Download pdf - Nenad Novakovic (Ured.) - Objavljeni Izvori i Literatura o Jasenovackim Logorima

OBJAVLJENI IZVORI I LITERATURA O JASENOVAKIM LOGORIMA

Sestri Dragici,

ubijenoj u ponovljenom zloinu

1. maja 1995.

Jovan Mirkovi: OBJAVLJENI IZVORI I LITERATURA O JASENOVAKIM LOGORIMA

2

Impresum tampanog izdanja iz 2000. godine:

Izdavai:

GrafoMark, Laktai

Besjeda, Banja Luka

Muzej rtava genocida, Beograd

Urednik

NENAD NOVAKOVI

Recenzent

Akademik MILORAD EKMEI

Tehniki urednik i kompjuterska obrada:

SINIA MENJI

Lektura

GORDANA STEVANOVI TORNJANSKI

Korektura DOROTEJ MIRKOVI

tamparija: GrafoMark, Laktai Tira: 500


3

Jovan Mirkovi

OBJAVLJENI IZVORI I LITERATURA

O JASENOVAKIM

LOGORIMA

Elektronsko izdanje Beograd, 2005. (po tampanom izdanju iz 2000.)


4

SADRAJ

Umesto predgovora (Sistem jasenovakih koncentracionih logora).............................. 6 Uvod 21 Koriene bibliografije, bibliografski iskazi i prilozi bibliografiji 23 I Objavljeni izvori (dokumenta) 37 II Memoarska literatura. 117 l. Posebna izdanja... 118 2. lanci. 131

a) lanci u zbornicima 131 b) lanci u tampi 145

III Nauni radovi, istoriografska i druga publicistika. 156 1. Opti pregledi istorije... 158 2. Enciklopedije i leksikoni.. 164 3. Studije i struni prilozi.. 173

a) Struni i nauno-popularni prikazi logora...... 174 b) Studije i prilozi izuavanju pojedinih pitanja o jasenovakim logorima.......................................................................................... 184 c) Studije i prilozi izuavanju relevantnih tema i druga istoriografska

publicistika. 233 4. Regionalna i lokalna istoriografija............... 295

IV Knjievnost i film...... 329 1. Beletristika.. 329 2. Film. 334

Zakljuak..... 336 Conclusion............................................................................................................... 342

Grafiki prikazi analize objavljenih izvora i literature. 346 Bibliografija objavljenih izvora i literature o jasenovakim logorima..................... 372

1. Objavljeni izvori (dokumenta).. ................ 372 2. Knjige..................... 380

lanci.. ....................... 435 Popis korienih bibliografija, bibliografskih iskaza i priloga o bibliografiji.. 515 Imenski indeks 520 Geografski indeks.................. 535 Indeks drugih pojmova.. 542 Popis skraenica............... 549 Beleka o autoru....................................................................................................... 554


5


6

UMESTO PREDGOVORA

(SISTEM JASENOVAKIH KONCENTRACIONIH LOGORA)

A nas Gospode svakog dana razapinju

na ovaj krst jasenovaki. (ore Radii OI TRAVA)

Na teritoriji Jugoslavije u II svetskom ratu postojao je 71 koncentracioni i sabirni

logor i 329 istranih i drugih zatvora. Jugosloveni su bili zatoeni i u 69 razliitih logora

van granica Jugoslavije.1

Koncentracioni logor Jasenovac je po broju ubijenih zatoenika bio najvee gubili-

te na tlu Jugoslavije. Od 1 706 0002 izgubljenih ivota u ratu3 nekoliko stotina hiljada je

ubijeno u Jasenovcu.4

1Nikola ivkovi, Pitanja za dalja istraivanja, "Nae teme", 9/1986, 1312-1314, na str. 1312; Isti, Antun

Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Dokumenata, VIG, 1/1986, 333-335. Branislava Milo-

evi: Prezentacija Spomen-podruja - muzeja koncentracionih logora, Okrugli stol Jasenovac 1986, Jase-

novac, Spomen podruje, s.a., 274. 2Ljudske i materijalne rtve u ratnom naporu 1941-1945. Reparaciona komisija pri vladi FNRJ, Beograd,

(1946.), 9. 3O stvarnim ratnim gubicima vidi i druga miljenja: Koovi, rtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji

(1,014.000), erjavi, Gubici stanovnitva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, (1 027 000). O broju od

1,700.000 vidi i: Vladeta Vukovi, rtve rata, Naa re, London, br. 368, oktobar 1985. (prema: Ljubo

Boban, Kontraverze iz povijesti Jugoslavije, 2 /dalje: Kontraverze, kolska knjiga, Stvarnost, Zagreb, 1989,

409-412); ivotije orevi, Gubici stanovnitva Jugoslavije u Drugom svetskom ratu (1 838 000). 4Anelko Barbi:, Prilozi problematici istraivanja rtava u KCL Jasenovac od 1941. do 1945. Slavonski po-

vijesni zbornik (dalje: SPZ), 25 (1988.) 1-2, 81-97. Isti, Metode muenja i oblici likvidacije u KCL Jaseno-

vac, Zbornik CDISB, 22 (1985.) 1, 153-178, nap. 2, str. 154-155. Barbi, posebno u prvom prilogu, navodi

podatke u literaturi o broju rtava, a koji se kreu u relaciji od 400 000 do 800 000. Najee se navodi poda-

tak o 700 000 stradalih. Ima i minimizatora koji govore o 40 000 (kardinal Kuhari na komemorativnoj misi

za Alojzija Stepinca 10.2.1981; I. Supek i F. Tuman: 50 000; (prema: Antun Mileti, Koncentracioni logor

Jasenovac 1941-1945, Dokumenta, knj. 1, nap. 11, str. 38; vidi i nap. u ovom radu: 809 i 815, pa do onih koji

govore preko 1 000 000 (Terzi, Bulatovi i dr., vidi nap. 817 i 1020. I jedni i drugi istiu u prvi plan rtve

svoje nacionalne pripadnosti.


7

Okupacijom Jugoslavije nacistika Nemaka i faistika Italija osnivaju ustaku kvi-

slinku tvorevinu, proglaenu pod imenom: Nezavisna Drava Hrvatska.

Od uspostave NDH zapoeo je organizovani teror protiv stanovnitva sa svim ele-

mentima zloina protiv ovenosti i ratnog zloina.5 Ve u prvim danima ove dravne

tvorevine, osim terora tzv. "divljih ustaa", ustvari formacija proizalih iz organizacija

"Katolike akcije", odnosno "iste katolike akcije" nadbiskupa Stepinca i Vatikana

("Kriari" i dr.), vri se organizovani teror.6 Donoenjem niza zakonskih odredbi ustaka

5 O definiciji zloina protiv ovenosti i ratnih zloina vidi: Nirnberka presuda, Arhiv za pravne drutvene

nauke, Beograd, 1946, str. 14. i 20-21. Vidi i: Zloin protiv ovenosti i meunarodnog prava, Nirnberka

presuda i dokumenti o genocidu, Beograd, Slubeni list SRJ, 1992; i: Aleksandar Ignjatovi, Genocid u meu-

narodnom i nacionalnom krivinom pravu, NIU Vojska, Beograd, 1992. 6 "Ranije kriarske organizacije su postale vojni odredi ove nove katolike organizacije ("iste katolike

akcije, nap. JM) i one su 12. aprila 1941. preuzele vlast i od nadbiskupa dobile blagoslov. Tek posle toga je

nastala redovna ustaka vojna formacija voena od ljudi koji su doli iz inostranstva." (Milorad Ekmei,

Crkva i nacija kod Hrvata, u: Isti, Ogledi iz istorije, Beograd, JP Slubeni list SRJ, 1999, 111-147, na str.

138.). Upravo ove formacije lokalnih milicija vre masovne zloine i genocid 1941. godine. Formiraju se od

pripadnika organizacija "Katolike akcije", odnosno "iste katolike akcije", koju 1936. stvara Stepinac radi

prevazilaenja dotadanjeg frakcionatva u "Katolikoj akciji" ("Kriari", "Domagoj"). Ove formacije,

najee, neuniformisanih lica, vre masakre nad svojim pravoslavnim komijama, u svojim i oblinjim

selima. Da bi se prikrili pravi inicijatori i organizatori pogroma, zloini se pripisuju tzv. "divljim ustaama",

lokalnim milicijama izvan kontrole. injenica je, niti su to bile formacije izvan kontrole, niti su inile

neplanirane radnje, a napose ne i radnje spontanog revolucionarnog zanosa, ve naprotiv, dobro osmiljene i

ideoloki pripremljene pogrome na verskoj i nacionalnoj osnovi. Da se radi, ne samo o organizovanom teroru

i nasilnom pokatoliavanju pravoslavnog stanovnitva, ve i o planiranom genocidu, potvruje i izvetaj

italijanske vojne obavetajne slube, koja je otkrila nalog Glavnog ustakog stana lokalnim ustakim vlastima,

da se na podruju koje je trebala reokupirati italijanska vojska, izvri masakriranje pravoslavnog stanovnitva

i nasele katolike i muslimanske porodice. Izvod iz izvetaja italijanske obavetajne slube citira Ekmei,

(o.c. 139-140.) prema Oddone Talpo Dalmazia, Una cronaca per la storia (1941), Roma, "Stato magiore

dell'Esercito, Ufficio storico", 1985, 616: "Glavni ustaki stan je naredio da se sve od 31. avgusta do

zakljuno 6. septembra mora okonati ienje pravoslavnih na teritoriji pod naom okupacijom i da se

zakljuno do tog datuma sela, ivotinje i zemljita koja pripadaju pravoslavnima moraju predati u vlasnitvo

muslimanskih i hrvatskih porodica", te da ustae ele da sve Srbe "jednom za uvek odstrane putem

istrebljenja."


8

vlast formalnopravnim propisima ozakonjuje sistem terora.7 U organizovani sistem terora

spadaju i koncentracioni logori.

Ustae su organizovale "itavu skalu razliitih sabiralita i logora ve prema svrsi

za koju su bili namjenjeni".8 Iako je tek 25.11.1941. formalno donesena "Zakonska odredba

o upuivanju nepoudnih i pogibeljnih osoba na prisilni boravak u sabirne i radne logore" 9 mnogi od "logora smrti" ve su postojali, pa ak bili i likvidirani (Slana i Metajna na Pa-

gu, "Danica" u Koprivnici, Jadovno kod Gospia, Kruica kod Travnika). "Prve koncen-

tracione logore Paveli je preuzeo od Banovine Hrvatske i biveg jugoslavenskog rei-

ma",10 a prvi koga ustae formiraju polovinom aprila 1941. godine je "Danica" u Koprivni-

ci.11 Maja 1941. osnovan je logor Jadovno kome je dodeljena uloga da se u njemu vre ma-

sovne likvidacije,12 a ovu funkciju imao je i logor Slana na otoku Pagu. U ovim gubilitima

likvidirani su i zatoenici ne samo iz logora Gospi, ve iz "Danice" i dr.

Ustae, ustvari, osnivaju itav sistem logora: "Danica" u Koprivnici, Kerestinec, Lepogla-

va, Gospi sa Jadovnim, Kruica, Caprag, Loborgrad, Sisak, Jastrebarsko, Tenje, Slana,

akovo, Gornja Rijeka, Ferianci, Vinkovci, Slavonska Poega, Bjelovar, Jasenovac, Stara

Gradika i dr., ukupno 24 logora.13

Zbog italijanske reokupacije demilitarizovane zone uslovljene razvojem narodno-

oslobodilakog ustanka (zapoeta 15.8.1941.), ustae su morale brzo likvidirati logore Go- 7 O sistemu ustakog zakonodavstva vidi: Nada Lazi, Ustako kazneno zakonodavstvo i njegova primjena u

Slavoniji 1941. Okrugli stol "Jasenovac 1986", 65-78. Jedna od formi terora bila je i sudstvo. U NDH je po-

stojao itav niz specijalnih sudova: "Deset izvanrednih narodnih sudova, deset prijekih sudova, dvanaest po-

kretnih prijekih sudova i dva velika izvanredna narodna suda" (ime Balen, Paveli, Zagreb, 1952, 61). Sa-

mo sudac Ivica Vidnjevi, (isto, 74) predsednik Pokretnog prijekog suda Zagreb I izrekao je, kau, preko 2

000 smrtnih presuda. 8 Mirko Peren, Ustaki logori, Zagreb, 1952, 29. 9 Isto, 19-20. Tekst "Zakonske odredbe". 10Isto, 37. 11Narcisa Lengel-Krizman, Logori za idove u NDH, u: Antisemitizam, holokaust, antifaizam, Zagreb,

idovska opina, 1996, 92-102, na str. 97; Ista, Kronologija idovskog stradanja 1938-1945, u: Isto, 247-

256, na str. 247; Zdravko Dizdar, Logori na podruju sjeverozapadne Hrvatske u toku drugog svjetskog

rata 1941-1945, Zagreb, SP, 1-2/1990, 96. 12Peren, o. c., 42. 13Isto , 82.


9

spi (Jadovno) i Pag (Slana). Poslednja grupa logoraa koje ustae nisu stigli ubiti, preba-

ena je 19., 20. i 21. avgusta 1941. preko Jastrebarskog u novoformirani logor Jasenovac, a

neki i u Kruicu kod Travnika.14

Ustaka nadzorna sluba (UNS), a kasnije (od 21.1.1943.) Glavno ravnateljstvo za

javni red i sigurnost osnivali su, i u njihovoj kompetenciji su bili, koncentracione logore.

Prvi ured politiki, donosio je i potvrivao odluke o logorisanju. Trei ured neposredno

je rukovodio (Odsjek za logore), a Ustaka obrana kao vojno-policijska organizacija vrila

je obezbeivanje logora, uvanje i likvidaciju zatoenika.15

Osnivanjem prvih logora rukovodi neposredno Eugen-Dido Kvaternik, a njihov

ef bio je Mijo Babi ovani, a kad je on poginuo Vjekoslav Luburi Maks, koji uz ne-

ke manje prekide to ostaje do kraja NDH. Vjekoslav Luburi je neposredni organizator si-

stema jasenovakih logora.16 Luburi ak, poetkom oktobra 1941, boravi desetak dana u

Berlinu, gde je posetio Glavnu upravu Gestapoa, koja mu je omoguila da upozna sistem

organizacije i upravljanja vie nacistikih koncentracionih logora.17

Koncentracioni logor Jasenovac za razliku od provizornih i improvizovanih

logora osnovanih neposredno posle proglaenja NDH bio je prvi sistematski izgrai-

vani konclager i najvee gubilite na podruju okupirane Jugoslavije.18

Dosadanja istraivanja, objavljeni istoriografski radovi i memoarski zapisi nisu

decidno odgovorili na pitanje zato je logor osnovan ba u Jasenovcu.19 14Antun Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Dokumenta. Beograd, Narodna knjiga i Ja-

senovac, Spomen-podruje, 1986, knj. 1, 20. Vidi: Narcisa Lengel Krizman, Logori za idove u NDH, u:

Antisemitizam, holokaust, antifaizam, idovska opina Zagreb, 1996, 91--102; takoe ista: Kronologija

idovskog stradanja 1938-1945, isto, 247-256, vidi takoe i: Zdravko Dizdar, Logori na podruju sjeve-

rozapadne Hrvatske u toku drugog svjetskog rata 1941-1945. godine, asopis za suvremenu povijest

(SP), Zagreb, 1-2/1990. 15Peren, o. c., 39; Mileti, o. c., 17; Anelko Barbi, Osnivanje kompleksa koncentracionih logora u Ja-

senovcu, SPZ, 24 (1987) 1-2, str. 69. 16Peren, o. c.,44. 17Barbi, o. c., "Planove za gradnju logora izradio je kapetan Luburi ve u emigraciji. Oni su, poslije razgle-

danja Njemakih instalacija poboljani." (Izvod iz izvetaja Siegfried-a Kasche-a od februara 1942. Ministar-

stvu inostranih poslova Reicha o situaciji u KCL Jasenovac. Prema: Mileti, o. c., dok. 66, str. 170). 18Barbi, o. c., 67. 19Barbi, o. c., 68.


10

Ovo pitanje (zato logor ba u Jasenovcu?) postavljeno je i na prvom naunom

skupu u Jasenovcu 1984.20 Odgovori na ovo pitanje kreu se u relacijama geografskih,

stratekih i prometnih prednosti jasenovakog prostora na podruju tadanje NDH,21 ta je

20Ana Poar, "Jasenovac" trai vie istraivanja, Okrugli stol Jasenovac, 21. travnja 1984. Materijali s ras-

prave. Jasenovac, Spomen-podruje, 1985, 14. 21 Ana Poar postavljajui ovo pitanje daje jedan i od moguih odgovora (Isto, 15): "Poloaj Jasenovca je od-

igrao odluujuu ulogu. Povezan je sa eljeznikom prugom, okruen vodom (rijeka Sava, Una, Veliki

Strug), koja je bila zatita naselja i logora od eventualnog napada, a s druge strane dva movarna polja

Lonjskog i Mokrog, i stari neizvreni planovi o njihovu isuivanju i melioraciji, posluili su ustaama da pred

javnou prikriju prave razloge osnivanja logora na tom terenu. Ustae obmanjuju javnost, piui u svojoj

tampi da ovamo dolaze politiki protivnici koje e radom preodgojiti i uiniti korisnim graanima tzv.

NDH. Meutim, strana istina je da je najvei broj njih ostavio svoje kosti na ovom jasenovakom prostoru, a

da nikad nisu bili upotrebljeni ni za kakav rad."

Ovom pitanju odgovor pokuava dati i Antun Mileti, Pet pitanja, pet odgovora o koncentracionom

logoru Jasenovac, Okrugli stol Jasenovac 1986, 146-147; isti, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945,

Dokumenta, knj. III, Pogovor, str. 704-705; isti, Ustaka fabrika smrti 1941-1945, Vojnoizdavaki i novinski

centar, Beograd, 1988, 77-79. Ustae vre masovno logorisanje Srba, Jevreja i Cigana shodno ustakoj rasi-

stikoj verskoj politici "glas krvi, rase i zemlje", a komunista i antifaista kao politikih protivnika. Takvu

politiku genocid, iseljavanje, prekrtavanje i ubijanje ljudi, ena i dece ustae smatraju kao uslov opstan-

ka NDH. Nakon likvidacije logora u Gospiu, tj. Jadovno (koji bi, da nisu iskrsli problemi u odnosima usta-

ke NDH i Mussolinijeve Italije uslovljeni razvojem narodnooslobodilakog pokreta krajem jula i u augustu

1941. godine ostao i dalje centar za masovnu likvidaciju), ustae su morali napustiti demilitarizovanu zonu, te

su izvrili prebacivanje logoraa u Jasenovac. Logorisanje je sproveo ustaki bojnik Ferdinand Rosta, a gra-

evinske radove (barake) izvela Graevinska sekcija Ministarstva javnih radova. Ustake novine "Hrvatski

narod" objavile su 23. augusta 1941. da su spremne barake za prijem radnika za regulaciju Trebea i Lo-

nje, tj. poetak radova na planu iz prolog stolea o regulaciji Save od Sutle do Mitrovice. Izbor ireg podru-

ja Jasenovca je i zbog poloaja u geografskom smislu. Jasenovac je povezan i eleznikom prugom, okruen

vodom, usred Lonjskog, odnosno Mokrog polja, s druge strane teko pristupaan. Mileti prenosi i miljenje

jednog logoraa iz marta 1942. o lokaciji: ta je na podvodnom i nepristupanom zemljitu pa je bekstvo iz

njega nemogue i ta su se na tom terenu nalazila ve postrojenja firme "Bai i drug" (ciglana, pilana, tvor-

nica lanaca, elektrina centrala itd.) Ustae uz to logoriu Srbe iz sela s obe strane Save od Jasenovca do Sta-

re Gradike, tako da to faktiki ostaje prazan prostor. Mileti kae da "odgovor sigurno nije zadovoljavajui,

ali bez dokumenata nije drukije ni mogue odgovoriti. Iz ustakih dokumenata, pogotovo njihove tampe,

sve o logoru Jasenovac odie propagandom, da se tu radi na isuivanju i melioraciji i drugim poslovima sa ci-

ljem da se politiki protivnici radom prevaspitaju, kako bi se uinili korisnim graanima NDH. To je njihov


11

sigurno tano, meutim, dosadanja istraivanja nisu ponudila ni jedan originalni doku-

ment kojim bi se definitivno argumentovao odgovor na ovo pitanje.

Kompleks jasenovakih logora nalazio se na prostoru od 210 kilometara kvadrat-

nih, od Krapja 12 km zapadno od Jasenovca i Dubikih (Bainskih) kreana 20-tak

odgovor zato ba u Jasenovcu, a nema ni rei o najveem genocidu na svetu, pomoru na stotine hiljada nevi-

nih Srba (ljudi, ena i dece) i na desetine hiljada Jevreja i Cigana, kao i politikih protivnika".

Mirko Peren, Ustaki logori, 44. Oni (logori, nap. JM) su se nalazili na velikom podvodnom terenu,

prirodno dobro zatieni rijekama i poplavljenim podrujima. Preteni dio stanovnitva sainjavali su Sr-

bi, koje su ustae ubrzo likvidirale i odvele u logor. Na jugu Sava, a na sjeveru Veliki Strug bile su prirod-

ne zapreke koje su titile logore. Osim toga itavo podruje je imalo jo jednu prednost: prualo je velike

mogunosti za izvoenje melioracionih i slinih radova koji su traili mnogo radne snage. Ujedno su

uvjeti tih radova sami po sebi bili toliko loi da su idealno pogodovali iscrpljivanju radne snage to je iza-

zvalo fiziku iznurenost i konano umiranje od slabosti i klonulosti. A to je vana komponenta u ustakim

raunicama istrebljenja. eleznika pruga Novska Dubica koja je presjecala to podruje povezivala ga

je s ostalim krajevima, a udaljenost od Zagreba je relativno malena (samo oko stotinjak kilometara). Mo-

glo bi se rei da je to bio neobino prikladan teren za formiranje logora.

Anelko Barbi u Metode muenja i oblici likvidacije u KCL Jasenovac (Zbornik CDISB, 22/1985/1,

153-179, na str. 157-258) navodi: "U realizaciji funkcije likvidacionog logora od posebnog znaaja u geo-

grafskom, stratekom i prometnom pogledu bila je njegova lokacija:

1. Logorski kompleks bio je s tri strane okruen rijekama Savom, Velikim Strugom i Lonjom koje su mo-

gunosti bijega zatoenika svodile na minimum.

2. Cijelo podruje prualo je velike mogunosti za izvoenje melioracionih radova u okviru isuivanja

Lonjskog polja. Svi ti poslovi u uvjetima primitivne organizacije radova, bez potrebnih tehnikih sredsta-

va zahtjevali su mnogo radne snage. Uvjeti u kojima su radovi izvoeni bili su loi, to je dovodilo do

masovnih pojava fizike iscrpljenosti, slabosti, epidemija i umiranja zatoenika u skladu s politikom ge-

nocida.

3. Prostranstvo, preteno uz obadvije obale rijeke Save, omoguavalo je dovoenje i koncentraciju veli-

kog broja logoraa i vjeto prikrivanje masovnih likvidacija zatoenika, iji su leevi bacani u Savu ili po-

kapani u masovnim grobnicama na Gradini.

4. eljeznika pruga Novska Dubica Sisak Zagreb, koja je presjecala to podruje, povezivala je

Koncentracioni logor Jasenovac s ostalim krajevima. U to vrijeme posebno je bila znaajna njegova rela-

tivno mala udaljenost od Zagreba."


12

km uzvodno uz Unu, do Stare Gradike 30-tak km istono i od Struga na severu do lini-

je Drakseni Bistrica na jugu.22

U Jasenovcu se formira Zapovjednitvo sabirnih logora Jasenovac.

Sistem jasenovakih logora predstavljaju ustvari logori obeleeni brojevima I

V, drugi logorski objekti i lokaliteti (stratita, ekonomije i dr.) Redosled i vreme nastanka

pojedinih jasenovakih logora (I i II) razliito se daje u literaturi i predstavlja takoe jed-

no od pitanja koje trai odgovor na bazi autentine dokumentacije.23

Prihvatajui oznake za logore kako ih je dala Zemaljska komisija Hrvatske za

utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa,24 poto druge podele koje se nalaze u

literaturi nemaju adekvatnu argumentaciju, a ovo saoptenje Zemaljske komisije ipak

predstavlja, u odreenom vremenu, verifikovani dokument, do sada argumentovano nepo-

bijen, u ovom radu sluimo se sistemom oznaka Zemaljske komisije.

Jasenovac logor br. I nalazio se kod sela Krapje, 12 km uzvodno (zapadno) od

Jasenovca. U ograenom prostoru pored ume Gornja Krndija, neposredno uz Strug, iz-

meu sela Krapje (u kome se kasnije nalazila i Doasnika kola) i Plesmo,25 dopremljeni

su prvi transporti u dve barake na stubovima (izgled sojenica).

Jasenovac logor br. II zvan uma nalazio se na prostoru Brokih jasenina,

pored ceste Jasenovac Broice, uz rub ume Donja Krndija. U icom ograenom prosto-

ru nalazile su se tri barake.

Zbog jesenjih poplava ustae su novembra 1941. godine likvidirali logore I i II sa

veinom zatoenika, a preostali deo prebacili na prostor industrijskih objekata firme Ba-

i i drug (1,5 km nizvodno Savom od centra Jasenovca) i tu formirali Jasenovac logor

br. III zvan Ciglana.26

22Izvjetaj Spomen-podruja Jasenovac (Analiza stanja i smjernice razvoja). Priredio: Jovan Mirkovi.

Jasenovac, Spomen-podruje, 1980; Lokaliteti i objekti, str. 7. 23 O pitanju brojanih oznaka za jasenovake logore vidi nap. 309. 24Zloini u logoru Jasenovac, Zemaljska komisija Hrvatske za utvrivanje zloina okupatora i njihovih

pomagaa, Zagreb, 1946, 4. 25Plesmo hrvatsko selo u kome je organizacija KPJ postojala ve 1935, a ije stanovnitvo je kasnije

masovno pristupilo NOP-u (zvano jo pre rata "Mala Moskva"). 26Na ulaznoj kapiji stajao je veliki pravougaoni natpis: Radna sluba/Ustaka obrana/Sabirni logor br.

III, a iznad veliko slovo U (ustvari, ustaki znak) iznad koga je pisalo Sve za Poglavnika.


13

U samom mestu Jasenovac postojao je industrijski objekt Koara koji je pre-

tvoren u Logor br. IV.

Logor u Staroj Gradiki u nekim dokumentima se naziva Zapovjednitvo sabir-

nih logora Stara Gradika,27 a u nizu dokumenata kao Logor br. V sistema jasenova-

kih logora.

Osim zvaninog naziva Ustaka obrana/Zapovjednitvo sabirnih logora Jaseno-

vac, odnosno Zapovjednitvo sabirnih logora Jasenovac upotrebljavani su jo nazivi:

Koncentracioni logor Jasenovac i Sabirni i radni logor Jasenovac.28

Kada se govori o logoru Jasenovac, misli se uglavnom na logor III - Ciglana, koji

je postojao sve do likvidacije krajem aprila 1945. godine, a kada se govori o sistemu jase-

novakih logora misli se prvenstveno na logor III Ciglana i logor V Stara Gradika,

ali, ustvari, podrazumevaju se i ostali logori i lokaliteti.

Pod Zapovjednitvo sabirnih logora Jasenovac pripadali su u odreenim perio-

dima i logori akovo,29 Lepoglava30 kao i ekonomije, a osim u neposrednoj blizini logora

(Mlaka, Jablanac, Bistrica, Greani i dr.) bile su (kao svojevrsne ispostave) i u Ferianci-

ma i Obradovcima.31

Osiguranje jasenovakih logora vrile su stalno jedinice Ustake obrane, izdvoje-

ne iz Ureda III (Odsjek za logore) u samostalnu vojnu formaciju. Pripadnici Ustake obra-

ne, pored neposrednog osiguranja logora i straarske slube, uvali su zatoenike na vanj-

27Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. 1, str. 23. 28Isto, 20-21. 29Zoran Vasiljevi, Sabirni logor akovo, Zbornik CDISB, 22 (1985) 1, 195. "Ubrzo poslije dolaska za-

toenica iz Stare Gradike, Ustaka obrana preuzima unutarnju upravu logora akovo. Ustae dolaze u

logor 29.3.1942. godine na elu sa Ljubom Miloem i ustakim zastavnikom Jozom Matijeviem. Svi pri-

lazi logoru su zaposjednuti, a redarstvena straa odstranjena." 30 Saopenje br. 25. Zemaljske komisije Hrvatske za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa -

Logor Lepoglava, u: Zeevi - Popovi Dokumenti iz istorije Jugoslavije, I, str. 245-247. 31Cadik Danon, Jasenovac, Prie preivelog, rukopis memoarskog zapisa prireen za tampu, 108. Na

str. 68.


14

skim radovima i sudelovali u pojedinanim i masovnim likvidacijama, te u represivnim

akcijama na irem podruju jasenovakih logora.32

Poetkom 1942. godine Luburi osniva tzv. sigurnosni pojas koji se protee od

Dubice, Jasenovca i Novske do Okuana i Stare Gradike, od zapada prema istoku, a od

severa prema jugu nalazi se u prostoru od Psunja s jedne strane do Prosare s druge strane.

U sigurnosnom pojasu Ustaka obrana imala je svu vojnu i redarstveno-upravnu vlast,

ime je bila izdvojena kao posebno podruje izvan kontrole upravnih i redarstvenih vlasti

Velike upe Livac Zapolje.33 Ona je u ovom pojasu bila potpuno samostalna, pa u nje-

mu druge vojne jedinice ili pojedinci nisu mogli provoditi nikakve mjere bez prethodnog

dogovora s Ustakom obranom.34

Logor III bio je ograen bodljikavom icom, a sami zatoenici su morali 1942.

godine izgraditi zid visok 3 m koji je opasivao logor s tri strane i delimino do Save, koja

je bila prirodna zapreka. Zid se protezao 420 m sa zapadne strane, zatim 1 350 m paralel-

no s prugom, te 1 300 m okomito prema Savi i 290 m s june strane, a dalje je prirodna

prepreka bila Sava. Ukupno je zid bio dug 3 360 m.35 Na zidu se nalazilo 10 straarnica i

4 tornja osmatranice.36 Kod glavnog ulaza bila je izvidnica visoka 24 metra.37 Oko lo-

gorskih zidova na itavom podruju bili su bunkeri od cigle ili drveta s posadama naoru-

anim mitraljezima i pukama.38 Bunkeri su se nalazili i na prostoru juno od Gradine, na

liniji Drakseni Meea, zatim istono prema Koutarici, severozapadno uz elezniku

prugu i mostove. Na pruzi se stalno kretao oklopni voz. Oko zida prostor je bio miniran.

Ustae su raspolagali i motornim amcem na Savi (a u odreenom periodu bili su na Savi

i maarski patrolni amci, a za vreme ofanzive na Kozari maarski monitori). Sistem jase-

32Anelko Barbi, Prilozi prouavanju funkcije Ustake obrane u osiguravanju koncentracionog logora u

Jasenovcu, Okrugli stol Jasenovac 1986, 163. 33Isto, 164. 34Duan Lazi, Organizacija policijsko-obavetajne slube Nezavisne Drave Hrvatske, Zbornik za istori-

ju, Novi Sad, 10/1974, 163. 35Zloini u logoru Jasenovac, 7. 36Barbi, o. c., 164. 37Zloini u logoru Jasenovac, 8. 38Barbi, o. c., 164.


15

novakih logora osiguravao je Sdrug (Zdrug) Ustake obrane u jaini od oko 1 500 ljudi

(stoer, dvije bojne sa sedam satnija, novaka bojna i logorski sat).39

Uprava logora bila je tzv. eksterna ustaka, na elu sa zapovjednikom (imala

je 7 raznih odsjeka) koji su izdavali nareenja za rad, snabdevanje, odreivali kazne,

isleivanja, nareivali muenja i likvidacije, imali kontakt s institucijama izvan logora;

dok unutarnju upravu sa logornikom (zatoenik, najee iz redova kriminalaca, kanje-

nih ustaa i sl., ali bilo je i korektnih i nekompromitovanih) inili su grupnici, stotnici, pe-

desetnici i desetnici (najee dounici, kriminalci, batinai).

Osnovni zadatak jasenovakih logora bilo je unitenje ljudi, stoga sasvim oprav-

dano ovi logori nose naziv logori unitenja (Vernichtungslager). Brojna stratita jaseno-

vakih logora, naalost, usprkos nekim provedenim istraivanjima, jo uvek nisu dovolj-

no, a neka nikako, istraena: neistraene grobnice i logorski prostor Krapja, neistraeno

preko 40 grobnica logora Broice, nedovoljno istraen prostor logora III, neistraeno gro-

bite u Utici, na Gradini je potrebno, osim istraivanja koja su vrena i ureenja koje je

provoeno, izvriti sistematsko istraivanje (dosadanja su ipak bila samo sondana i od-

reeni zakljuci su izvedeni na bazi sondanih istraivanja); neistraeni lokaliteti: Dubi-

ke kreane, Mlaka, Jablanac, Barutana, ekonomije u Bistrici i Greanima, u Staroj Gradi-

ki osim ureenja Kule potrebno je izvriti ureenje grobinog prostora; rijeka Sava kao

grobnica trai takoe naunu verifikaciju. Osim grobinih i logorskih lokaliteta potrebna

je i obrada UNS-ovih zatvora i muilita, te drugih objekata u samom Jasenovcu, kao i ne-

kih drugih logora koji su u odreenom periodu potpadali pod Zapovjednitvo sabirnih lo-

gora Jasenovac.

O metodama terora i muenja ljudi govore mnogobrojni memoarski zapisi.40

Svima zajedniko je: jasenovaki logori su deo sistema genocida41 nad Srbima, Jevrejima

i Romima, a isto tako stratite za sve jugoslovenski, antifaistiki, komunistiki i protuu-

39Vie o snagama koje su osiguravale logor vidi: Barbi, n. dj: D. Lazi, o. c., Posebno interesantan je ne-

potpisani izvetaj (inicijali L.M.K. logorski mjesni komitet?) upuen iz Jasenovca lipnja 1944. u ko-

me su detaljni podaci o osiguranju logora. Ovaj izvetaj donosi Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac,

knj. III, kao Prilog 18, str. 698-702. 40Posebno se izdvajaju radovi dr. Nikole Nikolia, vidi nap. 581-590. 41Vidi definiciju u Nirnberka presuda, 238. (U tekstu ovog rada uz nap. 279 - 289).


16

staki orjentisane Hrvate i muslimane, kao i pripadnike drugih naroda, etnikih grupa i na-

cionalnih manjina. Po okrutnosti, po nainu i perverznosti izvrenja, po broju i opsegu

zloini u logoru Jasenovac premauju svaku ljudsku fantaziju.42 Ubijanja iz vatrenog

oruja, ubijanja noem, maljem, ekiem, motkama, sjekirama, bradvama, ubijanja vean-

jem, davljenjem, spaljivanjem, ubijanja radom, glau, eu, ubijanja zarazama, trovanji-

ma, ubijanja hladnoom, muenja i sadistika iivljavanja to je bila svakodnevnica jase-

novakih logora.43

U logor su dovoene dve kategorije zatoenika: sa osudom i bez osude. Prema

Zakonskoj odredbi o upuivanju nepoudnih i pogibeljnih osoba na prisilni boravak u sa-

birne i radne logore trajanje tog boravka je od 3 meseca do 3 godine. Te osude, koje do-

nosi ustako redarstvo kao grana UNS-a, predstavljale su farsu, jer svi su bili odreeni za

likvidaciju, a trogodinjaci su likvidirani odmah po dolasku u logor.

Lica sa osudama, prolazila su kroz logorske evidencije, koje su, meutim, u dva

navrata temeljito unitene.44

Drugu grupu ine lica bez osuda, a radi se o genocidnom umorstvu Srba, Jevreja i

Roma i masovnom logorisanju Hrvata i muslimana i dr. iz krajeva gde se jae razvijao

NOP. Mnogi od ovih transporta i kolona, ne samo da nisu zavoeni u evidencije, nego ni-

su ni ulazili u logor, ve su voeni direktno na likvidaciju.

Jedno od pitanja koje se postavlja u vezi sa jasenovakim logorima je: zato nije

napadnut i osloboen logor u toku rata od strane NOV i POJ,45 poto, eventualnom likvi-

dacijom logora, verovatno ne bi bio toliki broj rtava podtekst je ovog pitanja. Pitanje je

42Mladen Ivekovi, Nepokorena zemlja, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb, 1945, 16. 43Barbi, Metode muenja i oblici likvidacije u KCL Jasenovac, 153-178. 44Da bi sakrili tragove zloina UNS i Luburi lino, nareuju unitenje logorske dokumentacije, decem-

bra 1942. i januara 1943. pre donoenja, odnosno primene, zakonske odredbe o ukidanju UNS-a (Antun

Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. 1, str. 26.). Likvidacija logora, aprila 1945. godine, znaila

je i unitenje dokumentacije. Pokualo se unititi i druge tragove zloina: likvidacija preostalih zatoeni-

ka, iskapanje i spaljivanje leeva, miniranje i paljenje objekata u logoru i mestu Jasenovac (Mileti, Isto,

35). 45Ana Poar, "Jasenovac" trai vie istraivanja, 15.


17

aktuelizovano tim vie ta je poznato Titovo nareenje od 31. marta 1942. godine, da se

ispita mogunost napada na jasenovaki logor ali tako da sigurno uspije.46

Delimian odgovor nalazimo i u dokumentima, prepisci partizanskih vojnih orga-

na s obe strane Save, iz kojih proizlazi da s vojnog stanovita (zbog potrebnih snaga za

napad s obzirom na obrambene snage, strateki poloaj i cilj sauvati ivote logoraa) ne

postoje uslovi da se taj zadatak uspeno ostvari.47

Odgovor na ovo pitanje pokuali su dati vojni strunjaci48 i istoriari.49

Respektabilan je svakako deo odgovora koji govori o odnosu snaga: Tada

(1942. god., nap. JM) su se u irem rejonu Jasenovca, sa bosanske strane, nalazila tri NOP

odreda, uglavnom na Kozari, a na slavonskoj strani jedan NOP odred, sve skupa oko 3

500 slabo naoruanih partizana sa 300 ranjenika. Tek 21. maja 1942. formirana je krajika

brigada, a u Slavoniji 11. oktobra 1942. godine 1. slavonska brigada, da bi tek 11. maja

1943. u irem rejonu zapadne Bosne bio formiran 2. bosanski korpus, a 17. maja 1943. u

Slavoniji 1. slavonski korpus, a zajedno su bili slabiji od jedne nemake divizije. S druge

strane, Koncentracioni logor Jasenovac bio je dobro utvren i branjen, a po poloaju pred-

stavljao je nepremostivu prepreku za tadanje partizanske snage. Re je o spletu reka Sa-

ve, V. i M. Struga, Trebea, Lonje, Ilove i Une, usred movarnog Mokrog polja i ravnice

okruene sistemom neprijateljskih uporita: Novska, Banova Jaruga, Okuani, B. Dubica,

Goilo i itavim sistemom andarmerijskih stanica, s mogunou brze intervencije jakih

neprijateljskih snaga iz Zagreba, Siska, Sl. Broda, Banja Luke. Svakako ovome treba do-

dati i to da se logor Jasenovac nalazio pored najbolje uvane eleznike pruge i puta u

Evropi, Zagreb - Beograd, na ijoj su relaciji od Broda do Zagreba stalno deurala dva

oklopna voza i dva nemaka bataljona. Dakle, tu su bile stalno angaovane respektabilne

snage, jae od dve divizije (delovi nemake 718, 189. i 173. divizije), a u 1944. i jo znat- 46Zbornik dokumenata NOR-a, tom II, knj. 3, dok. 105, str. 300-301. Vidi i nap. 140 i 141. 47Vidi dok. iz nap. 170-176. 48Jovan Kesar i Dragoje Luki, Da li su nae jedinice u toku rata mogle da oslobode logor Jasenovac -

Stara Gradika, Beograd, Novosti, 5-7.6. 1985. (u povodu pesme Stanka Opaia Jasenovac u Knji-

evnoj rei, (delove ovog teksta prenosi Naa armija 20.6.1985. u lanku Pokuaj blaenja revoluci-

je). U ovom feljtonu odgovor na pitanje daju istaknuti generali: Jefto ai, Veljko Kovaevi i Boko i-

ljegovi. 49Mileti, Pet pitanja, pet odgovora o koncentracionom logoru Jasenovac, 148-151.


18

nije snage nemakog 64. rezervnog armijskog korpusa, te 21. i 5. SS armijskog korpusa i

snage domobranskog 2. korpusa (zbora). Sam logor Jasenovac uvek je branilo najmanje 1

500 ustaa Ustakog obrambenog zdruga, te ustae 18. ustake bojne, a du Save stalno su

patrolirali domobranski i maarski patrolni amci."50

U uslovima stalnih likvidacija, promenjivosti sastava pojedinih grupa zatoenika,

razvijenoj dounikoj ustakoj organizaciji meu logoraima (kriminalci i dr., a esto i

drugi logorai za golu nadu za ivot, za pare hleba), logorai, a najbolje se povezuju ko-

munisti, antifaisti i simpatizeri NOP-a, pokuavaju se organizovati i pruiti otpor. Cilj je

bio preiveti i sauvati dostojanstvo oveka. U tim uslovima, koliko je bilo mogue deluje

logorska partijska organizacija komunista, logorski komitet, tzv. kolektivi i ekonomske

zajednice.51

U memoarskoj literaturi nalazimo primere spontanog i organizovanog otpora,

suprotstavljanja, primene uspenih i neuspenih pokuaja bekstava, pokuaja organizova-

nja pobune (Stara Gradika) i sl. Izdvajaju se ipak dva organizovana otpora logoraa u Ja-

senovcu: proboj iz logora III i logora IV. Prvi, 22. aprila 1945. oko 10 sati i drugi, istog

dana uvee oko 20 sati. Poslednje grupe zatoenika uvidevi da ustae likvidiraju logor

krenuli su goloruki na juri. Od preko 1 000 zatoenika logora III, neto preko pola polo

je u proboj, a ivih je ostalo 80; od 167 zatoenika Koare 11 je ostalo ivih.52

Jasenovaki logori osloboeni su, prestali su postojati, tek u zavrnim

operacijama za osloboenje zemlje: jedinice 25. udarne brodske brigade 28. divizije 2. ju-

goslovenske armije zauzele su 23. aprila logor u Staroj Gradiki, a jedinice 4. srpske bri-

50Isto, 148. 51O oblicima otpora vidi: Anelko Barbi, Prilog prouavanju djelatnosti partijske organizacije u kom-

pleksu jasenovakih logora. SPZ, 23 (1986) 1-2, 145-171; Otpor u logoru Stara Gradika. Iz sjeanja

preivjelih zatoenika. Za tampu priredili: Marijana Amuli Buca i edomil Huber. Jasenovac, Spo-

men-podruje, 1980, 192; Nikola ivkovi, Organizacija politikog rada u logorima s posebnim osvrtom

na Staru Gradiku i Jasenovac, Okrugli stol Jasenovac 1986, 181-191; edomil Huber, Ekonomska za-

jednica - osnovna elija organiziranog otpora u jasenovakim logorima, Okrugli stol 21. travnja 1984,

70-77; Josip Vidan, Ekonomske zajednice u logorima, Okrugli stol Jasenovac 1986, 193-207. 52Antun Mileti, Prilog utvrivanju imenom broja usmrenih u Koncentracionom logoru Jasenovac, u:

Jasenovac, sistem ustakih logora smrti, Beograd, 1997. U priloenom Spisku logoraa Koncentracionog

logora Jasenovac koji su ostali ivi po izvrenom ustanku 22.4.1945. godine (str. 80-81) navodi 87 imena.


19

gade 21. srpske udarne divizije 1. jugoslovenske armije 2. maja 1945. ule su u logor Jase-

novac.53

Uz niz ostalih pitanja o jasenovakim logorima koja trae decidnije i argumento-

vanije odgovore (zato nisu sauvani logorski objekti? zato ne postoji popis rtava? oda-

kle su dolazili transporti u Jasenovac? ta se ini i zato nije vie uinjeno na istraivanju?

ta je bilo s ustakim koljaima i koliko ih je odgovaralo za zloine?54 itd.)55 jedno pitanje

se posebno namee svojom svakodnevnom medijskom prisutnou: radi se o pitanju broja

rtava u jasenovakim logorima. Naalost, ovo pitanje nije ostalo u domenu naunih istra-

ivanja, ve je postalo elemenat sueljavanja nacionalistikih strasti, dnevnopolitikog

prepucavanja i politikanstva, instrument falsifikatora i manipulatora: kako onih koji mi-

nimalizuju i govore o 40 000 rtava, isto tako i onih koji tvrde da je preko milion ljudi

ubijeno i jedni i drugi na prvo mesto, ili kao gotovo jedine rtve, stavljaju rtve iz redo-

va vlastite nacije.

Pitanje broja rtava56 prisutna je gotovo u svakom radu na temu logora, u gotovo

svim obimnijim memoarskim zapisima, u mnogim istoriografskim publikacijama. esto su

to voluntaristike i ishitrene procene, bez adekvatne argumentacije.

Budui da dokumenata fundamentalnog karaktera gotovo i nema (originalna lo-

gorska dokumentacija, izvetaji ustakih ustanova na raznim nivoima o logoru Jasenovac),

nuno je prii sistematskom, interdisciplinarnom, izuavanju. Obzirom na razliite velii-

ne, dokaze i dokaze, nekritika usvajanja iznesenih (i nestruno) podataka, smatramo da

se o broju rtava ne mogu davati paualne procene, da svaka rtva trai punu identifikaci-

ju. Teko da e se ikada precizno izvriti identifikacija svih stradalih u jasenovakim lo-

53Mileti, o. c., 151. 54Na pitanje: ko su jasenovake ustae, ko su neposredni organizatori slanja zatoenika u Jasenovac, ta

je bilo s ustakim koljaima, ko je odgovarao za poinjene zloine itd, odgovor pokuava dati Marko

Runov u pripremljenom rukopisu knjige Zato Jasenovac. 55Ana Poar, o. c., 15. 56Anelko Barbi, Prilog problematici istraivanja broja rtava u KCL Jasenovac. SPZ, 25 (1988) 1-2,

81-97. O razliitim podacima u literaturi vidi takoe: Isti, Metode muenja i oblici likvidacije u KCL Ja-

senovac, 145-155, nap. 2; Antun Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. 1, 36-38. (i nap. 11).

Upor. takoe, podatke pomenute u ovom radu u tekstu (komentar o pojedinim izdanjima) i u napomena-

ma.


20

gorima, ali ostaje dug i obaveza i sadanjim i buduim istraivaima, istoriarima, stru-

njacima iz drugih oblasti, dug institucija drave (drava) i njenih organa, dug nacije - da

se imenuju rtve (izvri identifikacija) sa ta je mogue veim procentom, odnosno sa ta

manjom marginom (praznim, belim prostorom) nepoznatih (neidentifikovanih), sa ta ma-

nom mogunou manipulacije.

***

Ovaj osvrt na sistem jasenovakih logora, dotie se samo nekih pitanja, i obzirom

na njegov karakter (uvodni, obzirom na temu rada) neemo ga ire elaborirati, pogotovo

neemo ulaziti u opise logorskih objekata, metode muenja i oblike likvidacije, masovne i

pojedinane zloine, uslove ivota i rada zatoenika itd. (ta je tema monografske obrade

jasenovakih logora ili priloga izuavanju odreenih pitanja).

Iako je, kako emo videti iz ovog rada, suprotno uvreenom miljenju, dosta pi-

sano o jasenovakim logorima (znaajan broj bibliografskih jedinica), nedostaje ipak, ka-

ko sistematsko, nauno istraivanje pojedinih pitanja, tako i kvalitetna sinteza (monograf-

ska obrada).57

57Dr Anelko Barbi u Centru za povijest Slavonije i Baranje (nosiocu obrade o koncentracionim logori-

ma u srednjem toku rijeke Save u sklopu optejugoslovenskog projekta Jugosloveni u zatvorima, zaro-

bljenikim i koncentracionim logorima i pokretima otpora drugih zemalja i II svetskom ratu) nosio je

obradu logora Jasenovac. Nesretnim sluajem izgubio je ivot, tako da monografija o KCL Jasenovac ko-

ju je radio nije do kraja oblikovana i zavrena. (Mile Konjevi, In memoriam: dr. Anelko Barbi

(10.3.1930. 6.10.1988.), SPZ, 25 (1988) 1-2, 205-206.


21

U V O D

Jasenovaki logori u naoj istoriografiji i publicistici je tema koja slovi kao

neistraena, potiskivana, zaobilaena, reju, sa nedovoljno posveenom panjom, tako da

se esto ulo da nema dovoljno materijala za ozbiljnije i studioznije bavljenje njome.

Pokuaemo u ovom radu sagledati koliko je ova tema prisutna u literaturi: kao objavljeni

izvori (objavljena dokumenta, memoari i druga seanja kao izvori), te u istoriografskoj

literaturi i drugim strunim radovima i publicistici.

Izvore o jasenovakim logorima moemo vremenski locirati kao arhivsku grau

nastalu u toku II svetskog rata i grau nastalu posle rata.

Prvoj grupi pripadaju dokumenta nastala delovanjem organa NDH, prvenstveno

UNS-a i RAVSIGUR-a, upskih redarstava i sl., koji se odnose na upuivanje lica u kon-

centracione logore, nadalje delovanjem organa vlasti, vojnih organa itd. u kojima se govo-

ri o logorima. To su i dokumenta nemakih organa, razni izvetaji o stanju u NDH i poje-

dinim linostima. Ovoj grupi pripadaju i dokumenta ustake "zakonodavne regulative":

zakonske odredbe, naredbe i uputstva kojima se ozakonjivao teror. Malobrojna dokumen-

ta nastala u logoru, koja su sauvana, predstavljaju dragocene materijale, to su npr. otpu-

sti, logorske karte, neki od sauvanih popisa kao ta je "Indeks paketarnice", zatim tajno

dostavljena pisma iz logora itd.

U grau nastalu u ratu ubrajamo i dokumenta NOP-a: vojnih organa, partijskih

organa, organa narodne vlasti itd., a radi se uglavnom o raznim izvetajima u kojima se

govori o stradanju stanovnitva ili pojedinih istaknutih aktivista, o zamenama, pruanju

pomoi (Narodna pomo), o mogunosti vojnih akcija itd.

Niz dokumenata odnosi se na pitanja prekrtavanja, deportacija i sl. koja imaju i

dodirnih taaka sa logorima. U Komesarijatu za izbeglice u Beogradu mnogi od deporto-

vanih pominjali su i stradanja u logorima.

O jasenovakim logorima nalazimo i odreenih podataka u dokumentima izbe-

glike vlade.


22

Drugu grupu ine dokumenta nastala posle rata delovanjem komisija za utvriva-

nje zloina okupatora i njihovih pomagaa, komisija za utvrivanje ratne tete, istranih i

pravosudnih organa.

Sonja Boanovi-poljar58 dodaje ovim dvema grupama dokumenata u izvore o

logoru Jasenovac: memoarsku grau, tampu ratnu i poratnu, te lanke u zbornicima i pe-

riodinim publikacijama.

Ivan Medved59 literaturu (bez beletristike) o jasenovakim logorima deli na dve

grupe: memoarsko-publicistika literatura i radovi koji se mogu tretirati kao istoriografski.

Temu jasenovakih logora u literaturi mogue je pratiti kroz sistem podele:

-objavljena dokumenta u posebnim izdanjima ili kao prilozi u knjigama, lancima i sl.; -istoriografski ili informativni prikazi jasenovakih logora ili logora u NDH temeljeni na istorijski utvrenim injenicama;

-istoriografija o II svetskom ratu i NOB, a napose NOB u Hrvatskoj, BiH i Sremu, koja u veem ili manjem obimu obrauje i pitanja terora, genocida, internacija, deportacija i logora,60 u ovoj grupi su i razni udbenici, prirunici i pregledi u kojima se, uglavnom, op-enito u delu prikaza NOB govori o teroru i logorima, te se pri tom kao ilustracija navode Jasenovac i Stara Gradika;

-memoarsko-publicistika literatura o logorima: seanja, zapisi, izjave itd. prei-velih zatoenika i publicistika na bazi tih seanja;

-memoarsko-publicistika literatura o II svetskom ratu i NOB, u kojoj se pojedini lanak odnosi na logore ili u zapisu o nekoj uoj ili iroj teritorijalnoj celini ili mestu govori o stradanjima u logorima, masovnom ili pojedinanom odvoenju u logore; ovde su naroi-to znaajni zbornici i monografije (regionalna i lokalna istoriografija) u kojima su dati i po-imenini popisi lica odvedenih ili stradalih u logorima (s naznakom stradanja u Jasenovcu ili Staroj Gradiki),61 kao i biografije pojedinih linosti (u raznim zbornicima ili posebnim izdanjima) koje su bile zatoenici ili su ubijeni u jasenovakim logorima; 58Sonja Boanovi-poljar, Kratak pregled bibliografije o logorima u srednjem toku Save (Jasenovac) za

period 1944-1965. Okrugli stol "Jasenovac 1986", Jasenovac, Spomen-podruje, s.a., 234-235. 59Ivan Medved, Jugoslavenska povijesna literatura o logoru Stara Gradika, Slavonski povijesni zbornik

(dalje: SPZ), 23 (l986), 1-2, 175. 60Jugoslovenska istoriografija posvetila je dosta prostora NOB-i. O tome govori dovoljno niz bibliografi-

ja i preglednih lanaka o bibliografijama. Vidi: Ivan Jeli, Naa historiografija o narodnooslobodilakoj

borbi u Hrvatskoj 1941. godine, Vojnoistorijski glasnik (dalje: VIG), 1/1971, 9-43; Isti, Naa historiogra-

fija o narodnooslobodilakoj borbi u Hrvatskoj 1942-1945, asopis za suvremenu povijest (dalje: SP),

2-3/l971, 149-180; Vlado Strugar, Jedan pogled na jugoslovensku bibliografiju o Jugoslaviji u Domovin-

skom ratu, Jugoslovenski istorijski asopis (dalje: JI), 3-4/1971, 193-214; Branka Plee, Bibliografija

historiografije o NOB od 1958-1960, Historijski pregled, 3-4/1961, 266-273. 61Posebno se istiu izdanja Historijskog arhiva Karlovac.


23

-lanci i podaci o logorima ili pojedinim linostima koje su bile u logoru u enci-klopedijama, leksikonima i sl. publikacijama;

-razni prigodni lanci, feljtoni, polemike i sl. u tampi posveeni zbivanjima u lo-gorima, najee povodim raznih obeleavanja (jubilarnog karaktera) pojedinih datuma, do-gaaja ili linosti;

-studije, rasprave i lanci iz drugih naunih disciplina koji mogu biti u funkciji iz-uavanja nekog pitanja o temi logora,62 ili je tema logora u funkciji obrade neke teme te naune discipline;63

-publicistika o tzv. "hit-temama" ili "tabu-temama", uglavnom marketinko-ku-rentnog karaktera, najee u funkciji odreenih dnevnopolitikih interesa, manje ili vie dokumentovana, a u kojoj se dokumenta esto kritiki ne valorizuju i interpretiraju se shod-no cilju, koja se u odreenoj meri (vezano za neki dogaaj ili linost) dotie jasenovakih logora;64

-prikazi, ocene, osvrti, kritike na objavljenu literaturu u kojima se u izvesnoj meri, ako je osnovna tema takve literature logor, daje podrka ili osporavanje takvom vienju s odgovarajuom argumentacijom, a esto se to pretvara u polemiku, ponekad neargumento-vanu (tipa napad na autora, a ne kritika dela);

- i na kraju: umetniko vienje jasenovake teme poetski ili prozno iskazano; e-sto se radi o memoarskoj literaturi koja osim dokumentovanosti ima i odreene umetnike pretenzije; a vie je i naslova, da tako kaemo, "iste" beletristike.

Podelu literature mogli bi vriti i tematski - obzirom na pitanja koja se obrauju:

openito o logoru (ivot, rad, stradanja), osiguranje logora, masovni i pojedinani zloini,

pitanje broja rtava, razmene, bekstva, pokret otpora, stradanja pojedinih specifinih gru-

pa (po nacionalnoj, konfesionalnoj, ideolokoj, polnoj, dobnoj, profesionalnoj i sl. pripad-

nosti), odgovornost za zloine itd.

Koriene bibliografije, bibliografski iskazi i prilozi o bibliografiji

U obradi ove teme neophodno je bilo napraviti popis bibliografskih jedinica koje su na

odreeni nain vezane za jasenovake logore. Stoga se trebalo upoznati s nizom biblio-

grafskih izdanja, kao i popisima izvora i literature objavljenim u pojedinim publikacijama.

Navodimo neke od znaajnijih bibliografija.

62Npr. statistika, demografija i sl. 63Npr. pedagogija i njene discipline. 64Najee teme: Hebrang, Stepinac, broj rtava po nacionalnoj ili verskoj pripadnosti i sl.


24

Graa za bibliografiju o narodnooslobodilakoj borbi,65 u poglavlju "Knjige i broure

tampane u toku NOB" (str. 5-112) navodi samo jednu bibliografsku jedinicu,66 a u pogla-

vlju "Knjige i broure o NOB tampane posle osloboenja" (str. 169-200) navode se dva

autorska naslova67 i est naslova izdanja Komisije za utvrivanje zloina okupatora i nji-

hovih pomagaa.68

Bibliografija izdanja u narodnooslobodilakom ratu 1941- 1945,69 o jasenovakim logori-

ma ima tri bibliografske jedinice.70

65Graa za bibliografiju o narodnooslobodilakoj borbi (knjige, broure, listovi, asopisi i bilteni). Izda-

nje Direkcije za informacije pri Vladi FNRJ, Beograd, 1948, 200. 66Na str. 141: Koncentracioni logori - Dokumenti ustakog terora. Sadraj: Eref Badnjevi, Kroz ustake

logore i zatvore; Dr. Mladen Ivekovi, Krv tee potocima; Dr. Zvonko Talec (treba: Tkalec, nap. JM),

Stara Gradika; Ante Milkovi, Noem in (treba: i) maljem; Rupi (treba: Rubi) Rua, enski logor

Stara Gradika. Izdanje "Vjesnika", JNOFH. 67Mladen Ivekovi, Nepokorena zemlja, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb, 1945. ore Milia, U muili-

tu - paklu Jasenovac, Naklada pieva, Zagreb, 1945. 68Zloini okupatora u Vojvodini 1941-1944, Izdanje Pokrajinske komisije za utvrivanje zloina okupato-

ra i njihovih pomagaa u Vojvodini, Novi Sad, 1946; Zloini u logoru Jasenovac, Izdanje Zemaljske ko-

misije Hrvatske za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa, Zagreb, 1946; Ljudske i materijal-

ne rtve u ratnom naporu 1941-1945, Reparaciona komisija pri Vladi FNRJ, Beograd, 1946. (dva puta na-

vedena ista bibliografska jedinica); Saoptenja br. 7-33, i Saoptenja br. 34-53. o zloinima okupatora i

njihovih pomagaa. Dravna komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa DFJ, Beo-

grad, 1945; Saoptenje o zloinima Austrije i Austrijanaca protiv Jugoslavije i njenih naroda, Dravna

komisija za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa FNRJ, Beograd - Zagreb, 1947. 69Bibliografija izdanja u narodnooslobodilakom ratu 1941-1945, Vojnoistorijski institut, Beograd,

1964, 820. Ova, u enciklopedijskom formatu, bibliografija izdanja u toku NOR-a je najkompleksnija. Sa-

dri 9 116 bibliografskih jedinica. Knjiga je podeljena na dva dela: 1) Izdanja jedinica, komandi i ustano-

va NOV i POJ; 2) Izdanja partijsko-politikih rukovodstava i organizacija, organa narodne vlasti, sindika-

ta, kulturno-prosvetnih ustanova i udruenja. Unutar ovih delova podela je na: a) Knjige i broure i b) Pe-

riodika. U Dodatku (3) su bibliografski podaci o izdanjima iji originali nisu bili dostupni autorima ili ni-

su bili sauvani. U Prilozima (4) daje se vrlo bogat nauni aparat za olakano sluenje knjigom. (O ovoj Bi-bliografiji vidi prikaz: Ivan Antonovski, Bibliografija izdanja u NOR 1941 - 1945, VII, Beograd, 1964. Zbornik HIS, 3/1966, 380 -

383.) 70Bibliografske jedinice 5 316. i 5 317. su ustvari jedan naslov: Jasenovaki logor - Iskazi zatoenika koji

su pobjegli iz logora 1942. godine, u izdanju Propagandnog otsjeka AVNOJ-a (izdanja: Osijek, i drugo


25

Bibliografija o ratu i revoluciji u Jugoslaviji Borivoja Pajovia i Milorada Radevia71 je

jedna od najkvalitetnijih bibliografija posebnih izdanja o NOR-u u periodu od 1945 -

1965. godine. Osim naslova posebnih izdanja u ovoj bibliografiji mogli su se pronai i na-

slovi pojedinih lanaka u zbornicima i zbirkama, poto se uz prikaz bibliografske jedinice

za mnoge zbornike i zbirke daje izvod iz sadraja (imena autora i naslovi lanaka).

U bibliografiji Izbor dela o NOB72 od 70 bibliografskih jedinica, koje se odnose na jaseno-

vake logore 22 se direktno odnose, a 48 posredno, naime, ili se radi o delima u kojima se

govori o drugim logorima pa se pominju i jasenovaki, ili se radi o pregledima razvoja

NOB-a u pojedinim krajevima, a unutar toga se pominju stradanja stanovnitva u ustakim

logorima, a napose u Jasenovcu.

bez podataka), a bibliografska jedinica 5 633. je Koncentracioni logor - Dokumenti ustakog terora, izda-

nje "Vjesnik" JNOFH. 71Borivoj Pajovi - Milorad Radevi: Bibliografija o ratu i revoluciji u Jugoslaviji, Posebna izdanja 1945

- 1965, Savezni odbor SUBNOR Jugoslavije i Savet za negovanje revolucionarnih tradicija NOR Jugosla-

vije, Beograd, 1969, 786. Ova Bibliografija sadri 5 508 bibliografskih jedinica. Osnovna podela je na tri

dela: 1) Dokumenti. Nauka. Publicistika. 2) Knjievnost i 3) Umetnost. Unutar ove podele izvrena je da-

lja analitika podela. Knjiga je opremljena naunom aparaturom: Registar pregleda optih dela, Tematski

registar, Registar geografskih imena i Registar autora. Uz mnoge bibliografske jedinice dat je i pregled

prikaza i kritika i gde su objavljene. 72Izbor dela o NOB, Bibliografski prirunik, Savez organizacija i ustanova za irenje knjige NR Srbije i

Savez knjinica i itaonica NR Hrvatske, Beograd - Zagreb, 1962, 222. Ova bibliografija selektivnog ka-

raktera podeljena je na dva dela: prvi obuhvata spise o razvitku NOB, vojnoistorijske studije, memoare,

dnevnike, zapise, anegdote, kao i dela biografskog karaktera, zatim o omladinskom pokretu, tampi i

tamparijama (posebno poglavlje o koncentracionim logorima kao i dokumentima o zloinakoj delatno-

sti okupatora i njihovih pomagaa); drugi deo sadri bibliografske podatke o knjievnim spisima s temati-

kom NOB iz oblasti poezije, romana, pripovedaka, drama, knjievnosti za decu i omladinu. Daje se i pre-

gled zbirki reprodukcija grafika, crtea, linoreza itd. koji govore o NOB, scenama iz doba okupacije i i-

vota u logorima.

Od 1 060 bibliografskih jedinica, 70 ih se odnosi na jasenovake logore, i to: 22 naslova u potpunosti i

48 posredno, bilo da se radi o drugim logorima pa se i jasenovaki pominju, ili se radi o pregledima raz-

voja NOB u pojedinim krajevima pa se govori i o stradanju stanovnitva u logorima. U prvom delu bibli-

ografije su 52 jedinice, a u drugom 18. Od 52 jedinice iz prvog dela 19 je ue vezano za temu ovog rada,

a iz drugog dela od 18 jedinica 3 su ue vezana za ovu temu.


26

Bibliografija radova o NOR i revoluciji u Jugoslaviji Radmila Radonjia i Inese Jurjeve73

sadri 1858 bibliografskih jedinica. Jedinice od broja 1606. do 1679. (67 bibliografskih je-

dinica) su o logorima, zatvorima i pokretu otpora.

Bibliografija o narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji u Hrvatskoj 1941 -

1945. Posebna izdanja 1945 - 1975.74 je iskljuivo istoriografskog karaktera, koja obja-

vljene materijale, od V/1945. do kraja 1975. godine, pokuava srediti regionalno, tematski

i hronoloki. U tematskom delu "Teror" i regionalnom "Slavonija" nalazi se vie biblio-

grafskih jedinica u vezi s jasenovakim logorima, kao i u delu "Saopenja Dravne komi-

sije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa i suenja ratnim zloincima".

Bibliografija lanaka i knjiga o NOB-u u Slavoniji Slavice Musi (Musi - Ili)75 objavlje-

na u dva broja Zbornika HIS, Slavonski Brod, 6/1968. i 9/1972. je ustvari bibliografija

lanaka selektivnog karaktera, u kojoj se znaajan broj jedinica odnosi na jasenovake lo-

gore. Tako npr. u grupi "Teror, logori" koja obuhvata bibliografske jedinice 1 230 - 1 326,

dakle 96, posredno ili direktno 64 se odnosi na jasenovake logore.

73Radmilo Radonji i Inesa Jurjeva, Bibliografija radova o narodnooslobodilakom ratu i revoluciji u Ju-

goslaviji (1941-1945), 1945-1980, Beograd, Narodna biblioteka Srbije, 1987, 432. 74Bibliografija o narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji u Hrvatskoj 1941-1945. Posebna

izdanja 1945 - 1975. (Priredila: Marija Senti), Odbor RK SSRN za njegovanje revolucionarnih tradicija i

koordinaciju drutveno-politikih poslova i manifestacija, Zagreb, 1978, 302. Osnovna podela knjige je

na dva dela: Graa i Literatura (osim knjievnih dela). Unutar prvog dela su grupe: objavljena arhivska

graa, memoarska graa, publikovane novine, albumi i ilustrovani pregledi, te posebno Saopenja Drav-

ne komisije za utvrivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa i suenja ratnim zloincima. Grupe su

podeljene na podgrupe: Hrvatska, Slavonija, Zagrebaka oblast, Lika, Kordun, Banija, Istarsko-primor-

sko-goransko podruje i Dalmacija. Unutar podgrupa bibliografske jedinice su hronoloki poredane po

godinama objavljivanja. Ukupno je prikazano 1 488 bibliografskih jedinica. 75Slavica Musi: Bibliografija lanaka i knjiga o NOB-u u Slavoniji, Zbornik HIS, 6/1968, 281-324; i Bi-

bliografija lanaka i knjiga o NOB-u u Slavoniji i Baranji, Zbornik HIS, 9/1972, 329-429. U Zborniku

HIS 6/1968. objavljeno je 637 bibliografskih jedinica. Iako iz naslova proizlazi podela na lanke i knjige,

sve jedinice odnose se na lanke. U Zborniku 9/1972. objavljen je nastavak od br. 638 do 1 917. lanci su

dati u grupama, meu kojima "Teror, logori" i "Historija NOR-a u Slavoniji i Baranji" su posebno znaaj-

ne za nau temu.


27

Pod istim naslovom Bibliografija lanaka i knjiga o NOB-u u Slavoniji76 prigodno je izda-

na 1968. godine knjiga koja sadri 997 bibliografskih jedinica, od kojih 39 iz poglavlja

"Teror, logori" i 43 iz drugih poglavlja ta se odnose na jasenovake logore.

U dve bibliografije lanaka Marije Senti - akni objavljene u reprintu ena u borbi na-

lazimo u jednoj 3,77 a u drugoj 8 lanaka78 o stradanjima ena i dece u logorima.

Bibliografija lanaka o NOB u Vojvodini iz dnevnih i nedeljnih listova79 sa 3074 biblio-

grafskih jedinica daje i lanke o teroru i zloinima ustake NDH u Sremu. Takoe o ovoj

temi nalazimo naslove i u bibliografiji Save Palananina i Duana Popova.80 lanci iz no-

vina i asopisa kao graa za bibliografiju SKOJ-a i omladinskog pokreta za period 1919-

1957. dati su u bibliografiji arka Protia, sa posebnim poglavljem za II svetski rat.81

76Bibliografija lanaka i knjiga o NOB-u u Slavoniji, (priredila: Slavica Ili), Odbor za izgradnju spome-

nika "Pobjede" i proslavu 25. godinjice slavonskih oruanih jedinica VI korpusa, Osijek, 1968, 102. Ova

bibliografija sadi 931 lanak i 66 knjiga (997 bibliografskih jedinica), od kojih se oko 80 odnosi delimi-

no ili u potpunosti na jasenovake logore. 77Marija Senti-akni, Bibliografija lanaka objavljenih u listu "ena u borbi", "ena u borbi", Reprint,

Komitet za drutvenu aktivnost ena Hrvatske, asopis "ena" i Institut za historiju radnikog pokreta

Hrvatske (dalje: IHRPH), Zagreb, 1974, 47-60. Iz ovog pregleda bibliografskih jedinica 3 lanka su o

stradanjima ena i dece u logoru Stara Gradika. 78Ista, Bibliografija lanaka objavljenih u listovima AF Hrvatske u razdoblju NOR i socijalistike revo-

lucije u Hrvatskoj 1941-1945, "ena u borbi", Reprint. Konferencija za drutvenu aktivnost ena Hrvat-

ske, asopis "ena" i IHRPH, Zagreb, 1974, 61-156. U ovoj bibliografiji su lanci iz listova AF Hrvat-

ske koji su izlazili u toku NOR-a: ena u borbi, Drugarica, Goranka, Primorka, Udarnica, Dalmatinka u

borbi, Hvarka, ene Korule, Peljeanka, Banovka, Glas ene, Antifaistkinja (Bjelovar), Antifaistkinja

(Pokuplje), Putem slobode, Istranka, La doona Istriana, ene zbega. U osam lanaka u ovoj bibliografiji

govori se o stradanjima ena i dece u logorima. 79Bibliografija lanaka o narodnooslobodilakom ratu u Vojvodini iz vojvoanskih dnevnih i nedeljnih li-

stova 1944-1966, redakcija: andor Veg, edomir Potpori, Lazar uri; Novi Sad, Pokrajinski odbor

Drutva istoriara SR Srbije za Vojvodinu, 1968, 274. 80Sava Palananin i Duan Popov, tampa narodnooslobodilake borbe u Vojvodini, Graa za bibliogra-

fiju. Novi Sad, Biblioteka Matice srpske, Vojvoanski muzej radnikog pokreta i narodne revolucije,

Dnevnik, Istorijski arhiv PK SKJ, 1962, 216. 81arko Proti, SKOJ i omladinski pokret (1919-1957), Graa za bibliografiju, Beograd, Mladost, 1959,

131.


28

U bibliografiji lanaka objavljenih u "Borbi" 1941 - 1943, objavljenoj u reprint izdanju

"Borbe"82 nalazi se pet lanaka koji govore o jasenovakim logorima. Meu navedenima

je i najava za izdanje Propagandnog odsjeka AVNOJ-a Jasenovaki logor - Iskazi zatoe-

nika koji su pobjegli iz logora 1942.

Bibliografija Vojnoistorijskog glasnika83 donosi i niz naslova koji se odnose na jasenova-

ke logore, kao i bibliografija asopisa za suvremenu povijest.84

Posebno su znaajni pregledi izvora i literature u knjigama i lancima pojedinih autora ko-

ji se blie bave ovom problematikom. Ovde izdvajamo lanak Antuna Miletia u Godi-

njaku Drutva istoriara BiH s popisom objavljene grae i literature85 i popis izvora i li-

terature u njegovoj knjizi Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, knjiga II.86 Prilog

istog autora za nauni skup "Jasenovac 1945-1988" koji je organizovan u SANU 21. i 22.

novembra 1988. u Beogradu, pod nazivom Jasenovaki koncentracioni logor u objavlje-

nim i neobjavljenim dokumentima,87 daje prikaz logora, zloina u njemu, raspravlja o bro-

ju rtava, a u prilogu daje statistiki pregled stanovnitva po srezovima po predratnim po-

82"Borba" 19. oktobra 1941. - 27. februara 1943. Reprint izdanje, Narodna biblioteka SR Srbije, Narodna

i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Optina Titovo Uice i Optina Bosanski Petrovac, 1974.

Dodatak reprint izdanju: Sadraj ratnih brojeva "Borbe", sa 786 bibliografskih jedinica. 83Narodnooslobodilaki rat kroz nau literaturu. VIG, vie brojeva. "Vojnoistorijski glasnik" gotovo u

svakom broju objavljuje bibliografiju nae istoriografije i bibliografiju strane istoriografije o II svetskom

ratu. 84Marija Senti, Bibliografija literature o narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji u Hr-

vatskoj 1941-1945, SP, Zagreb, gotovo u svakom broju. 85Antun Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945 godine, Godinjak Drutva istoriara BiH,

Sarajevo, XXXVI/1985, 23-40. U prilogu lanka je pregled tampe (10 lanaka), objavljene grae (13 na-

slova) i literature (70 jedinica). U jednom broju jedinica nema svih podataka (godina, mesto izdanja i sl.),

tako npr. navodi: Novak Vladimir, Otpor u logoru Stara Gradika bez podataka o izdanju (a ne navodi

knjigu istog autora Doivljaji i putovanja do slobode, izdanu 1979.). 86Antun Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Dokumenta, Knjiga 2, Korieni izvori i li-

teratura, 1121 - 1124 87Isti, Jasenovaki koncentracioni logori u objavljenim i neobjavljenim dokumentima, Kopija priloga za

nauni skup "Jasenovac 1945-1988. godine" u organizaciji Srpske akademije nauka i umetnosti, Odbor za

sakupljanje grae o genocidu protiv srpskog naroda i drugih naroda Jugoslavije u XX veku, odranog u

Beogradu, 21. i 22. novembra 1988. godine, 37 strana.


29

pisima, dok, naalost, kako se moglo oekivati iz naslova, ne poziva se (ne daje u napo-

menama) na objavljene izvore, odnosno ne naznaava spoznaju o neobjavljenim doku-

mentima, gde se nalaze, u kome stanju prireenosti za korienje itd.

Treba pomenuti, takoe, popis koji daje Ljubo Jandri u svome romanu Jasenovac.88

U knjizi Mirka Perena Ustaki logori je popis literature kojom se autor sluio, od ega se

veina odnosi na jasenovake logore.89

Znaajnije bibliografske iskaze nalazimo u knjigama Jae Romana,90 Koljanina,91 Trifko-

via,92 Bulajia,93 Bulatovia,94 Dedijera i Miletia,95 a specifine iskaze imamo i kod

Smilje Avramov,96 ivotija orevia,97 kao i kod Predraga Ilia98 koji u popisu navodi

104 bibliografske jedinice na temu RKC i SPC u NDH.

88Ljubo Jandri, Jasenovac, Roman, Sarajevo, Svjetlost, 1980, 579. Izvori i literatura, 571-579. 89Mirko Peren, Ustaki logori, Zagreb, Stvarnost, 1966, 181, Literatura, 179-181; II proireno izdanje:

Zagreb, Globus, 1990, 350, Literatura, 330-334, (160 jedinica). 90Jaa Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945. rtve genocida i uesnici narodnooslobodilakog rata,

Beograd, Jevrejski istorijski muzej Saveza jevrejskih optina Jugoslavije, 1980, Izvori i literatura, 560-

571. 91Milan Koljanin, Nemaki logor na Beogradskom sajmitu 1941-1944, Beograd, ISI, 1992, Izvori i lite-

ratura, 456-466. 92Sra Trifkovi, Ustae. Balkansko srce tame na evropskoj politikoj sceni. The Lord Byron Foundation

for Balkan Studies, 1988, 273; Izvori i bibliografija, 249-262. 93Milan Bulaji, Ustaki zloini genocida i suenje Andriji Artukoviu 1986. godine, knj. 2; Beograd,

Rad, 1988; Bibliografija, 921-939; Isti, Jasenovac, Ustaki logor smrti, "Srpski mit?", Hrvatski ustaki

logori genocida nad Srbima, Jevrejima i Ciganima, Beograd, Muzej rtava genocida, 1999, 863; Izabra-

na bibliografija i izvori, 830-837; Isti, Misija Vatikana u NDH, knj. II, Beograd, Politika, 1992, 1133-

1150. 94Radomir Bulatovi, Koncentracioni logor Jasenovac s posebnim osvrtom na Donju Gradinu, Istorijsko-

socioloka i antropoloka studija, Sarajevo, Svjetlost, 1990, 451; Bibliografija, 429-438. 95Vladimir Dedijer i Antun Mileti, Protiv zaborava i tabua, Sarajevo, 1991; Bibliografija, 525-529. 96 Smilja Avramov, Genocid u Jugoslaviji u svetlosti meunarodnog prava, Beograd, Politika, 1992, 532;

Istraivanja u arhivima, Zbirke objavljenih dokumenata, Bibliografija, 513-523. 97ivotije orevi, Gubici stanovnitva Jugoslavije u drugom svetskom ratu, Beograd, ABC-Grafika,

1997, 256; Izvori i literatura, 235-243. 98Predrag Ili, Vatikan i slom Jugoslavije u Drugom svetskom ratu, Novi Beograd, Grafomarket, 1995;

Objavljeni i neobjavljeni izvori i literatura, 445-449.


30

U poslednjoj (25.) knjizi edicije 1941-1942. u svedoenjima uesnika NOB data je veoma

opirna bibliografija lanaka o dogaajima iz 1941. i 1942. godine.99

Pitanjem bibliografije o jasenovakim logorima bave se i Sonja Boanovi-poljar100 i

Ivan Medved.101

U lanku Sonje Boanovi-poljar dat je krai osvrt na bibliografiju o koncentracionom

logoru Jasenovac koja je objavljena u periodu 1944 - 1965, odnosno o posebnim izdanji-

ma i lancima objavljenim u dnevnoj tampi, zbornicima i periodinim publikacijama u

tom periodu, uz ogradu da je "o logoru Jasenovac posle rata malo pisano, a i ono to je na-

pisano uglavnom je memoarskog karaktera".102 Posebna izdanja deli u dve grupe: izvorna

literatura i knjige memoarskog karaktera. Meu posebnim izdanjima iz prve grupe navodi

5 naslova,103 a iz druge grupa pominje 9 autora, odnosno 12 naslova.104 U ovom delu su

isputena neka posebna izdanja kao npr.: Saoptenja 1-6, 7-33 i 34-53 o zloinima okupa-

tora i njihovih pomagaa, Koncentracioni logori - Dokumenti ustakog terora, Zloini

okupatora u Vojvodini 1941-1944, Mladen Ivekovi, Nepokorena zemlja i dr.

99Ivan Tanovi i Obrad Kujovi, Bibliografska graa dela i lanaka iz strunih i naunih asopisa - o do-

gaajima 1941. i 1942. godine, u: 1941-1942. u svedoenjima uesnika NOB, Beograd, VIZ, 1975, knj.

25, 649-761. 100Sonja Boanovi-poljar, o. c., iz nap. 58. 101Ivan Medved, o. c., iz nap. 59. 102Sonja Boanovi-poljar, o. c., 235. 103Jasenovaki logor - Iskazi zatoenika koji su pobjegli iz logora 1942. godine; Izvetaj komisije za utvr-

ivanje zloina okupatora i njihovih pomagaa DFJ Meunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu; Saopte-

nje FNRJ o zloinima Austrije i Austrijanaca protiv Jugoslavije i njenih naroda; Zloini u logoru Jaseno-

vac; Zloini faistikih okupatora i njihovih pomagaa protiv Jevreja u Jugoslaviji. 104ore Milia, U muilitu - paklu Jasenovac; Milko Riffer, Grad mrtvih - Jasenovac 1943, Nikola Ni-

koli, Jasenovaki logor, Drago olakovi, Jasenovac od 22.8.1941. do 31.3.1942. godine; Isti, Logori

ljudskog unitenja; Mato Kudumija, Zakon bezakonja; Isti, Petnaest na smrt, (sic! verovatno: 15 000 va-

gona smrti); Mirko Peren, Lepoglava; Egon Berger, 44 mjeseca u Jasenovcu; Vladimir Carin, Smrt je

hodala etveronoke; Voja Jovanovi, Kako su nestajali ljudi; Grupa autora, Logori ljudskog unitenja (?,

verovatno se radi o navedenom olakovievom izdanju).


31

Od zbornika navodi dva105 u kojima je objavljeno 6 lanaka o logorima Jasenovac i Stara

Gradika.106

Autorka navodi da je u periodu 1944-1965. objavljeno dosta lanaka - napisa o seanjima

na kompleks jasenovakih logora, te da se uspelo prikupiti 195 bibliografskih jedinica.

Naalost, osim 7 pojedinano navedenih lanaka u napomenama107 nema u prilogu obja-

vljene ove bibliografije.

Poto se u sklopu optejugoslovenskog projekta "Jugosloveni u faistikim zatvorima, za-

robljenikim i koncentracionim logorima i pokretima otpora drugih zemalja u II svetskom

ratu" radilo i na obradi kompleksa jasenovakih logora, oekivalo se i publikovanje bibli-

ografije izvora i literature,108 a neto slino najavljivao je u svom izdavakom planu i Od-

bor SANU za sakupljanje grae o genocidu protiv srpskog naroda i drugih naroda Jugo-

slavije u XX veku.109

Centar za povijest Slavonije i Baranje u Slavonskom Brodu upravo u okviru ovog opteju-

goslovenskog projekta imao je zadatak obrade kompleksa logora u srednjem toku Save

(Jasenovac). S tim u vezi je i niz objavljenih radova njegovih saradnika u izdanjima Cen-

tra.

105 40 godina - Zbornik seanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radnikog pokreta 1941-1945,

knj. 7, Beograd, Kultura, 1961. i Knjiga borbe i osloboenja 1941-1945, Srpsko kulturno-prosvjetno dru-

tvo Prosvjeta, Zagreb, 1951. 106U 40 godina: Vladislav Boban, Aktivnost komunista u logorima, 453-455; Egon Berger, Teror u Jase-

novcu, 457-476; Dragoje Luki, Seanje na deje logore, 489-498; Drago Pocem, Na putu u jasenovaki

logor, 485-487, a u Knjiga borbe i osloboenja: Uro Vickovi, Jasenovac, pobuna u logoru i napad na

ustaku strau, 191-192, i Zvonko Tkalec, Stara Gradika, 187-190. 107Sonja Boanovi-poljar, o. c., napomene 23 - 29. na str. 239 i 240. 108"U okviru jugoslovenskog projekta 'Jugosloveni u logorima i zatvorima 1941-1945', od tridesetak pla-

niranih monografija, posle viegodinjih istraivanja, objavljeno je desetak prvih a meu rukopisima koji

su u zavrnici obrade je i 'Bibliografija knjiga od 1942. do 1990. godine o stradanjima Jugoslovena u

drugom svetskom ratu'." Kadivka Petrovi, Ratne knjige o koncentracionim logorima, Istorija 20. veka,

br. 1-2/1990, 197-200, na str. 197.

109Vidi nap. 1110..


32

Prilog bibliografiji o logoru Stara Gradika dao je Ivan Medved u lanku Jugoslavenska

povijesna literatura o logoru Stara Gradika.110 Autor konstatuje: "Ustaki logor Stara

Gradika iscrpno je tretiran u memoarsko-publicistikoj literaturi, ukljuujui u taj opus

zapise zatoenika i djela nastala na temelju tih sjeanja. Meutim, u jugoslavenskoj histo-

riografiji o tome se pisalo vrlo malo na to upuuje i bibliografski iskaz ovog rada".111

Autor daje krai osvrt na pojedine radove, nakon koga je bibliografski iskaz sa 77 biblio-

grafskih jedinica, od kojih su 64 memoarsko-publicistika literatura, a 13 su u domeni

istoriografije.112

U prilogu O Slovencih v Jasenovcu in tema Jasenovca v slovenski historiografski in me-

moarski literaturi Gutin113 sudelujui na skupu u Jasenovcu, dao je pregled memoarske

literature na slovenakom, a istoriografskih dela nije pronaao.114 U tekstu i u napomena-

ma navodi 16 jedinica,115 od ega su veina memoarskog karaktera, za 2 kae da su publi-

110Ivan Medved, o. c., iz nap. 59. 111Isto, 173. 112U naslove iz domena istoriografije ubrojeni su: Anelko Barbi, Metode muenja i oblici likvidacije u

KCL Jasenovac, Zbornik CDISB, 22 (1985) 1, 153-178; Isti, Otpor u logoru Stara Gradika (Iz sjeanja

bivih logoraa), Zbornik CDISB, 22 (1985) 1, (Ocjene i prikazi) 405-408; Isti, Radni logor u funkciji li-

kvidacionog logora u Staroj Gradiki, Novogradiki zbornik, 1/1986, 110-115; Isti, Teror nad idovima u

Slavoniji, Zbornik CDISB, 21 (1984) 1, 359-380; Mladen Coli, Takozvana Nezavisna Drava Hrvatska

1941, Beograd, 1973; Ferdo ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, Beograd, 1970; Duan Lazi,

Organizacija policijsko-obavetajne slube "Nezavisne Drave Hrvatske" Ured III - Ustaka obrana,

Zbornik za istoriju, 10/1974, 137-183; Nada Lazi, Teror okupatora i kvislinga u Slavoniji (u knjizi "Sla-

vonija u NOB"), Sl. Brod, 1966, 185-198; Antun Mileti i Branko Obuina, Jasenovaki logor "Gradina"

1941-1945, VIG, 1/1980, 209-232; Antun Mileti, Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945, Doku-

menta, Beograd, 1986, knj. I-II; Zoran Vasiljevi, Sabirni logor akovo, Zbornik CDISB, 22 (1985) 1,

179-218; Enciklopedija Jugoslavije, sv. 8, 1971. 113Damijan Gutin, O Slovencih v Jasenovcu in tema Jasenovca v slovenski historiografski in memoarski

literaturi, Okrugli stol 21. travnja 1984, Materijali s rasprave, Jasenovac, Spomen-podruje, 1985, 51-56. 114Isto, 53.: "Strokovnih, zgodovinopisanih del, ki bo obravnavala to temo, ne zasledimo... Vsi evidenti-

rani prispevki so spominskega ali publicistinega znaaja." 115Gutin navodi sledee memoarsko-publicistike radove: Edita Bizjak, Trinajst mesecev v ustakem pe-

klu, Slovenski poroevalec, VI, 5.7.1945, t. 65, str. 4; Anton Rantaa, Jasenovac, Nova pot, II, 1950, str.

121-127 i 158-164; Ante Kesi, Krematoriji so bili prepoasni, Borec, XIII, 1961, t. 1, str. 17-19; Isti,

Padla je naa Bastilja, Veer, XIX, 29.11.1963, t. 277, str. 9; (anonim) Jasenovac (feljton), TV 15, IV,


33

cistikog, a za 3 da osim o logoru govore vie o Spomen-podruju Jasenovac. Meu nave-

denim radovima posebno se izdvaja slovenako izdanje Nikolieve knjige116 sa dodatkom

Slovenci v Jasenovcu koga je priredio Stane Kumar. Najvei prostor u svom radu Gu-

tin117 posveuje seanju ("spominskem zapisu") Antona Rantae,118 jedinog preivelog

od 8 slovenakih katolikih svetenika, zatoenika u Jasenovcu.119

Dakle, od ukupno 16 jedinica, radi se o jednoj knjizi memoarskog karaktera, jednom zbor-

niku seanja i zapisa, dva publicistika lanka u tampi o logoru i tri o Spomen-podruju,

te devet memoarskih zapisa u tampi.

O izdanjima iz vremena rata koja govore o koncentracionim logorima pie Kadivka Pe-

trovi,120 pominjui za nas interesantna izdanja: Djeca u bodljikavoj ici,121 Jasenovaki

logor,122 i Koncentracioni logor.123 Ovaj lanak istiemo posebno zbog rekonstrukcije na-

9.8. do 11.10.1966, t. 31-40; Stane Kumar, Beseda, ki vzbuja grozo: Jasenovac, TV 15, VI, 21.5.1968,

t. 20; Josip Antolovi, Jugoslavenska Bastilja v plamenih, TV 15, VI, 30.4.1968, t. 17; N. Nikoli, Vlak

groze (Odlomek iz knjige), Borec, XVI, 1965, t. 6/7, str. 584-591; Ivan Gabri, e bi zidovi govorili, TV

15, VI, 21.5.1968, t. 20; (Marijan Telatko) Martel, V objemu groze in strahu, Iz neobjavljenih zapiskov iz

taboria Jasenovac, TV 15, 11.6.1968, t. 23; Isto u: Primorski dnevnik, XXIV, 24.7.1968, t. 167; Isto

u: Glas, XXI, 5.10.1968, t. 78; Gema Hafner, Na pragu svobode, TV 15, 21.5.1968, t. 20; Nikola Niko-

li, Taborie smrti Jasenovac, Ljubljana, 1969; (s dodatkom: Stane Kumar, Slovenci v Jasenovcu); Stan-

ka Treven-Vulelija, Spominsko podroje Jasenovac, Listi (Jesenice), V, 22.5.1975, t. 20, str. 16; B. No-

vak, Goloruki boj obupanih, najstreneji spomin na faistine grozote v Jasenovcu, Delo, XVII,

30.4.1975, t. 101; J. Turk, Sava otkriva stare zloine, Nedeljski dnevnik, XXX, 30.8.1981, str. 8; Bili so

zaprti, pregnani, ustreljeni, na suenjskem delu uporni, Ljubljana, 1981, (Koncentracijsko taborie Jase-

novac, str. 108-111; Koncentracijsko taborie Stara Gradika, str. 111-112). 116Nikola Nikoli, Taborie smrti Jasenovac, Ljubljana, 1969. 117Damijan Gutin, o. c., 53-54. 118Anton Rantaa, Jasenovac, Nova pot, II, 1950, str. 121-127 i 158-164. 119Mileti u popisu literature u Godinjaku DI BiH XXXVI/1985. navodi bibliografsku jedinicu: Rantaa

Anton, Strahote u Jasenovcu. Meutim, ne daje nikakav drugi podatak o izdanju. Radi se, ustvari, o na-

stavku Rantainog teksta na str. 158-164. 120Kadivka Petrovi, Ratne knjige o koncentracionim logorima, Istorija 20. veka, br. 1-2/1990, 197-200. 121Vidi nap. 729-730. 122Vidi nap. 400. 123Vidi nap. 401.


34

stanka broure Jasenovaki logor (Drinii, tamparija "Borbe"), poto nije pronaen ni je-

dan primerak prvog (originalnog) izdanja.

Po broju navedenih naslova izdvaja se prilog o bibliografiji na temu genocida nad Srbima

u drugom svetskom ratu Milice Bodroi124 koja navodi preko 250 naslova posebnih izda-

nja i brojne naslove lanaka iz nekih od tih izdanja objavljenih do 1989. godine. Preko

80% naslova pripadaju i temi ovog rada poto se odnose direktno ili indirektno na jaseno-

vake logore.

Iako po pojedinim alinejama deli naslove po grupama, pa se mogu identifikovati zbornici

dokumenata, nauni radovi, zbornici seanja, druga memoarska literatura - ipak nedostaje

konzistentna podela (naglaena i podnaslovima, radi bolje preglednosti).

U osvrtu se na prvom mestu navode publikovani izvori, navodei, naravno, s razlogom,

na poetku Miletiev trotomni Koncentracioni logor Jasenovac, meutim, u daljoj razradi

ne dri se dosledno naznaene podele.125

Autor priloga se u razradi (nabrajanju) literature oslanja u velikoj meri na Bulajieve

Ustake zloine genocida, te povezuje njegova razmatranja sa naslovima koji obrauju

pojedine regionalne (lokalne) sredine i dogaanja. Vremenski (i prostorno) ogranien pri-

log nije omoguio detaljniju analizu pojedinih naslova, pa osim nekoliko izuzetaka, uglav-

nom se nabrajaju autori i naslovi sa vrlo kratkom geografskom ili tematskom naznakom o

emu se u grupi bibliografskih jedinica radi.

Osvrt Milice Bodroi u svakom sluaju predstavlja izvanrednu pomo za izuavanje te-

me iz naslova njenog rada.

Kao specifian prilog bibliografiji moe se navesti i prilog Hrvoja Matkovi na naunom

skupu u Jasenovcu 1986. godine.126

124Milica Bodroi, Osvrt na izvore i literaturu o genocidu nad Srbima u Drugom svetskom ratu, u: Ge-

nocid nad Srbima u II svetskom ratu, Zbornik radova, Meunarodni nauni skup Odbora SANU za saku-

pljanje grae o genocidu protiv srpskog naroda i drugih naroda Jugoslavije u XX veku, odran od 23. do

25. oktobra 1991. godine, Priredio: Milan Bulaji. Beograd, Muzej rtava genocida i Srpska knjievna za-

druga, 1995, 501-518. 125Tako npr. u pasusu u kome se nabrajaju izvori nae se i naslov koji tu ne pripada (npr. Hronologija

oslobodilake borbe), ili u alineji sa naunim radovima navedene su i publikacije koje pripadaju zbornici-

ma seanja itd.


35

Osim toga, posluile su jo neke bibliografije i lanci,127 kao i nauna aparatura u nizu

knjiga gde se autori pozivaju na izvor.

***

Polazei od navedenih bibliografija, bibliografskih iskaza, priloga o bibliografija-

ma i drugih saznanja, te upoznajui se s odreenim naslovima i izuavajui njihov sadraj,

prikaz objavljenih izvora i literature dat emo kroz sledeu podelu:

126Hrvoje Matkovi, Faistiki teror i stradanja stanovnitva u programima i udbenicima povijesti u SR

Hrvatskoj, Okrugli stol "Jasenovac 1986", Jasenovac, Spomen-podruje, 225-231. 127Slavica Musi-Ili, Bibliografija radova objavljenih u Zborniku HIS, br. 1-10, Zbornik HIS, 10/1973,

315-332; Slavica Ili, Bibliografija lanaka o Slavonskom Brodu i Broanima u NOB zabiljeenih na

stranicama "Brodskog lista" u toku 30 godina njegovog izlaenja (od I/1947 do XXX/1976), Slavonski

Brod, Informativna ustanova SSRN "Brodski list i Radio-Brod", 1977, 67; Mile Konjevi, Povijesne teme

u novijoj slavonskoj periodici i posebnim izdanjima, (Pregledni lanak), Zbornik HISB, 17 (1980) 1, 307-

334; Isti, Slavonska povijest na stranicama Jugoslovenskog istorijskog asopisa, (Ocjene i prikazi), Zbor-

nik HISB, 16/1979, 307-311; Isti, O izdavakoj djelatnosti Spomen-podruja Jasenovac, (Ocjene i prika-

zi), Pregled, 4, Sarajevo, 1981, 499-503; Isti, Izdanja Centra u razdoblju 1962-1986, (Bibliografije), SPZ,

23 (1986) 1-2, 307-322; Milica Bodroi, Pregled novije literature o narodnooslobodilakoj borbi u Sla-

voniji, SP, 2-3/1971, 267-279; Narcisa Lengel-Krizman, O Zagrebu u ratu i revoluciji na stranicama

"Vjesnika" i "Veernjeg lista", SP, 3 (16)/1974, 163-169. Zlatko Matijevi, Jugoslavenska povijesna li-

teratura o politikoj djelatnosti katolike crkve u Hrvatskoj 1918-1945, SP, 2 (36)/1981, 73-103; Slobo-

dan ari, Narodnooslobodilaka borba u Hrvatskoj na stranicama "Vojnoistorijskog glasnika", SP, 2-

3/1971, 303-308; Vojnoistorijski glasnik, Sadraj 1950-1980; Ivan Jeli, Kratak pregled izvora i literatu-

re u: Ivan Jeli, Hrvatska u ratu i revoluciji 1941 - 1945, Zagreb, 1978; Duko Lonar, Deset godina Spo-

men-podruja Jasenovac, Jasenovac, Spomen - podruje, 1977, 56, (Izdavaka djelatnost Spomen-pod-

ruja Jasenovac u vremenu od 1970. do 1977. godine, 28-29); Izvjetaj Spomen-podruja Jasenovac

(Analiza stanja i smernice razvoja), Priredio: Jovan Mirkovi, Jasenovac Spomen-podruje, 1980, 56,

Pregled tampanih izdanja i tira, 26-27; Marija Senti, Bibliografija radnika Instituta (IHRPH), SP,

1/1982, 99-192; Vlado Otri, Pregled asopisa i zbornika za povijest radnikog pokreta s bibliografijom

priloga, Razdoblje 1941. do 1945. godina, Nastava povijesti, 1967/1968, (vie brojeva); Mijo Haramina,

Bibliografija "Faizam i Drugi svjetski rat", Nastava