i

Sveučilište Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku

EKONOMSKI FAKULTET U OSIJEKU

Marijan Karić

Mikroekonomika

Dotiskano prvo izdanje

Osijek, 2009.

ii

Izdavač

Sveučilište J. J. Strossmayera u Osijeku

Ekonomski fakultet u Osijeku

Osijek, Gajev trg 7

Za izdavača

Prof. dr. sc. Željko Turkalj, dekan

Recenzija

Prof. dr. sc. Ivan Ferenčak, Ekonomski fakultet u Osijeku

Prof. dr. sc. Nihada Mujić, Pravni fakultet u Osijeku

Lektor

Prof. dr. sc. Ivan Jurčević, Filozofski fakultet u Osijeku

Računalna priprema

Miran Karić, dipl. ing. el., Elektrotehnički fakultet u Osijeku

Tisak

Grafika d.o.o., Osijek

Naklada: 400 primjeraka

Objavljivanje ove knjige odobrio je Senat Sveučilišta Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku na svojoj sjednici od 27. ožujka 2006. godine

CIP – Katalogizacija u publikaciji

Gradska i sveučilišna knjižnica u Osijeku

UDK 330.101.542 (075.8)

KARIĆ, Marijan

Mikroekonomika / Marijan Karić.-

Osijek: Ekonomski fakultet, 2006.

Bibliografija.

ISBN 953 – 253 – 003 – 7

110802052

iii

Sadržaj

Stranica

Predgovor ................................................................................................. ix

1. UVOD U MIKROEKONOMIKU................................................................ 1 1.1 Pojam ekonomike .................................................................................................................................... 2 1.2 Metode ekonomske analize ..................................................................................................................... 3 1.3 Predmet proučavanja ekonomike ............................................................................................................ 4 1.4 Gospodarski sustav ................................................................................................................................ 5 1.5 OdreĎivanje cijena .................................................................................................................................. 7 1.6 Cijena kao kriterij odlučivanja .................................................................................................................. 8 1.7 Grafikoni kao alati mikroekonomike ......................................................................................................... 9 1.8 Analitički grafikoni .................................................................................................................................. 10 1.9 Deskriptivni grafikoni.............................................................................................................................. 12

2. KORIŠTENJE EKONOMSKIH RESURSA ............................................ 13 2.1 Pojam i vrste resursa ............................................................................................................................ 14 2.2 Problem rijetkosti .................................................................................................................................. 16 2.3 Proizvodne mogućnosti ........................................................................................................................ 17 2.4 Korištenje i promjene proizvodnih mogućnosti ..................................................................................... 18 2.5 Pojam oportunitetnog troška ................................................................................................................. 20 2.6 Pokretljivost resursa ............................................................................................................................. 22 2.7 Opća pravila raspodjele resursa ........................................................................................................... 24 2.8 Informacija kao ekonomski resurs ........................................................................................................ 26

3. OBLICI EKONOMSKOG SUSTAVA ..................................................... 27 3.1 Funkcije ekonomskog sustava .............................................................................................................. 28 3.2 Subjekti odlučivanja u ekonomskom sustavu ........................................................................................ 30 3.3 Planski sustav ........................................................................................................................................ 31 3.4 Poduzetnički sustav ............................................................................................................................... 33 3.5 Promjene tržišne ravnoteže ................................................................................................................... 34 3.6 Makroekonomski tokovi ......................................................................................................................... 35 3.7 Uloga dobitka u poduzetničkom sustavu ............................................................................................... 37 3.8 Izvori ekonomskog dobitka ................................................................................................................... 40 3.9 Različiti pogledi na profit (dobitak) ......................................................................................................... 41 3.10 Dobre strane i slabosti tržišnog sustava .............................................................................................. 43 3.11 Problem javnih dobara ........................................................................................................................ 44 3.12 Mješoviti i tradicionalni ekonomski sustavi ......................................................................................... 45

iv

4. MIKROEKONOMSKI SUBJEKTI .......................................................... 47 4.1 Vrste mikroekonomskih subjekata ........................................................................................................ 48 4.2 Pojam i uloga poduzetništva ................................................................................................................. 49 4.3 Pojam i značajke poduzeća .................................................................................................................. 50 4.4 Jednovlasničko poduzeće .................................................................................................................... 51 4.5 Ortačko poduzeće.................................................................................................................................. 52 4.6 Dioničko društvo .................................................................................................................................... 53 4.7 Pojam malog poduzeća ........................................................................................................................ 54 4.8 Problemi malih poduzeća ...................................................................................................................... 56 4.9 Pomoć malim poduzećima .................................................................................................................... 57 4.10 Velika poduzeća .................................................................................................................................. 58 4.11 Subjekti koji kontroliraju dioničko društvo ............................................................................................ 59 4.12 Državna poduzeća ............................................................................................................................... 62 4.13 Tržišna struktura .................................................................................................................................. 63

5. TEORIJA POTRAŽNJE ........................................................................ 65 5.1 Definiranje tržišta ................................................................................................................................... 66 5.2 Pojam potražnje ..................................................................................................................................... 68 5.3 Krivulje pojedinačne i tržišne potražnje ................................................................................................. 70 5.4 Povećanje potražnje .............................................................................................................................. 71 5.5 Smanjenje potražnje .............................................................................................................................. 72 5.6 Uzroci promjena potražnje ..................................................................................................................... 73 5.7 Kolebanje cijena i potražnje ................................................................................................................... 75 5.8 Elastičnost potražnje ............................................................................................................................ 76 5.9 Promjene elastičnosti potražnje ............................................................................................................. 77 5.10 Čimbenici elastičnosti potražnje .......................................................................................................... 79 5.11 Praktično značenje elastičnosti ........................................................................................................... 81 5.12 Mjerenje elastičnosti potražnje ............................................................................................................ 83 5.13 Savršeno elastična i savršeno neelastična potražnja ......................................................................... 86 5.14 Elastičnost uzduž linearne funkcije potražnje ...................................................................................... 87

6. TEORIJA PONUDE ............................................................................... 89 6.1 Pojam gospodarske grane ..................................................................................................................... 90 6.2 Pojam i izražavanje ponude .................................................................................................................. 92 6.3 Promjene ponuĎene količine ................................................................................................................. 94 6.4 Promjene ponude .................................................................................................................................. 95 6.5 Čimbenici ponude .................................................................................................................................. 96 6.6 Elastičnost ponude ................................................................................................................................ 98 6.7 Promjene elastičnosti ponude ............................................................................................................. 100 6.8 Tržišna ravnoteža ................................................................................................................................ 102 6.9 Tržišna učinkovitost ............................................................................................................................. 104

v

7. OBLIKOVANJE POTRAŽNJE ............................................................ 105 7.1 Ponašanje potrošača ........................................................................................................................... 106 7.2 Model racionalnog izbora .................................................................................................................... 107 7.3 Pojam karte ravnodušnosti ................................................................................................................. 108 7.4 Obilježja karte ravnodušnosti ............................................................................................................. 109 7.5 Funkcija korisnosti .............................................................................................................................. 111 7.6 Ukupna i granična korisnost ............................................................................................................... 112 7.7 Potrošački probitak ............................................................................................................................. 113 7.8 Pojam pravca proračuna .................................................................................................................... 115 7.9 Promjene pravca proračuna ............................................................................................................... 117 7.10 Maksimalizacija zadovoljstva potrošača ........................................................................................... 119 7.11 Cjenovni učinak ................................................................................................................................ 122 7.12 Mjerenje promjene blagostanja ........................................................................................................ 124 7.13 IzvoĎenje krivulje potražnje .............................................................................................................. 127

8. DINAMIKA TRŽIŠTA ........................................................................... 129 8.1 Dinamika ponude i potražnje ............................................................................................................... 130 8.2 Dinamika potražnje .............................................................................................................................. 131 8.3 Dinamika ponude ................................................................................................................................ 132 8.4 Tržišne promjene i elastičnost potražnje ............................................................................................ 133 8.5 Tržišne promjene i elastičnost ponude ............................................................................................... 134 8.6 Regresivne krivulje potražnje i ponude .............................................................................................. 135 8.7 Tržište poljoprivrednih proizvoda ........................................................................................................ 136 8.8 Tržište zemlje ...................................................................................................................................... 138 8.9 Tržište rada ......................................................................................................................................... 139 8.10 Tržište kapitala .................................................................................................................................. 140 8.11 Tržište zlata ...................................................................................................................................... 141 8.12 Mjere države (regulacija tržišta) ....................................................................................................... 142 8.13 Zajamčene cijene .............................................................................................................................. 144 8.14 Plafonirane cijene ............................................................................................................................. 146 8.15 Crno tržište ....................................................................................................................................... 148

9. KONKURENTSKE GRANE ................................................................ 149 9.1 Pojam i oblici konkurencije ................................................................................................................. 150 9.2 Obilježja savršene konkurencije ......................................................................................................... 151 9.3 Motivi za ulazak u granu savršene konkurencije ................................................................................ 153 9.4 Obilježja monopolističke konkurencije ................................................................................................ 154 9.5 Diferencijacija proizvoda ..................................................................................................................... 155 9.6 Motivi za ulazak u granu monopolističke konkurencije ....................................................................... 157 9.7 Strategije konkurentnosti .................................................................................................................... 158 9.8 Raširenost konkurentskih grana ......................................................................................................... 159 9.9 Aktualnost doktrine «laissez - faire» ................................................................................................... 160

vi

10. NEKONKURENTSKE GRANE ......................................................... 161 10.1 Nesavršena konkurencija i nekonkurentske grane ........................................................................... 162 10.2 Pojam i položaj monopola ................................................................................................................ 164 10.3 Ekonomske posljedice monopola ..................................................................................................... 165 10.4 Stvaranje i korištenje monopolskog položaja ................................................................................... 167 10.5 Prirodni monopol ............................................................................................................................... 168 10.6 Relativno značenje pojma monopol ................................................................................................. 169 10.7 Pojam i položaj oligopola .................................................................................................................. 170 10.8 Raširenost i oblici oligopola .............................................................................................................. 171 10.9 Zapreke ulaska u oligopolsku granu ................................................................................................. 172 10.10 Zapreke izlaska iz oligopolske grane ............................................................................................. 174 10.11 Oligopolska kontrola ponude .......................................................................................................... 175 10.12 Stabilnost oligopolske cijene .......................................................................................................... 176 10.13 Tehnike utvrĎivanja cijene .............................................................................................................. 177 10.14 Necjenovna konkurencija oligopolista ............................................................................................ 178 10.15 PredviĎanje ponašanja oligopolista ................................................................................................ 180 10.16 Tržišna moć oligopola ..................................................................................................................... 181 10.17 Cjenovna ograničenja oligopolista (granice tržišne moći) .............................................................. 182

11. PROIZVODNA FUNKCIJA ................................................................ 183 11.1 Pojam proizvodne funkcije ................................................................................................................. 184 11.2 Primjena proizvodne funkcije ............................................................................................................ 185 11.3 Oblici proizvodne funkcije ................................................................................................................. 188 11.4 Ukupni, prosječni i granični proizvod ................................................................................................. 190 11.5 Odnosi izmeĎu ukupnog, prosječnog i graničnog proizvoda ............................................................. 191 11.6 Slojevi proizvodne funkcije ................................................................................................................ 192 11.7 Zakon opadajućih prinosa ................................................................................................................ 194 11.8 Proizvodna funkcija i razlike u tehnologiji .......................................................................................... 195 11.9 Proizvodna funkcija s više promjenljivih resursa ............................................................................... 196 11.10 Kombiniranje proizvodnih resursa ................................................................................................... 197 11.11 Krivulje jednakih količina (izokvante) ............................................................................................... 198 11.12 Granična stopa tehničke zamjene ................................................................................................... 200 11.13 Pravci jednakih troškova (izotroškovni pravci) ................................................................................ 202 11.14 OdreĎivanje optimalne kombinacije resursa ................................................................................... 204 11.15 Načelo najnižih troškova .................................................................................................................. 206 11.16 Minimalizacija troškova mijenjanjem opsega proizvodnje ............................................................... 208

12. ANALIZA PRIHODA I UČINKOVITOSTI .......................................... 209 12.1 Pojam prihoda ................................................................................................................................... 210 12.2 Ukupni, prosječni i granični prihod .................................................................................................... 212 12.3 Granični prihod i elastičnost potražnje ............................................................................................. 214 12.4 Odnos proizvoda i prihoda ................................................................................................................ 215 12.5 Najprofitabilnija razina resursa ......................................................................................................... 216 12.6 Krivulja potražnje za resursima ........................................................................................................ 218 12.7 Učinak cjenovnih promjena na profitabilnost resursa ....................................................................... 219 12.8 Učinak promjena tehnologije na profitabilnost resursa ..................................................................... 221 12.9 Teorija maksimalizacije prihoda ....................................................................................................... 222

vii

13. TROŠKOVI PROIZVODNJE ............................................................. 223 13.1 Pojam i vrste troškova ....................................................................................................................... 224 13.2 Funkcije troškova u kratkom roku ...................................................................................................... 226 13.3 Stalni troškovi .................................................................................................................................... 227 13.4 Promjenljivi troškovi ........................................................................................................................... 229 13.5 Krivulje troškova i krivulje proizvoda.................................................................................................. 231 13.6 IzvoĎenje krivulje troškova ................................................................................................................ 233 13.7 Ukupni i prosječni trošak ................................................................................................................... 235 13.8 Granični trošak ................................................................................................................................... 237 13.9 Mjerenje funkcija troškova ................................................................................................................. 239 13.10 Primjena funkcija troškova ............................................................................................................... 242 13.11 Najprofitabilnija razina proizvodnje .................................................................................................. 244 13.12 Granični trošak i ponuda .................................................................................................................. 246 13.13 Tehnološki napredak i troškovi ........................................................................................................ 248 13.14 Realnost i primjena marginalne analize .......................................................................................... 249 13.15 Odluka o započinjanju djelatnosti .................................................................................................... 250 13.16 Odluka o prestanku poslovanja ....................................................................................................... 253 13.17 Dugoročna krivulja troškova ............................................................................................................ 256 13.18 Ekonomija i disekonomija razmjera ................................................................................................. 258

14. MAKSIMALIZACIJA DOBITKA ........................................................ 261 14.1 Pojam maksimalizacije dobitka ......................................................................................................... 262 14.2 Maksimalizacija dobitka u savršenoj konkurenciji ............................................................................ 264 14.3 Minimalizacija gubitka u savršenoj konkurenciji ............................................................................... 265 14.4 Stanje dugoročne ravnoteže u savršenoj konkurenciji ..................................................................... 266 14.5 Kvazirente ......................................................................................................................................... 267 14.6 Učinkovitost savršene konkurencije ................................................................................................. 269 14.7 ProizvoĎački probitak ...................................................................................................................... 271 14.8 Maksimalizacija dobitka i monopolistička konkurencija ................................................................... 273 14.9 Društvena korisnost monopolističke konkurencije ........................................................................... 275 14.10 Granični prihod monopola .............................................................................................................. 277 14.11 Monopolska cijena i opseg proizvodnje .......................................................................................... 278 14.12 Prilagodbe monopola na promjene potražnje i troškova ................................................................ 280 14.13 Monopolska dobit i konkurencija .................................................................................................... 281 14.14 Društveni troškovi monopolske moći .............................................................................................. 283 14.15 Cjenovna diskriminacija u monopolu .............................................................................................. 285 14.16 Maksimalizacija dobitka u konkurentskom oligopolu ...................................................................... 286 14.17 Maksimalizacija dobitka u kooperativnom oligopolu ....................................................................... 288 14.18 Natjecateljska tržišta i oligopol ....................................................................................................... 289

viii

15. GRANSKA KONCENTRACIJA ........................................................ 291 15.1 Oblici granske koncentracije ............................................................................................................. 292 15.2 Konglomerati i holding poduzeća ..................................................................................................... 294 15.3 Razlozi granske koncentracije .......................................................................................................... 295 15.4 Tradicionalni pogled na koncentraciju .............................................................................................. 296 15.5 Struktura oligopolske cijene .............................................................................................................. 297 15.6 Posljedice djelovanja oligopola izvan područja cijena ..................................................................... 299 15.7 Suvremeni pogled na koncentraciju ................................................................................................ 300 15.8 Granice moći velikih poduzeća ........................................................................................................ 301 15.9 Doprinos velikih poduzeća općem napretku .................................................................................... 303 15.10 Dileme politike koncentracije ......................................................................................................... 305 15.11 Mjere kontrole koncentracije .......................................................................................................... 306 15.12 Područja kontrole koncentracije .................................................................................................... 308 15.13 Odluke o dopuštanju integracije .................................................................................................... 309

16. MIKROEKONOMSKO ODLUČIVANJE ........................................... 311 16.1 Mikroekonomika i odlučivanje ........................................................................................................... 312 16.2 Proizvodne odluke ............................................................................................................................ 314 16.3 Sustav odlučivanja ............................................................................................................................ 316 16.4 Investicijske odluke ........................................................................................................................... 320 16.5 Proces investiranja ........................................................................................................................... 321 16.6 Definiranje vjerojatnosti .................................................................................................................... 322 16.7 Očekivana vrijednost ......................................................................................................................... 323 16.8 Stablo odlučivanja ............................................................................................................................ 324 16.9 Očekivana vrijednost potpune informacije ........................................................................................ 326 16.10 Racionalnost maksimalizacije očekivane vrijednosti ...................................................................... 327 16.11 Očekivana korisnost ....................................................................................................................... 328 16.12 Primjena funkcije korisnosti ............................................................................................................ 330 16.13 Stavovi prema riziku ....................................................................................................................... 332 16.14 Asimetrične informacije .................................................................................................................. 334 16.15 Suprotni izbor .................................................................................................................................. 335 16.16 Moralni hazard ................................................................................................................................ 337 16.17 Smanjivanje rizika ........................................................................................................................... 338 16.18 Otklonjivi i neotklonjivi rizik ............................................................................................................. 340 16.19 Mjerenje neotklonjivog rizika ........................................................................................................... 342

Popis slika .............................................................................................. 345

Popis tablica ........................................................................................... 351

Literatura ................................................................................................ 353

ix

Predgovor

Zadatak je mikroekonomske teorije istražiti i objasniti bitne ekonomske probleme s kojima se susreću subjekti tržišnoga

gospodarstva, kao i nositelji ekonomske politike koji se u svojem djelovanju susreću s problemom izbora mjera

djelovanja na funkcioniranje pojedinih dijelova nacionalnoga gospodarstva. Svrha je ove knjige objasniti ključne

spoznaje mikroekonomske znanosti i na primjerima pokazati mogućnosti primjene glavnih sredstava mikroekonomske

analize. Cilj nam je ukazati na njihovu važnost za uspjeh svakog pojedinca u suvremenom životu, te pružiti neophodnu

teorijsku podlogu za ekonomsku analizu ključnih problema i pripremanje odluka u gospodarskim subjektima.

Nastavni program predmeta Mikroekonomika obuhvaća brojna pitanja ekonomske teorije i probleme gospodarske

prakse, među kojima su pitanja korištenja ekonomskih resursa, funkcioniranja tržišta, uloge ponude i potražnje, kretanja

cijena i profita, odnosa proizvodnih resursa (inputa) i opsega proizvodnje (outputa), vrsta troškova, odnosa troškova i

prihoda, ključnih odluka o proizvodnji i cijenama u različitim tržišnim strukturama, i sl. Pritom je u svakom od tih

pitanja naglasak na primjeni temeljnih ekonomskih načela u uvjetima poduzetničkoga (tržišnog) gospodarstva.

U knjizi se, umjesto apstraktnog ili čisto teorijskog pristupa, ekonomska pitanja razmatraju pretežito kroz praktične

probleme koje u praksi rješavaju potrošači, poduzeća i vladine agencije. S obzirom na specifičnosti poduzetničkih

pothvata, a radi jasnijeg tumačenja i lakšeg razumijevanja čimbenika koji utječu na ekonomsku učinkovitost, uz kraća

teorijska obrazloženja, koristit ćemo se jednostavnim kvantitativnim modelima, te grafičkim prikazima. Većina metoda

analize mikroekonomskih modela pripada područjima analize optimalizacije i analize ravnoteže. Za njihovo

razumijevanje dostatno je elementarno matematičko znanje.

Tržišni uvjeti gospodarenja neprekidno stavljaju gospodarske subjekte i pojedinačne poduzetnike pred nove izazove i

zahtijevaju poštivanje temeljnih ekonomskih načela. To je preduvjet za učinkovitu upotrebu raspoloživih prirodnih i

tehničkih potencijala, uspješnu prilagodbu potrošačkim željama, te opći napredak gospodarstva. Nositelji odlučivanja

koji utječu na proizvodnju, raspodjelu i potrošnju na svim razinama gospodarskog sustava određuju ekonomski položaj

pojedinačnih subjekata. Stoga, moraju poznavati, razumjeti i rješavati ključne probleme funkcioniranja tržišnoga

gospodarskog sustava, u uvjetima dinamičnih promjena i stvaranja novoga na ruševinama staroga.

Nastava iz predmeta Mikroekonomija započela je na prvoj godini dodiplomskog studija Ekonomskog fakulteta u

Osijeku školske 1995/96. godine. Na temelju dosadašnjeg iskustva u nastavi iz tog predmeta, kao i na temelju

prethodnog dvadesetogodišnjeg iskustva u nastavi iz predmeta Ekonomika poduzeća, nastala je ova knjiga. Namijenjena

je studentima Ekonomskog fakulteta u Osijeku za pripremanje ispita iz predmeta Mikroekonomika, kao i ljudima iz

prakse koji žele obnoviti i proširiti svoja ekonomska znanja.

Kako bismo što prije studentima osigurali udžbenik usuglašen s nastavnim programom predmeta Mikroekonomika,

objavljujemo ovu knjigu svjesni da nismo uspjeli učiniti sve što je neophodno da bi studenti dobili suvremeni udžbenik

u cjelini stručno i didaktički prilagođen njihovim potrebama. Simboli nisu usklađeni u cijeloj knjizi, a ima i određenih

neslaganja između slika i teksta. Ispričavamo se čitateljima zbog takvih propusta, za čiji ispravak ovoga puta nismo

imali dostatno vremena. Na tome ćemo raditi do novoga izdanja.

Uz ovu knjigu tiskan je i Priručnik za vježbe iz Mikroekonomike, koji sadrži zadatke i pitanja za vježbe, kao i za

samostalni rad studenata, raspoređene u šesnaest glava, kao i u ovoj knjizi.

Zahvaljujem svima koji su pomogli da ova knjiga bude objavljena, prije svega recenzentima i izdavaču.

U Osijeku, ožujka 2006.

Autor

x

1

U ovoj glavi razmatramo temeljne pojmove ekonomike kao opće ekonomske znanosti i ulogu ekonomista koji se njome bave. Prikazane su znanstvene metode kojima se ekonomika služi, kao i njezin predmet proučavanja. Pri tumačenju funkcioniranja gospodarskog sustava posebice je istaknuta uloga cijena. Ekonomika kao nastavni predmet koristi se grafikonima koji su glavni alati za tumačenje ekonomskih pojava. Objašnjene su najvažnije vrste grafikona uobičajene u ekonomskoj analizi.

GLAVA 1 UVOD U

MIKROEKONOMIKU

Cilj je ove glave odgovoriti na sljedeća temeljna pitanja:

Koja je zadaća ekonomike i ekonomista?

Kako su nastale ekonomske znanosti?

Koji su glavni problemi funkcioniranja gospodarskog sustava?

Što je predmet proučavanja ekonomike i na koja ključna pitanja treba odgovoriti?

Koje su glavne metode ekonomske analize?

Koji su bitni elementi gospodarskog sustava?

Kakav je odnos izmeĎu mikroekonomike i makroekonomike?

Što su cijene i koja su glavna obilježja pojedinih teorija o odreĎivanju cijena?

Kako cijene utječu na funkcioniranje gospodarskog sustava?

Koje su vrste grafikona koji se koriste u mikroekonomici?

Na koji se način u grafikonima prikazuju ekonomske pojave i koja je svrha korištenja grafikona?

2

1.1 POJAM EKONOMIKE

Najveći dio svoga radnog vijeka ljudi provode na poslovima proizvodnje, raspodjele i potrošnje, odnosno u

aktivnostima stvaranja, raspodjele i trošenja dobara i usluga. Rad na takvim gospodarskim (ekonomskim) aktivnostima

ĉini vaţan dio ukupnoga društvenog ţivota ljudi. Struĉnjaci koji prouĉavaju naĉine uĉinkovite proizvodnje i racionalnog

trošenja zovu se ekonomistima. Njihov je zadatak analizirati uspješnost funkcioniranja gospodarskog (ekonomskog)

sustava, tumaĉiti razloge promjena koje u njemu nastaju, predlagati poboljšanja i predviĊati buduća kretanja. U svom

radu ekonomisti primjenjuju temeljna naĉela ekonomike kao društvene znanosti koja prouĉava djelovanje i oĉitovanje

općih ekonomskih zakona.

Ekonomika je opća ekonomska znanost koja nastoji odgovoriti na pitanje koliko dobro gospodarski sustav društva

zadovoljava ekonomske potrebe i ţelje ljudi. Praktiĉno sva dobra i usluge koje ljudi koriste rezultat su djelovanja

gospodarskog sustava, a koliĉina i kvaliteta dobara i usluga raspoloţivih za potrošnju ovise o uspješnosti djelovanja

toga gospodarskog sustava. Što je gospodarski sustav bolje organiziran, ljudi će imati na raspolaganju veću koliĉinu i

bolju kvalitetu dobara i usluga za potrošnju. Temeljni je cilj ekonomike prouĉavanje mogućnosti racionalnoga

korištenja ograniĉenih (oskudnih) resursa koje stoje ĉovjeku na raspolaganju, kako bi se na najbolji naĉin zadovoljile

njegove u velikoj mjeri neograniĉene ţelje. Glavna je zadaća svakog ekonomista pronaći najbolji naĉin upotrebe

raspoloţivih resursa (proizvodnih inputa). Naziv ekonomika potjeĉe od grĉkih rijeĉi oikos (kuća) i nomos (zakon),

kojima se oznaĉava zakon kuće (ekonomika kućanstva).

Ekonomika prouĉava metode racionalnog raspolaganja resursima. Objašnjava kako društvo odluĉuje o izboru naĉina

korištenja svojih ograniĉenih resursa (rada, prirodnih dobara i kapitalnih dobara) radi proizvodnje, raspodjele i

potrošnje dobara i usluga. Prouĉavanja u okviru ekonomike obuhvaćaju brojna pitanja uspješnosti funkcioniranja

razliĉitih razina gospodarskog sustava (na primjer, kućanstava, poduzeća, gospodarskih grana, nacionalnoga

gospodarstva, svjetskoga gospodarstva i sl.). U okviru predmeta prouĉavanja ekonomike mogu se, na primjer,

postavljati sljedeća pitanja: treba li vlada sniziti poreze; moraju li tisuće ljudi biti nezaposlene; zašto neki ljudi zaraĊuju

velike svote novca, dok drugi imaju tolika primanja da jedva mogu preţivjeti; treba li drţava regulirati cijene, plaće,

nadnice, najamnine i kamatne stope, ograniĉavati rast velikih poduzeća i stupanj zagaĊenja, te kontrolirati radniĉke

štrajkove; treba li vlada povisiti cijene hrane radi pomoći njezinim proizvoĊaĉima; treba li vlada jamĉiti za neuspješna

poduzeća; mogu li se problemi inflacije ublaţiti ograniĉavanjem slobode djelovanja trţišta i jaĉanjem utjecaja drţave u

gospodarstvu, itd.

Bitno podruĉje zanimanja ekonomike jesu pitanja svakodnevne gospodarske prakse. Ekonomika moţe dati odgovore na

pitanja o prošlom i sadašnjem stanju gospodarstva, ali ima ograniĉene mogućnosti predviĊanja budućnosti. TakoĊer,

ekonomika sluţi kao sredstvo za voĊenje javne politike. MeĊutim, od ekonomista se ne mogu oĉekivati odgovori na

pitanja o tome kakvo bi stanje gospodarstva trebalo stvarati, odnosno kakve politiĉke posljedice ĉlanovi društva ţele.

Naime, stanje gospodarstva ima utjecaja na cijeli društveni ţivot o kojem ne mogu odluĉivati ekonomisti. Kao

znanstvenici, ekonomisti mogu davati svoja struĉna mišljenja o ĉinjenicama i njihovim odnosima, ali ne mogu jamĉiti

ostvarenje odreĊenih posljedica neke politike i jasno se odrediti o tome koja je ekonomska politika poţeljna a koja nije

dobra za društvo. Prema tome, u ekonomici se javljaju razliĉita pitanja u vezi s rješavanjem ekonomskih problema, a

koja moţemo oznaĉiti kao filozofska pitanja, tehniĉka pitanja ekonomske analize i vrijednosne prosudbe.

Filozofska pitanja su povezana s procjenjivanjem koliko su neke mjere ekonomske politike poţeljne s obzirom na

rezultate koji se mogu oĉekivati. Takva se pitanja odnose, na primjer, na ocjenu opravdanosti kontrole cijena, plaća,

najamnina, radniĉkih štrajkova i sl. Naime, prihvatljivost takvih mjera ovisi o ciljevima koje društvo ţeli postići.

Tehnička pitanja ekonomske analize traţe struĉno mišljenje o oĉekivanim posljedicama odreĊene politike. Tako, na

primjer, ako se stanarine propisima drţe na niskoj razini, ekonomika moţe dati odgovor o tome kako će takva politika

utjecati na izgradnju novih stanova ili kako će podizanje cijena alkohola i duhana utjecati na njihovu potraţnju.

Vrijednosne prosudbe se odnose na izbore izmeĊu mogućih meĊusobno ovisnih politika koje imaju suprotne uĉinke. Na

primjer, ako vlada poduzima mjere smanjenja nezaposlenosti, cijene mogu naglo porasti. Potrebno je ocijeniti je li

inflacija prihvatljiva cijena za smanjenje nezaposlenosti i postoje li valjani ekonomski razlozi u korist jedne od politika.

3

1.2 METODE EKONOMSKE ANALIZE

Ekonomisti nastoje osigurati objektivnost svojih prouĉavanja i zbog toga se koriste odgovarajućim znanstvenim

metodama. Cilj je njihovih prouĉavanja formulirati ekonomska naĉela na temelju kojih se mogu definirati politike

usmjerene na rješavanje ekonomskih problema. Stoga, postupci koji se koriste u ekonomskim istraţivanjima

obuhvaćaju: empirijsku ekonomiku, teorijsku ekonomiku i primijenjenu ekonomiku.

1. Empirijska ekonomika obuhvaća utvrĊivanje i prikupljanje činjenica bitnih za rješavanje odreĊenoga ekonomskog

problema. Sve znanosti polaze od empirije (prakse, iskustva), tako što prate odreĊenu pojavu u stvarnosti, prikupljaju i

provjeravaju podatke o njezinom ponašanju. Ekonomske znanosti prikupljaju podatke i istraţuju ponašanje pojedinaca i

institucija koje su povezane s proizvodnjom, raspodjelom i potrošnjom dobara i usluga. Taj se postupak istraţivanja

naziva i deskriptivnom ekonomikom.

Prikupljanje podataka moţe biti teţak zadatak. U stvarnom se ţivotu javlja mnoštvo meĊusobno povezanih ĉinjenica

tako da je potreban krajnje strpljiv i savjestan rad na njihovom prikupljanju i obradi. Prije svega, potrebno je odvojiti

ekonomske od neekonomskih ĉinjenica, a zatim od ekonomskih ĉinjenica izdvojiti samo one koje su bitne za razmatrani

problem. Za razliku od prirodnih znanosti u kojima je moguće vršiti pokuse i prema potrebi ponavljati ih, u ekonomici

se obiĉno moraju koristi svi raspoloţivi podaci o pojavi koja se u prošlosti dogodila. U pravilu nije moguće utjecati na

stvarna kretanja u gospodarstvu samo da bi se dobili podaci za istraţivanje. Zbog toga, u nekim su sluĉajevima dobiveni

podaci nepotpuni i nepovezani, te je teško izvoditi sigurne i konaĉne zakljuĉke.

2. Teorijska ekonomika postavlja ekonomska naĉela, to jest izvodi opće zakljuĉke o naĉinu ponašanja pojedinaca i

ustanova (institucija) koje ĉine gospodarski sustav. Stoga su ekonomska naĉela rezultati analize ĉinjenica, njihova

sreĊivanja, meĊusobnog povezivanja i usporeĊivanja. MeĊutim, vaţno je istaknuti da i ĉinjenice sluţe kao sredstvo

provjere valjanosti već postavljenih naĉela. Naime, ĉinjenice o naĉinu ponašanja pojedinaca i institucija u

gospodarskom sustavu mogu se tijekom vremena mijenjati. Stoga, ekonomisti moraju neprekidno provjeravati

ekonomska naĉela u skladu s promjenama koje nastaju u okolini gospodarskog sustava.

Ekonomska se naĉela mogu definirati u obliku teorija, zakona i modela. Teorije su shvaćanja o odreĊenoj pojavi koja

tumaĉe njezine uzroke i posljedice. Moţe postojati više teorija o nekoj ekonomskoj pojavi. Tvrdnje teorije mogu se

provjeravati pomoću novih ĉinjenica kako bi se utvrdilo postojanje ĉvrste povezanosti izmeĊu uzroka i posljedica. Ako

se pronaĊu dokazi ĉvrste povezanosti, tada tvrdnje teorije postaju ekonomski zakoni koji su općenito prihvaćeni kao

znanstvena istina. Ekonomski zakoni djeluju u prosjeku, zato što u pojedinim sluĉajevima ne vrijede, odnosno vrijede

samo u odreĊenim uvjetima. Osim toga, ponašanje pojedinaca i institucija nije jednako na istom podruĉju, a posebice se

mijenja na razliĉitim podruĉjima i u razliĉito vrijeme. Ekonomski modeli su pojednostavljene slike gospodarske

stvarnosti, obiĉno matematiĉki prikazi stvarnog ponašanja odreĊenih pojava ili subjekata u gospodarskom sustavu.

U ekonomskim se istraţivanjima polazi od ĉinjenica prema ekonomskim naĉelima. MeĊutim, isto tako je vaţno

povratno kretanje od naĉela prema ĉinjenicama. To znaĉi da ekonomisti koriste kako induktivne tako i deduktivne

metode istraţivanja. Indukcija iz skupa ĉinjenica izvodi naĉela. To je istraţivaĉki postupak koji od pojedinaĉnih

spoznaja dolazi do općeg zakljuĉka. MeĊutim, opći se zakljuĉci mogu stvarati i dedukcijom (hipotetiĉkom metodom).

Postupcima promatranja, opaţanja, logiĉkog zakljuĉivanja i intuicije istraţivaĉ oblikuje pokusno naĉelo koje se naziva

hipoteza (pretpostavka). Tako, na primjer, istraţivaĉ moţe iz vlastitog ţivotnog iskustva pretpostaviti da povećanje

koliĉine novca u optjecaju utjeĉe na rast cijena. Valjanost hipoteze koju je utvrdio dedukcijom mora provjeriti

preciznim i sveobuhvatnim istraţivanjem relevantnih ĉinjenica. Mora ustanoviti potvrĊuju li ĉinjenice meĊusobnu

povezanost izmeĊu koliĉine novca u optjecaju i kretanja cijena.

3. Primijenjena ekonomika sluţi oblikovanju ekonomske politike. Ekonomska naĉela su podloge za ekonomsku

politiku. Poznavanje naĉela, to jest razumijevanje ekonomskog ponašanja, moţe se primijeniti u postupku formuliranja

mjera ekonomske politike. Tim se mjerama djeluje na rješavanje ili ublaţavanje istraţivanog problema, odnosno

pomaţe ostvarivanju ciljeva društva. Ekonomska politika se oslanja na ekonomska naĉela kao sredstva predviĊanja.

Ako ekonomska naĉela ukazuju na mogućnosti negativnih ekonomskih kretanja u provedbi odreĊenih mjera ekonomske

politike, tada se na takva kretanja ili na njihove posljedice moţe utjecati.

4

1.3 PREDMET PROUČAVANJA EKONOMIKE

Ekonomske su aktivnosti, kao ĉovjekova zanimanja, meĊu najstarijima na svijetu, ali je ekonomska znanost jedna od

najmlaĊih, nastala prije dvije stotine godina. Smatra se da je suvremena ekonomska znanost roĊena u trenutku izlaska iz

tiska knjige britanskog ekonomista Adama Smitha, pod naslovom Istraţivanja prirode i uzroka bogatstva naroda,

poznatije pod skraćenim nazivom Bogatstvo naroda, 1776. godine. Smith je prvi cjelovito objasnio funkcioniranje

trţišnog sustava, ulogu konkurencije i mehanizma akumulacije kapitala. Premda djelo Smitha još uvijek utjeĉe na

ukupnu ekonomsku misao, od tada do danas predmet je ekonomike znaĉajno promijenjen i jasnije definiran.

Neki ekonomisti nastoje predmet ekonomike vrlo usko odrediti i, uglavnom, ga ograniĉavaju na tri stupnja gospodarske

aktivnosti, a to su proizvodnja, raspodjela i potrošnja. Proizvodnja je proces korištenja materijalni i radnih resursa u

stvaranju dobara i usluga. Ekonomiste zanima na koji naĉin se vrši proizvodnja, u malim ili velikim poduzećima,

ruĉnim ili strojnim radom, i sl. Raspodjela se odnosi na pitanja naĉina podjele ukupnog proizvoda društva na njegove

ĉlanove (tko koliko dobiva). Istraţivanja obuhvaćaju utvrĊivanje udjela plaćanja iz ostvarene prodaje za plaće i nadnice

zaposlenika, za najam zemljišta, kamatu na posuĊeni kapital, dividendu vlasnicima i kupnju materijala, te pitanja zašto

neki ljudi zaraĊuju puno a drugi malo, odnosno zašto su jedni bogati a drugi siromašni. Potrošnja je korištenje svega što

ima vrijednost i uţivanje usluga trajnih dobara. Znanost prati ukupne izdatke kućanstva za hranu, odjeću, stan, razne

usluge i sl. Ekonomisti posebno istraţuju zašto ljudi kupuju neka dobra, zašto ljudi u razliĉitim podruĉjima i zemljama

kupuju razliĉita dobra, zatim kako se ljudi ponašaju pri kupovini, te zašto neki ljudi odluĉuju jedan dio dohotka štedjeti.

Ekonomika, kao suvremena društvena znanost, u svom predmetu istraţivanja danas obuhvaća dva kljuĉna podruĉja:

makroekonomiku i mikroekonomiku. Još je Smith u Bogatstvu naroda odvojio makroekonomska od mikroekonomskih

pitanja, premda ih nije tako nazvao. Tek nakon velike ekonomske krize od 1929. do 1933. godine ekonomska se

znanost uobiĉajeno dijeli na makroekonomiku i mikroekonomiku.

Makroekonomika (grĉki "makro" znaĉi velik) bavi se problemima funkcioniranja viših razina gospodarskih sustava.

Razmatra pitanja ekonomskog rasta, inflacije i nezaposlenosti. Makroekonomisti ţele spoznati što odreĊuje opću stopu

ulaganja u gospodarstvu i kako ta ulaganja utjeĉu na kretanje agregatnih veliĉina. Te se agregatne veliĉine (na primjer,

društveni bruto proizvod, nacionalni dohodak, ukupna godišnja proizvodnja, zaposlenost i stopa rasta cijena) utvrĊuju

kao zbroj pojedinaĉnih promjena nastalih na pojedinim trţištima što ĉine cjelinu nacionalnoga gospodarstva.

Mikroekonomika (grĉki "mikro" znaĉi malen) usmjerava se na pojedine dijelove gospodarskog sustava, te prouĉava

pojedinaĉna trţišta i ponašanje pojedinaĉnih subjekata. Istraţuje ponašanje pojedinih potrošaĉa, kućanstava i poduzeća

na odreĊenom trţištu, zatim kretanja potraţnje, ponude i cijena pojedinih proizvoda i usluga, ulogu malih i velikih

poduzeća, sindikata i vladinih agencija za gospodarstvo, te poloţaj pojedinih djelatnosti, i sl. Mikroekonomsko znanje

pomaţe rješavanju egzistencijalnih problema ĉovjeka. Naime, mikroekonomika pokušava odgovoriti na razna pitanja

poloţaja potrošača, kao što su pitanja utjecaja promjene tehnologije, klimatskih uvjeta, poreza i cijena na veliĉinu

potraţnje za odreĊenim proizvodima. Mikroekonomisti su usmjereni na odluke pojedinaĉnih subjekata, kao što su

poduzeća, posebice o opsegu proizvodnje, kombiniranju proizvodnih resursa i odreĊivanju cijena odreĊenim vrstama

robe i usluga. Zbog vaţnosti cijena i njihova utjecaja na poslovne odluke mikroekonomiku nazivaju teorijom cijena.

Dijelovi ekonomike su, takoĊer, posebne razine ekonomske analize na kojima ekonomisti definiraju naĉela ekonomskog

ponašanja. Dok se u makroekonomici bave pitanjem odreĊivanja ukupne proizvodnje u nacionalnom gospodarstvu, u

mikroekonomici se prati opseg proizvodnje pšenice, šećera, automobila i drugih pojedinaĉnih proizvoda. TakoĊer, u

makroekonomici se analizira kretanje opće razine cijena ili ukupnog broja zaposlenika, a u mikroekonomici kretanje

cijena pojedinaĉnih proizvoda (brašna, benzina ili telefonskih usluga) odnosno broja zaposlenika u pojedinim

djelatnostima (ugostiteljstvu, turizmu, prometu, graditeljstvu ili industriji).

Razlikovanje izmeĊu makro i mikro razine ekonomike nije tako ĉvrsto da se sva pitanja mogu jasno razdijeliti. Tako se

problemi ponude i potraţnje smatraju njihovim zajedniĉkim podruĉjem. Osim toga, postoje ekonomski problemi ĉiji se

korijeni nalaze u oba podruĉja. Posljednjih godina u nekim vaţnim podruĉjima ekonomike postoji pribliţavanje dviju

razina analize. Ranije je problem nezaposlenosti preteţito promatran kao posljedica agregatne potrošnje, a danas se kao

ĉimbenici prouĉavaju odluke pojedinaca o vlastitom zapošljavanju, kao i promjene na trţištu rada i trţištima pojedinih

proizvoda.

5

1.4 GOSPODARSKI SUSTAV

Suvremeni gospodarski sustavi su, uglavnom, trţišni sustavi u kojima ekonomske odluke (o proizvodnji, raspodjeli i

potrošnji) preteţito donose i provode pojedinaĉni subjekti. Sve subjekte moţemo podijeliti na skupinu kućanstava

(potrošaĉa) i skupinu poduzeća (proizvoĊaĉa). Funkcioniranje jednog takvoga gospodarskog sustava i rezultati koje

postiţe ovise o velikom broju pojedinaĉnih odluka koje donose potrošaĉi i poduzeća. Potrošaĉi donose odluke o kupnji

dobara, plaćanju usluga, štednji i sl. Poduzeća donose odluke o nabavi resursa, cijenama, nadnicama, opsegu

proizvodnje, prodaji, kapitalnim ulaganjima itd. Zbroj svih tih promjena koje nastaju pojedinaĉnim odlukama ĉini

ukupne makroekonomske tokove. Slika 1.1 daje opći prikaz makroekonomskih tokova, to jest ukupnog obujma

najvaţnijih robnih i novĉanih tokova u uvjetima trţišnoga gospodarstva.

Slika 1.1 Elementi gospodarskog sustava

Potraţnja

Potraţnja

Ponu

da

Ponu

da

Tokovi

resursa

Tokovi

uĉinaka

Trţište

resursa

Kućanstva

(potrošači)

Poduzeća

(proizvoĎači)

Trţište

učinaka

Slika 1.2 Bitni elementi predmeta prouĉavanja makroekonomike

UKUPNI ROBNI I NOVČANI TOKOVI

POTREBE POTROŠAĈA PROIZVODNI KAPACITETI

UKUPNA POTROŠNJA UKUPNA PROIZVODNJA

AGREGATNA POTRAŢNJA AGREGATNA PONUDA

NISKA VISOKA NISKA VISOKA

ZASTOJ NAPREDAK NAPREDAK ZASTOJ

NEZAPOSLENOST INFLACIJA INFLACIJA NEZAPOSLENOST

MJERE MONETARNE I KREDITNE POLITIKE

6

Na makroekonomskoj razini promatraju se ukupni gospodarski tokovi. Ekonomisti ispituju što odreĊuje veliĉinu robnih

i novĉanih tokova. Pritom je posebice vaţno spoznati ĉimbenike i uoĉiti prve signale promjene općeg stanja

gospodarstva. Promjene u gospodarstvu utjeĉu na kupovnu moć potrošaĉa i proizvodnu moć poduzeća. MeĊutim,

vrijedi i obrnuto zato što potrošaĉke i proizvodne mogućnosti utjeĉu na opće ekonomske promjene. U

makroekonomskoj analizi se istraţuje meĊuovisnost izmeĊu razine agregatne potraţnje i agregatne ponude. Agregatna

potraţnja odreĊuje ukupnu potrošnju u gospodarstvu, a proizvodne mogućnosti (kapaciteti) odreĊuju ukupnu

proizvodnju dobara i usluga.

U gospodarstvu se naizmjeniĉno javljaju sljedeće faze gospodarskog ciklusa: prosperitet, recesija, depresija i

oţivljavanje. U razdoblju prosperiteta visoka je kupovna moć potrošaĉa, nezaposlenost je niska, a proizvoĊaĉi nastoje

što više iskoristiti mogućnosti povećane prodaje. Za vrijeme recesije opada ukupna kupovna moć, smanjuje se potrošnja

i proizvodnja, a potrošaĉi traţe jeftinije proizvode i nastoje zadovoljiti primarne potrebe. U vrijeme depresije (krize)

kupovna moć je na minimumu, a nezaposlenost vrlo visoka. Potrošaĉi gube povjerenje u gospodarstvo. Drţava moţe

utjecati mjerama monetarne politike (nadzorom koliĉine novca u optjecaju) i mjerama fiskalne politike (promjenama

porezne strukture i drţavne potrošnje) na štednju, potrošnju i investicije. U razdoblju oţivljavanja (poleta) postupno

raste kupovna moć, smanjuje nezaposlenost i povećava potrošnja. Ako je agregatna potraţnja suviše mala, poduzeća

neće proizvoditi sve proizvode i usluge za koje imaju potrebne kapacitete i bit će recesija s visokom stopom

nezaposlenosti. Nasuprot tome, ako je agregatna potraţnja izuzetno visoka, ponuda neće moći pratiti potraţnju i cijene

dobara i usluga će rasti, to jest javit će se inflacija.

Slika 1.3 Bitni elementi predmeta prouĉavanja mikroekonomike

POJEDINAČNI ROBNI I NOVČANI TOKOVI

POTROŠAĈI PROIZVOĐAĈI

(POJEDINE SKUPINE) (POJEDINE GRANE)

POJEDINAĈNI INPUTI

(RESURSI)

POJEDINAĈNI OUTPUTI

(PROIZVODI I USLUGE)

POJEDINAĈNA POTRAŢNJA POJEDINAĈNA PONUDA

POJEDINAĈNE CIJENE

POJEDINAČNE ODLUKE

(POTRAŢIVANE I PONUĐENE KOLIĈINE)

Na mikroekonomskoj razini prouĉavaju se pojedinaĉna dobra i usluge ĉije pojedinaĉne koliĉine i cijene odreĊuju

ukupne makroekonomske tokove. Mikroekonomika analizira cijene dobara i usluga u razliĉitim djelatnostima, kako u

malim tako i u velikim poduzećima. Isto tako, analizira cijene rada (plaće i nadnice), najamnine za poslovni i stambeni

prostor i kamate na pozajmljena sredstva, u razliĉitim uvjetima. Svi procesi koji se dogaĊaju na trţištima pojedinih

uĉinaka (proizvoda i usluga) i na trţištima pojedinih resursa iznimno su vaţni, zato što utjeĉu na ukupnu uspješnost

funkcioniranja gospodarstva. Posebice je vaţna zadaća mikroekonomike spoznaja naĉina na koji se odreĊuju cijene

pojedinih proizvoda i usluga, te istraţivanje utjecaja cijena na odluke pojedinaĉnih sudionika u gospodarskom sustavu,

kao što su ravnatelji poduzeća, potrošaĉi, zaposlenici i investitori.

Posebni dio ekonomike, koji se naziva teorija cijena, bavi se prouĉavanjem naĉina na koji se u slobodnom trţišnom

gospodarstvu odreĊuju cijene, kao i analizom njihove uloge u raspodjeli resursa. Zbog vaţnosti razmatranja cijena i

širine problema koji su povezani s utjecajem cijena na ponašanje gospodarskih subjekata, neki ekonomisti cijelu teoriju

mikroekonomije izjednaĉavaju s teorijom cijena. Kljuĉni ekonomski pojam koji je bitan za tumaĉenje uloge cijena jeste

trţište. Stoga je teorija cijena usko povezana s teorijom trţišta. U okviru teorije trţišta obiĉno se istiĉu sljedeće cjeline:

a) teorija ponašanja potrošača (teorija potraţnje), b) teorija ponašanja prodavatelja (teorija ponude i teorija poduzeća), i

c) teorija ponašanja trţišta, koja istraţuje kako se odreĊuju cijene meĊusobnim djelovanjem kupaca i prodavatelja u

razliĉitim gospodarskim uvjetima.

7

1.5 ODREĐIVANJE CIJENA

U ekonomskoj se teoriji cijena tumaĉi kao novĉani izraz vrijednosti robe, a u praksi je cijena svota novca koju kupac

plaća za jedinicu koliĉine neke robe (na primjer, cijena kruha od 800 grama je 5 kn ili cijena automobila škoda Felicia

je 99.000 kn). Pritom pojam roba ima šire znaĉenje i obuhvaća, kako proizvode (materijalne stvari, opipljiva dobra),

kao što su automobili ili slavine za vodu, tako i usluge (nematerijalne stvari, neopipljiva dobra), kao što su taksi

prijevoz ili ugradnja slavine za vodu u stanu. Premda su cijene obiĉno izraţene u novcu, u uvjetima izravne razmjene

robe za robu bez upotrebe novca (tzv. trampi) mogu se izraţavati i u koliĉini druge robe (na primjer, 20 kg pšenice za 6

litara vina). Nadnice su, takoĊer, jedna vrsta cijene i to cijene za 1 sat rada. Plaće su obiĉno cijene za 1 mjesec rada.

Najamnina je cijena, na primjer, za 1 mjesec korištenja stana. TakoĊer, cijene mogu biti i cestarine, mostarine, vozarine,

školarine i sl.

Kako cijena ima veliku vaţnost u funkcioniranju ekonomskog sustava, pitanje naĉina odreĊivanja cijena zanimalo je

ljude od prvih poĉetaka razmjene. Stoga postoje razliĉita tumaĉenja o naĉinu na koji se odreĊuje cijena kao izraz

vrijednosti robe. Tako su nastala razliĉita tumaĉenja i teorije vrijednosti. Objasnit ćemo pojmove pravedne cijene,

teoriju korisnosti, drţavno odreĊivanje cijena i teoriju trţišta (zakon ponude i potraţnje).

Pravedna cijena je crkveni pojam koji je u doba crkvene dominacije u društvu srednjeg vijeka imao veliki utjecaj. Po

tom tumaĉenju nitko nije smio prodati nikakvu stvar za više nego što je ona bila "vrijedna". MeĊutim, takvo je

tumaĉenje površno i kao uputa o naĉinu odreĊivanja cijene nije dostatno jasno za donošenje stvarnih odluka o cijenama

za pojedine predmete razmjene (proizvode i usluge). Osim toga, mnoge su stvarne cijene daleko od stava većine ljudi o

tome što je pravedno.

Teorija korisnosti je još jedna rana teorija vrijednosti koja je objašnjavala da vrijednost ili cijena neke robe treba

odraţavati njezinu upotrebljivost ili korisnost. Naţalost, i teorija korisnosti je do odreĊene razine površni iskaz, a što je

još gore pati od ĉinjenice da uopće ne odraţava sadašnje cijene predmeta razmjene u stvarnom svijetu. Prije svega,

stavovi ljudi o tome što je korisno vrlo su razliĉiti, a mnogo beskorisne robe nudi se po mnogo višim cijenama u odnosu

na robu koja je korisnija. U ekonomskoj je teoriji poznat primjer "paradoksa vrijednosti". Naime, postavlja se pitanje

zašto se dobra koja su bitna za ţivot, to jest imaju veliku korisnost, kao što je voda, prodaju po tako niskim cijenama,

dok se nevaţna dobra, koja imaju malu praktiĉnu vrijednost, kao što su dijamanti, prodaju po visokoj cijeni.

Državno odreĎivanje cijena bilo je normalna praksa u bivšim socijalistiĉkim zemljama. Cijene hrane i drugih temeljnih

namirnica odrţavane su na niskoj razini kako bi se osigurao ţivotni minimum za zaposlenike u poduzećima koja su bila

u drţavnom vlasništvu, a zbog niskih plaća koje su primali. Naţalost, te su cijene bile ispod ravnoteţnih cijena koje

odreĊuje trţište, zbog ĉega je bila stalna nestašica dobara. Istodobno, cijene jednoliĉne i neukusno skrojene odjeće su

bile iznad trţišnih, te su postojali viškovi. Manjkovi i viškovi su uvjetovali neracionalnu potrošnju. Na primjer, kruh je

bio tako jeftin da su poljoprivrednici, ĉesto, umjesto ţitaricama stoku hranili kruhom. Usprkos viškovima nekih dobara

kruti planski sustav nije bio u stanju na vrijeme sprijeĉiti njihov nastanak.

Teorija tržišta daje odgovor na paradoks vrijednosti i ukazuje na razloge zbog kojih se u uvjetima drţavnog odreĊivanja

cijena javljaju nestašice i viškovi dobara i usluga. Odgovor u oba sluĉaja leţi u temeljnim trţišnim silama, to jest u

djelovanju zakona ponude i potraţnje. Voda pripada skupini neophodnih dobara, a kupuje se i koristi u velikim

koliĉinama. MeĊutim, ponuda je vode razmjerno velika u odnosu na potraţnju, zbog ĉega joj je cijena niska. Nasuprot

tome, dijamanti koji pripadaju skupini luksuznih dobara, nemaju osobito veliku potraţnju, zato što je malo ljudi koji ih

sebi mogu priuštiti (premda ih mnogi ljudi mogu ţeljeti), ali je ponuda dijamanata još manja, tako da im je cijena

visoka. U odreĊenim uvjetima, cijena vode moţe znatno porasti, kao što je već dobro poznato stanovnicima u mnogim

podruĉjima svijeta, koja oskudijevaju u ĉistoj vodi za piće. Naime, ako ponuda vode znaĉajno padne, njezina će cijena

jako porasti. Isto tako, u promijenjenim uvjetima cijena dijamanata moţe biti znatno niţa. Ako bi se koliĉina dijamanata

koja je ponuĊena na prodaju na trţištu znaĉajno povećala, njihova bi cijena pala.

Na primjerima vode i dijamanata moţe se vidjeti kako sile ponude i potraţnje meĊusobno djeluju na odreĊivanje cijena.

Prouĉavanje ponude i potraţnje jednako je vaţno kako u makroekonomici tako i u mikroekonomici. MeĊutim, u

makroekonomici prouĉavamo agregatnu (ukupnu) ponudu i agregatnu potraţnju proizvoda i usluga, dok je u

mikroekonomici teţište prouĉavanja na ponudi i potraţnji za pojedinaĉnim dobrima i uslugama.

8

1.6 CIJENA KAO KRITERIJ ODLUČIVANJA

Funkcioniranje gospodarskog sustava u najvećoj mjeri ovisi o djelovanju i uĉincima cjenovnog sustava. Pod cjenovnim

sustavom razumijevamo mehanizam u kojem se promjenama cijena usklaĊuju pojedinaĉne odluke u trţišnom

gospodarstvu. Rijeĉ je o odlukama prodavatelja koje odreĊuju ponudu i odlukama kupaca koje odreĊuju potraţnju na

trţištu. Ponuda i potraţnja su kljuĉne ekonomske sile koje djeluju, kako na trţištu robe, tako i na trţištu proizvodnih

resursa. Promjene meĊusobnog odnosa ponude i potraţnje utjeĉu na promjene cijena koje onda odreĊuju ponašanje

prodavatelja i kupaca na trţištu. Cijene su glavni ĉimbenik koji utjeĉe na odgovor trţišnih subjekata na tri temeljna

ekonomska pitanja: što proizvoditi, kako proizvoditi i kako raspodijeliti.

Što proizvoditi je, u stvari, pitanje opsega i strukture proizvodnje koja je društvu potrebna. Gospodarski sustav će

odluĉiti o potrebnim koliĉinama pojedinih proizvoda i usluga. Pomoću cijena će se odluĉiti koliko će se proizvoditi

pšenice, tekstila, strojeva, automobila itd. Pojedinaĉne odluke će biti razliĉite ovisno o tome kako se mijenja odnos

izmeĊu ponude i potraţnje. Ako je potraţnja za automobilima postala prevelika u odnosu na njihovu ponudu, cijena

automobila će porasti, što će tu proizvodnju uĉiniti profitabilnijom i potaknuti proizvoĊaĉe na povećanje proizvodnje.

TakoĊer, ako se javi nestašica konobara za rad u ugostiteljstvu, cijene njihova rada (plaće) će porasti, što će potaknuti

više ljudi da prihvate takvo zanimanje. Nasuprot tome, ako je ponuda nekog proizvoda postala prevelika u odnosu na

potraţnju, cijena proizvoda će pasti i utjecati na smanjenje proizvodnje. TakoĊer, prevelika ponuda struĉnjaka

odreĊenog zanimanja, na primjer, ekonomista, oborit će cijenu njihovog rada i ljudi će izbjegavati to zanimanje.

Kako proizvoditi je, u stvari, pitanje izbora najboljeg naĉina proizvodnje odreĊenih dobara i usluga. Naime, opseg i

strukturu proizvodnje koju je izabralo društvo nastoji proizvoditi uĉinkovitim metodama. Gospodarski sustav će uz

pomoć cijena odluĉiti koje vrste i koliĉine proizvodnih resursa, te koje kombinacije resursa i postupaka će biti

upotrijebljene u proizvodnji pojedinih proizvoda i usluga. Naime, u proizvodnji odreĊenih proizvoda mogu se koristiti

razliĉite vrste strojeva i opreme, razliĉite vrste i koliĉine materijala, razliĉite vrste i koliĉine rada, razliĉita prijevozna

sredstva, razliĉita sredstva ekonomske propagande i sl. Izbor uĉinkovitih mogućnosti proizvodnje znaĉi štedljivo

raspolaganje posebice onim resursima koji su najoskudniji. Ako postoji oskudica nekog materijala, društvo će njegovu

potrošnju svesti na najmanju mjeru i koristiti supstitute gdje god je to moguće. Takvo ponašanje trţišnih subjekata

potaknuto je trţišnim automatizmom. Naime, ako postoji oskudica pamuĉnog vlakna, njegova cijena će biti visoka.

Kako je pamuĉno vlakno postalo skupa sirovina, proizvoĊaĉi će nastojati smanjiti njegovu potrošnju. Zahvaljujući

djelovanju cijena proizvoĊaĉi se ponašaju racionalno, to jest koriste proizvodne metode koje štede oskudne resurse.

Kako raspodijeliti je, u stvari, odluka o naĉinu na koji će ĉlanovi društva sudjelovati u ostvarenim rezultatima

proizvodnje dobara i usluga. Kako ni jedno društvo ne moţe svojom ukupnom proizvodnjom zadovoljiti sve ţelje svojih

ĉlanova, mora pronaći pogodan naĉin raspodjele svoje ograniĉene proizvodnje. Jedan je od mogućih naĉina da odlukom

vlade svaki graĊanin sudjeluje jednakim dijelom u ukupnoj proizvodnji. U trţišnom gospodarstvu cijene pomaţu u

odluĉivanju o tome kako će se tzv. ekonomski kolaĉ raspodijeliti. S jedne strane, o cijenama pojedinih dobara i usluga

najviše ovisi tko će koliko dobiti (cijene utjeĉu na odluku o kupnji). Ako je urod pšenice bio bogat, ima je u izobilju i

jeftina je, tako da praktiĉki svatko tko to ţeli moţe kupiti pšenicu za svoje potrebe. MeĊutim, automobili Mercedes se

proizvode u ograniĉenoj koliĉini i razmjerno su skupi, tako da je njihova kupnja ograniĉena na one ljude koji mogu

platiti visoku cijenu. S druge strane, ukupni udio neke osobe u ekonomskom kolaĉu odreĊen je dohotkom koji zaraĊuje,

odnosno cijenom njezinog rada i cijenama drugih resursa koje prodaje na trţištu. Na taj se naĉin racionira većina dobara

i usluga u društvu, a to znaĉi da se koliĉinski ograniĉava mogućnost kupnje tih dobara i usluga. Trţište omogućuje da

oskudnije proizvode i usluge dobiju oni kupci koji mogu i hoće platiti više cijene.

Takav sustav racionirane opskrbe, u kojem većinu dobara mogu dobiti samo ljudi koji imaju novac, nije u cjelini

prihvatljiv. Neki ga smatraju prihvatljivim za luksuzna dobra i usluge (na primjer, dijamantnu ogrlicu ili zimovanje u

Austriji), ali ne i za neophodna dobra (na primjer, kruh i mlijeko). Za vrijeme Drugoga svjetskog rata, kada je vladala

nestašica prijeko potrebnih prehrambenih artikala (mlijeka, ulja i mesa), vlada je koristila drugaĉiji sustav racionirane

(odmjerene) opskrbe. Nije dopušteno da cijene osnovnih prehrambenih artikala rastu tako da bi ih samo bogati mogli

kupovati, nego su obiteljima dijeljeni bonovi za kupnju. Umjesto trţišnog racioniranja sukladno obiteljskom dohotku,

opskrba je ograniĉena minimalnim obiteljskim potrebama koje odreĊuje vlada.

9

1.7 GRAFIKONI KAO ALATI MIKROEKONOMIKE

Grafikoni (dijagrami) su oĉigledni prikazi pojava kvantitativne naravi pomoću geometrijskih likova (krivulja, krugova,

kvadrata, figura i sl.). Prikazuju ĉinjenice u slikovnom obliku tako da se one mogu jasnije i lakše razumjeti, a prema

kineskoj izreci "jedna slika govori više od tisuću rijeĉi". U mikroekonomici grafiĉki prikazi imaju dvostruku ulogu: 1)

zorno prikazuju brojĉane podatke o kretanju (razvitku) neke pojave, koji mogu privući pozornost ĉitatelja, i 2) sredstva

su analize razliĉitih odnosa i meĊuovisnosti pojava, zato što podatke prikazuju pregledno i u obliku pogodnom za

usporedbe.

Uobiĉajeno je crtanje grafikona u koordinatnom sustavu, to jest u dvodimenzionalnom prostoru (ravnini) u kojem je

poloţaj svake toĉke odreĊen parom brojeva od kojih je jedan na vodoravnoj (x) i drugi na okomitoj (y) osi. Brojevi na

svakoj osi imaju pravilan redoslijed i izmeĊu njih su jednaki razmaci. Podjelu x osi i y osi (brojevnih pravaca) vršimo

po slobodnom izboru. Na slici 1.4 na x osi razmak izmeĊu brojeva je 1, a na y osi razmak je 2. Toĉka A smještena je

dva razmaka po 2 (poĉinjući od 0 i ĉitajući odozdo prema gore), a toĉka B smještena je dva razmaka po 1 (poĉinjući od

0 i ĉitajući slijeva nadesno). U toĉki 0 nalazi se ishodište koordinatnog sustava.

Toĉke u koordinatnom sustavu (x,y) oznaĉavaju kombinaciju brojeva na jednoj i drugoj osi. Toĉke se mogu odrediti,

bilo na jednoj ili drugoj osi, bilo unutar koordinatnog sustava. Tako, na primjer, toĉka A nalazi se na y osi, a toĉka B na

x osi. Toĉka A predstavlja broj 0 na x osi i broj 4 na y osi, te se oznaĉava s A (0,4), a toĉka B predstavlja broj 2 na x osi

i broj 0 na y osi, te se oznaĉava s B (2,0). Na isti naĉin se mogu tumaĉiti i toĉke unutar koordinatnog sustava. Na

primjer, toĉka D predstavlja broj 2 na x osi i broj 4 na y osi i oznaĉena je s D (2,4). Dakle, za svaku toĉku prvo se piše

broj na x osi.

Slika 1.4 Parovi brojeva u koordinatnom sustavu U grafikonima se ĉesto daje prikaz odreĊene ekonomske

teorije ili zakona, u obliku pojednostavljene slike

stvarnosti (ekonomskog modela). Tako, na primjer, na x

osi mogu biti prikazane koliĉine (kg) tjestenine koja se

kupuje ili proizvodi mjeseĉno, a na y osi cijene (kn/kg)

tjestenine. Na temelju ispitivanja trţišta moţemo dobiti

podatke o koliĉinama tjestenine koje bi kupac (obitelj)

kupovao pri razliĉitim cijenama. Tako smo u grafikonu

dobili toĉke C, D i E, a njihovim povezivanjem

dobivamo krivulju koja objašnjava odnos izmeĊu

kupljenih koliĉina i cijena tjestenine. Kada je cijena

tjestenine 6 kn/kg kupac će kupiti 1 kg, a kada je cijena

2 kn/kg kupac će kupiti 3 kg. Takva krivulja je

opadajuća, dvije varijable (koliĉina i cijena) imaju

suprotna kretanja, te krivulja ima negativni nagib.

y

x0

2

4

6

8

421 3

A (0,4)

B (2,0)F (1,2)

D (2,4)

E (3,2)

G (2½,6)C (1,6)

Iste promjene cijene će utjecati na promjenu ponašanja proizvoĊaĉa tjestenine, te grafiĉki moţemo prikazati i odnos

izmeĊu proizvedenih koliĉina i cijene tog dobra. Moţemo pretpostaviti da je taj odnos prikazan krivuljom koju oblikuju

toĉke F, D i G u grafikonu na slici 1.4. Kada je cijena tjestenine 2 kn/kg proizvoĊaĉ će proizvesti 1 kg, a kada je cijena

6 kn/kg proizvoĊaĉ će proizvesti 2,5 kg. Takav oblik krivulje je rastući, varijable imaju istosmjerno kretanje, te krivulja

ima pozitivni nagib. Mjerenjem veličine nagiba moţe se utvrditi koliko je krivulja nagnuta prema gore ili prema dolje.

Nagib se izraĉunava dijeljenjem promjene veliĉine na okomitoj (y) osi s veliĉinom promjene na vodoravnoj (x) osi. Na

primjer, uzmimo toĉke C (1,6) i D (2,4) iz prethodnog primjera. Kada se pomiĉemo sa 1 na 2 na vodoravnoj osi,

pomiĉemo se i sa 6 na 4 na okomitoj osi. Drugim rijeĉima, kada broj na okomitoj osi padne za 2, tada se broj na

vodoravnoj osi poveća za 1. Prema tome, nagib je – 2 podijeljeno s 1, što daje – 2. Kada je krivulja opadajuća, zbog

suprotnog kretanja dviju varijabli, nagib je negativan. Kada je krivulja rastuća, zbog istosmjenog kretanja dviju

varijabli, nagib je pozitivan. Postoje dva krajnja sluĉaja. Kada je krivulja vodoravna nagib je jednak nuli, a kada je

krivulja okomita nagib je beskonaĉan. Ako je krivulja linearnog oblika (pravac), tada je nagib uzduţ cijele krivulje

jednak. Pri pomaku s toĉke D na toĉku E, nagib ostaje – 2. MeĊutim, kada je krivulja nelinearnog oblika nagib se

mijenja. Nagib na krivulji koja povezuje toĉke F, D i G izmeĊu toĉaka F i D iznosi + 2, a izmeĊu toĉaka D i G je + 4.

10

1.8 ANALITIČKI GRAFIKONI

U ekonomici, posebice u mikroekonomici, koriste se analitiĉki grafikoni. Nazivaju se analitiĉkim zato što objašnjavaju

meĊusobne odnose izmeĊu elemenata jedne cjeline ili uzroĉno-posljediĉni odnos izmeĊu dviju varijabli. Razlikujemo

dvije vrste analitiĉkih grafikona: strukturni grafikoni i grafikoni ovisnosti pojava.

Strukturni grafikoni vizualno prikazuju sastav neke pojave i odnos dijelova prema cjelini. Po obliku su površinski

grafikoni podijeljeni u nekoliko dijelova koji pokazuju iz ĉega se sastoji neka pojava (na primjer, stanovništvo ili

odreĊeni novĉani iznos). Kruţni grafikon je najpopularniji naĉin prikazivanja strukture koji omogućuje vizualnu

usporedbu dijelova. Opisuje naĉin raspodjele poreznih prihoda, strukturu troškova poduzeća, strukturu vrijednosti

prodaje i sl. Na temelju podataka u tablici 1.1 izraĊen je kruţni grafikon na slici 1.5 koji prikazuje postotnu strukturu

stanovništva Hrvatske po makroregijama.

Tablica 1.1 Stanovništvo Hrvatske po makroregijama, broj i postotak

(31. oţujka 1991. godine)

Slika 1.5 Stanovništvo Hrvatske po

makroregijama (31. oţujka 1991. godine)

Središnja

46,54 %

Istočna

20,43 %Zapadna

12,51 %Juţna

20,52 %

Makroregije Broj stanovnika Postotak Stupnjeva

Središnja Hrvatska 2.226.661 46,54 167,54

Istoĉna Hrvatska 977.391 20,43 73,55

Zapadna Hrvatska 598.691 12,51 45,05

Juţna Hrvatska 981.522 20,52 73,86

Republika Hrvatska 4.784.265 100,00 360,00

Ljudi mogu bolje razumjeti jednu sliku od skupine rijeĉi ili podataka. Brojevi u tablici su razmjerno apstraktne veliĉine,

za razliku od isjeĉaka kruga koji su stvarne veliĉine. Kruţni grafikon je osobito pogodan kada su podaci rasporeĊeni

prema obiljeţjima koja se sastoje od imena, znaĉajki i pojmova, kao u primjeru hrvatskih makroregija. Za razliku od

numeriĉkih takva se obiljeţja ne mogu matematiĉki obraĊivati (atributivna obiljeţja).

Grafikon se crta dijeljenjem kruga na isjeĉke razmjerno veliĉini pojedinih dijelova u cijeloj pojavi koja se prikazuje.

Ako broj stanovnika središnje Hrvatske ĉini 46,54 % ukupnog stanovništva zemlje, tada će isjeĉak koji prikazuje udio

središnje Hrvatske biti jednak 46,54 % od 360 stupnjeva koliko ima cijeli krug, to jest 0,4654 360º = 167,54º.

Grafikoni ovisnosti pojava, premda omogućuju opis koliĉinskog stanja dviju pojava, prije svega sluţe za analizu

ovisnosti tih pojava. Promatrane pojave su izraţene brojevima koji mogu poprimati razliĉite vrijednosti, te ih zovemo

varijablama. Ovisnost dviju varijabli obiĉno se prikazuje linijskim grafikonima. Podaci se unose u koordinatni sustav,

uglavnom, u prvi kvadrant. Na okomitu (Y) os obiĉno se unose vrijednosne (novĉano izraţene) veliĉine, kao što su

cijene, prihodi, troškovi, dobitak itd. Na vodoravnu (X) os unose se, u pravilu, koliĉinske (naturalno izraţene) veliĉine,

kao što su, na primjer, koliĉine proizvoda ili koliĉine resursa.

Pretpostavimo da ţelimo prikazati koliko bi sati zaposlenici poduzeća htjeli raditi prekovremeno uz razliĉite plaće.

Podaci o tome su prikazani u tablici 1.2. Na temelju podataka iz tablice moţemo zakljuĉiti da su uz niţe plaće

zaposlenici spremni raditi manje sati prekovremeno u odnosu na rad uz više plaće. Isti se podaci, takoĊer, mogu

prikazati pomoću grafikona, kao na slici 1.6. Ako imamo samo pet pojedinaĉnih podataka o broju sati rada uz razliĉite

cijene, u grafikon moţemo ucrtati samo pet toĉaka. MeĊutim, ako toĉke poveţemo crtom, dobit ćemo bolji vizualni

prikaz podataka i lakše procjenjivati meĊuovisnost dviju varijabli.

Postoji bitna razlika izmeĊu grafikona vremenskih serija (kao na slici 1.8) i grafikona ovisnosti pojava (kao na slici 1.6).

Grafikon vremenskih serija ima jasno prikazanu vremensku dimenziju (na primjer, prikazuje kretanje broja

nezaposlenih za svaku godinu koja se nalazi na vodoravnoj osi). MeĊutim, u grafikonu ovisnosti pojava element

vremena nije izravno prikazan. Vrijeme na koje se odnose podaci u grafikonu ovisnosti pojava istaknuto je u naslovu.

Podaci prikazuju odnos izmeĊu visine plaće i sati rada zaposlenika u odreĊenoj toĉki vremena (to jest, u sijeĉnju 2002.

godine). Gotovo je sigurno da bi taj odnos bio drugaĉiji u nekom drugom vremenu. Tako bi, na primjer, broj sati rada u

kolovozu bio vjerojatno manji uz bilo koju plaću prikazanu na grafikonu.

11

Jasno je da glavna funkcija grafikona ovisnosti pojava, nije prikaz promjena tijekom vremena, nego prikaz meĊusobnog

odnosa izmeĊu dviju varijabli. Grafikon na slici 1.6 prikazuje ovisnost izmeĊu visine plaće (na okomitoj osi) i sati rada

zaposlenika (na vodoravnoj osi). MeĊutim, ovisnost dviju varijabli moţe biti dvojaka: 1) upravna i 2) obrnuta.

Upravna ovisnost dviju varijabli postoji onda kada su promjene vrijednosti varijabli uvijek istosmjerne. Naime, kada

jedna varijabla raste i druga raste, i obrnuto, kada jedna varijabla pada i druga pada. Krivulja koja prikazuje upravnu

ovisnost pojava ima pozitivni nagib. Pod nagibom razumijevamo okomitu promjenu (rast) podijeljenu s vodoravnom

promjenom (pomakom). Dakle, ako se veće vrijednosti jedne varijable pridruţuju većim vrijednostima druge varijable,

dvije su varijable u upravnom (izravnom) odnosu. Primjer izravnog meĊusobnog odnosa jeste odnos izmeĊu stavke

plaće koja se nudi za prekovremene poslove u jednom poduzeću i broja sati rada koji nude zaposlenici. Ako je stavka

plaće viša, zaposlenici su spremni raditi veći broj sati godišnje. Kada se na taj naĉin viši iznosi jedne varijable

pridruţuju višim iznosima druge varijable, krivulja u grafikonu je rastuća (koso se podiţe prema desno).

Tablica 1.2 PonuĊeni broj sati rada ovisno o promjeni

stavke plaće na sat (sijeĉanj 2002. godine)

Slika 1.6 PonuĊeni broj sati rada ovisno o promjeni

stavke plaće na sat (sijeĉanj 2002. godine)

Stavka plaće na sat

1.0001.000

Većoj plaći odgovara više sati rada (većaspremnost za rad)

PonuĊeni broj

sati rada2.0002.000 3.0003.000 4.0004.000 5.0005.000

6060

8080

100100

2020

00

4040

Stavka plaće na sat PonuĊeni broj sati rada

100 kn 4.800

80 kn 4.500

60 kn 4.000

40 kn 3.000

20 kn 1.500

10 kn 100

U tablici 1.2 i slici 1.6 sadrţan je primjer upravnog odnosa izmeĊu dviju varijabli. Kako stavka plaće raste, tako raste i

ponuĊeni broj sati rada. Ako stavka plaće poraste sa 40 na 60 kn/sat koliĉina rada će porasti sa 3.000 na 4.000 sati, a to

znaĉi da je nagib pozitivan (većoj plaći odgovara više sati rada) i iznosi 20 kn / 1.000 sati = 0,02 kn/sat.

Obrnuta ovisnost dviju varijabli postoji onda kada se promjene vrijednosti varijabli kreću u suprotnom smjeru. Naime,

kada jedna varijabla raste druga opada, i obrnuto. Krivulja koja prikazuje obrnutu ovisnost pojava ima negativni nagib.

Grafikon na slici 1.7 govori nam da će pri visokim cijenama koliĉina prodanih kravata biti mala. Pri višim cijenama

prodaja će biti manja. Uz cijenu od 200 kn po kravati bit će prodano 25 kravata tjedno. Pri niţim cijenama prodaja će

biti veća. Uz cijenu od 100 kn po kravati bit će prodano 50 kravata tjedno. Kada se na taj naĉin viši iznosi jedne

varijable pridruţuju niţim iznosima druge varijable, krivulja u grafikonu je opadajuća (koso se spušta prema desno), a

nagib je negativan, zato što porastu cijene odgovara pad prodaje i nagib u prethodno navedenom primjeru iznosi (200 -

100) / (25 - 50) = - 4 kn/kom. U tablici 1.3 i na slici 1.7 prikazan je obrnuti odnos dviju varijabli.

Tablica 1.3 Kretanje opsega prodaje kravata ovisno o

promjeni prodajne cijene (prosinac 2002. godine)

Slika 1.7 Kretanje opsega prodaje kravata ovisno o

promjeni prodajne cijene (prosinac 2002. godine)

Prodaja kravata

(tjedno, kom)

Većoj cijeni odgovara manji broj kravata (manja

spremnost kupovine)

Cijena (kn/kom)

2020 4040 6060 8080

300300

400400

500500

100100

00

200200

Prodajna cijena kravate Prodaja kravata tjedno

50 kn 80 kom

100 kn 50 kom

200 kn 25 kom

300 kn 10 kom

400 kn 5 kom

500 kn 0 kom

Analitiĉki grafikoni, kao na slikama 1.6 i 1.7, imaju eksplikativnu funkciju, to jest mogu objasniti povezanost izmeĊu

dviju varijabli. Takvi grafikoni zorno prikazuju uzroĉno posljediĉni odnos izmeĊu stavke plaće i koliĉine ponuĊenog

rada, odnosno izmeĊu cijene i prodaje kravata. Ako poduzeće snizi stavku plaće sa 70 na 50 kn na sat, smanjit će se

koliĉina rada koju su zaposlenici spremni prihvatiti sa 4.000 na 3.000 sati godišnje. Isto tako, ako prodavaonica poveća

svoju cijenu sa 200 na 300 kn, to će prouzroĉiti pad prodaje sa 25 na 10 kravata tjedno.

12

1.9 DESKRIPTIVNI GRAFIKONI

Dok se za prikazivanje ekonomskih teorija ili ekonomskih zakona (na primjer, radi tumaĉenja meĊuovisnosti dviju

varijabli) koriste analitiĉki grafikoni, za prikazivanje kretanja odreĊenih ekonomskih veliĉina iz realnog ţivota koriste

se deskriptivni grafikoni.

Pomoću deskriptivnog (opisnog) grafikona mogu se prikazivati kretanja razliĉitih ekonomskih pojava. Deskriptivnim

grafikonom se moţe