,ri

,

Turos Eireonn Cuairteanna gairide i gContaetha na hireann

lorcn Treasaigh

An Clchomhar Tta Baile tha Cliath

An Chad Chl 1997

An Clchomhar Tta

ISBN 0-903758-95-4

T na foilsitheoir faoi chomaoin ag S amas hAnnrachin M.A., ATO, agus ag Comhlucht Forbartha na Sionna as pictiir a chur ar fil.

Clbhuaileadh i bPoblacht na hireann

Clr an bhair Aontroim ............................................................ 10

Ard Mhacha ......................................................... 14

Baile tha Cliath ................................................ 132 Cabhn, An ......................................................... 30

Ceatharlach .................... , ...................... , ............. 90

Ciarra ............................................................... 76

CiIl Chainnigh ...................................................... 94

CiIl Dara ............................................................ 1 08

CiIl Mhantin ...................................................... 112

Clr, An ............................................................... 59

Corcaigh ............................................................... 72

Doire .................................................................. 20

Dn, An ............................................................... 7

Dn na nGaIl ......................................................... 26

Fear Manach ......................................................... 23

Gaillimh ............................................................... 54

larmh, An ......................................................... 120

Laois .................................................................. 99

Liatroim ............................................................... 38

5

Loch Garman ...................................................... 85

Longfort, An ...................................................... 124

L ..................................................................... 128

Luimneach ............................................................ 81

Maigh Eo ............................................................ 46

Mh, An ............................................................ 116

Muineachn ......... '" ............................................. 34

Port Lirge ............................................................ 67

Ros Comin ......................................................... 50

Sligeach ............................................................... 42

Tiobraid rann ...................................................... 63 Tr Eoghain ......................................................... 17

Ubh Fhaill ......................................................... 1 04

.' .

" ' '''1\

6

An Dn Baile na hlnse Dn Phdraig

A I ' An caiSlea~n n t ur Nua

An Pointe

CiII Chaoil

Ar ehaith t riamh saoire thuaidh? N an bhfuil t ag smaoineamh ar do ehad ghebh sa treo sin? Is euma freagra deimhneaeh n diltaeh at agat ar mo dh eheist ligh ar aghaidh, .. ,

Agus do dhroim agat le Dn Dealgan is gearr go mbeannidh na Beann Boirehe duit, puaie orthu b'fhidir, n gire ar a mbal fao i sholas na grine tar is bist. Tusa a bhfuil na buatais siil farat n g tuilleadh a r leat ir t do bhealaeh gearrtha amaeh eheana agat, filte is file an ndir romhat ar gaeh taobh,

Aeh m t an ndr leh i gContae an Din is deaeair saibhreas ehladaigh Loeh Cuan a shr, Sneann an fharraige intre seo n tanalaeht fao i bhun Seraba go euaifeaeh taoid na geaol dheas, Aithntear an loeh go hoifigiil, go hidirnisinta, mar thalamh eosanta mar a genaonn an iliomad ise, an is ainmhithe go ndrtha, Go deimhin, idir Muir ireann agus an fharraige intre t eiste d'illeaeht ndrtha a ehosnatear go eramaeh do shaibhri na gline at anois ann agus na ngln at le teaeht.

Dibh sid ar mhr leo ersa na hoidhreaehta, t taisee mhr d'fhoirgnimh eaglasta, eaislein, trthithe agus sumh stairila eile, T anseo fothraigh sheanmhainistreaeha ar ns Naoindroma agus t euannaeht Mount Stewart House agus a ghairdn. T Mount Stewart eig mhle soir dheas Bhaile Nua na hArda ar an gesta thoir de Loeh Cuan. Tgadh an teaeh san oeht haois dag agus euireadh leis sa nao haois dag, T na gairdn ar na einn is fearr sna hoilein seo, mar a bhfuil bailiehn de phlanda tearea neamhehoitianta naeh bhfuil a sr le fiL

7

Ms fearr leat saoire nos gnomha t na fidearthachta gan teorainn. T go leor caitheamh aimsire ar fil san oche freisin, bia agus siamsa den scoth. Mar sin, is cuma card is rogha le at t s ar fil agus fgfaidh t an chuid seo den Dn le cuimhn plisirtha. Breathnaigh thuaidh uait is lufidh do shile ar chladaigh Loch Lao, d dean loingis agus foinse thais agus aoibhnis do lucht saoire.

Solthraonn csta an Din rimse mr suimiil d'ionaid saoire shridbhailte ciine iascaireachta go dt baile stairiil Beannchar. T ionaid siopadireachta den chad ghrd agus lithreacha scthe agus spirt ar fil freisin. Chomh maith leis seo t buanna an ndir, a fhgann go bhfuil teacht ag gach duine ar a rogha.

Breathnaigh so ir uair ar mhuinigh bhoga na hAirde, leithinis ag sneadh li ina mar fhada shmh d'ainneoin Muir ireann. Lirtear stair an duine sa taobh seo tre trd an bheochloch Mhisiliteach a fuarthas ag Loch Cuan, sna seomra adhlactha cloiche Neoiliteacha ag Cuan Millin, n sna claimhte den Cr-umhaois Bhaile Chruachin at anois ar taispeint san Ionad Oidhreachta i mBeannchar.

Ar Chnoc Screaba t iarsma de chiorcail bhothn n Iarann-aois ach is m an chil at ar an gceantar as iarsma na n-itreabh at ann ths na Crostaochta. Is beag at ina sheasamh de Mhainistir Bheannchair a bhunaigh Naomh Comhghall sa bhliain 555 agus a bhlthaigh mar cheann de na hionaid linn ba thbhachta sa Chrostaocht. Is fearr a sheasann Mainistir Mhaigh Bhile, n s haois chomh maith, agus a ndeirtear faoi gurbh Naomh Finnian a thg . Ar oilen Mhchaoi i Loch Cuan t Naoindroim, an sampla is fearr de iamh agus fhoirgnimh mhanacla Ramh-Normannacha sa chontae.

I Msaem Phobail agus Iompair Uladh i gCl Tr t rimse d'fhoirgnimh atgtha agus d'innill agus cist traenach chomh maith le modhanna eile iompair a thugann stair an d chad seo thart chun beochta.

Meabhratear dinn r tionsclaochta at caite ag Baile Chplainn mar at muileann gaoithe n ocht haois dag at ag feidhmi inniu chomh maith is a bh riamh. Sa cheantar seo, a bhfuil cil an arbhair air, n hiontas ar bith teacht ar dh cheann de na hstin is seanda in irinn, mar at The Crawfordburn Inn, bunaithe sa bhliain 1614, agus Grace O'Neill's i nDomhnach Daoi a bunaodh sa bhliain 1611. Idir Loch Lao agus Loch Cuan agus

8

san iliomad cnoc is coill eatarthu is iontach go deo an agslacht ainmhithe is planda at le feiceil. Ar na fna taobh thiar d'Ard Mhic Nasca t Pirc Redburn mar a bhfuil radharcanna ille le fil thar Loch Lao go cnoic Chontae Aontroma. Ag Pirc Screaba t coiril danta a thaispenann forbairt an chnoic na bhuns dh chad mhillin bliain shin. Is sampla iad Pirc Chaislen Bheannchair fao in a bealach ndrtha le lne crann ar an d thaobh agus Pirc Bhaird lena bailichn d'anlaithe fiine -sampla bretha iad de phirc fhoirmiil i lr baile.

Ar chladaigh Loch Cuan i gCaislen Espie t lrionad anlaith seilge agus risc, mar a bhfuil gach deis ag an mbreathnaitheoir in a chaitheamh aimsire a chleachtadh. Tr fholaigh speisialta is fidir teacht an-ghar don bhailichn is m in irinn d'anlaithe fiine. San fhoirgneamh lir t seomra breathnaithe mar is fidir caife a l agus taitneamh a bhaint as obair ealaontir dchasacha.

Mar a shilann t ar chosn chsta Chontae an Din beidh na rnta ag bogadal ar bharr an uisce le hamharc a fhil ort agus ag Rinn Bhaile Mhic Chormaic (at faoi chram Iontaobhais Nisinta na Breataine) is fidir teacht ar ghnithe planda nach bhfeicfe go minic. In Uisceadn Thuaisceart ireann ag Port an Pheire t taispentas acu a lironn dinn go nglactar le Loch Cuan agus an ceantar mguaird mar cheann de na lrionaid is tbhachta san Eoraip don fhiadhlra.

Ach fach an mid at rite agam agus n dheachaigh m nos faide n Loch Cuan. T an oiread sin le r faoin gceantar lainn sin go dtgfaidh s tamall eile orm!

9

Port Rois

Aontroim An Baile Menach

S ula dtimid ar aghaidh chuig Bal Feirste casaimis siar beagn, it a dtiocfaimid ar Lios na gCearrbhach agus d'ainneoin ainm an bhaile n chun airgead a chailliint a dhanfaimid moiU ann ach chun eolas a charnadh.

Mar is ann at an t-iarsmalann ina bhfuil Lrionad Lnadaigh na hireann. T cil dhomhanda ar r lnadach agus tann stair an tionscail siar na cadta bliain i gCige Uladh. Anseo sa Lrionad tig leat pirt a ghlacadh san obair ms scoitheadh n snomhadh is fearr le at n b'fhidir breathn ar shaineolaithe an Iae inniu mar a lironn siad a scileanna. N is fidir leat comhr a dhanamh leis na fodir agus iad ag f lnadaigh bhre an Lrionaid fin. Beidh scalta le hinsint acu - nach raibh an t-ainm sin amuigh ar gach fodir dr mhair riamh! Cuimhnm fin ar Mhaidhc Ceannabhin thiar ar Chnoc na hAille agus 'An luch a ghearr an posa', b'in amhrn agus scal - agus scal do l igin eile freisin. Isteach linn anois i mBal Feirste agus ssfar t sa chathair bhre seo, mar a bhfuil gailearaithe ealane, amharclanna, coirmeacha ceoil, clubanna is tbhairn mar a mbonn ceoltir de gach cinelle cloisteil. Nl a fhios agam nach is fearr a dhanfadh duine n busthuras na cathrach a thgil. Turas seo a mhaireann tr uair an chloig go leith, agus

10

tharlaonn nach bhfuil Bal Feirste rleitheadach mar chathair tugtar go le or ama do na turasir eolas a chur ar gach a bhfuille feiceil. N mr a r anseo go bhfuil a carachtar fin ag gach cathair agus is cuma cn cleachtadh at againn ar na bailte mra t a bhlas fin le fil againn ar amharclann, gaileara, club, tbhaime ceoil, iarsmalann, n rud ar bith at le fil i gcathair eile. T tithe sta, leaba is bricfeasta, n p srt compoird at uait le fil, den ardchaighden, i mBal Feirste agus bh cil riamh ar na bialanna sa chathair sin.

Tharldh gur m n aon l is oche amhin at caite agat i mBal Feirste ach ar aghaidh linn thuaidh le csta Aontroma mar a gcasfaimid ar Charraig Fhearghais. Bodh is go bhfuil muid ag canadh an amhrin den ainm canna go ciin linn fin n fidir gan an caislen Normannach a thabhairt faoi deara. Deirtear faoin gcaislen gurb an ceann is fearr sa tr tr chile . Go deimhin is suntasach an foirgneamh ina sheasamh mar a bhfuil ar inis chreagach le hais an chuain le hocht gcad bliain.

Fanfaimid le farraige go dtagaimid chuig Lathama, baile poirt agus ionad saoire. Tig le at bd a thgil as seo agus in achar gearr beidh t in Albain ach fgfaidh mui d an tr lainn sin go fill, mar t muid anois ar bhthar chsta Aontroma agus fil againn ar na Gleannta. Na Naoi nGleannta a thugtar orthu ach d ngabhf thart le romhaire gheof nos m n sin b'fhidir, ach le romhaire n gan ceann n ireodh leat mad ar an illeacht a d'fhg an dlra romhat is t ag casadh isteach bhthar bre Aontroma. Murar chuala t cheana an t-amhrn, 'Gleannta Glasa Aontroma', is cinnte agus fonn maith ort gur beag n go scrof ag breathn duit ar an radharc saibhir os do chomhair amach.

Promhchathair na nGleannta a thugtar ar Bhun Abhann Dalla, a shrideanna ag ir go gar thaobh an ghleanna. I lr an tsridbhaile t Tr Tumely a tgadh sa bhliain 1809 ag an tiama tal n Tumely mar phrosn do dhaoine nach n-imprdh iad fin mar ba mhaith leis sid.

Bun Abhann Duinne an chad bhaile beag eile ag bun Gleann Dhuinne. Is cean tar caomhnaithe an sridbhaile anois agus lonnaithe ann t seomra tae den Iontaobhas Nisinta agus siopa firn. Taobh thiar d'abhainn na Duinne t dh theach sta agus taobh thiar dobh sid t Pluaiseanna Bhun Abhann Duinne.

Tar is casadh si ar ag an mBinn Mhr fgaimid Oilen Reachlainn ina shu ar deis uainn is sroichimid Baile an Chaistil.

Il

Baile bre seo agus ionad saoire ar mhian linn tamall a chaitheamh ann sula dtimid beagn beag eile den bhthar thart ar an mBinn Bhn n go bpreabfaidh as talamh is farraige anos chugainn ceann d'iontais an domhain, Clochn an Aifir. Rinneadh an damhn iontach seo de cholin pholagnacha bhasailt tr fhuar maU den laibhe a phlasc tr chrusta na tal n. Is ioma sin leasainm a thugtar ar chodanna irithe de Chlochn an Aifir. T Orgn an Fhathaigh ann agus Cathaoir an idh, it inr fidir su isteach inti agus mian do chro a iarraidh.

N fiafraigh dom an bhfuair duine ar bith mar d'iarr; go deimhin is fearr liom fin go mr ~n scal faoi Fhionn mac Cumhaill. Deirtear gur shantaigh Fionn banphrionsa Albanach agus, ar ndigh, n raibh bd ar bith ar domhan sch mr chun a thabhairt anonn. Card a dhanfadh an fear bocht crite ach tos ar chasn a dhanamh a shnfeadh go hAlbain so ir.

Agus sin an struchtr a mbonn an domhan ag danamh iontais de anois! Caithfidh m a r nach bhfuil a fhios agam an bhfuair Fionn riamh mian a chro!

Ag Muileann na Buaise tagaimid ar an stil dleathach is seanda ar domhan. Beidh filte romhat isteach ag an drioglann iomriteach. Cuirfidh t eolas ar scileanna na stilireachta agus fgfaidh t Muileann na Buaise le blas cumhra ar do theanga agus meangadh gire ar d'aghaidh.

Ag deireadh bhthar chsta Aontroma sroichimid Port Rois, baile a mbonn tir ag lucht gailf air agus tir ag lucht snmha ar na trnna ille thart air. Phort Rois go Muileann na Buaise a rith an chad tram leictreach in irinn sa bhliain 1883. Dnadh an lne sa bhliain 1947.

dheas go Baile Monaigh agus n dearmad do shlat iascaigh a chrochadh leat, mar idir an Bhanna is an Bhuaise beidh rogha an r agat. Agus nuair a shroicheann t an Baile Menach feicfidh t go bhfuil na srutha is na haibhneacha thart ar an mbaile seo bog ln le hisc.

T Sliabh Mis gar dinn anois, an it a chaith Naomh Pdraig a chad seallinn agus ina sclbha. T daoine ar an mbaile seo a darfadh leat nach ar an sliabh seo a chaith s a ige ach ar an sliabh thall. Is nach mar sin a bhonn na scalta ag daoine faoi dhaoine cilila?

Baile Aontroma mar a gcasann Abhainn na S Mle agus Loch nEathach ar a chile an chad stop eiJe againn. Baile ciin lainn

12

Baile Aontroma agus caithfimid an oche ann. Co deimhin, agus cuairt Aontroma danta againn lufimid go ciin, tuirse an tssaimh ag breith orainn.

13

Ard Mhacha

T aon gheal-chontae in irinn Le cuimhn t glrmhar gan ghruaim bheirtear i gceartlr a chro ann Tortha r dtr' glais' go buan.

"Z)uine ar bith a raibh s d'dh air Bridie Gallagher a chloisteil agus ag teilgean 'Buachaill Ard Mhacha' uaithi ag deireadh na gcaogaid, t an ceol is na focail greanta go buan ar a aigne is ar a chro. Teach ar bith in irinn ina gceolfa amhrn bh an ceann sin le cloisteil ann de bharr feabhas an oirfidigh ig as Tr Chonaill a phac ina blth r as amhrin na ndaoine.

N call dom a r libh gur in Ard Mhacha atimid is go mbeidh tamall eile sula bhfeicfimid a bhfuil ar fil sa chontae stairiil torthil lainn. N m nach is fearr a dhanfadh duine n dul chuig an bhfoinse as a n-eascraonn anam is cro na ndaoine ceolmhara spleodracha seo.

An Conchubhar n Pdraig a bheadh i gceist agat mar fhoinse? Go deimhin nach i bhfad roimh bhreith Chrost a sheas Conchubhar ann, na fil is na gaiscgh ina lnte gach taobh de. Ach tharlaonn an chirtis mar phromhfhith na Rraochta filtmis roimh Phdraig is tugaimis ts ite d.

'Mo chnocn aoibhinn,' a thug Pdraig ar Ard Mhacha agus thg s sipal ar an gcnoc mar a sheasann an Ardeaglais Anglacnach anois. Is m d'atgil an nao haois dag thart ar fhulleach an tr haois dag at san fhoirgneamh seo. T Brian

14

Bor curtha sa reilig is n g a r libh cn uair n cn chaoi a bhsaigh an taoiseach sin.

Ardeaspag Robinson, an fear canna agus a cheap an Radlann, ba sid a bhunaigh leabharlann na hArdeaglaise sa bhliain 1771. I measc ruda eile sa leabharlann t cip de Gulliver's Travels ceartaithe ina lmh fin ag Swift agus t Claims of the Innocents, achainocha d'Oilibhar Cromail. Is cosil nr ist duine ar bith le Swift is nr ist Cromaille duine ar bith.

Ar an gcnoc thall t an Ardeaglais Chaitliceach ar tosaodh ar a tgil sa bhliain 1840. Curtha sa reilig ansin t an tAthair Toms, stara, fe ar teanga, Cael, Eorpach, taisteala, amhrna, comhluadar den scoth, an Cairdinal Toms Fiaich. Is mura roinneann Brian is Toms an reilig channa is for go mba iad a dh sochraid Bhaile tha Cliath go hArd Mhacha an d shochraid ba mh riamh is na daoine ina mlte ar dh thaobh an bhthair an bealach ar fad thuaidh. Bodh go raibh naoi gcad seacht bliain id ir an d bhs.

Bogaimis linn thuaidh go Port an Dnin arbh itri tbhachtach san am fad, suite mar a bh ar th abhainn na Banna. Tgadh an chad droichead in it an tha ann sa bhliain 1708 agus le tgil Chanil an Iir sa bhliain 1740 rinneadh baile maith rathil de Phort an Dnin. Lnadach agus tortha an gn is m a fhgann na bainc teann ar an bPort sa l at inniu anD. Mealltar iascair anseo as gach tr san Eoraip chuig na comrtais mhra sa Phort agus filtonn lucht gn an bhaile roimh an ngnomhaireacht.

Soir uainn posa t An Lorgain mar a dtugaimid cuairt ar uaigh Master McCrath, an ch iontach a bhuaigh Corn Waterloo sna blianta 1868, 1869 agus 1871. Ba leis an Tiarna Lorgan an gadhar galnta ach ba Sen Breathnach an traenla, an fear a choinnigh cir agus ceart an Mhistir lena raibh i Londain de ghadhair, dubh, bn agus breac, a chlo is a fhgil ar gcl. Rinneadh bailad ciliil den acht an t-am sin a bh ar bhal gach amhrna in irinn. Co deimhin chualathas chanadh i mbliana ar Fhile na gCon i gCluain Meala.

Imrtear cluiche sa chontae seo a gceapfa, b'fhidir, go raibh cipcheart ag muintir Chorca air. An cluiche bolla at i gceist agus is minic duine de 'Bhuachaill Ard Mhacha' ina churadh nisinta.

In oirthuaisceart an chontae t an tr a dtugtar llord na hireann air. Sa seacht haois dag thinig cui d mhaith de na

15

hitritheoir anseo as Worcestershire, Sasana, agus leag siad amach na hlloird ar an bpatrn canna is a bh acu thall. Ard cro do dhuine ar bith an l i m Bealtaine a dtugtar Domhnach na mBlth ill air. T gach crann faoi bhlth, an ghrian gcoth, na beacha bpailni is t boladh cumhra ar an aero

Tamailln gearr chathair Ard Mhacha casaimid leis an dn ar chnoc, Eamhain Macha, is fillimid ar Chonchubhar, ar na laochra is na gaiscgh. Ar Eamhain Macha duit t an contae ar fad ag sneadh dheas uait chomh fada le Sliabh gCuillinn. Le radharc na sl n neart na samhlaochta tig le at an tr chnocnach ghlas a sh isteach is a choinneil i do chro don l sin nach mbonn t rshsta leis an saol.

Is ea, leigheas ar an uaigneas an radharc at romhat anois is beotar duit gach rann den Rraocht ba sh le at le lamh. Chaith m fin tamall ar Eamhain Macha le Risterd Glaisne l agus n fhadfainn a r leat, mo lmh ar an mBobla, nach bhfaca m C Chulainn an l sin ann, a fheabhas is a bh Risterd ag romh na ngaisc.

Is nach deacair imeacht n gcontae seo. B'fhidir gur fearr an deireadh a fhgil ag Bridie Gallagher bh an ts aici.

's na ch roma dom c silaim Tr bhaillte mra bre' T mo chrose anta in irinn I gContae bre A rd Mhacha.

16

Tr Eoghain

An 6maigh

Seisceann Odhar

~gfaimid iascair Loch nEathach ag lonadh na mbd le heascanna is bmis ssta go ssfar goile na bPrasach maidin amrach de bharr a saothair. Siar linn go dtagaimid go Dn Geanainn. Tgadh an baile ar chnoc mar a raibh an dn ar chnaigh Geanann, mac Draoi, ann.

An t-am a mhair Muintir U Nill i rim i gCige Uladh b'as Dn Geanainn a riar si ad an Cige. Sa bhliain 1542 ghill Con Nill do na Sasanaigh agus ghlac s leis an teideal larla Thr Eoghain n ocht Anra. Tar is imeacht na nlarla doladh an teidealle fear darbh ainm Thomas Knox sa bhliain 1692. Earra fite is m is gn de Dhn Geanainn sa l at inniu ann.

thuaidh uainn t An Chorr Chrochach, baile aonaigh agus lr bre leis na Spirn a thaiscealadh. T iarsma meigiliteacha fairsing sna slibhte seo. T promhshrid ar leith sa Chorr Chrochach at 130 troigh ar leithead agus a dhronn i dtreo Shliabh gCilln. Theastaigh na Stobhartaigh a dhear an baile go mbeadh promhshrid ann a chuirf i gcomrtas le srideanna Bhaile tha Cliath. T an tsrid Il! 4 mle ar fhaid agus athraonn a ainm ocht n-uaire faoi bhealach, ainm amhin acu seo Promhshrid.

Ar an taobh thiar den phromhshrid t spuaic Shipal na Tronide Naofa a tgadh sa bhliain 1855 agus a dhear J.J.

17

McCarthy. Ar thaobh eile na sride t Sipal Dhoire Luran a tgadh sa bhliain 1822. Ba john Nash a thg an tr, an fear canna a thg Caislen Killymoon taobh thiar den chlub gailf. Sa bliain 1803 a tgadh an caislen ar chostas 1:80,000. Is fidir cuairt a thabhairt ar an gcaislen ach n mr socr a dhanamh roimh r.

Siar linn go dtagaimid chuig An maigh, baile an chontae agus an baile a dtagann dh abhainn le chile ann, an Chamabhainn agus an Dromrach, leis an abhainn leathan, an tSrill, a dhanamh. Baile aonaigh rathil An maigh agus n it a dtagann an d abhainn le chile sneann an phromhshrid suas cno c chuig teach na cirte nuachlasaiceach a tgadh sa bhliain 1814. Taobh thiar de ar mhullach an chnoic t ceithre shipal, Caitliceach, Eaglais na hireann, Preispitireach agus Modhach. Fgann an cruinni seo de sheipil chomh gar sin d chile go mbonn s deacair ar dhuine it phircela a aimsi maidin Domhnaigh. Is iad dh spuaic Shipal an Chro R-Naofa promhphointe suntasach an bhaile.

chuan glas ar bhruach na habhann a dtugtar 'Ddean Grthir' air is fidir bradn a fheiceil ag limneach le fuinneamh is na corra risc ag spgil. T boird agus bins chun cisire ann agus sil smh co is abhann.

Cig mhle dheas n maigh t Seisceann Odhar mar a bhfuil 500 acra d'fhoraois. Sa choiU seo t ceann de na feirmeacha gim is m san Eoraip. Chomh maith le piasin agus lachain agus in eile na tire t bailichin an ag Seisceann Odhar nach bhfeicfear go minic. T cinelacha caorach anseo freisin nach bhfeicfe ar aonach.

Tuairim is s mhle thuaidh n maigh t an Phirc Phobail Ultach-Mheiricenach. Anseo t iarsmalann amuigh faoin spir a lironn tr radharcanna agus fuaimeanna an imirce mhr chuig Meirice Thuaidh as Cige Uladh i rith an ocht is an nao haois dag. I gceartlr na pirce t an teach ceann tu ar rugadh Thomas Mellon ann sa bhliain 1813. Tugadh sid go Meirice nuair a bh s cig bliana d'aois. Bh saol an-iritheach aige ann. Rinneadh giists de agus nos moille, mar bhaincir, thg s impireacht mhr ghn. Chuir mac leis, Andrew Mellon, go mr le tgil Pittsburgh, an baile mr cruach.

T ilar Long agus C sa Phirc Phobail mar a bhfuil macasamhail de ch ar imigh imircigh as irinn uaidh agus anseo

18

t macasamhaillnscla de long dh chrann den nao haois dag ar ns an Unian a thug muintir Mellon anonn go Baltimore sa bhliain 1816. Chuir muintir Mellon go mr le tgil na Pirce Pobail.

Baile maith gn An Srath Bn agus is an bealach siar thuaidh isteach go Tr Chonaill. Ritheann an phromhshrid dreach trasna an ghleanna go Leifear sa chontae sin. Bunaodh ceird an lnadaigh sa Srath Bn san ocht haois dag agus fs fin dantar linte agus bna ar an mbaile. Gar don phromhdhroichead t Gray's Printers, an t-aon ghn cldireachta at fgtha as deich gcinn nuair ba lrionad cldireachta an baile san ocht is sa nao haois dag. An t-am sin bh dh nuachtn gcur i gcl anseo freisin.

Rugadh John Dunlop, an fear a chuir Forgra Saoirse Mheirice i gcl, sa Srath Bn, sa bhliain 1746. Ba a d'fhoilsigh an chad nuachtn laethil Meiricenach, The Pennsylvania Packet, agus de ir siad gur in Gray's Printers a fuair s a chad taith sa ghn. Deirtear gur oibrigh James Wilson le Gray's chomh maith sedar thg s an bd go Meirice sa bhliain 1807. Ba sheanathair an James Wilson canna le Woodrow Wilson, Uachtarn na Stt Aontaithe idir 1913 agus 1921.

Agus leis an splachadh sin ar Thr Eoghain tgfaidh m bog anocht sa Srath Bn, baile filteach nach gcuirfear deifir ch un na leapa orm anocht ann.

19

Doire Ar maidin buailimid isteach go Doire Cholm Cille, cathair sheascair ina su go teann ar bhruach an Fheabhail. Thg Colm Cille a mhainistir anseo sa s haois. D'fhs an mhainistir i gcl is i neart ach mheall a saibhreas na Lochlannaigh agus thart ar an deichi haois ghaibh si ad an it. Caitheadh na Lochlannaigh amach ars i rith an dara haois dag. Bh stair chorrach ag an dn a thg na Sasanaigh ann is ag an mbaile a d'fhs thart air.

Scriosadh an dn is an baile sa bhliain 1608. Dheonaigh an Chad Samas an t-iomln mar a bh do Chumann Gaelach Londan a thosaigh ar a atgil is ar a dhaingni. Crochnaodh an obair sa bhliain 1618 ar chostas f8,000. Sheas na balla nua gan briseadh in aghaidh ionsaithe sna blianta 1641, 1649 agus 1689. Sheas an ligear Seacaibteach 105 l idir 1688 agus 1689 n gur briseadh an barra trasna an Fheabhail. Seasann na balla go dt an l inniu.

Tugtar an-aird ar fad ar chrsa na healane anseo i nDoire. Deirtear nr rugadh duine ar bith riamh ar an gcathair seo nach raibh in ann amhrn a r n ceol a bhaint as uirlis igin. Meallann Feis Dhoire ceoltir ga gach ceam den tr agus btear ag sil go mr li. T cil ar leith ar chomrtas na gCr agus bonn cil mar an cr is fearr sa tr ar an gcr a bhonn chun tosaigh sa chomrtas seo.

Fear g amhin a thinig chun tosaigh sa chomrtas teanr ba ea Seosamh Mac Lochlainn. Go gairid i ndiaidh an com a bhaint i bhFeis Dhoire bh Seosamh ag canadh Puccini san Olympia i mBaile tha Cliath. Deirfir dom a thug dom an t-airgead le dul

20

isteach ar an tram (leath-phraghas mar bhuachaill scoile) agus suas chun an lochta (a dtugaimis na 'dithe' air) agus ar naoi bpingine taitneamh a bhaint as 'matine' an tSathairn. Dearmad go brch n dhanfaidh m ar shaibhreas an ghlir ig sin a lon an amharclainn go ridh gan gairbhe. Chuirfeadh an domhan Sasanach, BBC agus Blackpool, agus an domhan Meiricenach, Las Vegas, aithne air mar Josef Locke, leagan rmnsil dar leo mar chomharba ar Richard Tauber. Ba an t-aisteoir ba mh p i Sasana an t-am sin agus tar is tuarastal Las Vegas nor fhad s canadh in it ar bith ar airgead ba l.

Anois nach bhfuair mise luach mo naoi bpingine an trthnna Sathairn sin i lochta an Olympia nuair a theilg Seosamh Mac Lochlainn, gan miocrafn, gan cabhair leictreach, a ghlr r oirirc uaidh. Chuir s cro bhuachaill scoile ar snmh an l sin ar mhuir rachmasach an cheoil.

'An Baile is Ansa lem' Chro' a thug mac eile Dhoire ar a chathair dhchais. Phil Coulter a chuir an t-amhrn sin chanadh. Chuir pobal an cheoil aithne ar Phil is theastaigh a thuilleadh uathu. Thug s go fialle coirmeacha ceoil, tipeanna is dlthdhiosca agus sheas an t-ileamh n go raibh gach ar dhein s cheannach ag an bpobal. Filtear roimhe i gcna ar ardn is ar teilifis.

Thinig Brian Friel ar an lthair is chuir sraith drma ar an stitse. Is oche mhr amharclainne gach cad oche ag drma le Brian agus bonn Amharclann na Mainistreach buoch de go minic. Lonann s teach ar bith i Londain is Nua-Eabhrac n bh ar a laghad uair amhin dh dhrma leis ar sil ar Broadway ag an am canna. Tar is an mid at scrofa aige bonn sil i gcna ag an bpoballe hobair nua uaidh.

M luaigh m fathaigh na healane nl sps anseo agam chun ainmneacha na bpintir, na bhfil is na n-ealaontir eile a bhfuil srideanna Dhoire breac leo a romhadh. Go deimhin nor mhr do dhuine bheith i lthair ag ceann den iliomad filte a cheilirtar sa chathair chun spleodar na hcide a bhrath. Agus n fidir Cathair Dhoire a fhgil gan tagairt a dhanamh do 'Aer Dhoire', fonn a cheoltar ar fud an domhain. Is fearr liomsa a chreidiint gur Bunting a bhailigh ach n lia duine n scal faoi ach ms suim le duine ar bith is fearr liom fin 'Maidin i mBarra' n focail ar bith eile a cuireadh leis.

Fgaimid Doire is gluaisimid so ir i dtreo Machaire Rtha .. Ar dheis faoi bhealach uainn t na Speirn, gach spota bn orthu ina

21

chaora chiin ag innilt go smh. Tgadh an sipal i Machaire Rtha san deichi haois ar shuomh mhainistir Naomh Lirach a tgadh sa s haois. sideadh an sipal mar shipal pariste go dt ts an nao haois dag. T tr ann n seacht haois dag agus doras n dara haois dag at maisithe le grasana blfara agus ainmhithe snoite. Os cionn an dorais t lindar mr agus an Casadh snoite ann. Is fidir eochair an tseansipil a fhil san ionad chaitheamh aimsire i lr an bhaile. San nao haois dag ba bhaile fodireachta Machaire Rtha agus t iarsmalann fodireachta acu san 'Middle House Museum' mar a bhfuil earra fite agus inneallra a bhaineann leis an gceird ar taispeint.

Timid thuaidh Mhachaire Rtha go Cil Raithin. Tagaimid ar itri anseo ar chnaigh daoine ann 7,OOOBC. Ar shuomh sipil den chigi haois is ea tgadh Sipal Naomh Pdraig d'Eaglais na hireann sa seacht haois dag. Mle dheas n mbaile t tulach fharmhar 200tr ar airde at folamh ina lr. Sa dara haois dag ba dhaingean Angla-Normannach agus sideadh chuige sin go dt an seacht haois dag bh radharc an-mhaith uaidh suas agus sos an abhainn. T ollscoil i gCil Raithin. T bdireacht ar an abhainn agus t cil ar an mBanna as saibhreas na mbradn inti.

Ag machnamh dom ar na nithe fabharacha seo ar fad b'fhidir nach fearr a dhanfadh duine n bheith istigh cluthar a lorg d fin is an corp a shneadh.

22

Feor Monoch /lt deirim go dtarlaonn Fear Manach thart ar Loch Eirne maithfear dom ir n mise amhin a mealladh ag an Eirne a dhanann dh loch is abhainn is go seasann ar oilen idir an d loch sin lnis Ceithleann promhbhaile an chontae.

Nach ioma sin file a thagair don bhealach uisce lainn seo, gan fhciceil, is nach raibh seanchaint i nDn Laoghaire ag daoine nach bhfaca riamh an spir os cionn an locha - 'd'lfadh s Loch Eirne tirim' -le hiontas faoi ghoile prtair duine bhoicht igin.

Cpla bliain shin athosclaodh an ceangal idir an Eirne agus an tSionainn is nr bhre duit l ar bith amach anseo, feabhas ar an aimsir, comrda leat, soitheach ssil fibh, droim casta le Baile tha Cliath agaibh agus siar thuaidh go hlnis Ceithleann libh. Agus fach an tUfas bre bheadh romhaibh tr chrolr na hireann, seoda Laighean, Chonnacht is Uladh le taisceladh agaibh agus filte is fiche romhaibh sna bailte beaga cois abhann.

Ar chis nach doilir n bhragninn an t a darfadh liom go bhfuil os cionn 150 oilen ag maisi Loch Eirne arae nr casadh oraibh fin an t-eola a mhionnaigh daoibh go raibh oiread oilen ar an gCoirib is at laethanta sa bhliain. N fidir liom a r !ibh c mhid leagan a chuala m faoi Loch Lin is a chuid oilen n faoina liacht sin lo ch sa tr at breac ballach le hoilein. Ach nach in an seanchas. Bonn na heolaithe seo chomh dirre sin gur fi steacht leo. Ach n mr a r faoi Loch Eirne go bhfuil an Ion, an breac is an blth, ag ceol, ag bogadal is ag fs ar fud an bhealaigh.

23

Agus is cuma c mbonn t ar an loch gluaiseann na heala leo go grstil gan breathn ort, ar neamhchead duit.

Ar na hoilein, is Daimhinis is suimila b'fhidir. Le linn na Menaoise bh sraith mainistreacha ar Loch Eirne. Ar Dhaimhinis t dogs den 12 haois a n-sideadh na manaigh mar thr faire chomh maith. Ar an oilen seo frei sin t sipal beag n aois channa agus fothrach de mhainistir Agaistneach. Ar Inis Badhbha t ol ceilteach n gcad aois, dh adan ag breathn gach bealach. Gar d seo t ol nos l a bhfuil dh liopa lna ar an d adan agus a bhfuil na lmha orthu nos raimhre, is ceaptar d rir sin gur ol baineann .

Ag breathn sos ar an Loch ochtarach t fothrach Chaislen na Tula a tgadh sa bhliain 1613 don phlandla SiorJohn Hume ar thalamh a goideadh mhuintir Mhag Uidhir. Oche Nollag 1641 thug Ruair Mag Uidhir faoin gcaislen lena chuid taln fin a athghabhil. Maraodh a raibh sa chaislen ach fgadh muintir Hume sln. Ddh an caislen is nor cnaodh riamh ars ann. Is fidir, fach, cuairt a thabhairt air agus n gcad urlr t radharc lainn le fil ar an loch is ar na hoilein. Siar linn ansin go dtagaimid go Bal Leice a bhfuil cil fhairsing ar an bpotaireacht iontach a dhantar ann.

Ba John Caldwell Bloomfield sa bhliain 1857 a chuir ts leis an ealan ann. Feirmeoir a bh ann agus b'iontach leis an dath is an snas a bh ar bhalla thithocht an eastit. Thinig s ar an d mhianach sa talamh a ba chis leis sin agus ar an gcaoi sin thinig potaireacht Bhal Leice ar an saol. Bhain s leas as an abhainn le sruth muilinn a cheapadh a chasfadh an roth leis na comhbhair a mheiIt a dhanfadh an chr leachtach. Tgadh bthar iarainn ann chun guai a iompar isteach le haghaidh na dtornga agus chun na tirg a iompar amach. Ba ghearr go raibh d agus cil ar photaireacht Bhal Leice agus fuair an tirge tuilleadh poiblochta nuair a bhronn an Ron Victoria foireann tae d dhants ar chlann roga na Gearmine.

thuaidh uainn t Paiteag agus duine ar bith a tlmg pions Loch Dearg air fin ba an ceangal deiridh leis an mrthr ar imeacht d agus an chad cheangal ar fhilleadh d.

Ba go Lios na Scithe a thinig an chad dream daoine agus b'as Cige Laighean iad. Fir Manach a tugadh orthu agus b'as sin a baistodh an contae. Mhair muintir Mhag Uidhir anseo go dt 1590 nuair a b'igean dibh bualadh siar go hlnis Ceithleann leis

24

na tailte a bh ansin acu a chosaint. Is beag at le feiceil de sheanstair an bhaile agus is n nao haois dag amhin an chuid is m de na foirgnimh shuimila.

Sa bhliain 1821 cheannaigh an chad larla Eirne an baile ar f82,500. Tgadh crois an mhargaidh ar fhaiche an mhargaidh sa bhliain 1841 ag an dara hlarla Eirne chun ceannaithe a mhealladh chun an mhargaidh. Ceanglaodh an chrois seo ar iarsma seanchroise n 9 haois. T dhamh is abha greanta ar an tseanchrois agus ceaptar go dtinig s oilen igin i Loch irne.

Aodh Flaithiil Mag Uidhir a bh i gceannas in Inis Ceithleann sa chuigi haois dag. Le teacht na bplandlaithe rinneadh bunts baile agus dn firth-sheacaibteach de. I gCaislen Inis Ceithleann t dh iarsmalann, ceann acu ag taispeint sean-stair an chontae agus an ceann eile is iarsmalann mhleata . Trasna an droichid n gcaislen t Porto ra Royal School, a bhunaigh Samas I sa bhliain 1608. Orthu sid a fhreastail ar an scoil seo bh Samuel Beckett agus Oscar Wilde.

Ach fach, t comhrac Iae is oche fgartha cheana is clisfidh an solas ars. Nach mithid dom listn oche a lorg. Ach n fhgfad an illeacht seo uile gan varsaoo oo

A chontae bhinn t glas le fm Our bhaist an Eirne anamil ghro Lon, breac, bltha cu. Shaibhrigh mo bheo, mhisnigh mo chro.

25

Is gr geal mo chro th a Thr Chonaill, a str, I do lu mar a bheadh seod glas san Fharraige Mhr:

Dn no nGolI

Agus an t a shilfadh csta an chontae fhairsing irithe seo Bhun Dobhrin go Loch Feabhail nach gceapfadh s, cr na dtonn ar a bhuatais, go raibh an tAtlantach ar fad treafa aig e is nach furasta tuiscint d. Is card d'fheicfeadh an taisteala seo faoi bhealach? Nach bhfgfadh s ag Bun Dobhrin i lr an tsamhraidh na mlte ag baint suilt is ssaimh as sprt na farraige ar an tr is glaine san Eoraip, de ir siad.

Bal tha Seanaidh, daingean uair do chlann D Dhnaill, an chad bhaile eile roimhe nuair a threasndh s abhainn na hEirne. Leathmhle amach ar bhthar Ros Neamhlach t fothrach

26

mainistreach. Na Cistirsigh a lonnaigh anseo sa dara haois dag agus a thg ann frei sin dh roth uisce. Cuireadh caoi ar na rotha seo le gairid agus is uathu a fhaigheann an t-ionad oidhreachta a chuid cumhachta agus b'fhidir corrphaidir na manaigh a chuir ann an chad uair iad. Tar is imeacht na nlarla fgadh Caislen Dhn na nGall gan cosaint agus deonadh ar Sior Basil Brooke sa bhliain 1607. Tugtar sos do Dhn na nGall gur ansin at an lrbhaile n an 'diamant', mar a thugtar air, is bretha sa tr. dheas n mbaile t fothrach Mhainistir Dhn na nGall a thg bean Aoidh Rua u Nill. Ghabh na Sasanaigh an mhainistir sa bhliain 1601 agus tr phlascadh pdair loiteadh an chuid is m di. Ba sa mhainistir seo a thosaigh na Proinsiasaigh ar thioms Annla na gCeithre Mistr, stair ollmhr na hireann a thann siar daichead bliain roimh an Dle. Crochnaodh an tseoid iomriteach seo idir 1632 agus 1636.

Siar linn go dt na Cealla Beaga is ms suim leat an iascaireacht, n sl at is dor ach tionscal, ssofar anseo t ar an gcad amharc. N bid ach longa a bheidh romhat ag ir amach chomh mr sin as an uisce is go mba bhaol stangadh muinl duit breathn n gc suas ar an gcaiptn. Nor cuireadh na soithigh seo ar an bhfarraige gan infheisti an-mhr agus is mr an moladh do chreideamh na ndaoine sin san iascaireacht . Lironn s freisin, ar ndigh, chomh domhain is at an ealan i bhfuil agus i gcnmha mhuintir na gCealla Beaga. T deich monarchana iascphrisela ar an mbaile agus braitheann t cuisle na ho ibre ar gach taobh.

T iascair i dTeileann chomh maith agus an Ghaeilge le cloisteil siar isteach go Gleann Cholm Cille. Ar 9 Meitheamh, L Fhile Cholm Cille, bonn oilithreacht mhr sa ghleann mar a silann na sluaite an tr mhle go leith cosnocht ag tos ag men oche agus ag crochn le hir na grine. Tugann na hoilithrigh cuairt ar na cig scrnte dag sa ghleann. Is le mrmheas a chuimhnonn na daoine ar an Athair Samas Mac Duibhir a ndearnadh sagart pariste de i nGleann Cholm Cille sa bhliain a caoga, nuair nach raibh leictreachas sa Ghleann is go raibh an imirce forleathan ann. Chuir an tAthair Mac Duibhir monarcha phrisela glasra agus gn meaisnchniotla ar bun agus chas eacnamaocht an Ghleanna thart ar fado

N dan mar a rinne mise agus tabhairt faoi na Rosa tar is men oche. An Clochn Liath a bh uainn is nuair a bheadh an

27

baile sin bainte amach againn bheadh rainn Mhr ar d uainn is nor thada an chuid eile den bhthar go Gaoth Dobhair. Nach saonta a bh m agus m beagnach caillte sna cuasa beaga uile a casadh dom. N m ar dradh liom, an l dr gcionn ar ndigh, go raibh oiread cu asa ar an mbealach cealgach sin is at seachtain sa bhliain n laethanta sa bhliain n card (timid ar an obair seo ars). Ach t a fhios agam cinnte nach ndirt aon oilithreach sa Ghleann oiread paidreacha is a dirt m fin an oche dhorcha sin. Ach card a bh agam de bharr m'obartha ach Csta ir na Gaeilge; ceol, filocht, seanchas, rraocht, fiannaocht, damhsa is comhluadar seascair caoin.

Dan cirtis le Toraigh ag casadh soir duit ag Cnoc na Fola n t bd ar fil ms il leat an t-achar gearr a thrasn is tamall a chaitheamh ar an oilen cairdiil sin. Beidh an Earagail ag coinneil sile ort ar do bhealach trd an bhFl Carrach agus trd an gCraoslach, n irm nach seasf sna bailte seo leis an sceadamn a riteach ar shl igin. P rud a dhanann t, is gearr go sroichfidh t Carraig Airt is na Dnaibh, is Rosapenna, mar a bhfuil galf agus Gaeilge.

Ach d'fhgfainn an csta saibhit seo gan a bheannacht mura meabhrinn daoibh Cit N Ghallchir as Dobhar Lir a sheas ar stitse an Olympia i mBaile tha Cliath, ina bean g, bonn ir an Oireachtais ina pca, is a chan go caithrimeach 'An Mhaighean Mhara'. Greamaodh den suochn an oche iontach sin m is saoraodh mo shamhlaocht allta. Tamall gearr i ndiaidh an iontais sin tharla dom bheith i gCarraig Airt de bharr riteach argna i halla sncair i nDn Laoghaire, ach sin scal eile do l eile. Sa chomhluadar ceathrair an l sin i gCarraig Airt bh tilliir bodhar a raibh carr aige, seilbh nach minic na laethanta sin. Ba ghearr gur bhaineamar Dobhar Lir amach. Ar chl an t ina su cois sruthin ag coradh a foilt bhre gruaige tar is a nite bh Cit N Ghallchir. Go cthalach chan s dinn 'An Mhaighdean Mhara', 'Coinleach Glas an Fhmhair' agus amhrin mhra eile is nach sinne a bh buoch di.

Bh an ghrian fs ag taitneamh nuair a bhrmar ceathrar daras Thigh Stratford isteach ach bh an ghealach ina hit nuair a thgamar bthar Charraig Airt abhaile. Tar is gach amhrn d ndradh Tigh Stratford an l sin ba 'An Mhaighdean Mhara' cois sruthin is m a chuaigh i bhfeidhm orm is a rinne suan tra dom an oche sin.

28

Idir Bun Cranncha agus Cionn Mhlanna, an pointe is faide thuaidh sa tr, t Inis Eoin. Ar bhailte eile ar an Inis t Cara Domhnach, Mlainn, Bun an Phobail - ach n thig leat cuairt a thabhairt ar Inis Eoin gan Griann Aileach a bhreathn. Tgadh an Griann roimh aimsir Chrost is le teacht na Crostaochta bh deireadh leis na draoithe is a ndeasghntha. Ar an gcnoc seo bh cna roga mhuintir U Nill nuair a rialaigh siad Cige Uladh. Scriosadh an Griann go minic de bharr cogaochta ach deisodh go hiomln ag deireadh na haoise seo thart agus t taitneamh is tairbhe le baint as cuairt a thabhairt air.

Timid anois i Leitir Ceanainn, promhbhaile sibhialta agus eaglasta an chontae. Ar Ardeaglais Naomh Adhamhnin t spuaic 125tr., ceann de na spuaiceanna is airde sa tr. T an phromhshrid tr cheathr mle ar fhaid agus is beag sa tr is faide n sin.

D'inis seanfhear dom i Leitir Ceanainn gur glaodh Loch Sil i ndiaidh ollphist allta Sileach a thug faoi Cholm Cille l go raibh an naomh ag sil ar aghaidh ag smaoineamh ar chrsa an chreidimh. Rinne Colm Cille dh leath den ollphist len a chlaidheamh ach d'ionsaigh an d leath ach rinne s smidirn den d leath. Ansin nigh an naomh a chlaomh sa loch r, as sin amach go nglanfadh an t-uisce sin gach fearg den saol mar a ghlan s fuil Sil d chlaomh.

Idir ghleannta is shlibhte is lainn Tr Chonaill ach n himigh gan tamall a chaitheamh i nGleann na Finne i gceartlr an chontae. Fgaimis an focal deiridh ag an bhfile -

Is bh isc na Finne ag limrigh Le plisiir mar bh s ann.

29

(abhn Coill an Dn an Ri

. . . Chollaigh ~ Baile Sheamals ~

Dhuibh Achadh an lir

An

~ite tr chnocin t aibhneacha, sruthin, riasca is locha agus sin iad na comhbhair a dhanann taobh tre uisciil caoin d'oirthear an Chabhin. Ba iad na hoighearshruthanna caoga mle bliain shin a shnoigh na cnocin is a d'fhg go taismeach mar shuomh chosanta iad ag na cad-itreoir. T rthanna agus tuama cloiche lonmhar thart anseo freisin. Ba iad muintir U Raghallaigh is muintir Mhac Shamhrin an d chlann ba thbhachta sa chontae agus chuaigh siad i leith U Nill is U Dhnaill le br na Sasanach a chose. Tar is bhriseadh Chionn tSile thaobhaigh siad le hEoghan Nill agus dhol si ad go daor as a seasamh.

Le linn Phlandil Uladh sa seacht haois dag deonadh talamh i gCoill an Chollaigh do chlann Bailie as Albain agus bhunaigh is bhaist si ad Bailieborough. Ar ns go leor bailte plandla eile t promhshrid leathan ann a bhfuil sipal Protastnach ag ceann amhin di agus teach aonaigh ag an gceann eile, siombail den tsocha phlandla. Ar aghaidh an tsipil Phrotastnaigh t an Ardeaglais Chaitliceach a atgadh agus a leathnaodh sa bhliain 1942. San Ardeaglais t Turas na Croise leis an ealaontir George Collie (1904-75).

Sa bhliain 1629 thg muintir Bailie caislen ar thaobh an locha siar thuaidh den bhaile. Nl tada fgtha den chaislen anois agus

30

ina it t log cisire coillteach. 'Loch an Chaislein' a thugtar, go hornta, ar an rimse uisce seo. B'fheirmeoir tionntachta ar eastt na mBailie sin se ar an rscala Henry James sular thug siad an tOilen r orthu fin. Thug athair Henry James cuairt ar an gCabhn le casadh lena ghaolta agus deireadh s go minic ina dhiaidh sin go raibh gach doras ar phromhshrid Choill an Chollaigh ar oscailt is uisce beatha ar bhord i ngach teach ann. M thann t ann is m bhonn dom ort, n cas liomsa .

Leis na cadta bliain t daoine ag teacht chuig Dn an R le cuairt a thabhairt ar an tobar beannaithe, Tobar na Splince. T pirc choille anseo de 565 acra a bhfuil go leor cosn lirmharcilte agus silid ndir ann. T an choill beo beathach le hanlaithe is le hainmhithe, an giorria is an t-iora rua ag goid d'aire na chile.

Tamall uainn t Droichead Shorcha a tgadh sa bhliain 1801 ag a clann i gcuimhne Sorcha Pratt. Deirtear linn go raibh Sorcha ag casadh leis an bhfear canna ar sheandroichead ar feadh trocha bliain n oche amhin gur luaigh s psadh li go tobann. Bh oiread ion tais ar Shorcha bhocht is gur thit s den droichead is gur bdh . N deirtear linn card a tharla do mo dhuine, is dcha go bhfuair s droichead igin eile.

In Eaglais Mhuire i nDn an R t fuinneoga gloine daite leis na ealaontir iomriteach Evie Hone (1894-1955). Chrochnaigh Evie Hone na fuinneoga seo sa bhliain 1948, seacht mbliana roimh a bs. T liri sna fuinneoga ar Thaispenadh na Maighdine Muire ag Fatima, Teachtaireacht an Aingil, an Casadh agus Deascabhil r dTiarna. Dn an R an baile is faide so ir sa chontae agus beimid ag bualadh siar feasta.

dheas uainn t Achadh an Iir, baile suaimhneach ar bhruach Loch Ramhar. Cois locha t rims farmhara mar is fidir sos a thgil agus dearmad a dhanamh ar an saol imnoch.

Fill, fill Pheaits U Raghallaigh ar Bhaile Shamais Dhuibh Fill air agus arm, a chro.

Sular scrobh Percy French an t-amhrn sin n raibh de chl ar an mbaile ach an margadh beithoch. Is nor bheag sin ach a bheith ann leis an gcad solas is do chuid beithoch a bheith dolta agat go luath.

31

B'fhear an Pdraig Raghallaigh irithe seo a thomineadh Perey Freneh obair go hobair anois is ars. D'fhg Pdraig an baile is d'imigh ag obair in Albain mar ar ehaith s eig bliana dag. D'fhill s ar Bhaile Shamais Dhuibh is ehaith an ehuid eile d shaol ann. Bh oeht mbliana is eeithre ser sraithe aige nuair a d'fhg s an saol seo. Ag na erosbhithre mar a mbonn nos m tarraeir n gluaistein l margaidh t gairdn eroehta, fuarn agus plaie tiomnaithe don 'trbadir Gaelaeh a bhunaigh an sridbhaile seo'. Sa bhliain 1912 a serobh Perey Freneh an t-amhrn.

Thar stuadhroiehead trasnamid Abhainn na Laoi agus timid i mBal tha his. Nuair a bh an Ardeaglais nua tgil sa Chabhn iompraodh na c10eha as an tsean-ardeaglais go Bal tha his, it naeh raibh sipal ar bith ag an am. Leis na c10eha sin tgadh balla an tsipil phariste a sheasann anois ann. Ar ehnoe ag breathn sos ar an mbaile tgadh Teaeh Bhal tha his sa bhliain 1705. Sa bhliain 1906 osc1aodh eoliste talmhaoehta stturraithe sa teaeh agus is is seanda d ehinel sa tr.

Cuirimid bothar gearr dheas dnn is sroiehimid baile an ehontae, an Cabhn. D'fhs an Cabhn le eaislen ag a eheann agus mainistir ag a ehro. Sheas an eaislen ar ehnoe taobh thiar den phromhshrid, a dtugtar 'Cnoe na Croiehe' air mar gur ansin a ehroehta eratir mh-mharaeha go poibl san oeht haois dag. Sa tr haois dag is ea tgadh an eaislen is ba lrionad ehumhaehta Chlann U Raghallaidh . Bh an-seil i gersa trehtla ag an gc1ann, rud is minie ag muintir an Chabhin, agus bh a mionta fin aeu fi. Ar Phire an Aonaigh t a bhfuil fgtha den ehaislen agus is beag .

Thos n geaislen, gar don abhainn, bhunaigh Giolla osa Rua Raghallaigh mainistir do na Proinsiasaigh timpeall 1300. Sheas an mhainistir go dt 1608 ainneoin a dite go talamh sa bhliain 1451 tr neamhaird brthar a raibh braon breise ar bord aige. Lasadh an mhainistir, an eaislen is an Cabhn ar fad sa bhliain 1576 de bharr ad duine de bhantraeht U Raghallaigh. N e dirt 'nl fioeh in ifreann fin mar ad mn'.

Taobh amuigh den d serios sin ba mhinie ina lthair ehatha an Cabhn a fhgann gur tgadh an ehuid is m de na foirgnimh at anois ann sa nao haois dag agus ina dhiaidh. Is sipil an d fhoirgneamh is suntasa, a dh spuaie ag sneadh go hard ag bun

32

Shrid Farnham. Ar aghaidh an tsipil Phrotastnaigh t Ardeaglais Naomh Pdraig is Naomh Filim, ionad easpag na Cille Mire. Crochnaodh an Ardeaglais sa bhliain 1942 agus bunaodh ar chruth baislice Rmhna. Is de mharmar Gaelach, glas is bndearg, an altir ard agus t saothar Geoge Collie (1904-75) le breathn i dTuras na Croise agus sa mhrmhaisi taobh thiar den altir.

Ar bhthar Bhaile tha Cliath taobh amuigh den bhaile tagaimid ar cherta gloine an Chabhin, tionscal a bhfuil an-ainm air sa bhaile agus thar sile. Filttear roimh chuairteoir ann mar a dtaispentar na scileanna ar fad a thuilleann cl do Chriostal an Chabhin.

N cr imigh an ealan Chabhnach eile sin, an pheil, a bh ina chuid chruthaitheach de mhuintir an chontae. Bhuail an cheist achrannach seo m seachtain na Nollag '78 is m ag sil sos promhshrid an Chabhin le cabhair maid croise agus m ag tarnamh thimpist agus a d'fhg gan seasamh m. Ina sheasamh le baila bh fe ar, d'aois is de chuma air gur chronaigh s na laethanta rgao Bh a smig ina ucht is ag fstar le bata 'Card faoin nGunnadir Brdaigh?' chaith m leis ar an gcasn bruidiil. 'Agus Samas Mac Gabhann bocht,' d'fhreagair s gan a chloigeann a ard is bh comhr peile achomair agam le fear nach bhfaca riamh m.

Si ar linn anois go Bal Tairbirt, Bal tha Conaill, an Muileann Iarainn go himeall ag an mBlaic. Agus fach an d abhainn nach mbeadh againn mura mbeadh an contae seo, an Eirne is an tSionainn. Tosaonn Abhainn na Sionainne aturas 250 mle ag Lg na Sionainne. Ainmnodh an abhainn as Sionna, garinon le Lir, dia na farraige. Shantaigh Sionna fios, rud a bh i seilbh na bhfear amhin, agus thinig s go Tobar Chonnla le breith ar an mBradn Feasa. D'fhaigheadh an bradn a chronnacht bheith ag ithe cnnna na crainn naofa coill a d'fhs fao in tobar. Duine ar bith a d'osfadh an bradn ansin bheadh s ollfheasach. Chrom Sionna sos le breith ar an iasc iontach ach lim an brdan le binb is le lascadh d eireabaill chuir s tuile sa tobar. Sciobadh Sionna isteach san uisce is ba ghearr go raibh an tobar ina abhainn agus tosaithe ar a bhealach fada go Luimneach.

Caithfidh m an oche anocht ar an gCabhn. Lorgidh m fear an bhata shiil is corfaimid cuimhn ar fhathaigh na peile.

33

Muineochn N hiontas a ainm agus a bhfuil de ehnoie bheaga ina seasamh ar fud an chontae, ir bh na hoighear-shruthanna gnthach anseo freisin.

Tosidh m mo thuras ar an mbaile is faide siar mar at Cluain Eois. Thg Naomh Tighearnach mainistir anseo sa s haois. Serios na Loehlannaigh an mhainistir sa bhliain 836. T sipal gan don den dara haois dag i gcls ciin gar do Shrid na Mainistreach.

I measc na n-uaigheanna t clocha corra a snoodh san oeht haois dag. T siombail an bhis greanta orthu mar at cloigeann agus eroschnmha, orliste agus an clog is enra. T tuilleadh de na clocha seo i reilig Naomh Tighearnaeh tamailln uaidh, chomh maith le cloigtheaeh agus tuama cloiche den dara haois dag le claibn donchruthaeh.

I lr an bhaile t an Chrois Ard, ar de dh chrois , den nao is den deichi haois curtha os eionn a chile. Tar is na mblianta ar fad t radharcanna n mBobla le haithint uirthi. Orthu t Titim dhaimh is abha agus an Eipeafine. Tgadh sipal Eaglais na hireann ar an Diamant sa bhliain 1822 agus sa bhliain 1847 tgadh teach mr margaidh mar a bhfuil Leabharlann an Chontae anois; thart ar an am canna tgadh Teach na Cirte.

thuaidh uainn t an sridbhaile Glasloch le hais bhalla eastit 1,000 acra de Chaislen Leslie. T an loch glas i lr an

34

eastit mar a seasann Teach Ghlaslocha a tgadh sa bhliain 1878. T cna ar shliocht an Easpaig]ohn Leslie (1571-1671) anseo fuair seisean seilbh ar an it. Is cosil go mba fhear fuinniil mar phs s cailn ocht mblianadag d'aois nuair a bh seacht bliain sraithe aig e fin is ghin s deichnir pist.

Is beag peitreal a chaithimid ar an mbealach go baile Mhuineachin. Ba iad Clann Mhac Mathna a rialaigh an diche agus is ar oilen danta a rinne siad a mbunit sa cheathr haois dag. I bhfearann chlochar Naomh Louis at an loch sin. I lr Mhuineachin t tr cearnga comhcheangailte. Ar dh chearng acu gheobhaidh t foirgnimh dhea-chumtha d'daris an bhaile. Sa Diamant bhodh an margadh agus is ann at Teach an Mhargaidh a tgadh sa bhliain 1792. T an t-ornideachas snoite go healaonta air agus t cinn cruinne aig e mar at ag cuid mhr d'fhoirgnimh an bhaile. Sa teach seo anois t an Oifig Thurasireachta.

Chaill an Diamant a thbhacht nuair a tgadh Cearng na hEaglaise. Anseo t Teach na Cirte 1829 agus sipal Naomh Pdraig. T oibilisc mhr ann i gcuimhne duine itiil ntlta darbh ainm Col. Thomas Dawson a cailleadh sa Chogadh Crimach.

n Diamant tr Shrid Bhaile tha Cliath tagaimid ar cheantar a dtugta 'The Shambles' air, lrionad cheird na bistireachta. Is dog grine an chrois mhargaidh a tugadh anseo n Diamant. Ar an drochuair cuireadh cuid de bunoscionn a fhgann nach bhfeidhmonn s. Ar Chearng na Sean-Chroise chomh maith t sipal Preispitireach a tgadh sa bhliain 1901 os cionn seansipil den bhliain 1827, at anois ina halla sipil thos faoi.

Breathnaonn Ardeaglais Naomh Mac Artin an baile go staidartha n gcnoc thuas. Tgadh an Ardeaglais i ndara leath an nao haois dag; ]l- Mac Crthaigh (1817-1882), 'An Puigin Gaelach', a dhearaigh agus ceaptar go bhfuil s ar cheann de na foirgnimh is fearr d ndearna s.

Sa bhliain 1980 bhain an larsmalann i Muineachn duais Chomhairle na hEorpa. I dteach bre at an larsmalann suas theach an mhargaidh. T Crois Chlochair, n mbliain 1400c., a bhfuil cabhraocht d'fhigiir agus d'ornid uirthi, ar cheann de na hbhair luachmhara is tbhachta agus is ille d bhfuil ar taispeint san larsmalann.

I Muineachn is ea a rugadh Cathal Gabhn Dufaigh (1846-1903), a bh ina Phromh-Aire ar Victoria na hAstrile.

35

T Cil Darach dheas uainn is buaileadh an baile go dona nuair a thit an tionscal lnadaigh, ach t borradh nua faoi osclaodh Annaghmakerig House. Tr mhle sl taobh amuigh den bhaile ag breathn sos ar loch coillteach t an teach ar chnaigh an stirthir amharclainne ciliil Sior Tyrone Guthrie (1900-71) ann. D'fhg s an teach is an talamh ag an Stt le go bhfadfadh ealaontir Gaelacha agus thortha eile teacht le chile i gcinas an eastit de cheithre chad acra agus p obair a bheadh ar sil acu ag an am a chrochn, cuma an leabhar, pictir, posa snoodireachta n saothar ceoil an obair sin.

Soir Chil Darach t Buochar mar a rugadh john Robert Gregg (1867-1948), an fear a cheap luathscrbhinn Gregg. Ba mhac mhistir stisiin traenach agus mhin s luathscrbhinn d fin. N raibh s rshsta leis an gcras, fach, is thosaigh s ar a leagan fin a cheapadh. Ar ball chuaigh s ag obair i Learpholl mar a d'fhorbair s a chras fin go raibh s ar cheann de na crais luathscrbhinne ba mh cil ar domhan. Nuair a bh bliain is fiche aige d'fhoilsigh s i bpaimflad , dar teideal 'Light-Line Phonography'. Sa bhliain 1893 thug s an cors go Meirice mar ar baisteadh Luathscrbhilln Gregg air. sidtear go forleathan sna Stit Aontaithe anois .

Soir linn go Bal tha Beithe - an tr baile danta lnadaigh sa chontae i ndiaidh Muineachn is Cluain Eois ag deireadh an ocht haois dag. Is m caint a chloisfe anseo anois ar an iascach ir t an baile suite i measc aibhneacha is locha dheisceart an chontae.

Tagaimid ar Charraig Mhachaire Rois tar is turas so ir dheas agus timid i lr cheantar talmhaochta an deiscirt. Ag ceann amhin den phromhshrid le dh chad bliain t Eaglais Naomh Fionnbharra agus ag an gceann eile Teach na Cirte.

Meastar gurb Eaglais Naomh Seosamh, a tgadh idir 1861 agus 1897, an sipal pariste is bretha sa chontae. T ocht bhfuinneoga de ghloine daite na fichid le Harry Clarke ann. T adan Stailn ar dhuine sa deichi stisin de Thuras na Croise. Ar Charraig Mhachaire Rois t an tionscal dants ls a is cilila agus is seanda sa tr. I dts an nao haois dag tugadh scil na healane chun na Carraige n Iodil agus, le cabhair Siracha Chlochar Naomh Louis, t cumann comhoibritheach na mban itiil ag tuilleamh,tuilleadh cl don chruth luachmhar seo.

36

Sa bhliain 1847 is ea tosaodh ar dhants lsa i gCluain Eois agus faoin mbliain 1910 bh an baile mar lrionad na hireann do ls crise. Aithntear lsa Chluain Eois ar a stl ar leith.

Ag Baile na Lorgan crochnidh m mo thuras faoi Chontae Mhuineachin. Ach le breith an earraigh ar an aimsir agus faid sa l danfaidh m mo bhealach sos chuig an Ionad Scthe ag Loch Mucn mar a bhfadfainn dul ag bdireacht, ag uisce-scil, ag iascach n ag snmh. Ar a laghad ar bith breathnidh m orthu sid is l tuirse agus fillfead ar an mbaile go socrd dom fin. Beidh ce ol ar an mbaile seo cinnte is a liacht sin ceoltir a thug s don stitse.

N chodld go luath, fach, mar tim anseo i lthair Fhile Inse Caoin, Pdraig Crite Caomhnach, a thug oiread aoibhnis don saol ina chuid varsa.

37

liotroim M thann t liomsa go Contae Liatrom'

A Phlirin na mban donn g Bharfadsa mil bheach agus mad mar bhia duit

A Phlirin na mban donn g.

An bhfuil gbhean sa tr a dhiltdh don fhile gan seoladh thar teorainn Chonnacht isteach leis is a cheilfeadh go brch uirthi fin drimrocht an din?

Dh mhle amhin de rimse an aigin Atlantaigh a lonn c sta Liatroma ach t an fharraige mith le hisc. An Tulachn an t-aon sridbhaile a sheasann anseo ar aghaidh na farraige agus, le habhainn ar dh thaobh an tsridbhaile ln de bhradin, t ssamh sa Tulachn don iascaire farraige n abhann. Ar ard gar don sridbhaile seasann Crois an Tulachin n dara haois dag. Duine de mhuintir na hite arbh ainm d Dixon a thinig uirthi san fharraige ag deireadh an ocht haois dag agus a chuir ar an ard .

dheas linn go Cionn Locha ar imeall thuaisceart Loch Meilbhe mar a bhfeicfimid iarsmalann phobail ar chuid di tbhairne mar a bhfuil leathbhuidal leanna duibh ag coipeadh leis de shor agus stil phoitn i bhfoirm thumchlogaid ina seasamh le baIla go domhaoin. Car don iarsmalann t carraig Aifrinn agus lena luis sid t umar uisce coisricthe a bhfuil an dta 1677 greanta air.

Sneann ceithre gleannta slibhe le fn anuas go machaire gearr agus tagaimid ar an mbaile, Cluainn. T na beanna thart ar 1,500 tr. agus t planda Alpacha ag fs orthu 800tr. suas.

38

Sa bhliain 1630 dheonaigh R Shasana, S arias I, do Sior Frederick Hamilton, 5,000 acra de thalamh faraigh agus 10,000 acra de choillearnach is de phortach. Chuir seisean ainm Barla -Manorhamilton - ar an mbaile agus thg s caislen, teach mr barnach at anois gan don agus cldaithe le heidhnen.

Ar an gCluainn gach Lnasa bonn File an Chonris mar a roghnatear Cailn an Chonris. Ceilirann an fhile scal rmnsach na 1640 i dtaobh Caitln N Chuirnn, Conrs Loch Gile, agus amon Treasaigh, mac altrama le Eoin Ruairc. Roghnatear iarrthir don teideal ocht lrphointe in irinn chomh maith le Londain agus Maidrid, iteanna ar thaistil Caitln iontu a deirtear.

Soir uainn, Chluainn, t Coillte Clochair mar a rugadh Sen Mac Diarmada a chuir lena bheo agus lena bhs le ciste dchais r muintire is a ghrean lena chomrdaithe ar stair an domhain Cisc a S Dag.

Chaith Naomh Pdraig seacht mbliana dag ag Droim Dh Thiar mar ar thg s sipal, mainistir agus clochar. B'ionad cumhachta Chlann U Ruairc, a bh ar na clanna ba lidre sa tr, Droim Dh Thiar. Sa bhliain 1152 d'fhuadaigh Diarmaid Mac Murch, R Laighean, Deirbhiolla, bean Thiarnin U Ruairc is a raibh de bha is de shaibhreas aici, faid is a bh Tiarnn ar oilithreacht go Loch Dearg. Ceithre bliana dag ina dhiaidh sin d'athrgh Tiarnn agus taoisigh na comharsanachta Diarmaid Mac Murch agus dhbir . D'iarr Diarmaid cabhair ar R Shasana is tharla mar a tharla is nach rmhaith at a fhios againn .

D'fhill Deirbhiolla ar chaislen U Ruairc ach chuaigh ar aghaidh chuig an Mainistir Mhr, Mellifont, i gContae L mar a bhsaigh s in aois ceithre bliana is ceithre scr. Sheas Clann U Ruairc go dt Cath Chionn tSile nuair a chaiU siad a gcumhacht is a dtailte.

Deonadh 11,000 acra ar Sior William Villiers sa seacht haois dag. Leag seisean caislen U Ruairc agus thg s a theach mr fin leis an gcloch. Inniu is beag at fgtha de theach mr Villiers. Ar thaobh eile na habhann t fothrach mainistreach a thg Mairad bean Eoin U Ruairc sa bhliain 1508, an ceann deiridh a tgadh sular cuireadh na mainistreacha faoi chois.

Sula bhfgaimid tuaisceart an chontae n mr tagain a dhanamh don dobharch arrachtach a bhfuil cna air i Loch Ghleann ada. I Men Fmhair na bliana 1722 chuaigh cailn de

39

mhuintir na hite, Grinne N Chonaola, ag n ada ar chladach an locha. Nor fhill s. D'imigh afear cile lorg. Thinig s ar a corp millte agus an dobharch ina chodladh air. Bhrostaigh s abhaile, rug s ar shle, thaltaigh s suas ar an dobharch is shigh an tsle isteach ann.

Ach dhisigh agnaigh aga an arrachtaigh compnach leis sa loch, compnach ba mh is ba ghrnna n . Rith fear cile Ghrinne abhaile, an beithoch allta sa tir air. Rug s fin is dearthir leis ar dh chapall is mharcaigh siad fiche mle go Cnoc Chaislen an Ghairdn mar ar sheas siad fd is mharaigh an dobharch. Os cionn a n-uaighe t leac i gcuimhne a n-achta, t an dobharch greanta inti agus an tsle trna chro. Deirtear go bhfuil dobharch eile sa lo ch a fheictear an chorruair.

Is nach bhfuil arrachtach eile acu i Loch Aillionn, rud grnna de ir siad, ln le cnapin is cruiteanna agus cloigeann ollmhr air. T an bd dolta ag an mbadir deiridh a chonaic . T f500 mar dhuais, fach, don t a chruthidh go bhfuil a leithid ann.

Ar chinne thoirthuaidh de Loch Aillionn t Baile na gClireach a fuair a ainm as an oiread sin sagart is a rugadh ann. Orthu bh an tAthair Cathal 'Rsa' Mac Raghnaill. Mhair s san ocht haois dag agus b'an-reatha . Uair d raibh a naimhde sa tir air rith s leis seacht mle sl agus lim s an gibal, Poll an Chait. Dirt s faoin lim iontach sin, 'Ach nach raibh rith maith agam chuige, seacht mle.'

Idir Baile na gClireach agus Droim Seanbh t teach allais a bhfuil 78 d leithid sa chontae. Ba leigheas iad seo ar na dathacha n p cineI p ine eile a bheadh ar dhuine. Lasta tine istigh sna tithe allais leis na clocha a thamh. Ansin ghabhadh an fulanga isteach san ard-teas agus chuirfeadh s a chuid allais. Limfeadh s ina dhiaidh sin isteach sa sruthn ba ghaire d. Le teacht na n-oclanna i lr an nao haois dag d'imigh na tithe allais as faisean.

T Droim Seanbh ag an bpointe is faide dheas de Loch Aillionn agus idir bheala uisce, cnoic is slite, nl baile ar bith sa tr is fearr amharc n . T Sliabh an larainn so ir thuaidh uainn beo lena bhfuil d'anlaith dchasacha na tre.

n mbaile t Turas Loch Aillionn, trocha mle d'illteacht, nach mI' don chuairteoir a dhanamh. T srideanna an bhaile maisithe le crainn, toir is blthanna agus is minic an duais aige mar an baile is slachtmhaire sa chontae.

40

Soir uainn t Bal an tha Mir agus is anseo san lonad Oidhreachta a bunaodh an chad seirbhs sa tr do dhaoine ar mhaith leo tuairisc a fhil ar a gcraobhacha ginealaigh. Tagann fiosrchin chuig an ionad gach it ar domhan.

Is Cora Droma Risc, nach bhfuil mrn nos m n dh mhle duine ina gcna ann, an baile contae is l sa tr. T na heala is na broighilllonmhar ann. I dts an nao haois dag ba bhaile gnthach nuair a bh iompar ar uisce fs riachtanach agus saothar saor de bharr gorta is bochtanais. Inniu t cil air mar ionad crsla ar an tSionainn. Sa bhliain 1798 nuair a briseadh ar na Gaeil is na Francaigh faoin nGinearl Humbert chroch Lord Cornwallis seachtar fear dag os comhair theach na cirte.

Ag bualadh soir dinn sroichfimid Maothail, baile bre faoina stlanna is a siopa is gur mhaith leat tamall a chaitheamh ag spaisteoireacht thart ann. I gceartlr an bhaile t busta cr-umha ar thomhas ndrtha de Thraolach Cearallin (1670-1738), an clirseoir. Nach trua nach bhfuil a fhios aig e oiread is a chuir a cheol sid leis an athbheochan ceoil a tharla sa tr le daichead bliain anuas. Ach is cinnte go bhfuil a fhios aige, m t mni ar bith ar an saol!

Ar bhaile Liatroma is ea a chaithfidh m an oche anocht i bhfochair chuimhn Chlann U Ruairc nach bhfuil fgtha d gcaislen ach an baila briste. Shlfe go mbeadh aifala ar 'Phlirn na mban donn g' an file a dhilt.

41

Sligeoch ~ o drogallach casfaidh m mo dhroim ar illeacht Loch U ;tradhra faoina 200 crannga ar chnaigh daoine iontu n mbliain 200 RC go dt 1000 AD. Gluaisfidh m thuaidh i dtreo Bhaile an Mhta. Ach n bheidh saibhreas radharcach de dhth orm ir t m i gContae Shligigh agus cheana fin t cumraocht chir Shliabh Breac ag dul idir m is uisc ra Loch Arbhach.

Thg Risteard de Burgo caislen ag Baile an Mhta sa cheathr haois dag agus ba an dn ba lidre i gConnachta . B'ioma sin dann Ghaelach a ghlac seilbh ar an gcaislen i ndiaidh Risteaird, n larla Rua Uladh mar a thugta air. B'as seo a mhirseil fear rua eile, Aodh Dnaill, chun caismirt chinninach Chionn tSile. Le linn Chogadh an D R ba le Gaeil ars an caislen ach sa seacht haois dag ghabh frsa Chromail .

Muintir Mhic Dhonncha ar leo an caislen sa cheathr haois dag a chuir Leabhar Bhaile an Mhta scrobh. T trchtais ann ar stair Chontae Shligigh agus eochair ann don aibtir oghaim. Deirtear gur scrobhadh cuid den leabhar i mainistir Bhaile an Mhta ag na Proinsiasaigh a thinig ann sa bhliain 1450. T fothraigh an chaislein is na mainistreach ag breathn trasna na sride. An-Ithair iascaireachta Baile an Mhta is ms suim leat an ealan beidh comhluadar agat ann.

T cil ar an gCeathr Chaol ar Shliabh Breac, as na tuama 2500 go 2000 RC. Carn K a thugtar ar an tuama croschumtha i lr

42

an ghrpa a tgadh, is cosil, mar fhilire grianda, an chaoi a mbeireann s ar na gathanna grine an l is faide sa bhliain. So ir n tuama t ardchlr trombhal aolchloiche a bhfuil fothraigh de chaoga bothn air ar den chlochaois iad, creidtear.

Siar linn go Tobar an Choire, baile margaidh d'aon srid amhin, mar a mbonn gach m lil an scoil shamhraidh de cheol is rince traidisinta. Is Tobar an Choire agus a chomharsa, Goirtn, lrionad ceoil an rigiin. Gar do Ghoirtn rugadh Mchel Colmin an veidhleadir a bhain cil amach d fin sria Stit Aontaithe go luath sa chad seo. Is mr an chabhair na ceirnn a rinne s an t-am sin do cheoltir na linne seo.

Brisimid amach ar an bhfarraige ag Inis Crabhann, an baile is faide siar sa chontae. T dadach foscil de thr mhle sl anseo agus bonn an baile ln le lucht saoire i rith an tsamhraidh. Anseo ag Inis Crabhann t Teach Folctha Chill Chuilinn a bhfuil d ar fud Chonnacht air. Folctha feamainne a sholthratear ann agus t d mar chireil ar airtrteas agus ar na dathacha orthu.

dheas uainn posa t Scor Mr mar a bhfeicimid tulach a bhfuil seacht cuaill doiche ina seasamh uirthi. Thinig taoiseach de mhuintir U Dhda ar mhaighdean mhara lainn l ar an gdadach. Sciob s a dca is chuir i bhfolach agus leis an ngnomh sin bhain s di a cumhachta. Phs Dda is bh seachtar gasr acu. L amhin nuair a chroch Dda an d ca leis agus chuir in it fholaigh eile chonaic duine de na gasir is dirt len a mhama. Rug an mhaighdean mhara ar an gdca is d'fhill ar an bhfarraige. Roimh imeacht di, fach, rinne s seacht gcuaill cloiche de na gasir mar dholtas ar an Ddach.

Ar r mbealach so ir tagaimid ar Chaislen Mhic Fhirbhis. Sholthair na Firbhisigh fil agus croiniceoir do Chlann U Dhda n gceathr haois dag go dt an seacht haois dag. I rith na trimhse sin choinnigh na Firbhisigh scoil dl staire agus ghlac si ad pirt thbhachtach ag oirin gach taoisigh de na Ddaigh.

Tar is tllrais aoibhinn agus an fharraige ar an lmh chl casaimid dheas tam all go seasann Cil Mhuine os r gcomhair agus an bhearna idir slibhte. Tgadh caislen anseo sa bhliain 1225 ina gharda ar an mbearna ach is beag den chaislen at fgtha anois agus is l den chonspid a chruthaodh s l.

Is bhar suime do chuairteoir an leacht cuimhneachin don Chaptaen Teeling arbh oifigeach in arm na Fraince sa bhliain 1798. Mharcaigh an Captaen in aghaidh gunna mhr Shasanaigh

43

a raibh na Franeaigh agus na Gaeil bplaneadh aige. Chuir s an gunna as feidhm agus euireadh an ruaig ar na Sasanaigh. Cuireadh an Captaen is eig ehad Gael ehun bis tar is an ir amaeh. Mar phrosnaigh ehogaidh a rinneadh dileilleis na Franeaigh.

thuaidh linn go reilig mheigiliteaeh na Ceathrn Mire. T anseo os eionn tr ser tuama dolmin agus eioreail ehloeh leagtha amaeh ar ghiodn taln mle go leith faoi leathmhle. Thaispein tstil a rinneadh ar eheann de na tuama go raibh s ann n mbliain 4,000 RC.

Sa bhliain 561 AD tharla Cath na Leabhar ag Cil Drumin nuair a dhiltaigh Colm Cille eip de leabhar le Naomh Finnian a thabhairt ar ais leis an mbunehip. Ba an tArdr Diarmaid a rialaigh i bhfabhar Fhinnin leis an gead rial ar ehipeheart sa stair: 'Do gaeh b a lao is do gaeh leabhar a ehip'. Thug na manaigh fao in a ehile is maraodh dh mhle fe ar. Colm Cille a bhuaigh an eath aeh luigh an t-aifala go trom air agus ghlae s le deoraoeht go hAlbain mar pheannaid.

Ar dheiseeart ehuan Shligigh t Cnoe na Tr a mheallann lueht snmha is bdireaehta sa samhradh. Ag breathn aduaidh air trasna na farraige t Doire na Rossan mar a bhfuil eeann de na ersa gailf is tbhaehta san iarthar suite. Agus mura bhfuil fonn gailf ort tig leat bd a fhil amaeh ehuig Inis Muirgh is feiefidh t ansin an mhainistir is fearr eaomhn sa tr.

Naomh Molaise a bhunaigh sa s haois aeh loit na Loehlannaigh sa bhliain 807. Seasann tr shipil i gena agus an foirgneamh a mbodh an seoil ann. Ar an oilen seo de dh ehad aera t tuairim is leathehad cloeh euimhneaehin a dtabharfadh oilithrigh Turas na Croise thart orthu. Freisin t fulleaeh na pgntaehta anseo i bhfoirm cloeh mallaoehta a d'sidt le hole a ehaitheamh ar naimhde. Is fidir dealbh adhmaid de Naomh Molaise a sheas uair ar Inis Muirgh a fheieeil in Ard-Mhsaem na hireann, Baile tha Cliath.

Trthnna is m ag gluaiseaeht liom go ridh trd an tr dhraoehta thart fao i Shligeaeh nimad roimh an gclapsholas rug Binn Ghulbain, Cno e na R, Tuama Mhibhe orm, is d'iompair m ar bhrat aoibhnis. 'Diehe Yeats' a thugann lueht seoileanna samhraidh ar an iontas seo ar fado Agus ba ehuimhin liom tamall a ehaitheamh ina dteannta sid ar lainseil Byzantium, eagrn dtheangaeh de dhnta Yeats, an t-aistriehn Gaeilge orthu mar ehomhluadar.

44

Bh Seapnaigh, Gearmnaigh agus, ar ndigh, Meiricenaigh sa lucht freastail agus na fil ag lamh a n-iarrachta. Tar is an limh thinig bean chugam ir bh m ar dhuine de na fil agus, i mblas a cothaodh ar Shrid Wall, d'iarr mo shni ar chip a bh ceannaithe aici. Leis an umhlaocht chu d'fhiafraigh m, 'Agus c di a thiomnam?' Thug s ainm igin mar fhreagra agus chuir leis, 'le dh n'. Nor luaigh s na litreacha eile agus bhaist m ainm Gaeilge uirthi r li gur fheil an fhuaim fhileata d. Ar igean a rug m na cosa liom.

Ach fach, t Lios an Daill, t Eve agus Constance, t Loch Gile ar mr leis lnis Fraoigh, agus tuilleadh. Is m n seanduine amhin a chuala m r is m fin i m'fhear g gur chas filocht Yeats i dtreo na Gaeilge iad. Nr mhr sin ar leac na huaighe ag duine.

Is ioma sin scal a fhgann fear ina dhiaidh agus d mhid an fear is ea is m an scal. An l ar bhuaigh Yeats an Duais Nobel, ghlaoigh seanchara air agus lig an nuacht iontach leis. D'fhreagair an file mr le dh fhocal, 'C mhad?' Ms brag n mise a chum n a cheap.

45

.Bala2 Crois e Atha Mhaoilona

Bal Easa Bal Atha _ ~ na Muiee :"i3ale ,

Caislen C~la~hail an Bharraigh

- Cnoe ~huire ( Cluain _ Clr Chlainne Mhuiris Bal Atha hAmhnais

Cearbn ., Cruaeh Phdraig

--. ___ .. Tuar Mhie

adaigh

Moigh Eo qugaimid coiscim thar teorainn, fgaimid Sligeach is timid i gContae Mhaigh Eo. Is Bal an tha ina sheasamh ar an Muaidh an dara baile, i ndiaidh Cathair na GailIimhe, is m i gCige Chonnacht. Is beag iascaire sa tr nr sheas le dchas tamaIl ar cheann den d dhroichead anseo is nr shin an dchas torthil, a scal fin ag gach duine acu don chomhluadar geanil sna hstIanna trthnna.

N minic cur sos anseo acu ar an iasc mr a d' alaigh. Ms geanil fin an comhluadar is beag seans go bhfaighfe eolas uathu ar an log uisce is fearr san abhainn. Rn le gach duine acu seo agus ms an log is fearr n h an log canna a bhonn i gceist ag aon bheirt.

Ag Ard na Ria t fothrach de mhainistir Agaistneach n gceathr haois dag agus ramhdhtaonn an baile beag seo an baile mr. Os cionn an stisin traenach t Dolmain an Cheathrair Maol n gCr-umhaois. Ba iad na maoil seo n ceathrar dearthir comhaltais a mhair go luath i R na Crostaochta is a mharaigh a mistir, easpag. Crochadh iad agus deirtear gur anseo at said curtha.

46

Leis an nGinearl Humbert agus a arm Gael-Fhrancach a threor isteach chuig Bal an tha las muintir na hite soip fir gach taobh den bhthar agus Bthar na Sop a thugtar air i gcna.

Ag Cill Ala t clogs ciorclach n dara haois dag tuairim is ocht troigh ar airde. T an doras isteach ann thart ar dh throigh dag n talamh. T sipal Naomh Pdraig, (1608), de chuid Eaglais na hireann, ar shuomh seansipil a bhunaigh Naomh Pdraig. Bhronn Pdraig an sipal ar Naomh Muireadhach, duine d dheisceabail.

Sula bhfgaimid Cuan Chill Ala seasaimis ag Mainistir na Maighne a thg Clann de Brca do na Proinsiasaigh sa bhliain 1462. Serios Sior Richard Bingham, a rialaigh Connacht d'ils I, an mhainistir sa bhliain 1590. Agus t mainistir ag Ros Eirc a thg Muintir Sheoigheach do na Proinsiasaigh sa bhliain 1460. An duine canna, Bingham, a loit an mhainistir seo sa bhliain channa, 1590.

T Achadh Cide ar cheann de na fionnachtana ramhstairila is tbhachta sa tr. Curtha caomhnaithe faoi sh throigh de phortach t iarsma de phobal Clochaoise a mhair ann roimh 3000 RC. Nochtaodh anseo ar chsta thuaidh Mhaigh Eo, crite tirim-chloiche stoic agus tithocht, chomh maith le potaireacht agus uirlis breochloiche. T obair ar sil cig mhle nos faide siar ag Bal Deirg mar a bhfuil feirm Cr-umhaoise den bhliain circa 1500 Re. Is nuair a shsidh t do ghoile seandlaoch ar an d shaibhreas seo, fg an Chr-umhaois agus an Chlochaois is fill ar do nimad fin sa saol seo, oscail do shile is breathnaigh uait ar fharraige, ar aillte, ar a bhfuil thart, mar sr air mar radharc nl ann.

Siar linn go Bal an Mhuirthead, an baile is m in Iorras, a fhreastalaonn ar phobail churaochta is iascaireachta n gceantar fairsing thart. Gach Lnasa bonn file mhr iascaigh farraige ar an mbaile chomh maith le hAonach Lnasa a mheallann an-slua daoine. Ach tir amach ar an Muirthead agus le Cuan an Fhid Duibh ar do chiotg, sos chomh fada le sipal Naomh Deirbhile den dara haois dag. T Neifinn so ir uait agus Sliabh Mr, tiarna toirtiseach Acla, dheas is le fairsinge is foirfeacht na hilleachta lonfar do shil. Beidh saoire dhomhaointis ag do shamhlaocht.

Tr Bheannchar dheas crslaimid chomh fada leis an Mala Raithn mar a dtagaimid ar thr aoibhinn agus tar is an taistil b'fhidir nach fearr rud ar bith a dhanfaimid n an corp a thumadh san Atlantach le tuirse an chairr a bhaint dnn.

47

Cathair na Mart an chad bhaile eile againn agus fanfaidh m tamailln ann mar airm anseo thar aon it eile sa tr nach bhfuil deifir ar dhuine ar bith ann is nach bhfuil si ad ag sil go mbeidh galar na deifre ortsa ach oiread. Le filti romhat i lr cheamg an mhargaidh t Naomh Pdraig, an suomh glactha aige George Glendenning, baincir, a sheasadh ann roimh 1922.

Ar aghaidh linn go drogallach soir go dt an baile contae, Caislen an Bharraigh. Leis an ngnomh sin chasamar r ndroim le Cuan M, le hOilen Cliara, le Grinne N Mhille is a longa lidre ach fillfimid, fillfimid ar Ghrinne l eile. I gCaislen an Bharraigh san Imperial Hotel bunaodh Conradh na Taln ag Michael Davitt agus Pamell sa bhliain 1879. Cad bliain roimhe sin chuir na Gaeil is na Francaigh fao i Humbert an ruaig ar na cta dearga is ceapadh an frsa 'Rsa Chaislen an Bharraigh'. thuaidh uainn t Loch Con is Loch Cuillin, na bric is na bradin ag snmh thar dhroim a chile iontu.

Idir Caislen an Bharraigh is Loch Cuillinn t An tSrid mar a rugadh is mar a cuireadh Michael Davitt. Is fi go mr cuairt a thabhairt ar a iarsmalann at sa tSrid i gcuimhne an laoich a chaith go dthrachtach le cis a mhuintire. T lear mr eolais ann a choinneoidh d'aire tamal!.

So ir Loch Cuillinn t Bal an Easa mar a bhfuil na muilte olla cilila a bhunaigh an tSir Arsenius de Shiracha na Trcaire sa bhliain 1892. Is le hiarracht ar an eisimirce n mbaile a stopadh a rinne s an gnomh, gnomh a d'fhs ina acht agus bh na Siracha bainteach leis an ngn anuas go dt deich mbliana shin. T na muilte faoi inireach phrobhideach anois agus tagann an t-adach den chaighden ard canna amach astu i gcna.

Tr na bailte teanna gnthacha, Bal tha na Muice, Bal tha hAmhnais is Clr Chlainne Mhuiris dheas linn go Baile an Rba, 'Promhbhaile Iascaigh an Iarthair'. N hiontas an t-ainm sin air agus Loch Measca ar leac a dhorais. I sipal Naomh Muire t fuinneoga de ghloine dhaite le Harry Clarke. Orthu t Naoimh na hireann, radharcanna shaol Chrost agus Deastgil is Corn na Maighdine Muire.

I dTeach Loch Measca sa nao haois dag mhair fear ar irigh leis focal nua a thabhairt don teanga Bharla, an Captaen Boycott. Bhal an Mhuirthead aduaidh go Tuar Mhic adaigh tagann an taisteala go minic ar phca Gaeltachta nach lir d ar aon larsci!. Is nach sultmhar ssil an casadh seo gan choinne ar thuin ghlanghuthach an chontae!

48

Tagann oilithrigh go Cruach Phdraig gach l den bhliain ach is an Domhnach roimh fhile Lnasa an t-am a dtann seasca mle duine ag dreapadh ar an gCruach. Dh uair an chloig is tuilleadh de shil achrannach at romhat sula sroichfidh t an barr mar a gceilirfar an tAifreann.

Ar feadh s mh den bhliain filtonn Cnoc Mhuire, mar a dtinig Muire sa bhliain 1879, roimh 1,250,000 oilithreach. Thinig an Ppa ann don chomradh chad bliain. Aerfort Chnoc Mhuire a thugtar ar Aerfort Idirnisinta Chonnacht i ngeall ar Shamas Hrin, sagart pariste Chnoc Mhuire a bhailigh airgead agus fabhar rial tais leis an aerfort a oscailt.

L d rabhas i m'aonar ann, i mo sheasamh ar an gcasn ag fanacht go dtosdh na searmanais thinig heileacaptar anuas is sheas i gcls an tsipil. Bh saighdiir n gCad Chath i nGaillimh ar aire roimhe. Chas seanduine a bh ina sheasamh gar dom, a dh uillin ligthe ar an mballa aige, chas s liom is d'fhiafraigh, 'C bheadh ansin anois', ag tagairt mar a bh don fhear a sheas as an heileacaptar.

'Sin an tAire Cosanta,' d'fhreagair m. 'Dheamhan heileacaptar a theastaigh n Maighdean an l a

sheas Sise ann', d'fhgair s. Bonn sean beacht.

49

Ros Comin

crua~n~ Ail Finn Tu~ce _ Bal na mBuil1i

Chaith m seacht seachtain ag Mainistir na Bille fm' lu ar mo leaba 's n 'mo chodladh ach 'mo dhiseacht.

~ianta an ghr a bh ar an bhfile bocht faraor is dall a bh s ar an illeacht is an stair thart air. Ar threoir Naomh Pdraig thg Naomh Attracta teach sta anseo agus d'fhs an baile. Norbh iascaire r-balta Naomh Pdraig is cosil mar thit s isteach in Abhainn na Bille is chuir mallacht ar an spota sin. N fhacthas iasc ann shin.

Sos an abhainn, fach, dantar citeamh ar an easpa. Nach bhfuil cil dhomhanda ar Loch Gara is Loch C as saibhreas na hiascaireachta iontu. Bailonn iascair chin is chngar do na comrtais idirnisinta is bonn stir an bhaile buoch dibh.

Gar don Bhill t fothrach maorga de mhainistir Chistirseach n dara haois dag. Bh s ina mainistir go deireadh an s haois dag. As sin go deireadh an ocht haois dag ba dhn agus tugadh Caislen na Bille air. Anois t s fao i chram Oifig na nOibreacha Poibl augs t athchruth den dearadh bunaidh i dteach geata athchirithe na mainistreach.

50

Rugadh an t-aisteoir scannn Maureen O'Sullivan, i Mainistir na Bille. Thug s cuairt ar an mbaile sa bhliain 1988 agus nocht s plaic ar a hit bhreithe. Siopa rothair anois ar an bpromhshrid.

Ach tabhairse cuairt ar Phirc Choille Loch C, lon do scmhga le haer r coille is locha, lon do shile le hilleacht bheo an ndir, lon d'aigne le ssamh: scrobhadh Annla Loch C anseo ar Oilen an Chaislein mle bliain shin, Annla na Bille ar Oilen na Tronide gar d. Lon do chro le scal mr gr na Bhn agus Thomis Lidir Mhic Choisdealbha at curtha ar an oilen, an d rs os a gcionn ag fscadh a chile. Chuir a sga seirce eluain ar Yeats.

dheas uainn t Ail Finn, baile beag margaidh a raibh pirt mhr aige i gcraobhscaoileadh na Crostaochta. Bhunaigh Naomh Pdraig easpagideacht anseo ar shuomh t draoithe. D'fhs tbhacht an bhaile le teacht na nAgaistneach agus na bProinsiasach a bhunaigh mainistreacha ann. Nl tada fgtha de na mainistreacha agus i Sligeach at an easpagideacht anois. B'anseo in Ail Finn a chuaigh Oliver Goldsmith ar scoil. Rinne Sior William Wilde, athair Oscar, scolaocht anseo freisin.

Ail Finn sos linn go Tuilsce mar ar thg Conchir Rua ceann de na caislein ba lidre i gConnachta sa bhliain 1406 agus t bunchloch an tir chiorelaigh le feiceil i gcna. Trasna an bhthair t fothrach den mhainistir Dhoiminiceach a thg Filim Conchir sa bhliain 1433.

Tr mhle siar Thuilsce ag Cruachn, t ceann de na lithrein seandlaochta is tbhachta san Eo!"aip. Thar roinnt mlte cearnacha t ceantar traidisinta cornaithe agus curtha Rthe na hireann is Chonnacht. T os cionn caoga suomh sa tochailt, gan caomhn, gan cuaille eolais. T roinnt acu ramhstairiil agus sumh phgnacha iad ar fad a fgadh le teacht na Crostaochta. T an talamh probhideach agus nor mhr don chuairtoir ar suim leis an lithren a bhreathn cead na bhfeirmeoir a fhil i dtosach. T leabhrn ar fil le larscil na bhfothrach in Ionad Oidhreachta an Chontae i mBal na mBuill.

Ar r mbealach siar tagaimid ar Bhaile an Tobair mar a bhfuil an caislen a tgadh i dts an cheathr haois dag. Ba seo lr chumhachta Mhuintir U Chonchir. Sa bhliain 1652 elnill Cathal Conchir an caislen is a raibh ann d'arm Chromail. Fuair na Conchraigh an caislen ar ais sa bhliain 1677 ach tar is Cath na Binne chaill siad seilbh ars air.

51

Casaimid thuaidh agus is gearr uainn an Caislen Riabhach. B'anseo a rugadh, sa dara haois dag, an t-ardr deireanach a rialaigh in irinn. Siar n mbaile t Teach Chonalis, ionad sinsearach Chlann U Chonchir a thug aon ardr dag d'irinn agus ceithre r is fiche do Chige Chonnacht. Tgadh an teach mr de 45 seomra at ann fao i lthair sa bhliain 1878 in it an tseant a tgadh sa bhliain 1700. T bailichn d'bhar is de chipis ar stair na hireann i dTeach Chonalis agus stair de Chlann U Chonchir a thann chomh fada siar leis an gcigi cad roimh Chrost. Ar chl dhoras an ti t Cloch Chornaithe Rthe Chonnacht. T clirseach Thraolaigh U Chearallin sa teach chomh maith, mar ba mhinic ag seinm ann an clirseoir ciliil.

Is m rugadh an t-ardr deireanach ar an gCaislen Riabhach nach gceapfa gur chu mar a rugadh cad Uachtarn na hireann Dghlas de hde ar an mbaile canna. T Dghlas de hde curtha ag Tigh Baoithn ar an mbthar go Bealach an Doirn. Is fi go mr, m t t ag gabhil an bhealaigh, glaoch isteach ar an Ionad Oidhreachta anseo agus tam all suimiil a chaitheamh ag breathn grianghraf is cuimhneachn ar cur sos iontu fin iad ar shaol r gcad Uachtarn.

Soir dheas linn tr Bhal tha M go baile Ros Comin at suite, d'fhadf a r, i gceartlr an chontae. Naomh Comn a thg an mhainistir anseo sa bhliain 746 agus ba sid an chad easpag ann. Nl rian den mhainistir anois le feiceil ach deirtear linn gur sheas s san it a bhfuil an sipal Anglacnach a tgadh dh chad bliain shin. I ndeisceart an bhaile gar don scoil t iarsma maorga de Mhainistir Dhoiminiceach na Deastgla. Bhunaigh Filim Conchir, R Chonnacht, sa bhliain 1253 , ach ddh sa bhliain 1308. Atgadh ag deireadh an chigi haois dag agus is n dta sin at cuid mhr d bhfuil fgtha.

I lr bhaile Ros Comin t an seanphrosn mar ar mhair, idir 1780 agus 1810, an crochaire mn, 'Lady Betty', mar a thugta uirthi. Ba Chiarraoch agus mhair s go forbhocht lena mac ar an taobh thiar den bhaile. Bh lamh is scrobh aici, rud nr mhinic an t-am sin agus mhin s na scileanna d mae. Mhin s d chomh maith gur as airgead amhin a d'fhs sonas. Nuair a thinig an mac in aois fir d'imigh s go Meirice len a shaibhreas a dhanamh.

Tamall de bhlianta ina dhiaidh sin, oche dhorcha stoirmiil amhin, thinig strainsir ard dea-ghlasta fasgach chun tigh

52

Betty ag lorg bia agus listn. Lig s isteach ach i rith na hoche mharaigh s ina chodladh is ghoid a chuid airgid. Ag breathn trna phipir fuair s amach gurb a mac fin a bh fgtha ina chorpn aici. Rith s amach ar an mbthar ag caoineadh is ag scrachach. Gabhadh agus daoradh chun bis . An l a raibh s fin is roinnt daoine bochta eile le crochadh bh an crochaire tinn is dhiltaigh an sirriam na snaidhmeanna a chur. Thapaidh Betty an seans. Chroch s an chuid eile, saoradh fin is fuair s an post mar chrochaire an phrosin. Fuair s seomra sa phrosn agus tuarastal as a cuid oibre.

Siar bhaile Ros Comin t Caislen Dn Iomghuin mar a tugadh air in Annla na gCeithre Mistr agus mhair bean eile ansin ar fearr do dhuine, cuma cn cath a bheadh air, gan an le aba a roinnt li. Sa bhliain 1307 shigh Nuala Bean D Fhiannachta afear cile is phs s Brcach agus bh na Brcaigh i mbun an chaislein go dtinig Cromail. 'Nuala na miodige' an t-ainm a thuill an cailn seo as a gnomh.

Thagair m do Bhal na mBuill cheana, ach nor thagair m do Theach Pirce Bhal na mBuill ar mhr le cuairteoir dul ann. Thg ailtire Gearmnach, Richard Cassel, tuairim is 1730 do Thomas Mahon, duine de chlann Mahon. Tar is d cuairt a thabhairt ar Vn is an RingstraBe a fheiceil, d'ordaigh s go mbeadh srid lir den chinel canna ag Bal na mBuill. Deir siad liom gurb an tsrid is leithne sa tr , taobh amuigh de Bhaile tha Cliath. Chaith m nimad n dh le mo linn i gcomhluadar nach raibh ar aon ghuth faoin bhfioras tbhachtach seo ach is dcha go mbonn dlseacht chontae i gceist freisin.

Caithfidh m an oche anocht tar is cuairt an chontae lainn seo i mbaile Ros Comin ach cuirfidh m dh bholta ar an doras ar fhaios Lady Betty.

53

Baile an

Baile tha an Ri

Bal Atha na Sluaighe

Eachroim e Baile Locha e

An Spidal Riach e

Goillimh Hi-diddle-dom an cat is an mhthair D 'imigh go Gaillimh ag marcaocht ar bhardalo o o o

ZSh m tr bliana d'aois is bh bean rialta ag mineadh an amhrin sin dinn i rang na mbibn ar Bhthar an Chlochair i nDn Laoghaireo B'in an chad uair riamh gur chuala m an focal 'Gaillimh' ach bh m cinnte go mb'it na n-iontas m bh cat is a mhthair ag taisteal ann ar muin bardail. Go deimhin, is ioma sin l is oche a chaith m i nGaillimh shin is fi amhin murar casadh orm an gheamaireacht thaistil sin de thrir, fs fin is it na n-iontas liom i gcna Gaillimho

Tosamis r dturas i mBal tha na Sluaighe tar is nach an t-am ceart bliana don bhaile seo o Nach i m Dheireadh Fmhair a bhonn Aonach na gCapall anseo acu? Sa bhliain 1722 fuair muintir French, na tiarna taln, an ceadnas d'aonach stoic bliantil. Ba ghearr gur fhs a chil ar fud na hEorpa mar aonach capallo Thagadh ceannaithe ann gach tr san Eoraip agus sholthraodh an t-aonach capaill do chuid mhr d'airm na hEorpao Dholta ann an t-am sin 6,000 capall in aon l amhaino

54

Deirtear gur ceannaodh capall ciliil Napolean, Marengo, ar aonach Bhal tha na Sluaighe.

Ach n i ndea-chomhluadar Bonaparte n a cheanna a chaith mise mo chad oche ar an mbaile seo. I bhfochair stcaigh eile tar is cuid mhaith den tr a shille spleodar na hige is ea bhuail m isteach ar an mbaile, tuirseach, ocrach agus sil agam le sob abhaile an l dr gcionn.

Bh an it beo le hAonach na gCapall. Sheasamar ag danamh iontais. Ag sil trasna na sride uainn go toiliil bh fear ard leathanghuailleach, hata mr leathanduilleach air. Labhair fear g a bh le m'ais liom.

'Sin R na dTincir, den chlann againne. Nor leor seisear Garda len cheans arir'.

Thinig beirt eile. 'C as sibh?' 'Baile tha Cliath'. Tharraing s paicad de chig Woodbines as a phca. Thug s

ceann do mo chara. Bhris mo chara in dh leath agus thug leath dom sa.

'Forchomrdaithe sibh', a deir an fear g agus thug s na ceithre cinn a bh fgtha sa phaicad dinn.

'Bhfuil ocras oraibh?' 'T'. Ba ghearr go rabhamar ar lthair champla a chlainne inr su

thart faoi thine mhr ag ithe fata as an bpota le fonn is le buochas. dheas uainn t Cluain Tuaiscirt mar a bhfuil fothrach dea-

chaomhnaithe de mhainistir Agaistneach a thg Naomh Baetan sa bhliain 805. n dara haois dag ar aghaidh ba mhr a maoin is a tbhacht. Scriosadh le diten sa chigi haois dag agus tgadh cuid mhr d bhfuille feiceil inniu ina hit. Thart faoin doras thiar t snoodireacht n gcigi haois dag; lirithe t Naomh Michel ag coinneil an scla ar a mefar an t-anam Crosta ag geata na bhFlaitheas, cromtha ag a chosa t de am han ag fanacht go santach orthu sid a sanfa neamh orthu. Freisin t Naomh Caitrona de Chathair Alastair ann agus an roth ar fhulaing s air. T Naomh Eoin Baiste agus Naomh Agaistn de Hippo ann chomh maith.

Soir dheas uainn t Cluain Fearta mar ar thg Breandn an Loingseoir mainistir sa bhliain 563. N fidir an chuid seo den chontae a fhgil gan cuairt a thabhairt ar Eachroim mar a bhfuil freagra ag an ionad oidhreachta ar gach ceist d raibh riamh faoin gcath tbhachtach i gCogadh an D R.

55

I bPort Omna t macalla den chogadh canna, mar sa sipal i gCaislen Phort Omna psadh Pdraig Sirsal agus Honoria de Burgh, inon larla Clanrickard. Siar n mbaile t 1,400 acra de Phirc Choille Phort Omna ar bhruacha Loch Deirg mar a bhfuil tearmann an agus trad mr fianna agus is fi go mr seal suaimhneach a cheapadh duit fin sa phirc lainn seo.

Baile Locha Riach an chad bhaile eile a chas tar orainn ar r mbealach siar. D'fhs an baile margaidh seo thart ar dhn de

~huintir De Burgo, sa 13 haois. T fothrach den mhainistir Chairmilteach, n 14 haois, buailte leis an teach Cairmliteach n 19 haois. Deirtear gur anseo a cuireadh an Ginearl Francach St Ruth tar is Eachroma. B cinnte, t t ar an mbaile, go nglaonn t isteach ar Ardeaglais Naomh Breandn a tgadh i dts an chid seo mar a bhfuil obair ealaonta ar fasta do na sile .

Fgaimid Baile tha an R na gCeallach is na bhFlaitheartach ar dheis uainn is casaimid siar dheas mar n mr dinn glaoch isteach ar Coole House Lady Gregory is tamall a chaitheamh leis na fathaigh litrochta a shea