynlar, Konya, 1994. s.66-67.41 lhan Tekeli, Uluslama Sreleri ve Ulusu Tarih Yazm zerine, Tarih ve Milliyetilik, (I.

Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri 2 Mays 1997), Mersin niv.Fen-Edebiyat Fakltesi, 1997, s.123.42 Kadir Canatan, Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, nsan Yay., stanbul, 1995, s.34-35.


34/331

27

Ellerindeki kaynaklarla yetinmeyen Bat lkeleri, Afrika ve Asya bata olmak

zere birok yerde koloniler kurmular bu lkeleri smrgeletirmilerdir.43 Bu durum

birok dnr tarafndan modernizmin karanlk yz olarak nitelendirilmektedir.

Yukarda deinildii gibi sanayi devrimi, gelenek ile modern arasndaki ayrmn

en belirgin ynlerinden biridir. Bu devrim, demografik yap bata olmak zere siyasal,

toplumsal ve kltrel yaplar da dorudan etkilemitir. Sanayi devrimi ile birlikte

dnya nfusu artmtr, nfus krsal alanlardan kentlere ge ynelmitir, bireylerin

yaam standartlarna ilikin beklentileri artmtr, makine yaamn odana yerlemitir,

iblm olduka karmaklamtr, eyalarn ve servislerin tketimi yaygnlamtr,

teknoloji adeta insanlarn yaam biimi olmutur, nitelikli i gc iin geni alma

olanaklar yaratlmtr, toplumda ve ekonomide kadnn rol tamamen deimitir,kadn ev iinden karak toplumsal yaama ve ekonomik etkinliklere katlmaya

balamtr.

Ulus-devletler asndan da sanayilemenin byk bir nemi vardr. Ulusal

bamszln elde eden devletler, ncelikle ekonomik yapy, modern dnyann

gereklerine gre yeniden yaplandrmaktadrlar. Ulus-devletler birbirleriyle pazar

ilikilerine girmekte, sanayileme srecinde kendi ekonomik yaplarna ekil

vermektedirler. zellikle 20. yzylda grlen bamszlk savalar, ncelikle siyasalbamszl elde edebilmek iin yaplm olsa da bundan sonraki srete mcadele,

ekonomik anlamda da tam bamsz bir devlet olabilmek adna olmutur.

Yaanan gelimelerin toplumsal ve kltrel alana etkisi, olduka karmak,

ou zaman olduka derin kntlerin yaand bir sreci beraberinde getirmitir.

Derin toplumsal ve kltrel deimeler adaln (modernlemenin) dnsel,

siyasal ve ekonomik ynlerine hem elik etti, hem de bunlar tamamlad. Krdan, kente

g eilimi, mesleklerde farkl

lama, geleneksel aileden ekirdek aileye dorudnm, corafi hareketlilik, eitimin nem kazanmas ve yaygnlamas, erkekler ve

kadnlar arasndaki ilikilerin deiiklie uramas ve kadnlarn toplumda greceli

olarak eitli frsatlar elde edebilmi olmas, iletiim aralarnn yaygnlamas ve

gelimesi, ada tbbn gelimesi sonucu ocuk lm oranlarnn azalmas, daha adil

gelir dalm, kitle retimi, kitle tketimi, sosyal hareketlilik, frsat eitlii, bireysel

43 Modernlemenin belki de en karanlk yz yaanm olan smrgeci politikalardr. Smr politikalar

sonucu yaanan, sadece o lkenin geri kalml veya emein smrlmesi deildir, ayn zamandabilinli olarak yrtlen asimilasyon sreci veya tarihin en vahet verici soykrmlardr.


35/331

28

anlamda frsat eitlii, giriimcilik, empati, uyarlanabilirlikvb.44 birok gelime

toplumsal ve kltrel boyutta gerekleen deiimler olarak belirtilebilir.

nc Dnya lkelerinin ounda modernliin cazibesi kiileri kentlere

ekmi, modernliin nimetleri ehir yaamnda aranmtr. te bu nedenle ekonomik

olanak vaatlerinden btnyle bamsz olarak ehirler son derece gl bir cazibe

merkezi durumuna gelmilerdir. nsanlar kente daha iyi i olanaklar ve daha iyi yaam

koullar bulmak amacyla g etmektedirler.45

Bylelikle, modernite projesi iinde kyllk zlmekte, zlen nfus kentlerde

toplanmaktadr. nsanlarn bu hareketlilii onlar ksa aralkl bir zaman ve mekana

ballktan kopararak, daha belirsiz daha aralkl bir zaman ve mekanda yeni ballklar

oluturma durumunda brakmaktadr. Hareketlilii yksek, belli dzeyde kltrel

homojenlii olan, zel alan kamu alanndan farkllatrarak korunmu, birbirleriyle anonim

ilikiler iinde bulunan, eylemlerine sadece kendi znellii ve akl yol gsteren bu insanlar

birey niteliini kazanmtr. Bireyler kamu yaamna yurtta sorumluluu tayan bireyler

olarak katlmaktadr.46

Toplumsal ve kltrel boyutta yaanan gelimeler sadece demografik anlamda

bir deiimi kapsamamaktadr. Her ynyle bir deiim srecidir. rnein:

Ulam ve iletiim yoluyla, evre ve merkez arasnda sk balar kurulabilmekte ve

bu durum ulusal btnlemeye katkda bulunmaktadr. Modern toplumun ortaya kmas ve

devam, kltrel alanda da baz gelimelere de kaynaklk etmektedir. Din ve inan

sistemleri, sekler bir yapya brnmekte veya baka bir deyimle toplumsal yaamn

deiik alanlar birbirinden zerklemektedir. Dinin toplumsal yaamnn dier alanlardaki

etkileri kaybolmaktadr. Ulusal bir kltrn gelimesi eitim ve kitle iletiim aralaryla

hzlandrlmaktadr. Ksacas modernleme, btn toplumu saran olduka kapsaml ve

karmak bir sre olarak ortaya kmaktadr.47

Aydnlanma blmnde vurguland gibi yaanan kkl ve hzl deiimler

sonucunda dnemin dnrleri bir dzen aray iersindeydi. Toplumsal ve kltrel

alanda yaanan deiimlerin sebeplerini ortaya koymaya alan dnrler, yaanan bu

belirsiz ve karmak dnemde toplumsal bir dzenin nasl oluturabilecei zerinde

44 Black, a.g.e., s.30-35.45 Berger, a.g.e., s.156.46

Tekeli, a.g.e., s.124.47 Canatan, a.g.e., s.21.


36/331

29

durdular.48 Tarihin ilerleyii geri dndrlemez bir sreti, olumsall ifade ediyordu;

toplumlar ancak modern bir toplum olduklarnda mutlulua ve refaha eriebileceklerdi.

Bu bak as etrafnda ekillenen toplumlar, modernleebilmek iin olduka farkl

politikalar izlemitir. Ama tarihin gerisinde kalmamaktr.

2.1.2. Modernlemenin Analizi

Btn bu gelimelerin (Aydnlanma Hareketi, Fransz ve Sanayi Devrimi)

zamanla yeni ve eskisinden olduka farkl ekonomik, siyasal ve sosyo-kltrel

yaplanmay beraberinde getirmi olduu ve btn bu gelimelerin zamanla dnyay

eitli llerde etkilemi olduu eitli yazarlarca belirtilmektedir. Bu deiim ve

etkileim sreci ise genel olarak modernleme olarak tanmlanmakta ve bu kavram

ierisinde tartlmaktadr.

Yukardaki tanm genel bir yaklam ifade eder. nk modernleme, birok

farkl ltte tanmlanabilen esnek bir kavramdr. S.N. Eisenstandt modernlemeyi

tarihsel olarak Bat Avrupada ve Kuzey Amerikada gelitirilmi olan toplumsal,

ekonomik ve siyasal sistemlere doru bir deime sreci olarak tanmlar. D. Lerner,

modernlemenin temelinde aklc ve pozitivist bir ruhun benimsenmesinin yattn

belirtir. Bunun ardndan da modernleme konusunda Bat modelinin evrensel olarak

geerli bulunduunu ileri srer. Lernere gre, Batda grlen kentleme, artan okur-

yazarlla, artan okur-yazarlk, kitle haberleme aralarnn daha etkili olmasna, artan

kitle haberleme aralarnn etkisi ise daha geni ekonomik ve toplumsal katlma yol

aar. Lerner bu srelerin bu sra ile btn dnyada geerli olduunu belirtir. Lernerin

aksine Levy, modern toplumlarda grlen niteliklerin, modern olmayan toplumlarda

modernlemek iin gerekli n koullar olamayabileceini, bir toplumun

modernleebilmesi iin, modernlemi toplumlardaki ayn kalplar gerekletirmesi

gerektii sylenemeyeceini belirtmektedir.49 Levye gre modernleme, teknoloji

aracl ile tanmlanabilir; canl olmayan enerji kaynaklarnn canl enerji kaynaklarna

olan orannn yksek olduu durumda ve insan emeinin alet kullanm ile etkinliinin

48 Bat lkeleri 18. yzyldan sonra toplum nasl kurtulur? sorusu zerinde tartmalarn yaparken,Osmanl Devleti devlet nasl kurtulur? gibi daha farkl bir bak asyla olaylar deerlendirmitir.49

Bkz. Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, 6.Basm, Remzi Kitabevi,stanbul, 1996, s.232-240.


37/331

30

artrld oranda modernlemeden sz edilebilir.50 C.E. Black de, modernlemeyi,

tarih boyunca gelimi kurumlarn insan bilgisindeki grlmemi art yanstan ve

hzla deien ilevlere uyarlanmas sreci olarak tanmlar ve bilimsel devrime elik

eden bu srecin insann evresini denetlemesine olanak saladn belirtir. Nitekim

Blacke gre modernite, teknolojik, siyasal, ekonomik ve toplumsal gelimede en ileri

olan lkelerin zelliklerini belirtmek zere kullanlrd ve modernleme lkelerin o

zellikleri elde etme srecini belirtirdi.51

Modernlii, byk zgrlk anlats olarak gren ve vazgeemeyen dnrlerden

Berman ise, modernizm iin yle bir ereve sunuyor: Modern hayatn girdab birok

kaynaktan beslenegelmitir: Fiziksel bilimlerde gerekleen, evrene ve onun iindeki

yerimize dair dncelerimizi deitiren, yeni insan ortamlar yaratp eskilerini yok eden,

hayatn tm temposunu hzlandran, yeni tekelci iktidar ve snf mcadelesi biimleri

yaratan sanayileme; milyonlarca insan atalarndan kalma doal evrelerinden koparp

dnyann bir baka ucunda yeni hayatlara srkleyen muazzam demografik altst olular:

Hzl ve ou kez sarsntlkentleme; dinamik bir gelime iinde ok farkl insanlar ve

toplumlar birbirine balayan, kapsayan kitle iletiim sistemleri, brokratik ileyi ve

yaplaryla her an glerini daha da artrmak iin abalayan ve glenen ulus-devletler,

siyasal ve ekonomik gelimelere direnen, kendi hayatlar zerinde biraz olsun denetim

salayabilmek iin direnen insanlarn kitlesel toplumsal hareketleri; son olarak tm buinsanlar ve kurumlar bir araya getiren ve ynlendiren, kesin dalgalanmalar iindeki dnya

pazar. 20. yzylda, bu girdab douran ve onu srekli bir olu halinde yaatan sreler

modernleme olarak adlandrlmtr. Bu dnya-tarihsel sreler, insanlar

modernlemenin nesnesi kadar zneleri yapmay, onlara, kendilerini deitiren dnyay

deitirmek iin g vermeyi, onlar girdaptan kar p bunu kendilerine mal ettirmeyi

amalayan artc eitlilikte gr ve dnceyi desteklemitir.52

Tan

mlar

n bu kadar farkl

lamas

n

n nedeni, tek bir modernleme modelininveya projesinin olmamasndan dolaydr. Modernleme tarihsel bir dnemi ifade ettii

gibi, toplumsal deime sreci veya kuramsal olarak yer ve zaman boyutunda evrensel

olan veya bu tr sreler grubu olarak da grlebilir. Yine modernleme, gelimekte

olan lkelerin liderleri veya elitlerince izlenen bir seri politikalara verilen isimdir de

50 Hseyin Bal, Bilginin Felsefesi ve Sosyolojik Boyutlar, Faklte Kitabevi, Isparta, 2004, s.231.51 Black, a.g.e., s.11-90.52

M. Berman, Modernlik Dn- Bugn- Yarn, 1992:Aktaran; M. Bayram Msr ve Ecehan Balta,Modernizm, Postmodernizm ve Sol, 2.Bask, teki Yay., Ankara, 1999, s.36.


38/331

31

diyebiliriz... Buna gre modernleme, liderlerin belirli alardan daha gelimi olarak

grd ada toplumsal dorultusunda belirli bir toplumu deitirmek iin bilinli

uygulanan bir seri plan ve politikalar btndr.53

Konuyu olduka farkl alardan yaklaan dnrler de bulunmaktadr.

Baudelaire, 1863te yaynlanm olan Modern Hayatn Ressam balkl denemesinde

yle diyordu: Modernite, anlk olandr, geip gidendir, olumsal olandr; sanatn

yarsdr; teki yars ise, sonsuz olandr, deimeyendir.54 Modern olmak Marxn

ifadesiyle de, kat olan her eyin buharlat bir evrenin paras olmaktr. Yine

modernleme olgusunu, merkez kapitalist lkeler hesabna yoksul evre toplumlarnn

ekonomik, politik ve kltrel yaplarn deitirme ve dnya sistemine eklemleme

olay olarak tanmlayan Canatan, bu balamda modernlemeyi, kesinlikle birkalknma, ilerleme ve gelime olay deil, tam tersine smrlme ve gerileme ynnde

gelien bir deime olay olarak grmektedir. Baka bir deyile, bu sre bir yozlama,

asimilasyon ve bunalm srecinden baka bir ey deildir, demektedir. 55 Blackde

adalama (modernleme) srecindeki toplumlarn hem geleneksel kurumlar ada

ilevlere uyarlanan bamsz birimler olarak, hem de birok d glerin etkisi altnda

kalan toplumlar olarak irdelenmesi gerektiini belirtir. Nitekim d gler o kadar

etkilidir ki adalama (modernleme) bazen aslnda bir kltrletirme, baka birtoplumun kltr zelliklerinin benimsenmesi olarak grlebilir, demektedir. 56

Grld gibi, modernleme zerindeki aklamalar olduka farkllk

gstermektedir. Kimi dnrler gibi, modernlemeyi bir asimilasyon sreci olarak

deerlendirirsek o zaman, Trkiyede de byle bir asimilasyon srecinin olup

olmadn sorgulamamz gerekecektir veya gelimekte olan lkelerde sklkla grlen

ekonomik krizlerin, sosyal olaylarn sebebi olarak da modernleme srecini gsterecek

olursak, modernleme iinde gelitii iddia edilen; insan haklar

, kad

n haklar

gibievrensel deerlerinde nasl olup da bu sre iinde saymamz gerektiini, aklamamz

gerekecektir. Bu nedenle modernleme olgusunu s bir bak as ile ne srf yarar ne

de srf zarar getiren bir sre olarak deerlendirmek gerekmektedir. Hatta modernleme

olgusuna getirdikleri ve gtrdkleri balamnda yaklamak yerine; gelien tarihsel

53 Smith, a.g.e., s.88-90.54 Harvey, a.g.e., s.23.55

Canatan,a.g.e., s.21.56 Black, s.34.


39/331

32

sre iinde, belirli bir lke rneinde ele alarak detayl bir aklama getirilmesi

gerekmektedir. Dolaysyla konumuz gereince de, modernleme srecini bu bak

asyla deerlendireceiz.

Yukardaki aklamann nda sorulmas gereken soru: Modernleme

Batya zg bir nitelik midir? olmaldr. Giddensa gre bu soruyu yantlarken,

modernliin analitik olarak ayrlabilir ynlerini gz nne almak zorundayz. Kuramsal kmelenmeler

asndan bakldnda, iki farkl rgtsel gruplamann modernliin geliimi iinde zel bir nemi vardr:

Ulus-devlet ve sistematik kapitalist retim. Bunlarn her ikisinin de kkleri Avrupa tarihinin belirli

karakteristikleri iinde bulunur ve nceki dnemlerle ya da dier kltrel ortamlarla pek az koutluklar

gsterir. Eer birbirleriyle yakndan balantl olarak dnyaya yaylmlarsa, bunun nedeni, her eyden

nce, rettikleri gtr demektedir.57 Modernleme kavram bu nedenle ou kez,

Avrupallama veya Batllama olarak da belirtilebilmektedir. Ayrca nc Dnya

lkelerinde grlen modernleme sreci, gemite toplumlarn modernlemeye ulamak

iin geirdikleri sreten son derece farkldr. nc Dnya lkeleri modernizasyonla

tanmakta, bu srece ulamakta, sadece ge kalm olanlar deildir, ayn zamanda

sre dardan bunlara ulamtr ve hala da ulaamaya devam etmektedir. Bu nedenle

de nc Dnya olayn, Avrupada veya Kuzey Amerikada gemite ne olmusa

onun sanki yeni bir tekrar gibi grmek hatal olur.58

Samuel Huntington, modernleme srecine ilikin olarak, bu konudaki grsahiplerince zerinde mutabk olduunu dnd dokuz nitelik belirtir. Hem bu

dokuz nitelii hem de Fahrettin Altunun Modernleme Kurumlar adl kitabndaki

dier modernlemeye zg nitelikleri de gz nne alarak modernlemenin genel

nitelikleri aada sralanmaya allmtr.

1) Modernleme bata Aydnlanma Hareketi, Fransz ve Sanayi Devrimleriolmak zere birok kaynaktan beslene gelmi bir sretir. Bu gelimeler,modernlemenin dnsel, siyasal ve ekonomik alanlardr. Bu alanlarda

meydana gelen deimeler de zamanla toplumsal ve kltrel yapy etkilemi

ve deiiklie uratmtr.

2) Modernleme devrimci bir sretir. Geleneksel toplumdan modern toplumagei, insan hayatna ilikin rntlerde btnsel ve radikal bir deiimin

57 Giddens, a.g.e., ss.169-170.58

Peter Berger ve Dierleri, Modernleme ve Bilin, ev. Cevdet Cerit, Pnar Yaynlar, stanbul, 1985,s.133.


40/331

33

aa kmas sonucunu dourmutur. Ancak gelenek ile modern arasndaki

ayrm sadece bu kavramlar tanmlamann en basit aracdr. Bu ayrm ancak

bir soyutlama olabilir. Gerekte bu iki yapnn da tamamen bamsz olduu

toplumlar yoktur.

3) Modernleme, karmak bir sretir. O, kolay kolay tek bir faktre ya da boyuta indirgenemez. Modernleme, insan davran ve dnnn

neredeyse btn boyutlarnda gerekleen deiimi kapsar. O, en azndan,

endstrileme, kentleme, toplumsal hareketlilik, farkllama, seklerleme,

kitle iletiiminin yaygnlamas, okuma-yazma orannn ve eitim kalitesinin

ykselmesi, siyasal katlmnn artmas gibi olgulardan mteekkildir. Dier

taraftan tek bir modernleme sreci yoktur. Baz lkelerde modernlemesreci, bir asimilasyon, bir kltrleme projesi olarak deerlendirilebilir,

baz lkeler iin ise; modernleme liderlerin veya elitlerin izledikleri bir seri

politikalardr denilebilir. ou zaman ayn rnek iinde ele alnan, Japonya

ve Trkiyede bile olduka farkl modernleme sreleri yaanmtr.

4) Modernleme, sistematik bir sretir. Modernlemenin bir boyutunuetkileyen deiiklikler dier boyutlarn da etkiler. Modernlemenin

unsurlar, baz tarihsel gerekeler dolaysyla birbirlerine ok sk birbiimde baldrlar.

5) Modernleme, kresel bir sretir. Modernleme dnyann tmnilgilendiren bir fenomendir Modernleme, yaanan tm deiimlerin

zamanla btn toplumlar etkileyecei iddiasn tar. Suya atlan bir tan

halkalareklinde genileyerek yaylmas gibi, yaanan deiimlerin, zamanla

btn dnyay etkileyecei dnrler tarafndan belirtilmektedir.

6)

Modernleme uzun vadeli bir sretir. Modernleme devrimci bir sre olsada, zamana ihtiyac vardr. Baka bir deyile o, bir ynyle de evrimci bir

sretir. Modernlemenin bnyesinde barndrd deiimin btnsellii

ancak zamanla kendisini ortaya koyabilir. Bat toplumlar modernlemek iin

ok uzun yllar harcamlardr.

7) Modernleme, tedrici bir sretir. Modernlemeyi btn toplumlarntrmanaca eitli basamaklara ayrmak mmkndr. Toplumlar, ak bir


41/331

34

biimde, geleneksel aamadan modern aamaya doru bir seyir izlemekte ve

temelde ayn aamalar kat etmektedir.

8) Modernleme, homojenletirici bir sretir. Modern toplumlarn aksinegeleneksel toplumlarn, modernlie sahip olmamalar dnda herhangi bir

ortak zelliklerinden bahsedilemez. Oysa modern toplumlar, temel

benzerlikleri paylar. Modernleme, siyasal olarak rgtlenmi toplumlar

ierisinde bir karlkl bamlla ve toplumlarn nihai btnlemelerine

doru bir hareketi bnyesinde barndrr. Modern dnce ve kurumlarn

evrensel gereklilikleri, farkl toplumlarn, bir dnya devleti oluturmalarna

imkan tanyacak bir aamaya doru ynlendirilmeleri sonucunu dourabilir.

9) Modernleme, geri dndrlemez bir sretir. Modernleme temelde,dnyevi vir ynelimdir. Deiimin oran toplumdan topluma deiebilirse de

deiimin yn