ISTORIJA SRPSKE ETNOLOGIJE

Izvor nije poznat

  PROSVETITELJSTVO I ETNOLOGIJA       1 .      Moderna etnologija - u veku prosvetiteljstva                                           -Zan Puarije-pregled istorije etnologije zapocinje antickim periodom      -Fred Vodzit-najobimnija knjiga o istorijatu etnologije  ("A history of Ethnology")    -Anticka i srednjovekovna misao o istorijatu etnologije u delu Dzona Honingmana-izlaganje o razvoju etnologije zapocinje jos u doba Mikene -Marvin Haris-istorijat etnologije zapoceo u svojoj knjizi poglavljem o prosvetiteljstvu-direktni koreni etnologije nisu stariji vise od 2 veka                              -postoji direktna genetska veza savremene etnologije i ideja epohe prosvetiteljstva                 -IMANUEL KANT-najpoznatiji odgovor na pitanje:"Sta je prosvetiteljstvo? "(ODGOVOR:"Prosvececenost je izlazak covekov iz stanja samoskrivljene nezrelosti.Nezrelost je nemoc da se svoj razum upotrebljava bez vodjstva drugog.")   -Glavna odlika prosvetiteljstva-vladavina razuma i misljenje da je razum u stanju da odgovori na sva pitanja ljudske egzistencije                        -najvaznija etnoloska pitanja postavljena razumu u toku XVlll veka su:(zasto ljudi zive i koje ih sile povezuju?,Da li se ljudski rod nalazi u neprekidnom napredovanju i progresu?,Kako i zasto su nastali:jezik,religija,pravo,drzava,...?,Da li postoji slicnost izmedju coveka i masine?.....itd.)                                                                                     -o postanku ljudskog drustva razmisljali su teoteticari prirodnog prava:Dzon Lok,Tomas Hobs,Zan Zak Ruso,...                                       -polemika o progresu-u okviru francuskog prosvetiteljstva izmedju Voltera i   Rusoa     -o razvitku drustva raspravljali su:Monteskje,Ferguson,Kondorse,...-Lametri-izjednacio coveka i masinu-prema misljenju Klod Levi Strosa,Ruso je osnivac nauke o coveku-interesovanje za prve etnografske izvestaje zapocelo je krajem XVI veka poznatim Montenjeovim "Esejima"- Bronislav Malinovski-izvestaji Bugenvila i izvesnih francuskih isusovaca o divljastvu uticali su na teoriju o dobrom divljaku i nadahnuli Rusoa i Monteskjea-vizija o plemenitom divljaku u doba prosvetiteljstva je preplavila svet (Evropu)-VODZITOVA SEMA "PRAISTORIJE" ETNOLOGIJE U XVIII I XIX VEKUOsnovni uticaj prosvetiteljstva je bio taj sto je opsta drustvena nauka izdvojena iz istorije-Prosvetiteljstvo je dovelo do sve vece diferencijacije nauka, pa samim tim i etnologije

Skripte SF-a nisu namenjene da se koriste umesto obavezne literature, već uz nju. Niko ne garantuje potpunu ispravnost ovih skripti (sve podatke bi trebalo proveriti). Niko ne garantuje pozitivan ishod na ispitu, u slučaju učenja samo iz ovih skripti. Na našem sajtu (www.studentski-forum.org) možete naći i kompletan spisak uže i šire literature preporučene od strane profesora.

-Osnovne odlike progresivisticke teorije o prosvetiteljstvu su:razvoj od divljastva do civilizacijeupotreba "komparativnog metoda"fokusira se na verovanja,obicaje,itd...-Ovakvo delovanje prosvetiteljstva stvorilo je put sledecoj etapi u razvitku etnologije-PROFESIONALIZACIJA (ova faza je u punom jeku 1884. godine kada Edvard Tejlor postaje profesor antropologije na Oksfordu)-Antropologija i etnologija docekala je XX vek kao prihvacena akademska disciplina

PROSVETITELJSTVO KOD SRBA         2.              -1690.godine Srbi pod vodjstvom patrijarha Arsenija Carnojevica naseljavaju se sirom Ugarske i Slavonije gde ostvaruju prvi kontakt sa evropskim kulturnim strujanjima-Srbi su u Slavoniji i Ugarskoj predstavljali jeftinu vojsku i pravoslavce koje treba sto bezbolnije i brze prevesti u katolicizam-istorija Srba u Austriji-istorija borbi za ono sto im je monarhija obecala i borba protiv katolicizma-uticaj ruske kulture-rusifikacija jezika,duhovnog i prosvetnog zivota trajao je vise od pola veka-Mojsije Petrovic (mitropolit) 1718.i 1721. godine trazi pomoc od Petra Velikog-pitanje neregulisano o srpskim skolama i stamparijama za srpske knjige.Rezultat navedenog stize 1726. godine (Sremski Karlovci) ,kada Maksim Suvorov donosi 400 bukvara Teofana Prokopovica, 70 gramatika i 10 trojezicnih recnika-gore navedeno predstavlja kulturno-prosvetnu pomoc Srbima u Austriji od strane Rusa-za vreme Mojsija Petrovica,Vikentija Jovanovica i Pavla Nenadovica  formiran je veci broj skola- ruski nastavnici Suvorov i Kozacinski-mitropolitski pitomci se skoluju u Rusiji- vecina na duhovnoj akademiji u Kijevu (glavni  izvor teoloskog i filozofskog obrazovanja srpskog naroda u prvoj polovini XVIII veka)-formira se crkveno-prosvetiteljski pravac,a najznacajnija licnost ovog pravca je Jovan Rajic-Zaharije Orfelin-"Slaveno-serbski magazin"-1768.godine-kopija ruskog casopisa (rekao:Tihomir Ostojic)-kritika manastira i kaludjera od strane Orfelina-Orfelin stoji na putu izmedju Rajica ka Dositeju i predstavlja prenosioca ideja zrelog ruskog prosvetiteljstva-sa Orfelinom prestaje uticaj Rusije na kulturno-prosvetni razvitak Srba u Austriji-Velika seoba Srba u Rusiju 1751. i 1752. godine-Austrija donosi mere za sprecavanje veze medju Srbima iz Austrije i Rusa (zabrana uvoza ruskih knjiga i otvaranje KURCBEKOVE stamparije).Posledica ovog desavanja je dugogodisnja preorijentacija na skolovanje u evangelistickim skolama(gimnazijama) i univerzitetima u Becu,Pesti,...-gimnazije u Modri,Djuru,Sopronu- nezaobilazni deo skolovanja svih srpskih intelektualaca u poslednjim decenijama XVIII veka.....(Stevan Vujanovski-pisac

- 2 -

italijanske gramatike;Vikentije Ljustina-pisac nemacke gramatike;Pavle Kengelc-pisac "Jestastvoslovlja")-skolovani u Sopronu-kontakt Srba sa prosvecenom Evropom-veliki pobornik racionalizma i prosvetiteljstva medju Srbima - DOSITEJ OBRADOVIC-epoha prosvecenosti kod Srba pocinje Dositejevim delom-Dositej- prosao kroz evangelisticke gimnazije kao staratelj dvojice sinovaca mitropolita Vidaka-SRPSKO PROSVETITELJSTVO- nastalo nasilnim prekidom rusko-srpskih kulturnih veza;Srbi bili upuceni na "prosvecene" univerzitete;neposredan dodir sa najmodernijim idejama poznog XVIII veka-1776.godina-prevod Marmontelovog romana "Velizarij"-najcitanija i najprevodjenija knjiga u Evropi i sa 9 godina zakasnjenja roman je preveden na srpski jezik.Julincev prevod ovog romana je prvi stampani  proboj ideja zapadnog prosvetiteljstva medju Srbe-*****PRAVI POCETAK PERIODA EVROPSKE PROSVECENOSTI KOD SRBA - 1783.GODINA- POJAVA DOSITEJEVOG "ZIVOTA I PRIKLJUCENIJA"*****-Dositej se prvi medju Srbima ukljucijo u borbu za ostvarivanje terezijansko- jozefinistickih reformi crkve i prosvete-crkva je potcinjena drzavi....regulament 1770. i 1777. godine car Josif  ukida manastire.....29.11.1781. godine-"Toleranz - patent"- verska ravnopravnost; gubitak samostalnosti crkvenog zivota-Jozefinisticka literatura ( 2 osnovne vrste ):1.)knjige u kojima se napada papstvo..."Was ist der Papst" Jozefa Ajbla ( na srpski preveo Mihailo Maksimovic)2.)odnosi se na srpsku pravoslavnu crkvu;kritika manastira i crkvenih praznika i postova (zacetnik literature je Dositej-trazio ukidanje manastira i njihovo pretvaranje u bolnice)-u "SOVJETIMA"-Dositej kritikuje i apeluje na ukidanje crkvenih praznika navodeci nerad,trosenje novca uzalud,pijanstvo i tuce-isto misljenje kao Dositej imali su:Jovan Muskatirovic i Stefan Novakovic-Osnovna tacka Dositejevog prosvecivanja srpskog naroda je NAUKA-"kult nauke" ucestvovao je na otvaranju Velike skole u Beogradu,koji je govor u "Mezimcu" objavio Pavle Solaric  1818.godine-"SOBRANIJA"-1793.godine imala programski karakter-Dositejevo ukazivanje na korist koju donose znanja iz pojedinih oblasti nauke,posebno istorije ("ko zna sve iz istorije do svog vremena,cini mu se kao da od tada pocinje njegova srz,zivot...") i  geografije ("ko zna geografiju to je kao da je o malom trosku obisao sva mora i svu suvu zemlju i ljude i i njihov nacin zivota upoznao...")-MORALNI ZIVOT COVEKA DOSEZE DONDE DOKLE NJEGOVA ZNANJA DOSEZU-Dositej ima i direktne programe za prevodjenje knjiga iz raznih oblasti nauke (istorije;"fisike" i "jestastvoslovlja")-Dositejevi sledbenici su ispunili prevodilacko-izdavacki plan-Dositejev najbolji saradnik Pavle Solaric-preveo knjigu iz geografije i izdao je 1804.godine u Veneciji

- 3 -

-Dositej je uticao na sirenje nauke medju Srbima hrabreci i podrzavajuci sve one koji su na tom polju radili-Dositej je preporukama,direktnom pomoci,pohvalama,uticao da vec razvijena nauka XVIII veka prodre u kulturu srpskog naroda-pred kraj zivota Dositej je u gore navedenom imao pomoc skolovanih ljudi kao sto su:Atanasije Stojkovic i Gligorije Trlajic-Prosvetiteljstvo je medju Srbe stiglo Dositejevim nastojanjima-Dositej je "kult nauke"XVIII veka u srpsku kulturu uveo uklanjanjem svega sto stoji na putu razuma-Dositejeva uloga u prenosenju tadasnjih evropskih knjizevnih tokova u srpsku knjizevnost novoga doba(u svoje "Sobranije" uvrstio je 2 Marmontelove price)-BELETRISTIKA kod Srba- prva polovina XIX veka-Dositejev prevodilacki program knjizevnosti ispunjen isto kao i program dela iz popularne nauke-Jovan Deretic-"Knjizevnost Dositejeve epohe i velikim delom knjizevnost Vukove epohe,razvija se u znaku dalje razrade Dositejevog kulturnog i knjizevnog programa."-Dositejevi sledbenici:Pavle Solaric,Atanasije Stojkovic,Gligorije Trlajic,Jovan Muskatirovic,...-Dositejev uticaj na Joakima Vujica - formiranje prosvetiteljske etnologije kod Srba-Slicnost izmedju Dositeja i Joakima uocio je Jovan Erdeljanovic u predgovoru "Putesestvija po Serbiji" u izdanju "Srpske knjizevne zadruge" 1901.godine (str.38,prva knjiga o Vujicevim putovanjima)-Erdeljanovic je uocio Vujicevu zelju da imitira Dositeja (str.39,prva knjiga)-Dositej je u izvesnoj meri uticao i na Vujicev izbor KOCEBUOVIH KOMADA-u naravouceniju basne "Dete i zmija",Dositej komentarise invaziju na Meksiko-kroz delatnost Dositejevih sledbenika prosvetiteljstvo je produzilo svoj zivot u srpskoj kulturi i knjizevnosti skoro do kraja prve polovine XIX veka (str.40,prva knjiga-kraj o romantizmu).

DOSADASNJE PROUCAVANJE ETNOLOSKIH ELEMENATA U                               SRPSKOM PROSVETITELJSTVU                     3.            -sva ranija interesovanja za istoriju srpske etnologije snazno su obojena njenim idejnim poreklom-ROMANTIZMOM-romanticarski ugao gledanja na razvoj srpske etnologije uslovio je zapostavljanje predvukovske kulture srpskog naroda,i to onih koji su delovali u prvoj polovini XIX veka,bez obzira da li im je polazna pozicija bila nevukovska ili eksplicitno antivukovska.I pored ovakvog polaznog stava,nije bilo moguce zaobici tako krupne licnosti u istoriji srpskog naroda kao sto su npr.:Dositej Obradovic, pa i Joakim Vujic.-osim jedne posebne studije o Dositejevom odnosu prema folklornom gradivu,mogu se pronaci samo jos neki nagovestaji da bi njegov udeo u istoriji srpske etnologije trebalo detaljnije obraditi-osnovni kriterijumi za tretiranje nekog pisca epohe Prosvedcenosti kao "pretece" srpske etnologije:1.)da se kod odredjenog pisca mogu naci pomeni postojanja, rasporeda i kretanja naroda,njihovog "porekla","srodstva","bliskosti" i "osobina".

- 4 -

2.)postojanje Etnografskih podataka u delu nekog pisca,pri cemu je kvantitet tih podataka merilo njegovog "znacaja" za istoriju srpske etnologije-navedeni kriterijumi su upotrebljeni u delu Milenka Filipovica "Prilozi istoriji etnologije kod Srba" u kome je kao "pretece" srpske etnologije naveo:Djordje Brankovic,Jerotej Racanin,Vasilije Brkic,Petar Runjanin,...-u drugom radu pod naslovom"Vuk Srefanovic Karadzic i srpska etnologija" Filipovic,uz vec pomenute navodi i Stevana Stratimirovica i Savu Tekeliju.-Filipovicev pristup istoriji srpske etnologije:"Interesovanje za pojave kojima se bavi etnologija,kao sto su poreklo i postanak naroda,njegovo rasprostranjenje i brojno stanje,njegove osobine i pogledi na svet,postojalo je kod Srba i pre pojave Vuka Karadzica."-Postavljajuci pojam"Das Volk" i opis "narodnog zivota",Filipovic je bio u mogucnosti da napise kako je "grof Brankovic bio medju prvima kod nas koji se interesovao za pitanje o postanku srpskog naroda i za narodnu religiju i obicaje,i pokusavao da ih naucno prikaze i objasni,pa je u tome njegov znacaj za srpsku etnologiju."-Filipovic uspesno uocava slicnost izmedju pojedinih objasnjenja u izvestaju koji je patrijarh Vasilije Brkic izradio za ruskog admirala  Orlova i ideja  Sarla Monteskjea.-Postavljenje pojma "Das Volk" ima jos jednu negativnu posledicu-izjednacavanje etnicke istorije i etnologije.Ovo izjednacavanje,koje predstavlja glavni produkt romanticarskih koncepcija u srpskoj etnologiji,postavilo je etnologiju u polozaj jedne od istorijskih disciplina uz, na primer,politicku, diplomatsku, ekonomsku ili kulturnu istoriju.-Odbacujuci etnicku istoriju kao svoj predmet istrazivanja i vracajuci je pod okrilje istorijske nauke,moderna etnologija uglavnom odbacuje kao "sopstvene pretece" one koje je kao takve odredila u romanticarskom periodu prepustajuci ih da budu "pretece"istorije,odnosno "pretece" danasnje etnicke istorije-Po predhodno navedenom moze se zakljuciti  da je jedan od najvecih nedostataka romanticarske koncepcije istorije srpske etnologije to sto u potpunosti izostavlja i ignorise ono sto joj i samoj nedostaje-TEORIJSKU MISAO-koja je postojala i bila veoma delotvorna u drustvu XVIII veka-Slicni problemi javljaju se i u radu Tihomira Djordjevica "Dositej Obradovic i folklorno gradivo"-jedinom detaljnijem pokusaju da se odredi Dositejevo mesto u istoriji srpske etnologije(T.Dj. je zeleo da ukaze na cinjenicu da je Dositej koristio folklor,zatim da pokaze kako i zasto ga je koristio i da odredi neegov stav prema obicajima,poredeci ga sa kasnijim stavovima romanticara)-T.Djordjevic za Dositeja:"Dositej je radi glavnog cilja svog rada,radi ucenja svog naroda,unosio u svoja dela i folklorno gradivo.Ono je u njega, s jedne strane,stoga da na njemu i iz njega izvede narodu korisnu pouku,a s druge strane,da bi preko njega narodu bio blizi i razumljiviji.Reklo bi se da je Dositeju pouka glavna,a ne folklorno gradivo.""Dositej na vrlo mnogo mesta govori o stvarima koje su rezultat primitivne narodne kulture i izraz narodnih pogleda i verovanja(osveta,rasipanje o slavi,nesloga,zli obicaji,...)"Svim ovim stvarima Dositej nema drugu nameru do da pokaze njihovu zastarelost,besmislenost i stetnost i da izvede pouku iz njih.-T.Djordjevic pravi paralelu izmedju Vuka i Dositeja konstatujuci da izmedju njih nema sustinske povezanosti.NPR."Romanticka skola kojom se sa puno ljubavi pokrece

- 5 -

nauka o narodnom jeziku,ispitivanje i proucavanje narodnosti,narodnih osobina i narodne kulture,pocinje u Nemackoj upravo pred Dositejevu smrt i zapljuskuje i podize Vuka."UKRATKO:"Dositej je ucitelj narodni,Vuk je onaj koji narod proucava.Dositeju je folklorno gradivo sredstvo za pouku,Vuku cilj naucnog istrazivanja.Dositej je narodski(popularni)knjizevnik,Vuk narodni proucavalac.Rad Dositejevih sledbenika ima drugu istoriju,Vukovih drugu.Dositejevi sledbenici su drugi ljudi,Vukovi drugi."-Dositej i Vuk....razlika:             DOSITEJ                                                                   VUK                                                   racionalista                                                              romanticar herderovskog      tipa antitradicionalista                                                  ljubitelj narodnog                    stvaralastva kosmopolit                                                               nacionalni revolucionar                                                   antiklerikalac                                                          prevodilac Novog zaveta  izdavac zbornika prosvetitelj. textova                postovalac srbulja  borac protiv obicajnih predrasuda                      prvi srpski etnograf propovednik narodnog prosvecivanja                 temelj srpske nacionalne kulture -Jovan Skerlic-osim osude praznoverica,caranja.bajanja i slicnog,sadrzi i "najobicnije praznoverice i najgrublje vracanje u srpskom narodu,dajuci tako zanimljiv materijal za nas folklor."-Slicno misljenje sa J.Skerlicem ima i Tihomir Ostojic.-Ovakvi pristupi Dositejevim delima od strane J. Skerlica i T.Ostojica,i pristupi delima Dositejevih sledbenika imaju velike pogreske i sastoje se u tome sto je paznja iskljucivo posvecena njihovom vrednosnom stavu prema obicajima i crkvenim praznicima-JOZEFINISTICKI PISCI su,kada pisu o vracanjima,obicajima ili crkvenim praznicima izrazito tendenciozni.Ta tendencioznost je, u stvari,i jedini razlog njihovog pisanja o praznicima i obicajima,a sasvim je jasno da su tendenciozni pisci veoma nepouzdan izvor.Malo je verovatno da su njihovi opisi celoviti i precizni.Verovatnije je da su podaci selekcionisani tako da kod citaoca izazovu gnusanja ili da ga nateraju u smeh pred "ludovanjem" neukog naroda.-Pisci srpskog prosvetiteljstva su u istoriji srpske etnologije dobili sasvim drugacije mesto od onog koje im zaista pripada(njihovo teorijsko misljenje nije prihvaceno za stvaranje etnologije)-Slicnu sudbinu doziveli su i pisci SENTIMENTALISTICKOG PRAVCA-Najplodniji prevodilac i populizator ovog knjizevnog pravca kod Srba je  bio Joakim Vujic(prema recima D.Zivkovica,J.Vujic je sa svojim mnogobrojnim prevodima i preradama nemackih komada "prvi nas pisac koji je uveo u modu taj zanr sentimentalizma")-Etnoloski aspekt Vujicevog delovanja nije uocen ni u predgovoru novog izdanja"Putesestvija po Serbiji"iz 1901.god.,iako je autor predgovora Jovan Erdeljanovic,buduci dugogodisnji ptofesor etnologije na Beogradskom univerzitetu i jedan od snivaca katedre za etnologiju.Romanticarski utemeljena etnologija,u

- 6 -

potpunosti utemeljena na vukovskoj tradiciji nikada nije mogla,svesno ili nesvesno,Vujicu oprostiti ostro razracunavanje sa samim Vukom.-Erdeljanovicev predgovor "Putesestvija":"Sto Vujiceva dela nisu mogla odrzati vrednost i za danasnjeg citaoca,jedan je od znatnih uzroka i JEZIK kojim su pisani.Vujic je,kao i svi njegovi savremenici,Vukovi protivnici,pisao o onim tako zvanim "slaveno-serpskim" jezikom,koji je bio cudna mesavina od narodnog,ali dosta iskvarenog srpskog jezika sa prepuno reci i oblika iz crkveno-slovenskoga (tj. rusko-slovenskoga ) i ruskog narodnog jezika i sa mnogim stranim,neslovenskim recima."-Cak i danas Vujiceve reci upucene Vuku da je "tiflozofije doktur", "slepacki pesama prepisatelj" ili "od gusala kanel-majstor" izazivaju zgrazavanje nad skrnavljenjem lika Vuka Karadzica-J.Erdeljanovic uocio vezu izmedju Vujicevog zivota i rada i dela Dositeja Obradovica-Erdeljanovic je olako presao preko Vujicevog "Zemljeopisanija"  i preko dodataka "Putesestviju po Serbiji"-Polozaj pisaca Prosvetiteljstva i prevodilaca sentimentalisticke knjizevnosti u istoriji srpske etnologije uopste nije uocen(o Dositeju kao vodji srpskog prosvetiteljstva i Vujicu kao najplodnijem prevodiocu preradjivacu sentimentalisticke knjizevnosti napisana je samo po jedna rasprava)-Formirana u vukovskoj tradiciji i pod direktnim uticajem Jovana Cvijica, srpska etnologija i nije kao svoje pretece mogla videti prosvetiteljsko razmisljanje o coveku ili sentimentalisticku ideju o "plemenitom divljaku"-Orijentisana kao "nacionalna nauka o narodu" srpska etnologija nije mogla svoje pretece potraziti ni u prvim knjigama iz opste geografije(Solaric ili Vujic)-ROMANTICARSKI PECAT koji srpska etnologija nosi do duboko u XX vek,uslovio je misljenje da je sve pocelo sa Vukom Karadzicem i njegovom etnografskom delatnoscu.-Tacnost predhodno navedenog ce dokazati analize knjizevnih i naucnih dela s kraja XVIII i pocetka XIX veka.                                    

PITANJE POSTANKA DRUSTVA I NJEGOVOG RAZVOJA           4.       -Pitanje postanka drustva i njegove kasnije evolucije bilo je jedno od najinteresantnijih pitanja kojima se bavila socijalna filozofija Prosvetiteljstva -Zbog navedenog ,razmatranje onih Dositejevih ideja koje su se odnosile na ovu problematiku direktno ulazi u proucavanje ideje koje su predstavljale osnovu za,kod nas neostvareno,formiranje globalne nauke o coveku i kulturi-U dosadasnjim prucavanjima   ovog aspekta Dositejevog dela dosla su do izrazaja 3 veoma vazna momenta:1.)dugotrajno interesovanje za Dositejev odnos prema Rusou,koje je rezultiralo vecim brojem,cesto suprotnih misljenja,pa i prvim sintezama o tom problemu2.)cinjenica da je Dositej svoje stavove o postanku i razvoju drustva izneo u preradi Soavine "Etike",sto je uslovilo niz paralelnih proucavanja Dositeja i Soave-Autori koji su ispitivali  izvore i uzore Dositejevih stavova cesto nisu razlikovali nekoliko nezavisnih tema koje se javljaju u njegovim spisima.Radi se o odredjenju "pradrustvenog" stanja,zatim o uzrocima nastanka drustva,opisu "prvobitnih" oblika

- 7 -

drustvenosti i nacinu uspostavljanja visih drustvenih odnosa (posredstvo Franceska Soave)-Suprotstavljanje Rusou i Dositejevo dstupanje od Soavinog teksta-Dositejev tekst nedvosmisleno govori da on nije verovao u postojanje takvog stanja u kome ne bi bilo  nikakvih elemenata drustvenosti  i gde bi ljudi bili potpuno "razdeljeni i usamljeni"-Ovakav stav o nepostojanju "pradrustvenog"stanja  ipak namece pitanje zasto drustvo "oduvek" postoji,tj. koji su to uzroci  koji dovode do postojanja drustva?-Moze se uociti da Dositejevo shvatanje o uzrocima postojanja ljudskog drustva ima nekoliko sastavnih delova:1.) urodjenu potrebu za udruzivanjem2.)potrebu za uzajamnim pomaganjem3.)prirodna sklonost izmedju polova-U socijalnoj filozofiji Prosvetiteljstva narocito je bila popularna tzv. patrijarhalna teorija o postanku drustva-Prosvetiteljske ideje  koje predstavljaju korene etnoloske teorije,F. Vodzit  pise:"Porodica koju sacinjavaju muskarac,zena i deca,zauzimala je centralno mesto u progresivistickoj teoriji o poreklu drustva."-Misljenje Gogea i Fergusona:"Medjusobni odnosi izmedju razlicitih polova  predstavljaju princip koji omogucuje uspostavljanje i odrzavanje drustva."-Put od porodice, preko manje drustvene zajednice(SELA),do drzave skoro da je opste mesto u radovima mnogih filozofa XVIII veka (Ruso,Hobs,Izelin)-U opisivanju stanja u prvobitnom "varvarstvu",Dositej  govori kako su sve nacije,koje danas imaju razvijenu kulturu,u predhodnim periodima zivele u varvarstvu u kome i do "danas" zive mnogi narodi Amerike,Azije i Afrike-Jovan Deretic:"U svojim pogledima na zivot neprosvecenog naroda Dositej je sklon da prida  izvestan realitet kako hobsovskoj,tako i rusoovskoj koncepciji prirodnog stanja,s tim sto se njegovi zakljucci uglavnom podudaraju sa Hobsovim."-Dositej donekle napusta Hobsovu varijantu drustvenog ugovora i priblizava se Lokovoj.-Razlika izmedju Hobsa i Dositeja   po Jovanu Dereticu: "Sastoji se u tome sto Hobs identifikuje drustveni ugovor i vladalacki ugovor koji ljudi sklapaju sa vladarom,dok su kod Dositeja ta dva cina odvojena,pa ljudi prvo iz nuzde uspostave uredbe i zakone i tek onda vlast predaju jednome koji treba te zakone da odrzava."-Dositejevo shvatanje postanka drustva i njegovog daljeg razvitka  moze se rezimirati kao negiranje postojanja "pradrustvenog" stanja i neslaganje sa Rusoom,mozda cak i ostrije nego sam Soava.-Dositej kao uzroke postojanja drustva navodi: urodjenu potrebu za udruzivajem,potrebu za uzajamnim pomaganjem i privlacnost izmedju polova koje dovode do stvaranja porodice(tzv. patrijarhalna teorija o postanku drustva koju su zastupali Ferguson,Ruso,Hobs i drugi).-Osim pitanja postanka drustva,Dositej je razmatrao i njegov dalji razvoj izlazuci svoju filozofiju istorije...(poznato je da Dositejeva filozofija istorije,izlozena u naravouceniju basne "Bakarna statua"  i ponovljena u predgovoru "Etike",zasnovana na ideji o opstecovecanskom kulturnom jedinstvu.)

- 8 -

-Ovim je Dositej jasno opisao razvitak opstecovecanske (tj. evropske) kulture koju u pojedinim periodima nose odredjeni narodi,od Egipcana,Fenicana i Indijaca,preko Grka i Rimljana,do ostalih evropskih naroda-Dositejev difuzionizam nije ekstreman jer on ne odbacuje kreativnost pojedinih prenosnika  kulture i ne svodi kulturnu dinamiku na jednostavno prebacivanje neceg jednom zauvek stvorenog sa jednog mesta na drugo

DOSITEJEVO SHVATANJE ODNOSA POJEDINCA                                   I KULTURE                         5.   -Za uocavanje Dositejevog shvatanja relacije pojedinac :kultura neophodno je detaljno analizirati sedmu glavu "Mezimca",koja nosi naslov "Je li covek makina ili nije".-M. Jovanovic u radu "Dositej kao filozof" navodi Dositejevo neslaganje sa idejom o coveku-masini,isticuci da je u pitanju njegovo odbacivanje svodjenja ljudskog delanja na nagonske potrebe,sto je,prema Jovanovicevom misljenju,rezultat Dositejevog religijskog vaspitanja-Mnogo potpuniji prikaz ovog odeljka "Mezimca" dao je Dusan Nedeljkovic u raspravi "Filozof Dositej Obradovic",gde se kao krajnji rezultat Nedeljkovicevih proucavanja svodi na utvrdjivanja Dositejeve pozicije prema Lametriju i materijalistickom mehanizmu XVIII veka.-Prema Dereticevom misljenju "Jedino znacajno delo francuskog materijalizma (filozofski traktat "Covek masina" ),koje je imalo tako velikog odjeka u svom vremenu,ulazilo bi u Dositejevu lektiru i odigralo svoju ulogu u njegovom filozofskom obrazovanju.-Tri navedena rada,zbog drugacijih interesovanja koja se sastoje u ispitivanju filozofskih aspekata poglavlja "Je li covek makina ili nije" i njegove veze sa Lametrijevim delom"Covek masina", ispustaju iz vida etnoloski aspekt koji se moze pronaci u drugom delu Dositejevog teksta gde on ukazuje na uzroke kojim coveka,prividno,cine masinom.Upravo taj deo sedme glave "Mezimca" daje pravo raspravljanja o Dositejevom shvatanju odnosa pojedinca i kulture.-Dositej pokusava da ukaze na razloge zbog kojih se covek i pored sveg svog razuma,veoma cesto ne razlikuje od masine.Dositej pronalazi "pet uzroka crez koje covek,razumom i slovesnom obdaren dusom,pretvara sebe samoproizvoljno ili u beslovesnu makinu,ili u stogod jos gore".Ti razlozi (uzroci) su:                                              ~"vospitanije"                                              ~"primer"                                              ~moda                                              ~temperament                                              ~obicaj-Kada raspravlja o pojedinim navedenim uzrocima Dositej obicno ima drugaciji redosled,uz izuzetak da "vospitanije" ostaje na prvom mestu

- 9 -

-"Vospitanije",sto samo na prvi pogled izgleda paradoksalno za Dositejevu pedagogiju,predstavlja prvi uzrok,savremenim recima izrazeno,dehumanizacije coveka-Sta je "vospitanije"?...Dositej navodi 2 elementa:1.)usvajanje jezika,koje je po sebi "nevino i bez zlobe"2.)usvajanje misljenja bez razmisljanja-Svi "narodi,plemena i jezici" imaju takva "luda i opasna vospitanija"(ljubi i mrzi;zastitava ili goni;hvali ili huli i proklinje samo iz uzroka zasto su i njegovi stari tako cinili;...)-Uocljive su 2 osnovne karakteristike Dositejevog shvatanja "vospitanija":1.)razdvajanje "vospitanija" na usvajanje jezika i usvajanje etickih pravila i obrazaca ponasanja2.)ukazivanje na nesvesnost i jednosmernost socijalizacije,ideja koja je cesto iznosena i ostro kritikovana u delima pedagogije Prosvetiteljstva-VASPITANJE- mehanicko prihvatanje misljenja bez razmisljanja (cesto se ovaj zakljucak srece u etnologiji XX veka)-Po Dositeju drugi uzrok pretvaranja coveka u "makinu" je TEMPERAMENT-Ovaj uzrok nije previse znacajan,ali je ipak vredan pomena-"Natura je stedljiva u krajnostima" (I u ovakvim Dositejevim stavovima se moze uociti poznati problem odnosa urodjenih osobina i uticaja drustvene sredine na formiranje licnosti,kasnije detaljno proucavan u individualnoj i socijalnoj psihologiji.)-Po Dositeju treci uzrok pretvaranja coveka u masinu je "PRIMER DRUGIH"-"slivanje u jedno"!!!...("Jedan ucen covek ili filozof moze sebe samoproizvoljno i iz vsegdasnjeg obiknovenija u makinu pretvoriti kad nece nista drugo da cuje, ni da zna,razve samo ono sto je od svoji' ucitelja primio i naucio")-Sasvim je jasno da Dositej ovde ukazuje na IMITACIJU i NAVIKU kao dva vazna izvora prihvatanja obrazaca drustvenog ponasanja-Cetvrti i peti uzrok Dositej spaja ukazujuci da je  njihova veza slicna vezi "primera drugih" i "obiknovenija". "Na isti nacin je i  MODA sa OBICAJEM -"Kako se valja oblaciti i svlaciti,kako ophoditi ,kako misliti i govoriti,kako kome laskati, pretvarati se i licemjerstvovati,kako klanjati se  i svoje pocitanije pokazivati,kako nerasudno pohvaljivati,a ne nespravedljivo osuzdavati i ocvrnjavati.Sve to po modi i obicaju biva."-***Na osnovu gore navedenog moze se zakljuciti da Dositejev negativni stav prema obicajima nije iskljucivo posledica jozefinistickih,teoloskih i prakticno-politickih i ekonomskih ideja,vec i filozofski utemeljenog stava da su obicaji ogranicenje slobodne volje i da dehumanizuju coveka,pretvarajuci ga u "makinu"-Ukoliko se u celini sagledaju svih 5 uzroka pretvaranja coveka u masinu,dobijaju se obrisi celovitog razmatranja mehanizma usvajanja kulture.-Ideja iz sedme glave "Mezimca",pojedinac usvaja kulturu socijalizacijom(ucenje jezika,moralnih normi i obrazaca ponasanja),pri cemu se kao glavni mehanizmi tog usvajanja javljaju imitacija i navika,koji zajedno sa modom i obicajem determinisu ljudsko ponasanje

- 10 -

STRUKTURA DOSITEJEVIH SHVATANJA O STETNOSTI OBICAJA       6.    -U delu D.Obradovica stekli su se svi elementi prosvetiteljsko-jozefinistickog nastojanja da se reformise crkva i religijski zivot uopste-Dositej je nezavisno kritikovao 3 vrste fenomena koji se mogu veoma lako pomesati.Prvo,rec je o kritici sujeverja,tj.NEHRISCANSKIH VEROVANJA I OBICAJA.Zatim se javlja kritika CRKVENIH PRAZNIKA I POSTOVA.I,kao trece,Dositej kritikuje ulogu koju OBICAJI imaju u formiranju individualnog ponasanja i kulture uopste1.)Sto se tice prve grupe,nehriscanskih obicaja i verovanja, Dositej je na nekoliko mesta ismevao verovanje u Davora (prizivanje kise) i praznovanje koleda.Kritikovao je nehriscanske obicaje,paganske obicaje u Srbiji.-Dositej navodi jos jedan nehriscanski obicaj  koji je video u Grckoj-MOTO OBICAJA:Tako su nasi stari cinili,tako ocemo i mi!-Dositej je verovanje u "Davora" i "Koledu" ocito smatrao fazom u razvitku religijskih predstava srpskog naroda i to fazom koja je prehriscanska.-Dositej je ukazao na izvore svog ostrog suprotstavljanja "poganim" obicajima (sinovi su prestarele svoje roditelje ubivali,roditelji su decu svoju na zrtvu bogovom svojim klali i pekli,zive su jadne sluge sa njihovim gospodarima zakopavali,...),izrazavajuci pohvalu temisvarskom episkopu Georgiju Popovicu.Na prvi pogled Dositejeva kritika "Davora "i "Koleda" ne potice iz tog izvora-Petar Petrovic,prosveceni episkop,proganjan od strane visokog klera,bio je dobar prijatelj Dositeja i cesto su se sastajali u Becu -Dositej je izvrsio zamenu,pripisujuci prosvecene ideje svoga prijatelja,episkopa P.Petrovica,episkopu G.Popovicu,sa dvostrukom namerom.Prvo,Dositej je hteo da prikrije identitet jednog istinski prosvecenog episkopa,ali istovremeno i da se naruga duhovnim licima,kakvo je bilo G.Popovic.-Nastojanje episkopa Popovica je bilo da iskoreni kolede i sto je jos vaznije iskopavanje vampira,kao i sukobe sa nizim svestenstvom koje je cesto tolerisalo "pogane" obicaje pa se cak u njima i ucestvovalo (bio je protiv toga)-Moze se konstatovati da su oba Temisvarska episkopa imala znacajnu ulogu u nastajanju i razvijanju Dositejeve kritike nehriscanskih obicaja u Srpskom narodu.-Ukoliko se povezu u celinu podaci o Dositejevim susretima sa kritikom nehriscanskih obicaja,koji zapocinju jos u Hopovu,potom se nastavljaju u kontaktima sa episkopom Petrovicem,a mozda i sa episkopom Popovicem,onda postaje sasvim jasno da je idejnu inspiraciju te kritike Dositej poneo iz pravoslavne teologije,tada pod snaznim uticajem ruske sholastike i konkretnih akcija crkvenih vlasti proizaslih iz takvih teoloskih shvatanja.-2.)Kada je rec o Dositejevoj KRITICI PREVELIKOG BROJA CRKVENIH PRAZNIKA I NACINA SAMOG PRAZNOVANJA,neophodno je istaci da i ona zapocinje u "Sovjetima".Dositej se prvo poziva na jevanjdelje,da bi zatim kritikovao postove-Dositejevi "Sovjeti" nastaju u jeku terezijansko-jozefinistickih reformi srpskog crkvenog zivota.Neposredno pred pocetak reformi,tj. pre 1769.godine,Srbi su slavili 109 praznika(3 dana Bozica,2 dana Uskrsa,Spasovdan,2 dana Duhova,50 nedelja ili ukupno 167 dana,uz to jos i 12 mladih petaka,sredorusu sredu i neke zenske svetice,sto zajedno cini pola godine)

- 11 -

-Posle vise godina pritiska taj broj je sveden na 79.Kao najcesci razlog za ukidanje praznika pominjane su negativne ekonomske posledice tako velikog broja neradnih dana,sto je naglaseno u Regulamentu od 27.septembra 1770.godine(upotrebio ga je i Dositejev prijatelj Atanasije Dimitrijevic Sekeres)-Dokumenti na osnovu kojih su se sprovodile reforme,kao i njihova obrazlozenja,pogotovo kada ih pise njegov bliski prijatelj,predstavljaju direktni izvor Dositejevih stavova iznesenih u "Sovjetima"-Drugi izvor Dositejevog stava pokusao je da utvrdi Jovan Deretic,ukazujuci na veliku slicnost sa idejama francuskog filozofa Pjera Bejla.Deretic paralelno navodi Dositejev text iz "Sovjeta" i Bejlov text,ukazujuci da se tu moze traziti Dositejev uzor-Tacno je da Dositej insistira na religijskoj neispravnosti razuzdanog svetkovaja,sto implicitno postoji i kod Bejla,ali su njemu daleko vazniji argumenti koji se odnose na ekonomski i policijski poredak-Kritika "arcenja" -u potpunosti se uklapa u terezijanske reforme i Sekeresova objasnjenja-Pohvala Muskatirevicevoj knjizi u prvi plan istice Dositejevo insistiranje na negativnim ekonomskim posledicama velikog broja praznika,kao i znacaj Sekeresovih stavova-Paralela sa Bejlom-sastoji se u tome sto i Dositej i Bejl naizmenicno govore o praznicima i postovima i sto obojica kritikuju paganski karakter obicaja-Bejlove "MIsli o kometi" nisu bile osnovni podsticaj Dositejevom obracunu sa velikim brojem crkvenih praznika,vec su to terezijanske reforme i objasnjenja njegovog prijatelja Sekeresa-3.)Treci nivo Dositejeve kritike odnosi se na NACIN ODRZAVANJA OBICAJA I NA NJIHOVU OPSTU ULOGU U LJUDSKOM ZIVOTU.-Pogani i ludi obicji-"Ako su nasi stari slepi i grbavi bili,'ocemo i mi"-U ovom nivou kritika Dositej zastupa jednu uobicajenu ideju evropskog Prosvetiteljstva-OBICAJI POROBLJAVAJU COVEKA.To je kljucno mesto za razumevanje  cele Dositejeve kritike,i "poganih"obicaja i crkvenih praznika-Tako zvani "teorijski kljuc" iznesen u "Mezimcu"vezan za "pogane" obicaje i njihove "ludosti" omogucio je koherentnost ideje i razresio prvobitnu protivrecnost koja proizilazi iz usvajanja pravoslavne kritike nehriscanskih obicaja i kritike propisanih crkvenih praznika.U oba slucaja,kritika istupa u ime ekonomskog prosperiteta i socijalnog reda koji je za takav prosperitet neophodan.Za razliku od pojavnog nivoa,na teorijskom novou kritika smatra da obicaj i "nemisljenje",koje iz obicaja proizilaze,direktno sprecavaju upotrebu razuma!!!***1.)Kritika NEHRISCANSKIH OBICAJA (pravoslvna sholastika)                                                         a.)cirkular mitropolita Nenadovica         b.)besede Simeona Polockog         c.)akcije Georgija Popovica         d.)razgovori sa Petrom Petrovicem***2.)Kritika CRKVENIH PRAZNIKA (terezijansko-jozefinisticke reforme)         a.)razna regulamenta i propisi         b.)obrazlozenje Dimitrija Sekeresa         c.)saradnja sa Jovanom Muskatirovicem***3.)Kritika OBICAJA (evropska prosvetiteljska filozofija)

- 12 -

         a.)Polemika sa Lametrijem (nesigurno)         b.)uticaji Franceska Soave-Prvi pravac je OSA KRITIKE na kojoj se nalaze dve suprotne tacke:teorijska kritika i prakticna kritika-Druga osa je OSA OBJEKTA same kritike na cijim se suprotnim tackama nalaze dve vrste kritikovanih objekata:nehriscanski obicaji i hriscanski praznici-SEMATSKI PRIKAZ STRUKTURA DOSITEJEVOG SHVATANJA OBICAJA:                     teorijska                                    OPSTA KRITIKA OBICAJA          kritika                                     (obicaji porobljavaju coveka)               :                                                                 ^               :                                                                      :                                                         ^              ^       prakticna                                    KRITIKA             KRITIKA       kritika                                        NEHRISC.            HRISC.                                                            OBICAJA             OBICAJA                                            nehriscanski .......................hriscanski                                              obicaji                                    praznici                                       (Koledi i Davori)                (Postovi i praznici)-Uocavanjem osnovne misaone strukture Dositejeve kritike nehriscanskih i hriscanskih obicaja,kao i obicaja uopste,postalo je moguce raspravljati i o znacaju njegovih stavova za konstituisanje platforme koja bi omogucavala formiranje etnologije na prosvetiteljskim osnovama-Dosadasnja razmatranja Dositejevog odnosa prema obicajima,i sire,prema etnografskom materijalu,zaustavila su se na 2 mesta:1.)Stav da je Dositej etnografski materijal(opise obicaja i razne oblike usmenog stvaralastva:poslovice,epske peske,itd...) unosio u svoja dela da bi njima ukazao na poruku2.)Drugi element,po kome ne postoji opsta saglasnost,je Dositejev estetski stav prema folklornom materijalu,koji se ogleda u raznolikim odgovorima na pitanje da li je Dositej "shvatio sav znacaj i svu lepotu narodnih pesama"-Oba ova elementa imaju veoma veliki znacaj u kulturno-istorijskom i knjizevno-istorijskom proucavanju Dositeja-Kada se govori o Dositejevom trouglu moze se reci NPR.:Da se Muskatiroviceva knjiga"Kratkoe razmislenije o prazdnici" iz 1786.godine,kao i prevod knjige Semjuela Klajna"Rasuzdenie o postah vostocnia cerkve" od Stefana Novakovica iz 1794.godine,nasle u donjem desnom temenu Dositejevog trougla jer se ne bave sveobuhvatnim teorijskim tretiranjem obicaja.A suprotno tome,knjiga Aleksija Vezilica iz 1788.godine,posvecena je kritici nehriscanskih obicaja i verovanja,koja bi se nasla na levoj strani Dositejevog trougla-Paralela(opozicija) izmedju OBICAJA (koji pretvara coveka u masinu) i RAZUMA (cijom se upotrebom to moze spreciti)-Veoma je znacajno to sto se u celokupnom Dositejevom delu razum i obicaj nalaze u nepomirljivoj suprotnosti cime grade opoziciju:                                                           RAZUM : OBICAJkao osnovnu karakteristiku teorije o ljudskom ponasanju.

- 13 -

-Sto se razuma tice,kako je utvrdio Jovan Deretic,jedna njegova osobina je prirodna osnova kritickog rasudjivanja-Za Dositeja je razum element prirodnog u coveku,tj.:                                                          RAZUM = PRIRODA-Za Dositeja je obicaj element kulturnog nasledja,tj.:                                                          OBICAJ = KULTURA-Sada se ta opozicija moze prikazati ovako:                                    RAZUM           PRIRODA                                --------------    =    ------------------                                   OBICAJ            KULTURA-Priroda koju bi sam Dositej svrstao na stranu razuma nije priroda po sebi, vec kultivisana, obradjena, humanizovana priroda slicna pastorali.O divljoj prirodi Dositej ne misli lepo,vec je posmatra kao polje koje covek tek treba da obradi!!!-OPSTECOVECANSKA KULTURA-kultura zasnovana na razumu i znanju i prema njoj Dositej ima izrazito pozitivan stav.-Kada je rec o kulturi zasnovanoj na obicaju,ona je susta suprotnos predhodno navedenoj-Iz ove dve nove Dositejeve opozicije sledi:1.)kultivisana priroda : divlja priroda2.)kultura razuma : kultura obicaja-U delu Zan Zak Rusoa postoje nagovestaji opozicije kakva je,npr. LJUDSKO : NELJUDSKO,Levi Stros proglasava Rusoa osnivacem nauke o coveku-Osnovni znacaj se ogleda u tome sto u Dositejevom delu postoji visoko razvijena teorijska misao.Ta misao se bavi problemima,kao sto su priroda i postanak obicaja,nacin njihovog prenosenja.S druge strane,razresavanje tih pitaja omoguceno je sagledavanjem osnovnih odrednica ljudskog ponasanja.-Na osnovu toga moze se zakljuciti da Dositejevo delo donosi medju Srbe razvijenu teorijsku misao o obicajima,jednoj od centralnih kategorija etnologije,i daje podlogu za formiranje moderne etnologije-ZAKLJUCAK-U verziji Dositejeve teorije drustvenog ugovora sadrzano je pitanje prvih formi drustvenosti,pitanje koje je u kasnijem razvoju etnologije u svetu decenijama zauzimalo centralno mesto.-Dositejevo razmatranje dinamike kulture odnosi se na ono kljucno pitanje daljeg razvoja kulture koje je kasnije postalo medjas dve velike skole u etnologiji-EVOLUCIONIZMA i DIFUZIONIZMA-Element odrzavanja i prenosenja kulture moze se opisati kao teorija SOCIJALIZACIJE i KULTURACIJE.Prema Dositejevom shvatanju, kultura se prenosi socijalizacijom koja se zasniva na imitaciji i navikama-Treci element je Dositejevo razmisljanje o obicajima.-Nosilac ROMANTIZMA medju Srbima je Vuk Karadzic-Romantizam ili nije pridavao vaznost pitanja koja je postavila etnoloska teorija Prosvetiteljstva (npr. pitanja o postanku ljudskog drustva) ili je imala potpuno drugacije odgovore (npr. shvatanje o prirodi i znacaju obicaja)!!!

DOSITEJEVO SHVATANJE NAUKE I OPSTE EPISTEMOLOSKE POSTAVKE U

- 14 -

                                           PRVOJ POLOVINI XIX VEKA               7.         -Za temu koja se ovde raspravlja daleko je vaznije utvrditi koji su to saznajni ciljevi nauke koje je Dositej zastupao-Ispitivanja su se najcesce odnosila na izvore Dositejevih ideja o istoriji.Sam Dositej je kasnije istrazivace uputio na nemackog istoricara Johana Matiju Sreka,i rekao:"Vseopstu nakratko,no predivnu ISTORIJU SREKOVU ko s nemeckog na srpski prevede,ucinice naciji nasoj mnogoceni dar ."-Uticaj Srekovog shvatanja istorije ogleda se i u poglavlju "Sobranija" ,koje nosi naslov "O istoriji i pominjanju slavni' ljudi", da bi do punog izrazaja dosao u "Mezimcu".-Osnovna dodirna tacka Srekovog i Dositejevog shvatanja istorije je isticanje koristi koju donosi poznavanje proslosti-J. Radonic pise:"Dositeja je Srekova istorija privlacila zbog njenog pragmatizma,ali i zbog vaspitne tendencije."-Mnogo je vaznije konstatovati Dositejevu kritiku ciste deskripcije istorije-J.Radonic jos pise da je Dositej "u jednom pogledu isprednjacio za dobar korak ispred Sreka" i da se priblizava "genetickom shvatanju istorije"-Slicno misljenje iznosi i Pavle Popovic i kaze:"Citajuci ovo,covek bi pomislio da to govori neki nas "pozitivista" iz doba Svetozara Markovica, a ne pisac XVIII veka."-"Dositej je isao za najvecim medju najvecima"-u konkretnom slucaju,izgledaju presudni uticaji Sreka i Risera,s jedne strane, i Lajbnic-Volfove filozofije u Eberhardovoj interpretaciji,s druge strane.-Dositej razmatra "kako je moguce utvrditi zasto je nesto "tako,a ne drugojacije bilo"... -U Dositejevim recima se moze prepoznati klica,danas veoma aktuelnog,misljenja da se u ispitivanju deterministickih odnosa u istoriji mora obratiti paznja i na individualno-psiholoske (karakter), ekonomske ("fizicesko sostojanije'), idejne ("moralno sostojanije') i politicke faktore ukoliko se ne zeli ostati na deskriptivnom nivou-Kod Dositeja se veoma lepo moze videti teznja ka ispitivanju deterministickih odnosa i eksplicitno data kritika fiksiranja na deskriptivnom nivou.Te 2 karakteristike Dositejevih saznajnih ciljeva nauke nesumjivo su mogle posluziti kao epistemoloska osnova za formiranje globalne nauke o coveku i kulturi-Dositejevi saznajni ciljevi nauke su:1.)ispitivanje deterministickih odnosa2.)utvrdjivanje opstih naucnih zakona-Osim Dositejevih spisa,za ekspliciranje epistemoloskih postavki srpskog Prosvetiteljstva interesantni su i prirodno-naucni spisi Emanuila Jankovica i Atanasija Stojkovica,kao i neki elementi u Solaricevom predgovoru za prevod Gasparijevog "Zemleopisanija"-Jankoviceva koncepcija-deisticka koncepcija,gde se radi o zakonima koje je ustrojio "vsemoguci bog", sadrzano je i epistemolosko nacelo da nauka otkriva i proucava zakone koji "vladaju svetom"

- 15 -

-Ono sto je kod Jankovica dato implicitno,sasvim je jasno izneo Atanasije Stojkovic u "Fisici".U trecem poglavlju Stojkovic ukazuje da se celokupna priroda,pa i covek,vladaju po zakonima kretanja-Ovo ontolosko utvrdjivanje zakonitosti kretanja i zakona strukture,Stojkovic je preneo i na epistemologiju-Ova koncepcija se ne gubi ni u Solaricevom,inace veoma zbrkano napisanom predgovoru za "Zemleopisanije".Ipak,Solaric gubi prirodno-naucnu osnovu,kakva postoji kod Stojkovica, i zastupa jednu psihozofsku ontologiju iz koje se,neocekivanim obrtom,radja jedna sasvim prihvatljiva epistemologija-U pomenutom predgovoru,Solaric pise:"Ljubov i prijateljstvo esu pervi osnovatelni zakoni, koji kroz sve odusevleno,a i bezdusno,vladaju estestvo."-Bez obzira sto su tu,kao opsti zakoni zive i nezive prirode,postavljeni ljubav i prijateljstvo,i dalje je prisutna deterministicka ontologija-Ukoliko se rezimiraju epistemoloske postavke u srpskom Prosvetiteljstvu,onda se kao osnovna karakteristika jasno kristalise zahtev da nauka proucava zakone koji objektivno postoje i u prirodi i u ljudskom drustvu-Uocava se da od opstih epistemoloskih postavki (Dositej), preko prirodno-naucnih (Jankovic i narocito Stojkovic) do geografskih (Solaric),postoji put ka epistemoloskom uspostavljanju etnologije kao globalne nauke o coveku i kulturi

ETNOLOSKI ELEMENTI U GEOGRAFSKOJ LITERATURI         8.         - Solaricevi epistemoloski stavovi koji se direktno odnose na geografiju i etnologiju-Prva geografska znanja su medju Srbe stigla u periodu intenzivnih rusko-srpskih kulturnih veza-Prvi lementi geografije srecu se u rukopisnim zbornicima koje su srpski kaludjeri sastavljali na osnovu ruskih uzora.Jedan takav zbornik,"Knjiga svijeta", koju je sastavio hopovski kaludjer Spiridon,sadrzi i 2 kratke geografije ruskog porekla.-Karakteristicna je i Orfelinova prerada ruskog casopisa,u kome nalazimo dosta geografskih elemenata,posebno iz fizicke geografije-Javlja se i prvi rukopisni udzbenik geografije-1762. godine   -Ipak, vece interesovanje za geografsku literaturu kod Srba zapocinje tek posle apela Dositeja Obradovica, koji je u vise mahova isticao "polzu" geografskih znanja.Kao rezultat Dositejevih apela, vec na samom pocetku XIX veka javljaju se prve dve knjige u kojima se Srbima prezentira onaj nivo geografskih znanja koji je dostigla prosvecena Evropa.-Fizicka geografija zauzima vise od jednog toma " Fisike" Atanasija Stojkovica -U "Novom grazdanskom zemleopisaniu" Pavla Solarica,izaslom u Veneciji 1804. godine, Srbi dobijaju vrlo obiman pregled politicke geografije celoga sveta-Jedno obecanje dao je i Stefan Novakovic gde kaze da ce u slucaju boljeg odziva na svoje novine  povremeno izdavati i manje knjige iz raznih oblasti, medju kojima i iz geografije-Knjge iz fizicke geografije nisu odvise bitne za pracenje prodora etnoloske misli evropskog Prosvetiteljstva medju Srbe,izuzev donekle knjige Atanasija Stojkovica

- 16 -

-Dvadesetak godina kasnije pojavile su se jos 2 knjige sa geografskom sadrzinom,i to Vujicevo "Noveise zemleopisanie celago sveta" i "Karakteristika ili opisanije naroda" Avrama Brankovica,koja se sastoji iz "karakterologije" naroda Evrope i "etnografije" ostalih kontinenata.-Sa prelaskom vojvodjanskih intelektualaca u Milosevu Srbiju,geografska literatura se siri i juzno od Save i Dunava-"Zemljeopisanije celog sveta" od Milovana Spasica iz 1845. godine moze se smatrati prvim, mada poluzvanicnim udzbenikom geografije u Srbiji.-I dok je u Srbiji geografska literatura  krenula putem pretvaranja u udzbenicka stiva, kod Srba u Austriji javlja se knjiga Georgija Hadzica "Prosti opis svecelog zemljepoznanja" iz 1844. godine koja predstavlja vrhunac prenosenja teorijske etnoloske misli Prosvetiteljstva medju Srbe, ali ujedno i poslednju knjigu takve vrste na teritoriji Austrije-Pri samom kraju prve polovine XIX veka, zamire interesovanje za geografiju medju Srbima u Austriji- Sa juzne strane Save i Dunava geografija postaje sastavni deo obrazovnog sistema sa znacajnom udzbenickom produkcijom, ali sa malo ili skoro ni malo interesovanja ze etnolosku teorijsku misao koju je razvijalo evropsko Prosvtiteljstvo                                       DOSITEJ I GEOGRAFIJA     -Jedan od vaznijih zadataka u Dositejevom prosvetiteljskom delu bio je i propagiranje geografskih znanja-Prema Dositejevom shvatanju ,prosvecivanje srpskog naroda obuhvatilo je i upoznavanje srpske citalacke publike sa raznovrsnim podacima o svim narodima sirom zemljine kugle-Podsticanja za sirenje geografskih znanja Dositej je dobio jos u Hopovu,i to posredstvom ruskih uticaja.Tokom svog boravka u manastiru citao je zbornik textova koji je sastavio kaludjer Spiridon.Taj zbornik, koji je nastao pod uticajem ruske sholastike, dao je Dositeju i prva geografska znanja.-U detaljnoj monografiji o Dositejevom boravku u Hopovu Tihomir Ostojic je znatnu paznju posvetio i Spiridonovom zborniku, kao jednoj od vaznijih knjiga iz Dositejeve lektire.T. Ostojic je sastavljaca zbornika, kaludjera Spiridona ocenio kao "kaludjera novog kova" koga interesuje i svetovna nauka-Kako kaze Ostojic, u zborniku ima 2 geografije:neka vrsta politicke geografije koja se deli na 4 dela (Evropu, Aziju, Afriku i Ameriku);i jedan veoma kratak opis kontinenata-Posle hopovske geografske literature,kroz jedan duzi period nemamo podatke o Dosikejevoj geografskoj lektiri.Medjutim, njegovo interesovanje za gografiju moze se pratiti kroz celokupno delo.Na samom pocetku knjizevne delatnosti u "Sovjetima" 1784. godine, Dositej, kao jedan od neophodnih elemenata "prosvestenija", navodi znanje o narodima i drzavama sirom sveta-Dositejevo shvatanje geografije koja se, po njemu, sastoji iz poznavanja zemlje i njenih fizickih karakteristika (fizicka geografija) i poznavanja naroda,tj. njihovih obicaja i pravnog uredjenja (politicka geografija i etnografija)-Ovakvo Dositejevo odredjenje geografije,i pored toga sto lici na kasnija odredjenja nastala u romantizmu, ima sasvim drugaciju intenciju

- 17 -

-Razlika izmedju Dositejevog, prosvetiteljskog odredjenja geografije i kasnijeg, nastalog u romantizmu,jos jasnije se vidi u njegovim textovima koji se odnose na svrhu geografskih znanja i korist koju ona donose****MORALNI ZIVOT COVEKA PROSTIRE SE NA NEKI NACIN DONDE DOKLE NJEGOVA ZNANJA DOSEZU!!!-Dositejeve reci-Kontinuitet Dositejevih nastojanja na polju popularizacije geografije ogleda se i u njegovoj ulozi u pisanju, objavljivanju i distribuciji knjiga njegovog sledbenika Pavla Solarica-Dva Dositejeva pisma, Njegosu i Gligoriju Trlajicu, omogucuju hipotezu da je Dositej imao veoma znacajnu ulogu u pisanju, odnosno prevodjenju "Zemleopisania".U pismu Njegosu, Dositej uz poznatu zelju da negde medju svojim "srodnima" osnuje skolu i stampariju, pominje i "nase preizrjadno zemljeopisanije".U pismu Gligoriju Trlajicu, Dositej pise kako je zbog "Geografije" ostao u Trstu duze nego sto je nameravao,tj. jos uvek nije otisao u Srbiju.-Dositej je, kao sto se iz njegovih pisama jasno vidi, aktivno ucestvovao u distribuciji Solaricevih "Zemleopisanija", "Kljucica" i "Zemleopisnika" -Zakljucujuci razmatranje Dositejevog odnosa prema geografskoj literaturi njegovog doba, mora se konstatovati da znanje o "svom krugu zemlje" nije bila centralna tacka njegovog dela, tj. da se ni jednog trenutka, izuzev oko Solaricevog "Zemleopisanija", nije direktno bavio geografijom i etnografijom.-Dositeja nije nikada napustila misao o velikoj koristi koju geografija ima u prosvecivanju srpskog naroda

GEOGRAFSKI ELEMENTI U "FISICI" ATANASIJA STOJKOVICA                                     (NASTAVAK     8. )  -Tokom 1801.,1802. i 1803. godine izasla je "Fisika" Atanasija Stojkovica, stampana u tri dela.Pun naslov knjige glasi :"Fisika prostim jezikom spisana za rod Slaveno-Serbskiji".-Atanasije Stojkovic:rodjen u Rumi 1773. godine;zavrsio gramatikalne latinske skole;kozarski zanat u Budimu;studirao je filozofiju( I god. u Segedu, a II god u Bratislavi );studirao je i prava;profesor na Harkovskom univerzitetu;Preveo je Novi zavet i izdao ga je u Petrogradu 1824. godine-"Fisika" je, kao sto i sam naslov kaze, namenjena "rodu Slaveno-Serbskom".-Atanasije Stojkovic je precizirao cilj koji zeli da postigne svojim delom.To je ISKORENJEJE SUJEVERJA-U pitanju je potpuno jasno izrazen stav, tipican za Prosvetiteljstvo,da se sujeverje moze, pored ostalih nacina, iskorenjivati i putem pozitivnih i racionalnih znanja o prirodi-Sam Atanasije Stojkovic navodi kako je podsticaj za njegovu "Fisiku" potekao od Dositeja-Dositej je, kako je jos ranije navedeno, u svom naravouceniju pisao:"Veliko ce dobro rodu serbskom uciniti ko prevede na nas jezik malu Rafa fiziku, sto je za decu na nemeckom jeziku izdata."

- 18 -

-Moze se uociti da se Dositejev zahtev odnosi na  poucnu knjigu za decu nemackog pedagoga Hansa Kristijana Rafa ( jednu od mnogobrojnih knjiga iz velike nemacke produkcije slicnih knjiga iz raznih oblasti nauke)-Knjigu na koju je mislio Dositej na srpski jezik preveo je Joakim Vujic, a izdao je 1809. godine u Budimu ("Naturgeschichte fur Kinder")-Prema tome, Dositejev zahtev moze, u krajnjoj liniji, ostati neka vrsta podsticaja Stojkovicu prilikom izrade "Fisike", ali se njegovo pozivanje na Dositeja ipak mora okarakterisati kao teznja da se srpskoj citalackoj publici sam Stojkovic prikaze kao blizak saradnik i sledbenik izuzetno poznatog i popularnog Dositeja-Atanasije Stojkovic je jos tokom studija na Getingenskom univerzitetu dosao u kontakt sa savremenom literaturom iz prirodnih nauka i da mu se, mozda, vec tom prilikom javila zelja da sto pre ta znanja prenese "rodu Slaveno- Srebskom"-Stojkoviceva "Fisika" podeljena je na 3 dela, koja su, opet, podeljena na ukupno 8 poglavlja-Potpoglavlja Stojkoviceve "Fisike" nose naslove:  a.)Vid zemlje  b.)Velicina zemlje  c.)Dvizenije zemlje  d.)Razdjelenije vremena na zemlji  e.)Razlicije poldne i vremena na zemlji   f.)Neravnstvo dnei i noscej po zemlji  g.)Razlicije zimi i teploti na zemlji   h.)Vnutrense zemli kacestvo    i.)Poverhnost zemnaja   j.)Gori   k.)Podzemne pescere    l.)Ognedisuce gore( Vulkani ) m.)Trjasenije zemlje  n.)Istocnici  o.)Potoci i reke  p.)More   r.)Ezera-Kao sto se iz ovih podnaslova vidi, Stojkovic je detaljno razradio tadasnja znanja iz fizicke geografije-U pojedinim odeljcima Stojkovic prvo objasnjava sam pojam, recimo, planine, zatim navodi koje vrste planina postoje da bi potom, nabrojao i najpoznatije planine u raznim delovima sveta-U ovako koncipiranoj "Fisici" nije bilo mesta za politicku geografiju niti za bili kakvu vrstu etnografskih podataka-Radonic zakljucuje da je " Fisika " delo nastalo kompilacijom tadasnjih knjiga iz prirodnih nauka-Moze se zakljuciti da je Stojkovic prilicno pedantno pratio geografsku literaturu svoga doba i da se deo "Fisike", koji se odnosi na geografiju, bazira na najnovijim geografskim saznanjima-Stojkovicevo interesovanje za geografiju ogleda se i u tome sto je 1813. godine objavio knjigu "Nacelnija osnovanija fiziceskoj geografiji", koja je verovatno sluzila kao udzbenik na harkovskom univerzitetu

- 19 -

-Prema podacima koje navodi S. Maric, Stojkovic je, osim "Fisike" namenjene srpskoj citalackoj publici, objavio jos 6 obimnih dela na ruskom jeziku-Kako navodi S. Maric, u Stojkovicevom delu o meteorima, Stojkovic opisuje sve meteore, pocevsi od onih o kojima se govori u Bibliji, pa sve do modernog doba, dajuci o njima raznovrsne podatke, na primer, o njihovom hemijskom sastavu-Na osnovu svega iznetog, moze se zakljuciti da je geografski deo Stojkoviceve "Fisike" prenosio Srbima najnovija znanja iz fizicke geografije-Stojkoviceva "Fisika" je imala, za ono vreme, veliki broj pretplatnika, medju kojima posebno veliki broj svestenih lica sto je navelo S. Marica da pretpostavi kako je mitropolit Stevan Stratimirovic preporucio, a mozda i naredio svestenstvu da se pretplati na "Fisiku"-Dositej Obradovic u pismu Stojkovicu izrazava svoje veliko odusevljenje-Ocenu Stojkoviceve knjige, i to njenog geografskog dela dao je i Pavle Solaric, koji kaze da je sasvim tacno da geografski deo Stojkoviceve "Fisike" moze posluziti kao knjiga koja predhodi njegovom "Zemljeopisaniju"-Vuk Karadzic je negativno nastrojen prema Dositejevim sledbenicima, pa samim tim i prema Stojkovicu.Nekakvu negativnu kritiku upucenu Stojkovicu, Vuk bi jedva docekao, dok za razliku od njega, na strani Stojkovica je bio Lukijan Musicki-Na kraju razmatranja prve knjige koja je Srbima donosila obilje znanja iz fizicke geografije, moze se zakljuciti da je Solaricevo "Novo grazdansko zemleopisanie" bilo omoguceno Stojkovicevom "Fisikom"

"NOVO GRAZDANSKO ZEMLEOPISANIJE" PAVLA SOLARICA                                   ( NASTAVAK   8.   )  -Pavle Solaric, najdosledniji sledbenik Dositeja Obradovica, objavio je u Veneciji 3 knjige sa geografskom sadrzinom-Najvaznija od ove tri knjige je, svakako, "Novo grazdansko zemleopisanie"-Pavle Solaric:rodjen je 1781. godine u Velikoj Pisanici;jos u mladosti dolazi u kontakt sa knjigama i knjizevnoscu uopste, zahvaljujuci svome ocu;skolovao se u karlovackoj gimnaziji;u Padovi (Italija) se susrece sa Dositejem i Atanasijem Stojkovicem;korektor u grckoj stampariji Pane Teodosija;-Osim pomenutih knjiga iz geografije, Solaric je stampao i vise prevoda filozofskih knjiga Ekerthauzena, Viloma, Soave i drugih-1818. godine je izdao i Dositejevog "Mezimca"-"Novo grazdansko zemleopisanie" Solaric je namenio "obstoj polzi svoega Serbskoga roda"-Dositejevo misljenje o koristi geografije verovatno je bilo presudno da Solaric pocetak svoje knjizevne delatnosti obelezi "Novim grazdanskim zemleopisaniem"-Kako je utvrdio Nikola Andric, Solaricevo "Novo grazdansko zemleopisanie" nije originalno delo, vec prevod.Nikola Andric je "Zemleopisanije" identifikovao kao prevod knjige nemackog geografa i statisticara, Adama Hristijana Gasparija-Iz toga proizilazi da Solaricevo "Zemleopisanije", obzirom da se pojavilo 1804. godine, jedino moze biti prevod Gasparijevog prvog dela koje je izlazilo od 1797. do 1801. godine

- 20 -

-Osim samih geografskih i etnografskih podataka, koje Solaric donosi prema Gasparijevom originalu, i Gasparijevih teorijskih postavki, od posebne vaznosti je Solaricev predgovor koji se moze smatrati njegovim originalnim textom-Solaric raspravljo o koristi geografije i iznosi stavove koji su veoma znacajni za rekonstrukciju prosvetiteljsko-etnoloskih ideja kod Srba na pocetku XIX veka-Osnovni cilj Solaricevog texta je da citaocima objasni u cemu se sastoji korist koju ljudima donose geografska znanja-Prema tome, istoriju Solaric smatra izvorom mudrosti, znanja i dobre vladavine.Geografija je za Solarica deo tako zamisljene istorije.Korist od geografije je visestruka jer ona omogucuje i upoznavanje sa prirodom-Prema Solaricu, geografija mora da obrati paznju na:   1.)"velicestvo, krasotu, mnogorazlicje, izobilje prirode, njezine uzase, njezine oskudnosti, njezine pogibli"   2.)"bogatstvo i ubozestvo, povodenia i nrave ljudi, obraze i pravlenija"   3.)"otmjeneise i otlicitelne cetreze iz zakonodavstva"   4.)"velike muzeve i primetodostoineise dogadae"   5.)"veroispovedanie, sueverje, prisudie i njiova deistvia"-Prema tome, geografija obuhvata opis priode, karakteristike stanovnistva, opis drzavnih uredjenja, velike ljude i znacajne dogadjaje, kao I religijska shvatanja-Solaric je objasnio i u kom je polozaju geografija prema najopstijoj nauci o covelu ili, modernijim imenom nazvano, ANTROPOLOGIJI-Prevedena na moderni epistemoloski recnik ova Solariceva misao bi znacila da je najopstija ( najvisa i najznacajnija ) nauka, u stvari, sama nauka o coveku ili antropologija.Razlicitost ljudskog roda, tj. razlike u nacinu zivota, idejama, znanjima, osobinama, obicajima i religijskim shvatanjima, kao i pravnim uredjenjima, predstavljaju empirijski materijal na kome pociva takva nauka.Osnovni postupak kojim se omogucuje generalizacija iz empirijskog materijala je komparacija-Prema tome, na samom pocetku XIX veka, Solaric je veoma eksplicitno iznosio ideje na kojima se tek krajem istog veka razvila moderna antropologija (socijalna ili kulturna ), odnosno, ETNOLOGIJA-Sam Solaricev prevod Gasparijeve knjige predstavlje pokusaj da se Srbima prenesu najosnovnija znanja iz siroke oblasti "zemleopisania"-"Zamleopisaniu", kao sto samo ime kaze, "opisivanju zemlje", Solaric daje i njenu najosnovniju podelu.Po njemu (i Gaspariju), zemljeopisanije se deli na:     ~"zemleopisanie merovezestveno"- koje proucava zemlju kao jedno veliko telo     ~"zemleopisanie estestveno"-koje bi obuhvatalo hidrografiju, orografiju, biogeografiju, klimatologiju, itd     ~"zemleopisanie grazdansko"-koje proucava "zemlu kao obitavaliste umnih tvari"-Gradja "zemleopisania" je podeljena prema kontinentima, zatim opisivanje pojedinih drzava, i to na sledeci nacin: a.)"obraz pravlenia"- drzavno uredjenje b.)"polozenie i velicina" c.)"kacestvo"- orografija, hidrografija, klima d.)"rukodelnje i tergovina" e.)"zitelji"  f.)"razdelenie"- oblasti i gradovi sa statistickim podacima

- 21 -

-Osnovne ideje teorijske etnologije, u ovom slucaju pretezno evolucionisticke, nalaze se u "Opstem uvodu" i to u 19. paragrafu koji nosi naslov "Ljudi".Shvatanja koja su tu izneta predstavljaju pretece evolucionistickih ideja koje se u istorije etnologije nazivaju developmentalistickim-U osnovi problema lezi identifikacija ljudi kao istovremeno istih (pripadnika iste vrste) i istovremeno razlicitih (pripadnici razlicitih rasa, kulturnih grupa, itd.)-konstatuju se fizicke, lingvisticke i intelektualne razlike-Sto se tice fizickih i lingvistickih razlika, objasnjenja se krecu u okviru tadasnjih predstava o rasama i jezicima-Razlika u "prosvesteniu uma" pracena je opsirnim teorijskim objasnjenjima-Prva premisa se odnosi na apstraktno JEDINSTVO LJUDSKOG RODA-Ovakvo pocetno jedinstvo ljudskog roda, koje se sastoji u konstatovanju jedinstvenih predispozicija za kulturni razvitak karakteristicno je za prosvetiteljsku filozofiju-Medjutim, u realnosti LJUDI NISU JEDNAKI-Kada se kaze da ljudi nisu jednaki onda se naime govori o eksplicitnom iznosenju teorije o 3 stepena razvitka ljudskog roda- divljastvu, varvarstvu i civilizaciji!!!-Naime, shvatanja da su divljastvo, varvarstvo i civilizavija tri stepena u razvitku ljudskog drustva i kulture izneo je 1767. godine skotski filozof Adam Ferguson, u delu "An Essey on the History of  Civil Society"-Ferguson je pokusao da rekonstruise prirodno stanje coveka i njegov dalji razvojni put-Javlja se pitanje ZASTO su pojedine kulture na ovom ili onom stupnju?-Ovde se jasno vidi da se znanje i umece smatraju osnovnim kriterijumima koji odredjuju polozaj neke kulture na lestvici progresa-Teorijsko objasnjenje koje donosi Solaric omogucuje da se blize sagledaju shvatanja socijalnog determinizma koja su kroz njegovo "Zemleopisanie" stizala do srpskog citaoca-Osnovni elementi koje Solaric spominje su:potreba za samoodrzanjem; klima (koja u na duh,krotka i ovom teorijskom objasnjenju ima veoma znacajno mesto.Ona dejstvuje na telo,i kroz telo istra klima bodri i okrepljava duh );nacin zivota (daleko veci znacaj od klime )-Zajedno posmatrane sve determinante ne daju koherentan deterministicki lanac.Prve dve, koje zajedno odredjuju trecu, pripadaju sferi ekonomsko-ekoloskih uslova cije delovanje nije dovedeno do krajnjih konsekvenci kao u geografskom determinizmu-Kao dve teorije koje su inspirisale pisca mogu se odrediti:   ~ klasicna developmentalisticka teorija Prosvetiteljstva u kojoj je stanje duha ono sto presudno odredjuje stepen kulturnog i drustvenog razvitka   ~ geografski determinizam nesto blaze verzije nego sto je Monteskjeova-Solaricevo "Zemleopisanije" posluzilo je kao izvor nekim kasnijim "zemleopisanijima", kao sto je "Politicesko zemleopisanie" Dimitrija Tirola iz 1832. godine-Solariceva knjiga je, pored sirenja geografskih znanja, dala zacetke idejne platforme za stvaranje integralne nauke o coveku i kulturi, nauke koja se zbog kasnijeg romanticarskog talasa nikada nije formirala-Pitanje podele ljudskog roda na kulture sa razlicitim stepenima duhovnog razvitka i pitanje drustvenog progresa, pokazuju da se u Solaricevom "Zemleopisaniu" javljaju veoma jasni nagovestaji prosvetiteljske etnologije kod Srba

- 22 -

-Cinjenica da je Solariceva knjiga prevod a ne original, uopste ne umanjuje njen veliki znacaj-Ideje zapadnog prosvetiteljstva deluju i kod Srba u pravcu uspostavljanja etnologije, sireci znanja o mnogobrojnim kulturama sirom sveta postavljanjem teorijskih pitanja o razvoju ljudskog drustva, pa i epistemoloskim odredjivanjem takve nauke.-Stoga se Solaric moze smatrati prvim pretecom moderne etnologije medju Srbima

"NOVEISE ZEMLEOPISANIE" I "KARAKTERISTIKA NARODA SERBSKAGO"                                       JOAKIMA VUJICA     ( NASTAVAK   8.   )  -Godine 1825. u Budimu je izasla knjiga "Noveise zemleopisanie" Joakima Vujica-Joakim Vujic:poznati knjizevnik i osnivac pozorista kod Srba;rodjen 1772. godine u Baji;skolovao se u rodnom mestu;pijaristicka gimnazija u Kalocu;skolovao se i na liceju i pravnom fakultetu;izveo je prvu pozorisnu predstavu "Krestalica";bavio se prevodilackim i knjizevnim poslom;umro je 1847. godine u Beogradu;Obzirom da se u njegovim biografijama srece dosta izmisljenih dogadjaja,o njegovom zivotu postoji relativno obimna literatura koja utvrdjuje sta je istina;-Prvi kontakt sa prirodno- naucnom literaturom, koja se dotice geografije, Vujic je ostvario prevodeci Rafovo "Estestvoslovlje" 1809. godine.Time je Vujic ispunio Dositejevu zelju da se prevede "mala Rafova fizika"-Rafova "Naturgeschichte fur Kinder" je tipicna knjiga nemacke pedagoske literature koja je propagirala saznanja prirodnih nauka.Georg Kristijan Raf bio je rektor Liceja u Getingenu i prvi pedagoski pisac koji je smatrao da nastavu treba bazirati na osnovu saznanja iz prirodnih nauka-Ipak, Rafova knjiga iz geografije nije mogla biti uzor Vujicevom "Zemleopisaniu" jer ima dijalosku formu, dok Vujiceva knjiga predstavlja klasicno pisanu geografsku knjigu-Vujicevo ukazivanje na "polzu" koje donosi poznavanje geografije potpuno je u skladu sa Dositejevim, i uopste prosvetiteljskim idejama o mestu i ulozi geografskih znanja u prosvecivanju srpskog naroda-Vujicevo objasnjenje ovako velike "polze" geografskih znanja svodi se na nabrajanje onoga cime se geografija bavi-Ta definicija je posebno znacajna za pracenje razvitka etnoloskih ideja u srpskom prosvetiteljstvu-Ova definicija bi pripadala klasicnim odredjenjima "Zemleopisania" u doba Prosvetiteljstva, jer sadrzi sva tri dela, tj. "zemleopisanie merovezestveno", "zemleopisanie estestveno" i "zemleopisanie grazdansko", podelu koja se nalazi vec kod Solarica.Medjutim, ono sto Vujicevu definiciju cini posebno interesantnom odnosi se na njen poslednji deo o poznavanju naroda-Vujic prvi put u geografskoj literaturi srpskog Prosvetiteljstva iznosi ideju da se "opisanije naroda" izdvaja iz "zemleopisania" kao posebna celina-Da je Vujic stvarno pisao posebnu knjigu o "opisaniju naroda", svedoci i Jovan Erdeljanovic-"Putesestvija po Serbiji"- izdato 1828. godine-Bez obzira na to sto Vujicevo "Opisanije naroda" nikada nije stiglo do citalaca, cinjenica da je Vujic takvu knjigu napisao i najavio njeno stampanje u svom

- 23 -

"Zemleopisaniu", ukazuje na to da je tokom trece decenije XIX veka vec bila potpuno sazrela ideja o izdvajanju "opisanija naroda" iz okvira "zemleopisanija" o cemu svedoce i Vujiceva namera i knjiga koju je objavio Avram Brankovic-Nesto bolji utisak o prijemu koji je Vujiceva knjiga imala kod srpske citalacke publike stvara Dimitrije Tirol, koji u "Banatskom almanahu" u vise mahova donosi manje beleske iz "Zemleopisania".Sa druge strane,kritika je Vujicevo "Zemleopisanije", kroz pero Pavla Safarika, ocenila veoma lose, kao knjigu "punu grubih gresaka"-Za potpunije uocavanje Vujicevog polozaja u istoriji srpske etnologije potrebno je daleko vise paznje posvetiti njegovoj "Karakteristici naroda serpskago", koja se pojavola kao dodatak "Putesestvija po Serbiji" 1828. godine-Osim sagledavanja Vujicevog mesta u istoriji srpske etnologije, "Karakteristika" omogucuje i razmatranje preplitanja prosvetiteljske "karakterologije naroda" sa romanticarskom "etnopsihologijom" koja postaje dominantna tokom druge polovine XIX veka-Talas romanticarskih ideja se medju Srbe sirio prvenstveno posredstvom Jerneja Kopitara i Jakoba Grima, koji su Herderovu ideju prenosili Vuku Karadzicu-Nesto posredniji put prodora romanticarskih ideja odvijao se u Novom Sadu preko Pavla Safarika, nailazeci i u novosadskoj i u karlovackoj sredini na blazi otpor-Svega nekoliko godina kasnije Vujic pise svoju "Karakteristiku naroda serpskago" koja ima dosta slicnosti sa Safarikovim textom-Na osnovu jednog Vujicevog pisanja moze se zakljuciti da su Vujic i Safarik bili veoma dobri prijatelji-Ukoliko se zna da je Vujic u mnogim svojim pricama preterivao preuvelicavajuci sopstveni znacaj, moze se pomisliti da je njegovo nazivanje Safarika "starim prijateljem" vise izraz njegove zelje da se takvim pokaze, obzirom na ugled koji je Safarik uzivao u obrazovanim krugovima srpskog drustva-Sam Safarik nije imao visoko misljenje o Vujicu i to je iskazao pisuci da su Vujiceva pozorisna dela "zalosna i rdjava", a da je "Zemleopisanie puno grubih gresaka"-Ovo Safarikovo misljenje Vujic je ostro prokomentarisao u neobjavljenom pamfletu "Tuzba knjizastva serbskago" gde, u svom polemickom stilu, kaze da bi za Safarika bilo bolje da po svetu krpi lonce nego sto vredja stare ljude-Magarasevic (Vujicev negativni kriticar) primecuje da Vujicevi prepisi nisu sasvim tacni, a za to pronalazi izvinjenje u njegovom slabom vidu-Vujic je, prema tome, u "Putesestviju", a kasnije u "Zivotopisu" izrazavao postovanje prema Safariku i trudio se da citaocima prikaze svoj "prijateljski" odnos sa njim-Stoga se moze zakljuciti da pojava Vujiceve "Karakteristike" bas u "Putesestviju", u kome izricito pominje svoje kontakte sa Safarikom, ima veze sa Safarikovom "karakterologijom Slovena"-***Sama Vujiceva "Karakteristika naroda serbskago"moze se razloziti na sledece elemente:   ~ pojam srpskog naroda   ~ telesni sastav   ~ hrabrost   ~ poboznost   ~ gostoljubivost   ~ sloga

- 24 -

   ~ostroumnost   ~ sklonost ka pesmi i poeziji   ~ trgovacka sposobnost   ~ zanatska sposobnost   ~ sposobnost za zemljoradnju i narodne obicaje i sujeverja-Vujic dodaje da se ono sto razlikuje dva dela srpskog naroda svodi na razliku u odevanju, i to prevashodno kod zena-Vujic pod "prirodom" podrazumeva "zajednicko poreklo" i, eventualno "krvno srodstvo", a pod "sklonoscu" podrazumeva nacionalnu svest o pripadnosti-O TELESNOM SASTAVU Vujic je napisao samo jednu recenicu:"Serblji, dakle, voopsce, jesu stasa telesnog pristojno visokog"-Vujic u opisu HRABROSTI srpskog naroda prvi put primnjuje postupak koji ce koristiti do kraja "Karakteristike"- poredjenje srpskog naroda sa nekim drugim narodom i davanje primera kojima ilustruje ili dokazuje svoje tvrdnje.U ovom slucaju, Vujic kao primer navodi hrabros Srba prilikom zauzimanja Beograda 1806. godine, tvrdeci da je to "sopstvenim ocima gledao"-Kaze Vujic:"Serblji jesu dosta i POBOZNI". Ova osobina srpskog naroda, kao i njen "dokaz", direktno su preuzeti od Safarika, koji to navodi kao osobinu Slovena, i to kao prvu neposredno nakon ukazivanja na telesne osobine, a transformisani onako kako je to Vujicu odgovaralo-Sledeci element "Karakteristika naroda serbskago" koji navodi Vujic je GOSTOLJUBLJE-SLOBODOLJUBLJE ukazuje kao osobinu vladara naroda, opisivanje odanosti vladaru. Dajuci primer, Vujic smatra da bi Srbi "i Carigradom vladali" da su ziveli u slozi kakva je bila za vreme vladavine cara Dusana-Najvece glorifikovanje i preuvelicavanje pozitivnih osobina Srpskog naroda Vujic vrsi kada pise o njegovoj OSTROUMNOSTI-U SKLONOSTI KA PESMI I POEZIJI Vujic Srbima ne vidi premca i izjednacuje ih sa "Starim Jelinima (helenima)" u vreme stihotvorca Omira i "Talijanskim improvizatorima" koje je video na svojim putovanjima u Veneciji, Veroni, Milanu i Firenci, gde, verovatno, nikada i nije bio-Sto se tice TRGOVACKE SPOSOBNOSTI Srba Vujic ukazuje na to da su Srbi kao i Madjari- kupuju i teraju stoko iz Srbije na more-Sto se ZANATSTVA tice, Vujic tvrdi kako "rukodelci, inace zanatlije, nisu Serblji tako vazni..." i kako te poslove uglavnom prepustaju Bugarima, jedino se baveci zidarstvom-Poslednji element "Karakteristika" jesu SUJEVERJE i OBICAJI na koje Vujic gleda ocima tipicnog Dositejevog sledbenika.Dodaje da se takve stvari vec gube u Slavoniji i Madjarskoj, a da ih uspesno iskorenjuje i "Jego Knjazesko Sijateljstvo"-I pored ranije iznetog stava da se izvori Vujiceve "Karakteristike" mogu traziti u Safarikovom clanku, izvora je verovatno bilo vise-Inspiraciju je Vujic mogao naci i u delima izuzetno postovanog Dositeja.Na osnovu rekonstrukcije koju je izvrsio Andrija Stojkovic mogu se sagledati konture Dositejeve "psihologije srpskog naroda" u kojoj se kroz osobine "karaktera slavenoserbskog naroda" pominju:hrabrost; slobodarstvo; postenje i sklonost dobru; velikodusnost; gostoljubivost ; milosrdje; obdarenost zdravim razumom; trudoljubivost; jaka srodnicka osecanja; postovanje prema starijima; itd...

- 25 -

-I kod Dositeja i kod Vujica se srecu:hrabrost; slobodoljublje; gostoljublji i ostroumnost kao takve "osobine"-Ovo kratko poredjenje sa Dositejem i Safarikom omogucava da se Vujiceva "Karakteristika" postavi u okvire osnovnih idejnih strujanja koja su se ticala "psihologije naroda" u prvim decenijama XIX veka.Sasvim je jasno da "proucavanje" osobina pojedinih naroda nije karakteristicno samo za jednu idejnu struju na prelazu iz XVIII u XIX vek."Psihologija naroda" ima svoje pretece u veku prosvecenosti, na primer, u delima Voltera, Monteskjea ili Vikoa.Medjutim, razlike izmedju prosvetiteljske "psihologije naroda" i, kasnije, romanticarske "etnopsihologije"su veoma velike.One se nalaze jos u ciljevima:dok je prosvetiteljska "psihologija naroda" prevashodno "naucnog" karaktera u smislu nauke XVIII veka i rezultira celovitim delima, kakvo je kod Srba "Karakteristika ili opisanije naroda" Avrama Brankovica, dotle je romanticarska "etnopsihologija" koristila uglavnom nauku kao plast iza koga se krije glorifikacija sopstvenog naroda i obezvredjivanje drugih.-Iako su obe "psihologije naroda" prilicno mistifikovane, njihovo idejno poreklo je razlicito-Kod prosvetiteljske "psihologije naroda" uzrok glorifikacije sopstvenog naroda lezi i u prosvetiteljskoj veri da su svi ljudi po prirodi jednaki i dobri, a da ih losim cine rdjavi obicaji.Ovako polazna osnova dovodi prosvetiteljsku "psihologiju naroda" u apsurdnu situaciju iz koje je jedini izlaz odustajanje od razmatranja psiholoskih "osobina" naroda i zadrzavanje samo na opisivanju istorijskih, geografskih, ekonomskih, socijalnih i etnografskih cinjenica-Sa druge strane, romanticarske "etnopsihologije" odlikuju se verom u postojanje "narodne duse" ili "narodnog duha" koji se moze "naucno" opisati i cijom emancijom nastaje citava kultura datog naroda-I Vujiceva "Karakteristika" i Safarikov "Karakter Slavenskog naroda voopste" nalaze se u prelaznom prostoru izmedju dva shvatanja "psihologije naroda"-U poredjenju sa Avramom Brankovicem, Vujic je veoma blizu Safarika i romanticarskog pokreta inspirisanog Herderovim idejama-Stoga se  Vujicevoj "Karakteristici" moze pripisati prelazni karakter iz prosvetiteljske "psihologije svih naroda" u romanticarsku "etnopsihologiju" svog sopstvenog-Dva najvaznija elementa Vujicevog rada:     ~ izdvajanje "opisanija naroda" iz "zemleopisanija"     ~ prvi pokusaj "karakterologije" srpskog naroda

"KARAKTERISTIKA ILI OPISANIJE NARODA" AVRAMA BRANKOVICA                                                            ( NASTAVAK 8. ) -Godine 1827. U Budimu je izasla knjiga Avrama Brankovica "Karakteristika ili opisanije naroda"-Avram Brankovic:rodjen 1799. godine u Vrajevu kod Novog Beceja;trgovacka porodica;bavio se prevodjenjem poezije sa madjarskog i nemackog jezika;u Srbiji radio kao pisar;

- 26 -

-"Karakteristika ili opisanije naroda" Avrama Brankovica pojavila se svega dve godine posle Vujicevog "Noveiseg zemleopisania" i time popunila prazninu u etnografskom obrazovanju Srba u prvoj polovini XIX veka-Od velike vaznosti za utvrdjivanje teorijske platforme Brankoviceve "Karakteristike" je text u kome se daje opste odredjenje pojma "karakteristika" i ukazuje na prirodne specificnosti faktora koji ga determinisu-Teorijsko odredjenje "karakteristika" sledi cvrst deterministicki lanac.Nacionalni karakter se formira uzrocnim nizom koji zapocinje geografskim uslovima.Geografski uslovi odredjuju nacin ishrane i time uticu na sastav tela,ali i direktno odredjuju psihicke osobina preko klimatskih prilika-Tako Brankovicevo shvatanje predstavlja obrazac geografskog determinizma u objasnjavanju nacionalnog karaktera-Naglasavanjem klimatskih faktora, Brankoviceva koncepcija postaje veoma bliska geografskom determinizmu Sarla Monteskjea, ali, ipak, ne postoje nikakvi pouzdaniji podaci koji bi pokazali da je Monteskje bio uzor Brankovicevoj "Karakteristici"-Postoji jedan opis "nacionalnog karaktera" Svajcaraca u kom nema nikakvog ulazenja u deterministicke veze "karakteristika" i klime, ali ima, doduse implicitnih, geografsko-deterministickih objasnjenja-Posebno je interesantno navesti Brankoviceve :"karakteristike" dva naroda koja je i sam veoma dobro poznavao- sopstvenog i madjarskog!! -Ono sto Brankovicevu "karakterologiju" razlikuje od svih kasnijih "etnopsiholoskih" razmisljanja epohe romantizma je da nema preuvelicavanja pozitivnih "karakteristika" sopstvenog naroda-Kao osnovne osobine srpskog naroda, Brankovic navodi:    ~ poboznost    ~gostoljubivost    ~u miru su blagi    ~krotki    ~u nasilju uporni i puni osvete    ~zemljodelci priljezni    ~ trgovci otvazni    ~vojnici verni i hrabri    ~postuju svoje nacelo i svestenstvo-Zavrsavajuci svoje pohvale "karakteristikama" srpskog naroda, koje samo unekoliko lice na kasnije romanticarske hvalospevove (isticanje junastva, posebno Crnogoraca, ukazivanje na lepotu narodnih pesama, velicanje "arhaicnih" oblika drustvene organizacije, kao sto su pleme i zadruga, itd...), Brankovic navodi i neke lose strane "srpskog karaktera" cime pokazuje svoju prosvetiteljsku vokaciju.Negativne karakteristike srpskog naroda po misljenju Brankovica su:    ~sujeverje     ~medjusobna nesloga-Prosvetiteljske osobine Brankoviceve "Karakteristike" ogledaju se u tome sto su skoro svi opisi osobina evropskih naroda zasnovani na uocavanju pozitivnih elemenata-Brankovic daje posebno objasnjenje, sto proizilazi iz poznatog prosvetiteljskog uverenja da su svi ljudi po prirodi dobri i da samo specificne okolnosti mogu formirati negativni "nacionalni karakter".Ovaj stav je najvise dosao do izrazaja i prilikom opisa

- 27 -

osobina Vlaha i Cigana (Brankovic kao uzroke loseg "nacionalnog karaktera" Vlaha navodi njihov istorijski polozaj koji se sastoji iz "gonjenja i preziranja")-Verovanje da su bioloske osobine pojedinih naroda te koje determinisu psihicke osobine i kulturni razvitak, kao, na primer, "narodna dusa" ili "krv koja tece zilama", obelezja su iracionalne etnopsihologije romantizma i predstavljaju medjas na osnovu koga se uvek mogu razlikovati romanticarsko i prosvetiteljsko razmatranje "psiholoskih osobina naroda"-Brankoviceva odstupanja od geografskog determinizma ogledaju se i u opisu "karakteristika" Cigana (nomadski zivot i odsustvo stalnog mesta u drustvenoj podeli rada glavni su uzroci negativnih "karakteristika" Cigana)-Jasno je da pokretljivost, "nomadiceski zivot" Cigana, u potpunosti omogucava geografsko- materijalisticko objasnjenje u smislu uslovljavanja klimatskim ili nekim drugim geografskim faktorima-U oba navedena slucaja, kod Cigana i Vlaha, lako se uocava kako se teorijska misao o determinizmu "nacionalnog karaktera" udaljava od krutog geografskog materijalizma u pravcu ukazivanja na istorijske i ekonomske uzroke-Na osnovu izlozenog moze se zakljuciti da Brankoviceva "Karakteristika" ima sve osobine prosvetiteljske "psihologije naroda".U njoje se preplice geografski determinizam Monteskjea sa socijalno-ekonomskim determinizmom koji je u objasnjavanju "nacionalnog karaktera" zastupao Dejvid Hjum.-Za razliku od romanticarske "etnopsihologije", cija je osnova "nacionalnog karaktera" nazvana "narodni duh" ili "narodna dusa", Brankoviceva "psihologija naroda" ima za cilj racionalno ispitivanje uzroka-Ono sto je zapoceto u prosvetiteljskoj "psihologiji naroda" francuskih prosvetitelja,  u modernoj nauci poznato je kao ispitivanje "nacionalnog karaktera" (Margaret Mid), "socijalnog karaktera" (Erih From;Dejvid Rizman), "strukturna licnost" (Irvin Halovel), "bazicna licnost" (Abraham Kardiner) ili "grupna licnost" (Z. Anri i M. Spiro)-Brankovic, kao i Solaric, navodi stepen obrazovanosti kao osnovni kriterijum za odredjivanje stepena razvitka pojedinog naroda-Drugi element prosvetiteljskog developmentalizma ogleda se u prikazivanju nomadskog zivota Cigana kao SURVIVALA (opstanak) najnizeg stepena razvitka ljudskog drustva-Kako je vec navedeno, Brankovic "nomadiceski zivot" Cigana naziva "ogledalom divljacestva i prvostanja ljudskog roda"-Ova ideja o survivalima ili prezitcima kasnije je postala osnov etnoloskih istrazivanja u evolucionistickom pravcu-Evolucionizam je u srpsku etnologiju dospeo sa velikim zakasnjenjem, i to, uglavnom, u specificnoj, dogmatsko-marksistickoj verziji-Drugi deo Brankoviceve "Karakteristike ili opisanija naroda" ima potpuno drugaciju koncepciju.U opisu vanevropskih naroda "etnickih karakteristka" gotovo i da nema.Opis naroda Azije, Amerike, Afrike, i "Ostrva u Juznom moru" zasnovan je na deskripciji cisto etnografskog karaktera. Brankovic, odnosno njegovi izvori, se zadrzava na detaljnim opisima odevanja, stanovanja, privrede, pravnog poretka i religije, kao i fizickih karakteristika stanovnistva

- 28 -

-Podela naroda data u Brankovicevom "opisaniju" svakako da ne odgovara danasnjim saznanjima o raznolikim kulturama, ali to i nije presudno za sagledavanje mesta koje njegoka knjiga zauzima u istoriji srpske etnologije-U opisima pojedinih naroda posebno je istaknuta njegova duhovna kultura, tj. religija i obicaji.Tako je u opisu africkih naroda veliko deo posvecen njihovim religijskim predstavama i ritualima-Uz opise  rituala i rerovanja, koji su u to vreme bili Srbima krajnje nepoznati-teorije o prvobitnom jednobostvu, koja je u srpskoj etnologiji postala aktuelna vise od 100 godina kasnije-U srpskoj etnologiji teoriju o pramonoteizmu zastupao je Tihomir Djordjevic u radu "Najstarija religija". Ostro se suprotstavljajuci pramonoteistickoj teoriji, Jovan Erdeljanovic je o tom problemu napisao obimnu knjigu ("O pocecima vere i drugim etnoloskim problemima")-Ako su ovakvi opisi, dati za preko 90 naroda na 4 kontinenta, onda se namece zakljucak da Brankoviceva "Karakteristika", u stvari, predstavlja PRVU ETNOGRAFIJU SVETA na srpskom jeziku, zatim i POSLEDNJU, kao i prvo  SISTEMATSKO delo iz oblasti etnologije kod Srba-Brankovic, zajedno sa Solaricem, predstavlja most od etnoloske teorije Prosvetiteljstva,  date u filozofskim textovima kakav je Dositejev, ka uspostavljanju teorijske etnoligije koja bi svoje generalizacije vrsila na osnovu etnografskih podataka iz celog sveta-Medjutim, Brankoviceva knjiga ima znacajnu ulogu i na planu prenosenja etnoloske teorije.Iz fonda evropske prosvetiteljske etnologije ona dosledno prenosi ideje geografskog determinizma.-Brankoviceva "Karakteristika", i po sadrzaju i po prijemu, bila je jedna od centralnih tacaka na neostvarenom putu formiranja etnologije kod Srba na osnovama Prosvetiteljstva

"POLITICESKO ZEMLJEOPISANIJE" DIMITRIJA TIROLA(NASTAVAK   8.)

   -Godine 1832. stampano je "Politicesko zemljeopisanije" Dimitrija Tirola-Dimitrije Tirol:rodjen 1793. godine u Cakovu,u Banatu;ucio je na bratislavskom liceju gde je bio registrovan pod svojim pravim imenom,Dimitrije Pantic;postao je domaci ucitelj u porodici Jevrema Obrenovica;postaje inspektor drzavne stamparije u Beogradu;radio kao profesor srpskog jezika i bio upravnik mesnih srpskih skola;pisao je uglavnom radove iz istorije i filologije;izdavao je almanahe pod nazivom "Banatski almanah" i "Uranija";GODINE 1828. PREVEO JE VUKOVU "GRAMATIKU"-Interesovanje Dimitrija Tirola za geografiju potice jos iz vremena kada je izdavao "Banatski almanah" u Temisvaru (1827-1828).Veliki deo obe knjige "Banatskog almanaha" posvecen je geografskim i statistickim inforamcijama.Tako se u prvom broju moze naci "Pregled razlicni naroda na zemlji",preuzet iz nemackog kalendara,zatim "Pregled slovenskog naroda u Evropi zivece",preuzet iz "Letopisa" za 1825. godinu.

- 29 -

-U "Banatskom almanahu" za 1828. godinu Dimitrije Tirol je doneo "Statistiku Avstrijskog carstva" i "Pregled u Rusiji ziveceg naroda"-Tirol je u obe knjige almanaha,osim statistickih podataka,uvrstio i cisto geografsku rubriku pod naslovom "Otmene i geografske dostopametnosti" .Neke od ovih "dostopametnosti" Tirol je preuzeo iz Vujicevog "Noveiseg zemleopisanija celago sveta"-U prvoj knjizi   iz 1827. godine Tirol pise "kako u Juznoj Americi zitelji vode idealisticki zivot i svi gotovo imaju pastirska imena"-U drugoj interesantnoj "dostopametnosti" Tirol komentarise razvitak geografskih znanja u svetu -Osim statistickih informacija i "dostopametnosti", koje skoro da zauzimaju centralno mesto u almanahu, Tirol svoje zauzimanje za sirenje geografskih znanja manifestuje i kroz proucavanje knjige Avrama Brankovica, "Karakteristika ili opisanije naroda" iz 1827. godine-Tirol je na naslovnoj strani svoje knjige "Politicesko zemljeopisanije" napisao kako je knjiga namenjena za "upotreblenie srbske mladezi", a posveceno "milom rodu srbskom"- "Politicesko zemljeopisanije",po svojoj nameni a i po sadrzaju sasvim lici na udzbenik geografije-Poredjenjem se veoma lako moze uociti da je Tirol prilikom sastavljanja "Politiceskog zemljopisanija" pred sobom imao jedno Solaricevo "Novo grazdansko zemleopisanie"-Tirolova knjiga predstavlja delimicno skraceno i preradjeno izdanje Solaricevog "Zemleopisania", s tim sto su mnogi delovi doslovno prepisani-Opisi Gvineje i Surinama, ilustruju tipican Tirolov postupak "prerade" Solaricevog zemleopisania"-Jedine 2 razlike koje se mogu uociti izmedju Tirolovog i Solaricevog texta (opis   Gvineje)su te da je kod Tirola termin "Nigri" zamenjen terminom "Arapi" -U drugom textu( opis Surinama) jedina je razlika ta sto Tirol navodi da u Paramaribu postoji trgovina, sto kod Solarica nije receno-Tirolovo "Politicesko zemljeopisanije" predstavlja dosta bledu kopiju Solariceve knjige-Tirolova definicija geografije:"Geografia ili zemleopisanie uci sadasnje stanje zemlje poznati"-Prema tome, od jedne opsirne teorijske definicije geografije, koja se zalaze za uspostavljanje najopstije nauke o coveku, i jedne veoma siroke deskriptivne definicije, koja nabraja sta sve geografija treba da proucava, ostalo je nasturije moguce objasnjenje Dimitrija Tirola-Tirolovo "Politicesko zemljeopisanije" i Solaricevo "Novo grazdansko zemleopisanie" bitno se razlikuju u jednom elementu-PODELI LJUDSKOG RODA!!!-Solaric je zastupao teoriju   o tri stupnja razvitka ljudskog drustva :     ~ divlji covekojedci     ~ varvari     ~ duhovno oblagobrazeni narodi  (navodeci i druge podele: rasa, 13 grupa jezika, 2 osnovne religije i jos niz podgrupa)

- 30 -

-Tirol je za razliku od Solarica celo razmatranje podele ljudskog roda napisao na pola stranice texta-Postoji i potpuno razmimoilazenje kod ova 2 texta gore navedena (karakteristicno):Solaric navodi:"belu", "crnu", "cadjavozutu", "zutocadjavu", crvenocadjavu" i sestu rasu za koju kaze da se sastoji iz 2 podgrupe i da naseljava Polineziju.Nasuprot njemu, Tirol navodi:"kavkasku", "etiopsku", "amerikansku", "mongolsku" i "malajsku" rasu iz cega se vidi da mu je za podelu ljudskog roda na rase sluzio neki drugi izvor, a ne Solaricevo "Zemleopisanie"-Kod Tirola je ostao samo bledi pomen da se ljudi izmedju sebe razlikuju i "prosvestenijem"-Interesovanje za geografska znanja i nastojanje da se ona rasire po Srbiji Tirol nije prekinuo ni posle objavljivanja "Politiceskog zemljeopisanija"-U "Uraniji" za 1837. godinu pojavljuje se "Statisticeski spisak glavni evropeiski drzava" potpisan od samog Tirola-U "Uraniji" za 1838. godinu Tirol uvodi drugu rubriku u kojoj se nalazi nekoliko interesantnih belezaka iz geografije i etnografije.Najinteresantnija "dostopametnost" data je pod naslonom "Cudnovati narod u Afriki"-Osim sto se na osnovu ove "dostopametnosti" vidi da je Tirol polagao dosta paznje etnografskim podacima, moze se zakljuciti i da je pratio novu geografsku literaturu, odnosno savremene vesti o geografskim i etnografskim otkricima, verovatno iz strane stampe-O dugotrajnosti interesa citalacke publike za "Politicesko zemljeopisanije" svedoci i Tirolovo pismo do 4. oktobra 1836. godine upuceno Vuku Karadzicu u Bec, u kome ga moli da iz knjizare Antuna Fridriha podigne 14 komada "Politiceskog zemljeopisanija" i da ih, po odobrenju cenzure, posalje Gligoriju Andrejevicu u Novi Sad-Medju pretplatnicima zapaza se i veliko broj svestenih lica i ucitelja, sto govori o prihvatanju Tirolove knjige kao udzbenika-Uzroci ovako velike i dugotrajne prodje Tirolovog "Politiceskog zemljeopisanija" su:  1.) polozaj Dimitrija Tirola koji je- vaspitac u knjezevskoj familiji  2.) sazetost materijala na 175 stranica  3.) veliki znacaj koji je predvideo sirenju geografskih znanja-Jednom recju, Dimitrije Tirol i njegova delatnost na polju sirenja geografskih znanja predstavlja znacajan kontinuitet izmedju pocetka interesovanja za geografiju u ranom srpskom Prosvetiteljstvu i utemeljenje geografije kao obaveznog dela kulture i prosvete u Srbiji XIX veka

"PROSTI OPIS SVECELOG ZEMLJEPOZNANJA" OD GEORGIJA HADZICA                                                        ( NASTAVAK   8. )  -godine 1844. u Novom Sadu izasla je knjiga Georgija Hadzica "Prosti opis svecelog zemljopoznanja"-Negativnu kritiku Hadziceve knjige izneo je Matija Ban ("ne postoji nista lakse nego sastaviti jedno zemljepoznanje i tako sa malim trudom i u mladim godinama nabaviti knjizevnu vrednost")

- 31 -

-"Prosti opis svecelog zemljepoznanja" Georgija Hadzica pocinje uobicajenim objasnjenjem o koristi geografskih znanja, koje nema dubinu Dositejevih ili Solaricevih reci, ali ukazuje na slicne predstave o znacaju geografije-Za razliku od predhodnih pisaca "zemjeopisanija", Hadzic  preciznije obavestava o sopstvenom postupku pisanja knjige-na prvom mestu Hadzic istice kako ce koristiti raznovrsnu literaturu-Hadzic daje i metodoloski stav koji je veoma znacajan za istoriju etnoloskih ideja kod Srba jer se medju izvorima za "zemljepoznanje" pominje i etnografija.-Hadzic u uvodu pise:"Izvori geografije jesu:- matematika ili nauka o merimosti zemlje (astronomija)  - Geistika - Fisika - Meteorologija - Antropologija - Zoologija - Botanika i Mineralogija- Etnografija (narodopis) - Topografija (mestopis)-U odnosu na predhodnike, Hadzic uvodi nove termine:"etnografija" i "narodopis", koji ce se odomaciti i protegnuti i u XX vek-Hadzic, kao i svi pisci "zemljeopisanija", geografiju deli na: 1.) Matematicku 2.) Fizicku 3.) Politicku-Literaturu koju Hadzic navodi u napomenama moze se podeliti u 3 grupe: 1.) Dela autora koje je Hadzic koristio u odeljcima iz fizicke geografije (opisuje fatamorganu) 2.) Dela na koja se Hadzic poziva kada ukratko opisuje istoriju srpskog naroda - Jovan Rajic i njegova "Istorija raznih slavenskih naroda" i Rankeova "Die Serbische Revolution" 3.) Dela cijim citiranjem Hadzic pokazuje svoje geografsko obrazovanje i ukazuje na lektiru koja mu je omogucila da napise "Prosti opis"-Za ispitivanje postojanja ili nepostojanja etnoloskih ideja u geografskoj literaturi iz prve polovine XIX veka kod Srba posebno je interesantno Hadzicevo pozivanje na Johana Kristofa Gaterera-Cinjenica da je Hadzic citao i, ocito, veoma cenio Gaterera ukazuje da su pisci "zemljeopisanija" kod Srba bili krenuli putem one literature koja vodi terminoloskom, pa i sadrzinskom, osamostaljenju etnografije-Spisak pretplatnika u Hadzicevom "Prostom opisu" je veoma kratak-Uzroci ovako slabom odzivu su:      ~ Tirolovo "Politicesko zemljeopisanije" u velikoj meri je zadovoljilo potrebe citalacke publike za geografskom literaturom      ~ Spasic je uspeo da obezbedi preko 1000 pretplatnika i time utice na losu prodaju Hadzicevog "Prostog opisa"      ~ Cinjenica da je Hadzic u Srbiji bio potpuno nepoznat      ~ Srbi iz Austrije su bili prezasiceni "zemljeopisanijima", od Solaricevog, preko Vujicevog i Brankoviceve "Karakteristike", pa Titolovog,...

- 32 -

-Hadzicev "Prosti opis" je prva knjiga ove vrste koja je dozivela recenziju u Srpskim novinama-Iz detaljne kritike kojoj je Ban podvrgao Hadzicevu knjigu mogu se izdvojiti 2 pravca u kojima se krecu primedbe: 1.) Cinjenicne greske: pogresno je locirao Irsko more;izjednacio je vodopad i katarakteru;udvostrucio je broj stanovnika Grcke;izmedju starogrckog i novogrckog jezika je ubacio "neki treci" 2.) Kritika koja se odnosi na koncepciju knjige-Na pocetku kritika Ban zamera Hadzicu sto je deo o religiji veoma kratak; sto je istorijski pregled razvoja geografije nepotpun i sto mnogo vazni naucnici nisu pomenuti (posebno Balbi); zamera mu na prekratkom opisu vanevropskih zemalja;na previse detaljnom opisu Austrije, Grcke i Srbije, a zapostavljanju Bosne, Dalmacije i Crne Gore;na detaljnim opisima "interesantnih" detalja, na primer, naziva dvoraca, umesto detaljnijeg opisa luka i gradova-U razmimoilazenju Bana i Hadzica, odnosno njihovih uzora, Blumenbaha i Balbija, oko rasnog ili etnografskog kriterijuma podele ljudskog roda, prepoznaje se kasnije razmimoilazenje oko opste vrednosti bioloskih i kulturnih kriterijuma u naucnoj klasifikaciji ljudskih grupa-Ban tvrdi kako bi bila veca korist da je Hadzic preveo Balbija nego sto se sam trudio oko sastavljanja "Prostog opisa"-Polemika Ban -   Hadzic :Hadzic zamera Banu   sto se toliko trudi oko kritike njegove knjige, a cutke prelazi preko knjige Milovana Spasica.Zamera mu sto vise paznje posvecuje njemu koji je iz Osjeka, a manje   Spasicu koji je tu iz Beograda i cija se knjiga koristi kao udzbenik za srpske skole.Polemika se zavrsila sa Banovim odgovorom gde brani svoju argumentaciju i zamera Hadzicu na nacinu vodjenja polemike!!!- Hadzicev "Prosti opis" donosi najdoslednije izlozenu developmentalisticku teoriju o 3 stupnja razvitka ljudskog drustva-Hadzic polazi od stavova utemeljenih u filozofskoj antropologiji Prosvetiteljstva prema kojima nema nikakvih urodjenih osobina, vec predstavlja "tabula rasu" (praznu tablu) i poseduje samo sposobnost da uci i dostigne odredjeni stepen duhovnog razvoja-Po misljenju Hadzica:"covek mora najduze uciti, jerbo najvise uciti ima".Ovim Hadzic jasno ukazuje na jednu od osnovnih ideja prosvetiteljskog shvatanja coveka koja je i danas temelj filozofskih i psiholoskih razmatranja osnova ljudske egzistencije.Rec je o specificnoj "ljudskoj situaciji" koja coveka bitno razlikuje od zivotinje-Analogija izmedju intelektualnog razvoja individue i duhovnog razvitka celokupnog naroda!!!-Ovde se radi o jednoj prosvetiteljskoj misli:da su svi ljudi po prirodi jednako sposobni za kulturni razvitak i empiriju, koju donose istrazivanja "egzoticnih zemalja" i misionarski izvestaji, gde se ukazuje na postojanje ogromnih razlika u duhovnom razvitku pojedinih naroda-Tvrdnjama da se citavi narodi nalaze na u stupnju "divljastva" ili u "periodu detinjstva", developmentalizam je stvorio podlogu za reakciju olicenu u "relativistickoj" tezi o "plemenitom divljaku".Sasvim je jasno da se od Hadzica ne

- 33 -

moze oekivati prevazilazenje developmentalizma u pravcu relativizma, koi se kao cvrsta idejna struja u etnologiji formirao tek u XX veku.-U njegovom "Prostom opisu" developmentalisticke teorije ideje idu u pravcu izgradjivanja dosledne evolucionisticke teorije-Hadzic vrsi podelu na:"divlje ili varvarske" i "izobrazene ili kultivisane"- obelezje pojedinih stepenica u razvitku ljudskog drustva-Hadzic ide u detalje opisujuci i objasnjavajuci svaku fazu u trostepenoj developmentalistickoj semi-Po Hadzicu: GRABLJIVI NARODI - "Oni zive casti od lova, i casti od grabeza, i nazivaju se od svog nacina zivota"                          COVEKOJEDCI (ANTROPOFAGOI) - "Najdivljiji su oni koji kolju svoje neprijatelje, i trose njihovo meso"                          NOMADI ILI SKITNI NARODI - "Oni obicno stanuju sa svojim stadima od mesta do mesta skitajuci se, obicno pod satorima koje sa sobom nose. Imaju i svojeg staresinu kao predvoditelja"-Ako Hadzic za " covekojedce " kaze da su " najdivljiji ", onda se u ovom objasnjenju moze prepoznati pokusaj da se stadijum divljastva podeli na 3 podfaze:  1.) Ljudozderstvo  2.)Pljackastvo  3.) Nomadstvo-Prema Hadzicu, osnovna karakteristika prve podfaze je kanibalizam pracen lovom i pljackom dok se u trecoj javlja i stocarstvo uz izvesne elemente drustvene organizacije ("staresinstvo")-Ono sto u najvecoj meri dopusta ovaj zakljucak je potpuno zasnivanje podele na ekonomsko- tehnoloskim determinantama.Ukoliko se izuzme ljudozderstvo, za koje se ne moze reci da je privredna grana u pravom smislu reci, ostaju lov, pljacka i stocarstvo  kao osnovne Hadziceve podfaze, sto predstavlja direktan put u tehnoloski determinizam razvijenog evolucionizma-Opisujuci varvarstvo, Hadzic pise:"U sredini medju divljim i izobrazenim narodima stoje POLUIZOBRAZENI - VARVARI!!!-Ovo Hadzicevo objasnjenje varvarstva je posebno interesantno za istoriju etnoloske ideje u Srbiji zato sto se, kao i kod Avrama Brankovica u "Karakteristici ili opisaniju naroda", javlja pojam "tragovi predjasnjeg divljastva", koji nedvosmisleno ukazuje na zacetak shvatanja po kome se  u svakoj epohi nalaze tragovi predhodnog razvojnog stadijuma, nazvani survivali ili prezitci-U opisu "kultiviranih naroda" se susrecemo sa mesavinom developmentalistickih teza (isticanje duhovnog i moralnog) i i teza bliskih evolucionistickom tehnolosko- ekonomskom determinizmu (znacaj zemljoradnje, zanata i trgovine).Ipak, u opisu "kultiviranih" naroda uocava se klica prevazilazenja klasicnog developmentalizma i uvodjenje u nove tokove evolucionistickih ideja-Svrha ovog poredjenja nije da se izjednace Hadzicevo tumacenje razvojnih faza evolucije drustva sa poznatom Morganovom semom, jer dok Morganova sema ima cvrstu logicku strukturu zasnovanu na principima naucne klasifikacije, dotle Hadziceva podela ima karakter stihijnosti i proizvoljnosti, koji se, na primer, ocituje u nemogucnosti da se odredi pojam varvarstva, i samim tim, u teskocama da se shvati sta determinisu poljoprivreda i stocarstvo-Hadzic uvrstava i pljackastvo kao oblik privredjivanja

- 34 -

-PARALELNI PRIKAZ HADZICEVE I MORGANOVE SEME DRUSTVENOG RAZVOJA (200 strana prve knjige)-Svakako da ova podela nema centralno mesto u Hadzicevom "Prostom opisu", pogotovo ne u smislu koji je on svojoj knjizi dao-Doprinos Hadzicev uspostavljanju prosvetiteljskih ideja kod Srba kao podloge za konstituisanje etnologije kao globalne nauke o coveku i kulturi, onda dalje razvijanje developmentalisticke ideje u Hadzicevoj knjizi postaje jedan od najvisih dometa etnoloske teorijske misli u Srba tokom prve polovine XIX veka.Ona predstavlja vrhunac prenosenja developmentalizma, koje je zapoceo Solaric, a koje je u knjigama Brankovica i Tirola bilo ispod ocekivanog nivoa 

    "ZEMLJEOPISANIJE CELOG SVETA" MILOVANA SPASICA I DRUGI UDZBENICI GEOGRAFIJE U SRBIJI   ( 1850.- 1860. GODINE) (NASTAVAK 8. )  - U Beogradu je 1845. godine izasla knjiga Milovana Spasica "Zemljeopisanije celog sveta"-Milovan Spasic:rodjen 1817. godine u Rekovcu;studirao je u Haleu; na berlinskom univerzitetu je stekao doktorat;upravitelj osnovnih skola u zapadnom delu Srbije;osnivac Citalista beogradskog i njegov prvi knjizicar;clan Drustva srpske slovesnosti i Srpske akademije;-Spasicevo "Zemljeopisanije" je prva knjiga koja je prevashodno zamisljena kao udzbenik za "niza i visa ucilista"-Spasiceva knjiga nikada nije postala zvanicni udzbenik-Drustvo na celu sa Sterijom Popovicem o Spasicevoj knjizi- odredjene primedbe i zakljucilo da u njemu ima poucnih i korisnih stvari, ali da autor treba knjigu da popravi-Ova Sterijina kritika bila je osnovana jer je Spasicevo "Zemljeopisanije" stvarno sadrzalo greske, pa i veoma krupne-Najupadljiviju gresku Spasic pravi kada pise o otkricu Amerike-Samo u 2 slucaja je naveo izvore pisanja koje je koristio:  1.) Kada opisuje hlebno drvo - Spasic koristi knjigu koju uz dostupne leksikone i enciklopedije nije bilo moguce identifikovati  2.) U drugom slucaju Spasic govori o oblasti kojom se i sam bavi, tj. o razvitku skolstva, i to u Crnoj Gori-I pored svih negativnih okolnosti koje su pratile Spasicevo "Zemljeopisanije", moze se konstatovati da ono predstavlja znacajnu kariku u definitivnom uspostavljanju nastave i udzbenika geografije u Srbiji-Sto se tice razvitka etnoloskih ideja u Srbiji, Spasiceva knjiga takodje ima veliki znacaj, ali u NEGATIVNOM smislu-Od Solarica, Brankovica, Hadzica, Tirola, Spasic nije preuzeo nista- U poglavlju o "ziteljima" u kome su raniji autori "zemljeopisanija" najcesce iznosili developmentalisticke ideje, Spasic pominje jezik, religiju, drzavno uredjenje, poreze, vojsku, a posebno se zadrzava na klasno- profesionalnoj strukturi drustva-Spasicevo "Zemljeopisanije" je veoma vazno za pracenje razvitka etnoloske misli

- 35 -

- I pored Sterijinog protivljenja, Spasic je, zahvaljujuci svom polozaju upravitelja osnovnih skola, uspeo da obezbedi preko 1000 pretplatnika, i to mahom ucitelja, svestenika i djaka-Spasic je objavio jos 2 udzbenika:  1.) "Zemljeopisanije" za predavanje u III razredu osnovnih skola  2.) Prevod sa nemackog jezika "Jestastvenog zemljeopisanija za mladez" 1850. godine- Pravac kojim je krenuo Spasic sa svojim udzbenicima geografije sledili su i kasniji autori, kao sto su, na primer, Milan Mijatovic i Nikola Krstic- Ovaj period karakterise i pojava specijalnih udzbenika i drugih knjiga iz geografije,  kao sto su trgovacki zemljopis,  biblijski zemljopis ili "zemljeopisanije staroga sveta" - Godine 1852.  Vasilije Verdis objavio je "Kratki pregled biblijskog ili svestenog zemljeopisa sa planom Jerusalima"- Svi ovi zemljeopisi govore o specijalizaciji geografskih udzbenika za pojedine skole ( trgovacku, bogoslovsku) ili o sve direktnijem povezivanju geografije sa istorijom, sto je vise nego ocigledno kada su u pitanju Krsticevi udzbenici i Vasoevicev "Zemljopis staroga sveta"- ZAKLJUCAK:  - Prva znanja su Srbima stigla u periodu rusko- srpskih kulturnih veza preko zbornika kaludjera Spiridona, rukopisa udzbenika geografije Jovana Rajica i Orfelinovog "Slaveno- serbskog magazina"- Geografska znanja postaju predmet zivljeg interesovanja tek posle raznovrsnih napora i apela u delu Dositeja Obradovica-Solaricevo "Zemljeopisanije" znacajno je sa 2 aspekta: 1.) Epistemoloskog 2.) Teorijskog- Epistemolosko zasnivanje u Solaricevom "Zemljeopisaniju" omoguceno je zahvaljujuci  Dositejevoj epistemologiji- Prirodno- naucno shvatanje filozofije nauke predstavlja drugu osnovu Solaricevog zasnivanja antropologije (etnologije) kao najopstije nauke o coveku i kulturi- Teorijski aspekt Solaricevog "Zemljeopisanija" se ogleda u prenosenju ideja prosvetiteljskog developmentalizma-Solaric prenosi osnovni postulat prosvetiteljskog shvatanja coveka po kome se negira postojanje bilo kakvih urodjenih osobina i na kome se gradi teza o pocetnom jedinstvu ljudskog roda- TRI FAZE U RAZVITKU LJUDSKOG DRUSTVA:  1.) Divljastvo  2.) Varvarstvo  3.) Civilizacija- Uz developmentalisticke ideje, Solaric prenosi i jednu, dosta blagu verziju geografskog determinizma-Developmentalizam Adama Fergusona- nastao u drugoj polovini XVIII veka- Osnovne karakteristike geografske literature kod Srba, koja se javlja 20-ak godina posle Solaricevog "Novog grazdanskog zemleopisania" su:  ~  odsustvo teorijske definicije uz svodjenje na standardnu opisnu definiciju geografije ("opisanije zemlje")

- 36 -

  ~  izdvajanje etnografije i "karakterologije naroda" ("opisanije naroda" i "Karakteristika")  ~  kontinuitet prenosenja etnoloske teorije Prosvetiteljstva-Drugi ocigledan dokaz diferenciranja etnografije iz "zemljeopisanija" je pojava knjige Avrama Brankovica sastavljene iz "karakterologije naroda" Evrope i etnografije naroda ostalog sveta-U Brankovicevoj knjizi nastavljeno je i prenosenje etnoloske teorije Prosvetiteljstva koje je zapoceo Solaric- Brankovic prvi uvodi pojam SURVIVALA, ukazujuci da u "civilizovanoj" Evropi postoje tragovi ranijih faza razvitka ljudskog drustva- Kod Barnkovica je dominantan geografski materijalizam koji se u nekoliko priblizava cocijalno- ekonomskom determinizmu Dejvida Hjuma-Kod Brankovica se moze pronaci i zacetak teorije o prvobitnom monoteizmu-Druga karakteristika geografsko- istorijske i putopisne literature trece decinije XIX veka je preplitanje 2 "karakterologije"- Prosvetiteljska "karakterologija naroda" zastupljena je u Brankovicevoj "Karakteristici"- S druge strane, clanak Pavla Safarika "Karakter slavenskog naroda voobste" kojim se utire put ekspanziji romanticarske "etnopsihologije"- Vujic nema ni malo srodnosti sa romanticarskim pokretom, ali njegova "Karakteristika" daleko vise lici na Safarikovu nego na Brankovicevu- Sa razvitkom prosvete u Srbiji se jaca i interes  za geografsku literaturu- Prve 2 geografske knjige delo su: Dimitrija Tirola i Milovana Spasica- "Zemljeopisanije celog sveta" Milovna Spasica kojim zapocinje period izdavanja brojnih udzbenika geografije za nize i srednje skole- Hadzic prenosi duboko razvijene ideje etnoloske teorija Prosvetiteljstva.Na prvom mestu istaknuta je ideja da covek nema urodjenih osobina- Hadzic donosi najrazvijniju developmentalisticku teoriju koja je ikada prezentovana citalackoj publici- Celu Hadzicevu podelu prati mesanje developmentalistickih stavova i ideja bliskih evolucionistickom tehnolosko- ekonomskom determinizmu- Rezimiranje teorijske etnoloske misli u srpskoj geografskoj literaturi prve polovine XIX veka mora se kretati u 2 pravca:  1.) Sinhronom i   2.) Dijahronom- Na sinhronom planu geografska literatura sadrzi definiciju najopstije nauke o coveku- ANTROPOLOGIJE- Na teorijskom planu geografska literatura donosi razvijenu teoriju o 3 faze razvitka ljudskog drustva ( divljastvo; varvarstvo; civilizacija), zatim odredjivanje pojmova "SURVIVAL" (Brankovic, Hadzic)- Na dijahronom planu o geografskoj literaturi koja nastaje na teritoriji Austrije primecuje uspon teorijske misli na liniji Solaric- Brankovic- Hadzic- Ukratko, procvat etnoloske teorije Prosvetiteljstva u geografskoj literaturi kod Srba odigravao se u trenutku kada je Evropom uveliko nadirao novi idejni talas- ROMANTIZAM-talas kome se uspostavljanje teorijske nauke o coveku i kulturi bilo potpuno strano

- 37 -

- Sve jacim sirenjem romanticarskih ideja medju Srbe (Kopitar, Safarik) i njihovim doslednim prihvatanjem (Vuk Karadzic) vise se suzava baza na kojoj se mogla uspostaviti teorijska nauka o coveku i kulturi pod okriljem geografije

  VELICANJE PRIRODE I "RPBINZONIJADE" U SRPSKOJ KNJIZEVNOSTI                                                                KRAJEM   XVIII I POCETKOM   XIX VEKA  - Prodorom sentimentalisticke knjizevnosti medju Srbe, citalacka publika je imala prilike da se upozna i sa jednim od glavnih motiva evropskog sentimentalizma- IDILICNIM OPISIMA PRIRODE- Idilicni opisi prirode najcesce govore o selu i seoskom nacinu zivota- Divljenje kultivisanoj prirodi, obradjenim poljima, bastama, vinogradima, ali i pitomim dolinama sa potocima i pasnjacima, osnovno je obelezje odnosa prema prirodi i idilama krajem XVIII i pocetkom XIX veka- Prvi idilicni opisi prirode u srpskoj knjizevnosti javili su se 1793. godine- Te godine pojavili su se Dositejevo "Sobranije" i delo Gligorija Petrovica- Dositej je u "Sobraniju" uvrstio dve Mermontelove pripovetke, od kojih je karakteristicna "Adelaida pastirka alpiska" u kojoj se na idilican nacin slika zivot u "usamljenoj dolini" daleko od gradske civilizacije-Trlajicev prevod je uradjen prema nekoj, njemu nepoznatoj, stihovnoj preradi Gesnerove idile "Palemon"- Deretic o Stojkovicevom maniru slikanja prirode:"Priroda koja je naslikana u romanu nije priroda realnih, konkretnih pejzaza nego apstraktna, idealizovana priroda izgradjena u skladu sa odredjenom filozofskom i moralnom koncepcijom na kojoj se zasniva ceo roman"- Najcesci predmeti koje obuhvata Vidakovicev pejzaz: 1.) rajski tihi predeli 2.) blagi, idilicni pejzazi u kojima se oseca prisustvo coveka i njegovog rada 3.) zelene livade sa raznobojnim cvetovima oko kojih lete marljive pcele 4.) livade ispresecane potocicima  oko kojih pasu ovce i uvek nemirni jaganjci 5.) njive na kojima se talasaju zrela zita 6.) sumice sa cobanskim kolibama 7.) brda prekrivena vinogradima 8.) baste sa zelenim drvecem i raznolikim plodovima- U sentimentalizmu zastupljen KULT PRIRODE- Prevod Robinzona:Budimski ucitelj Nikolaj Lazarevic je dao prevod bez vecih nedostataka, s tim sto je gotovo sigurno da se radi o prevodu sa verovatno pravog, nemackog prevoda iz 1721. godine,  a ne sa originala o cemu svedoci Petkov govor- Nakon Lazarevicevog prevoda Defoove knjige javljaju se jos 2 prevoda: 1.) J. Popovica 2.) Vujiceva knjiga- Original Vujicevog prevoda je knjiga nemackog pedagoskog pisca Hajnriha Kampea- Knjiga je veoma dobo primljena i imala je veoma puno pretplatnika raznovrsnih profesija- Lazarevicev prevod Defoa je: Defoov Robinzon je stigao na ostrvo kao iskusan covek, a u olupini broda je jos dugo imao zaliha hrane, odela, alata i oruzja

- 38 -

- Vujicev prevod Kampea je: Robinzon je potpuno neiskusan decak  koji Kampeu sluzi da veoma detaljno opisuje pravljenje oruzja i pronalazak vatre.Kampeov Robinzon se na pocetku hrani samo skoljkama (sakupljacka privreda) da bi tek kasnije nasao, inace na ostrvu postojece biljke: raz, ovas, kukuruz i krompir (zemljoradnja)- Dok se kod Defoa platforma na kojoj se formirala etnologija moze smatrati putovanja po nepoznatim morima , susret sa "divljacima" (dobrim i losim), glorifikacija zivota u prirodi uz njeno kultivisanje, dotle kod Kampea postoji relativno koherentna developmentalisticka vizija o razvojnim stupnjevima ljudskog drustva- Prelaz sa sakupljacke privrede na zemljoradnju i opisivanje "otkrica" pojedinog orudja za rad nije, kako misli M. Krsmanovic, fikcija o "razvoju materijalne kulture covecanstva" , vec fikcija o celokupnom tehnoloskom, ekonomskom i drustvenom razvitku coveka projektovana na pojedinca

"PLEMENITI DIVLJAK" U SRPSKOJ KNJIZEVNOSTI U PRVOJ POLOVINI XIX VEKA         10.      - Pojam Petkovog lika u "Robinzonu Krusou" 1799. godine, srpska citalacka publika upoznala se sa postojanjem "divljih"- Prava ekspanzija knjizevnosti o "plemenitom divljaku" uglavnom je vezana za pozorisnu i prevodilacku delatnost Joakima Vujica- Ova tendencija se uocava i u prvom srpskom almanahu "Zabavnik", koji je uredjivao Dimitrije Davidovic.Tako u "Zabavniku" za 1818. godinu izlazi pripovetka "Braca", koja pripada tzv. amerikanskim ili indijanskim pripovetkama- Kada je Dimitrije Davidovic obnovio "Zabavnik" u Srbiji, vec u prvoj knjizi izasle su, opet u njegovom prevodu, cak 2 price sa istom tematikom, i to jedna "amerikanska" i jedna "afrikanska"- Prema analizi J. Deretica, u njima se nalazi "analogija prirodnog stanja i prvobitne jednakosti, kao i kritika civilizacije i poroka koji vladaju u njoj: nejednakost, gramzivost, srebroljublje"- Puni procvat deje o plemenitom divljaku, kao sto je vec istaknuto, vezan je za Joakima Vujica i njegovu pozorisnu i prevodilacku delatnost.Vujicevi odusevljenje "plemenitim divljakom" uocava se na prvi pogled.Njegovi prevodi pozorisnih komada sa ovom tematikom su veoma cesti- Od svih Vujicevih stampanih i nestampanih komada, prevoda i prerada, osam sadrzi ideju o "plemenitom divljaku"- Ako se pogledaju detalji koji se odnose na "plemenite divljake" u ovih 8 Vujicevih prevoda,  sto je olaksano opsirnim studijama Pavla Popovica, stice se celovita slika o Vujicevom odusevljenju ovom problematikom- Najcesci motiv u ovim komadima je upravo pomenuto isticanje plemenitosti "divljih" nad surovoscu Evropljana- Narocito je ostro data kritika trgovine robljem- U dva Kocebuova komada, "plemeniti divljak" se javlja u liku sluge ili pratioca glavnog junaka koji se vratio sa dalekih putovanja- U komadu:"Negri ili ljubov sa socelivekom svojim" u kome je Vujic dao opsirno objasnjenje ko su "Negri" i gde zive

- 39 -

- U skoro svim komadima "divlji" su neverovatno dobri, plemeniti, gostoljubivi, milostivi, itd...Njihovo najvaznije obelezje je SAMOPOZRTVOVANOST- Nasuprot njima, Evropljani su olicenje zla, sa izuzetkom pokoje "plemenite duse" ponekog junaka iz komada, koji je spasavao "dobre divljake" iz ruku okrutnih trgovaca robljem i drugih evropskih mucitelja- Avgusta Kocebua inspirisao je tragican kraj La Peruza i njegove ekspedicije da napise jedan od njegovih mnogobrojnih komada- Ovaj komad Vujic je prebeo 1834. godine i potom igrao u "Knjazesko- srbskom teatru" u Kragujevcu; inace, komad je igran u Beogradu, u periodu od 1857. do 1863. godine- Prvo, jasno je istaknuta vaznost geografskih otkrica i ekspedicije koje se upucuju u jos neistrazene delove sveta; ako vec sami Srbi nisu imali prilike da ucestvuju u osvajanjima, otkricima i upoznavanju " plemenitih divljaka", onda su bar posredstvom prerada i prevoda Kocebuovih komada sticali neke predstave o tome- UOCAVA SE IZ KOMADA O LA PERUZU- Kao drugi vazan motiv Vujicevih komada javlja se spansko osvajanje Meksika i Perua.To osvajanje se prvi put pominje u srpskoj knjizevnosti u Dositejevom naravouceniju basne "Dete i zmija"- MONTEZUMA je, ipak, "plemeniti divljak" koji razmatranju evropskih institucija pristupa bez ikakvih znanja o njima i procenjuje ih iskljucivo zdravim razumom- javlja se u basno "Dete i zmija"- Sledeca tema iz spanskih osvajanja Amerike, koja se u srpskoj knjizevnosti pokazala kao veoma omiljena, je Pizarovo osvajanje Perua- Vujic ovaj prevod nikada nije stampao, ali je poznato da ga je u vise mahova izvodio u pozoristu-  KONTRAST izmedju 2 sveta, civilizovanog i divljeg - u moralnom pogledu ovaj divlji je predstavljen kao bolji- Kocebu je imao priliku da razvije svoju sentimentalnu filantropiju prema divljacima i deklamatorski pesimizam prema izrodjenoj evropskoj civilizaciji, a to je i ucinio- Graficki prikazi kao niz opozicija od kojih je prva:                                                 SPANCI : PERUANCI- Sledeca opozicija je generalizatorska i glasi:                                                EVROPLJANI : INDIJANCI- U odredjivanju stepena civilizovanosti ova opozicija se transformise u:                                                CIVILIZOVANI : DIVLJI - Sledeca transformacija se odvija na nivou radnje u komadu, pa se opozicija iskazuje kao:                                                POROBLJIVACI : POROBLJENI                                                                               i                                                 SUROVI : PLEMENITI- Civilizacija nosi u sebi moralni pad, dok zivot "divljaka" omogucava dostizanje visokih moralnih kvaliteta- U Dositejevom pomenu o Montezuminom stradanju Spanci se prikazuju ka surovi, nepravedni i zli, a Montezuma kao covek iz koga govori zdrav razum- Konstantin Popovic je 1834. godine "posrbio" Kocebuov komad "Die Spanier in Peru" i objavio pod naslovom "Turci u Bosni ili smrt Milosa"- Opozicija koja determinise ceo napred navedeni komad je:

- 40 -

                                              TURCI : SRBI- Prema ovoj bazicnoj opoziciji Turci su pokvareni, surovi, porobljivaci, ali i CIVILIZOVANI, dok su Srbi posteni, plemeniti, porobljeni, ali i DIVLJI- Sentimentalisticke osude spanskih osvajanja - transformacija na tursko- srpske odnose- Ovom transformacijom motiv "plemenitog divljaka" nestaje iz srpske knjizevnosti prve polovine XIX veka- Na osnovu ove transformacije moze se zakljuciti da teorija o "plemenitom divljaku" svoj procvat dozivljava u Vujicevim prevodima i predstavama- Imajuci u vidu 8 Vujicevih prevoda, moze se zakljuciti da je vec na osnovu njegove delatnosti srpska citalacka i pozorisna publika stekla zaokruzenu sliku o "plemenitom divljaku"- Vujicevo prenosenje ideja o "plemenitom divljaku" naslo je plodnije tlo kod onog malog broja obrazovanih ljudi i djaka koji je tada postojao u Kragujevcu- Vujice je svojim predstavama doprineo sirenju "egzotike" dalekih zemalja- "Vujic je prevodio   i predstave davao radi opsteg prosvestenstva;vrsio je jedan od korisnih poslova koji oplemenjuju naseg coveka, sire mu vidike i projektuju u njemu svet drugaciji no sto je njegov"- Vujicevo "celovekoljublje" donosilo je srpstvu "polezna" znanja i predstave o dalekim zemljama, o nalicju civilizacije, o "divljacima" i o lepotama duse njihove!!!- ZAKLJUCAK: - Ukoliko se ukratko rezimira sadrzaj sentimentalisticke knjizevnosti relevantne za formiranje Prosvetiteljske platforme pogodne za konstituisanje etnologije, moze se u prvi mah uciniti da sadrzaj prevodne i originalne knjizevnosti sentimentalizma nema nikakve veze sa etnologijom- Velicanje prirode u idilama i romanima, niz prica o Robinzonu Krusou, vrlo cesti lik "plemenitog divljaka" i price o surovim osvalanjima Evropljana, kao i odblesci opasnih putovanja moreplovaca po "juznim morima", ipak pokazuju da se da naslutiti neka veza- Predstave koje su putem sentimentalisticke knjizevnosti stizale u srpsko drustvo u Austriji i Srbiji imaju ulogu supstitucije za direktne vesti o geografskim otkricima, direktno upoznavanje sa "plemenitim divljacima", itd...- Kroz Gesnerove, Gelertove i Vilandove idile srpska publika je spoznala neke skrivene vrednosti prirodnog ambijenta u kome i sama zivi- Ovaj uvod u "kult prirode" omogucio je bolje razumevanje kulta "prirodnog coveka" ("Indijana" ili "Nigra" ), za koga srpska publika jedva da je i znala da postoji- Prevod komada o "plemenitom divljaku" otkrivao je srpskoj publici jedan nepoznat svet, kao i nastojanje "kultiviranih naroda" da taj svet upoznaju (La Peruz) i duboko postovanje koje Evropa njima iskazuje ocenjujuci ih kao plemenite- Ono sto je najobrazovaniji sloj srpske publike primio kroz "zemljeopisanije" i "karakteristike", obicni "grazdanin" dobijao je putem pozorisnog komada ili procitane knjige o Robinzonu ili Fernandu i Jariki- Idejna poruka koju u sebi nose i idile i price o "plemenitom divljaku" predstavlja jednu od najvaznijih etnoloskih "teorija" XVIII veka- KNJIZEVNOST SENTIMENTALIZMA JE BILA POTENCIJALNI KAMEN TEMELJAC ETNOLOSKE INSPIRACIJE

- 41 -

   ZAKLJUCAK         11.    - Osnovna krakteristika etnoloskih elemenata srpskog Prosvetiteljstva je da se u idejama Dositeja i njegovih sledbenika moze rekonstrukcijom prepoznati koherentna idejna platforma koja je u drugim evropskim zemljama dovela do formiranja etnologije kao globalne nauke o coveku i kulturi- I pored cesto idejno suprotnih teza, platforma je koherentna iskljucivo sa stanovista MOGUCNOSTI formiranja etnologije, jer medjusobno oprecni stavovi mogu cak povoljno delovati na konstituisanje neke nauke- Krupni sastavni delovi te platforme su etnoloska teorija u Prosvetiteljskom delu Dositeja Obradovica, zatim epistemoloski stavovi Dositeja, Stojkovica i Solarica, etnoloski elementi i geografska literatura kod Srba tokom prve polovine XIX veka i sentimentalisticka knjizevnost, tj. neki motivi srpskog sentimentalizma- U svakom od ovih krupnih sastavnih delova platforme mogu se pronaci elementi koji se direktno odnose na pojedina pitanja kojima se bavila konstituisana etnologija pocetkom XX veka.To su: Dositejeva teorija drustvenog ugovora, njegova "teorija kulture", tj. usvajanja kulture ili socijalizacije, Dositejevo shvatanje drustvene dinamike u kome se prepoznaju elementi buduca dva pravca u etnoloskoj teoriji promene - EVOLUCIONIZMA i DIFUZIONIZMA, i njegovo shvatanje obicaja u kome se nazire dubinska struktura koja govori o relaciji PRIRODA : KULTURA, dakle, o relaciji koja je baza teorijskog misljenja o coveku i kulturi- Sto se tice epistemoloskih i metodoloskih nacela u srpskom   Prosvetiteljstvu, kao osnovni elementi bitni za konstituisanje prosvetiteljske etnologije pokazuju se: 1.) proucavanje uzrocnosti i zakonitosti u drustvu (Dositej) i prirodi (Stojkovic) 2.) epistemolosko konstituisanje antropologije kao najopstije nauke o coveku (Solaric) 3.) ukazivanje na metodoloski znacaj komparativnog metoda koji omogucuje generalizaciju (Solaric)  4.) izrazita tendencija izdvajanja etnografije (opisanija naroda) u zasebnu naucnu oblast (Vujic i Brankovic)- Na planu etnoloske teorije koju medju Srbe prenosi geografska literatura tokom prve polovine XIX veka, uocavaju se: 1.) izrazeni prosvetiteljski developmntalizam sa eksplicitnom idejom o tri razvojna stupnja u evoluciji ljudskog drustva ( divljastvo, varvarstvo i civilizacija - Solaric) 2.) primena ovog developmentalistickog nacela u opisu pojedinih naroda i uvodjenje "pojma" SURVIVAL ili PREZITAK, ako ne u pojmovima, onda bar u konkretnom smislu (Brankovic) 3.) razvitak seme koja je veoma slicna  buducem evolucionizmu Luisa Morgana- Developmentalizam se preplice sa geografskim materijalizmom (Solaric) ili, cak, geografski materijalizam dobija odlucujuci znacaj (Brankovic)- Preplitanje sa nadolazecom romanticarskom "etnopsihologijom" (Vujic) ne narusava formiranje prosvetiteljske "karakterologije naroda" (Brankovic)- Sentimentalisticka knjizevnost je u sebi nosila izvestan broj "etnoloskih" elemenata- Prvo, donosila je informaciju o postojanju drugih i drugacijih kultura ("amerikanske"; "afrikanske" pripovetke i komadi o "plemenitim divljacima"), zatim, stvarala je "kult priode" koji  je komplementaran "kultu prirodnih nauka"

- 42 -

- Svi elementi imaju genetsku vezu sa centralnom licnoscu srpskog prosvetiteljstva - Dositejem Obradovicem- Njegov uzi krug sledbenika ( Solaric, Stojkovic, Vujic, Muskatirovic, Vidakovic, Beric, Stefan Novakovic i drugi) sastavljen je od ljudi koji su bili glavni nosioci etnoloskih elemenata srpskog Prosvetiteljstva- I ostali ucesnici u "formiranju" idejne platforme za formiranje etnologije (Brankovic, Hadzic i donekle Tirol) bili su pod manjim ili vecim uticajem slavnog Dositeja- Uzroci neuspeha formiranja prosvetiteljske etnologije u Srbiji i kod Srba u Austriji su sasvim razliciti- Tirolova redakcija Solaricevog "Zemljeopisanija" i transformacija price  o "plemenitom divljaku" i suprotnost Srba i Turaka, jasno govori o neuspehu presvetiteljske etnologije- I dok su u prakticnim pitanjima, kao sto su zakonodavstvo i skolstvo,  nepismene staresine i bogati trgovci znali da moraju primiti pomoc obrazovanih vojvodjanskih intelektualaca, kakvi su bili Jovan Sterija Popovic i Jovan Hadzic, a knez Milos pozivao Vujica da ga zabavlja svojim pozorisnim predstavama, dotle su prosvetiteljske ideje iz oblasti etnoloske teorije bile za njih potpuno neinteresantne- Prve grupe pitomaca skolovale su se na zapadu gde je vec uveliko cvetao ROMANTIZAM kao novi pokret XIX veka- Osecala se i delatnost Vuka Karadzica- "Istocno pitanje" koje je vec polovinom XIX veka pocelo da lebdi nad Balkanom, zahtevalo je sasvim drugu ideologiju od kosmopolitizma Prosvetiteljstva- Nemogucnost vojvodjanskih intelektualaca da odgovore na zahteve drustva koje je trazilo borbenu i agresivnu ideologiju koja bi zamenila  narodnu epiku, dovela je do tzv. progona "nemackara" ili "neotecestvenih Srba"- Nova generacija, skolovana u evropskim centrima, kroz djacke druzine zapocinje stvaranje Ujedinjene omladine srpske i priprema idejnu osnovu za "osvetu Kosova"- Drustvo kome godinama predstoje "oslobodilacki" zadaci, trazi NACIONALNU NAUKU kao oruzje za tu borbu- Uvredjenos Sterije, Hadzica i Vujica, koji su morali da napuste Srbiju, pokazuje da nova ideologija nema milosti prema staroj- U centar pazenje dosle su "nacionalne nauke"- Tokom vise decenije dominiralo je jezicko pitanje- Etnografski rad Vuka Karadzica postao je baza razvitka etnologije, a utvrdjivanje etnickog sastava Balkana i etnickih granica  njen primarni zadatak- Srpsko "grazdanstvo" u Austriji bili je u totalno drugacijem polozaju, koji je dao iste ili slicne rezultate- U trenutku javljanja ideja Prosvetiteljstva medju Srbima, srpsko drustvo je bilo spremno da ih prihvati- Narastanje romanticarskog nacionalizma i politicki dogadjaji iz 1848. godine, ucinili su kraj jednom postepenom, ali sigurnom putu razvitka nauke kod Srba u Austriji- Dugotrajan otpor koji su obrazovani slojevi pruzali Vukovoj reformi, odbijajuci da prihvate "govedarski jezik", govori o dugotrajnoj prozetosti drustva idejama predhodne epohe, idejama koje nisu dozivele da docekaju svoju evropsku transformaciju sredinom druge polovine XIX veka, vec su potonule u moru romanticarskog ushicenja

- 43 -

OPSTI PRAVAC ( DRUGA KNJIGA ) - Ispitivanje sustinskih korena etnologije ( i antropologije) ukazuje na to da su etnologija i antropologija proizasle iz dva sasvim razlicita pokreta:ROMANTIZMA i PROSVETITELJSTVA- Vesti o "egzoticnim" narodima, u sprezi sa filozofskim idejama prosvetiteljstva predstavljaju polaznu osnovu za formiranje antropologije- "neophodno je naglasiti da etnografija, etnologija i antropologija predstavljaju jednu jedinstvenu nauku."Etnografija" se iskljucivo upotrebljava u severoistocnim zemljama, termin "etnologija" u ostalim evropskim zemljama, dok se termin "antropologija"  i to kao "socijalna antropologija", "kulturna antropologija" i "sociokulturna antropologija" upotrebljava u anglosaksonskom podrucju- Javlja se peralelna upotreba termina "etnologija" i "antropologija"  uz obaveznu institucionalnu razdvojenost- Bujanje romantizma uspostavlja etnologiju- U Francuskoj, zemlji prosvetiteljstva, do skora je dominirao termin "etnologija".To se moze objasniti jakom romanticarskom reakcijom koja je uspela da nametne svoje ideje tokom prve polovine XIX veka.Ni stisavanje romantizma u Francuskoj  nije doprinelo formiranju antropologije, jer je plima pozitivistickih ideja u tom periodu zasnivala drugu drustvenu nauku - SOCIOLOGIJU. Tek u drugoj polovini XX veka, posredstvom Levi- Strosa, u Francusku se iz anglosaksonskog podrucja vraca termin "antropologija" i do danas paralelno egzistira sa ustaljenim terminom "etnologija"- "Romantizam u Francuskoj je poceo opadati od 1840. godine.U Nemackoj je uvenuo posle 1848. godine.Zapadni romantizam bio je protiv hladnog razuma, protiv suvog racionalizma, bujna masta protiv studene analize.U velikom dvoboju izmedju SRCA i DUHA pobeda je pripala DUHU.Od 1850. godine duhovni zivot u Evropi okrece se putem pozitivizma i nauke!!!" - Kod nas tek sa porazom prosvetiteljskih ideja i potpunim trijumfom romantizma stvorene su pretpostavke za formiranje "nauke o narodu"- Iz fonda prosvetiteljskih ideja nas romanticarski pokret je prihvatio samo jednu: ZAHTEV ZA NARODNIM JEZIKOM- Dositejev zahtev za iskorenjivanje obicaja, navika i praznoverica je protivrecen kasnijim romanticarskim ubedjenjem da su bas obicaji, umotvorine, verovanja, itd..., ono sto sacinjava sustinsku karakteristiku srpskog naroda- Nasuprot Dositejevom zalaganju da srpski narod zivi, misli, radi, cita i uziva isto kao i u to vreme najobrazovaniji evropski narodi, romanticari odbacuju sve sto donosi evropska kultura- Pise J. Skerlic: "Nasi prosvetitelji XVIII veka sa Dositejem na celu, bili su zaokupljeni racionalistickim idejama da prosvetu treba pre svega siriti na narodnom jeziku"- Romanticari su nastavili taj rad iz uverenja da ono sto cini sustinu jednog naroda to je njegov jezik,  i da je nacelo narodnosti najvisi princip modernog covecanstva- Sukob romanticarskih i prosvetiteljskih ideja najbolje se sagledava iz polemike koju je vodio Vuk Karadzic protiv Dositejevih ideja.U pismu Lukijanu Musickom Vuk veoma ostro reaguje na prvi tom Dositejevih sabranih dela.Svoj stav Vuk izrazava

- 44 -

recima:"POST i MOSTI SVETIJE i ostale crkvene obicaje ljudi nauce i sami od sebe prezirati,..."- ovo je objasnjeno i kao licna netrpeljivost prema Dositeju- Vukova zelja da se njegovo, a ne Dositejevo delo smatra prekretnicom i pocetkom nove epohe- Ostar sukob dve duboko oprecne idejne orijentacije.To je i osnov Vukovih napada na Dositeja, sto pokazuje njegova poznata recenzija Vidakovicevog dela Ljubomir u Jelisiumu  - Kod svakog su naroda najsvetije ove 3 stvari:  1.) zakon  2.) jezik  3.) obicaji- Tim se narodi jedan sa drugim rodjakaju i jedan od drugog razlikuju- M. Popovic pise: "Razlike koje suprotstavljaju Vuka Dositeju su te sto:                       DOSITEJ                                                      VUK                    racionalista                                         romanticar herderovskog tipa                  antitradicionalista                               ljubitelj narodnog stvaralastva                 kosmopolit                                             nacionalni revolucionar                   antiklerikalac                                        prevodilac Novog zaveta        izdavac zbornika prosvet. textova          postovalac srbulja        borac protiv obicajnih predrasuda          prvi srpski etnograf      propovednik narodnog prosvecivanja     udario temelje srpske nacional. kulture- Ovaj sukob prosvetiteljstva i romantizma kod nas se zavrsio potpunim porazom ideja prosvecenosti- Borba za nacionalno oslobodjenje u ustancima 1804. i 1815. godine dala je snazan doprinos procvatu romanticarskih ideja- JAKA NARODNA TRADICIJA - odlicna podloga romanticarskom okretanju proslosti- J. Skerlic pise: "Nasi romanticari strasno vole istoriju, ali ne onakvu kakva je, prostu jednostavno i neumitno istinitu, no istoriju poetizovanu, retorsku, nakicenu, ulepsanu, onakvu kakvu su je zamisljali u sanjarijama, i kakva im je trebala za njihove nacionalne teznje."- Kao sto je romanticarsko obozavanje proslosti veoma uticalo na razvoj istorije nauke, traganje za "narodnom dusom" posluzilo je kao motorna snaga uspostavljanju etnologije.Ono sto je slovenske romanticare najvise interesovalo ut je ideja o "narodnom duhu" ili "narodnoj dusi" - Prvi problem koji su romanticari sebi postavljali bilo je otkrivanje "narodnog duha" koji se obilati manifetovao u obicajima,  verovanjima, umetnickom stvaralastvu, itd... - jednom recju, u celokupnoj kulturi.- Osnovni uslov je da kultura nije "tudja"- Stoga je nastao pokret prikupljanja podataka o "narodnom zivotu", a narocito o "narodnim umotvorinama"- Poceci rada na prikupljanju takvog materijala, koji su istovremeno i poceci konstituisanja etnologije, kod nas su vezani za licnost VUKA KARADZICA- Vuk Karadzic je prvi sistematski pristupio sakupljanju i objavljivanju narodnih pesama

- 45 -

- Osnovna uputstva za sakupljanje etnografsko - folkloristickog materijala Vuku je dao Jernej Kopitar, slavista i istaknuti herderovac- Uticaj jednog od najpoznatijih romanticara, Jakoba Grima - Grimovo reagovanje na Vukovu Pjesnaricu   iz 1815. godine; Grim je upucivao Vuka na pitanja mitologije, podsticao ga je da izda zbirku pripovedaka i savetovao mu je sta da radi sa pojedinim pesmama- Vukova nastojanja da sakuplja etnografski materijal i njegova borba za uvudjenje narodnog jezika - pravi su odraz romanticarskih ideja koje su se ostvarivale u specificnim uslovima borbe za nacionalno oslobodjenje- U Vukovo vreme je bilo moguce zabeleziti mnogo etnografskog materijala u drustvu koje nije bilo zahvaceno razvojem kapitalistickih odnosa- U SRBIJI JE SELJACKO PATRIJARHALNO DRUSTVO - na osnovu toga se zakljucuje da "Vuk nije romanticar vec realista"- Romanticarski pokret je olicen u delu Vuka Karadzica - predstavlja realni odnos stanja i mogucnosti srpskog drustva u prvoj polovini XIX veka- U poredjenju sa zakasnelim romantizmom druge polovine XIX veka, o kome govori J. Skerlic, Sa izrazito nacionalnim a u mnogome i nacionalistickim oblikom koji je dobio u XX veku, Vukova idejna orijentacija ima u sebi mnogo revolucionarnog i pokretackog, prisutnog u prvim talasima romanticarskog pokreta- Trud Vuka Karadzica stvorio je prve preduslove za formiranje etnologije kod nas- Sa stanovista istorije nase etnologije, isto tako su znacajni, ako ne i znacajniji, uticaji sto su se sirili preko njegovih pomagaca koji su i nastavili rad na prikupljanju etnografskog materijala i posle Vukove smrti- Dvojica veoma aktivnih Vukovih saradnika, Vuk Popovic i Vuk Vrcevic, pre prvih kontakata sa Vukom bili prozeti duhom prosvetiteljstva- Vuk Karadzic je Vrcevica, kao i Popovica, angazovao za prikupljanje pesama, pripovedaka, govora, obicaja i starih rukopisa i knjiga- Kada je Vuk zatrazio od Vrcevica da prikuplja basne i preznoverice, Vrcevic mu je napisao:"Basne, i sujeverja meni se predstavljaju da nikakvu cast ne prinose ovom nasem narodu,  jer ima nekije stvari koje su bas dosojne obsteg smeha i poruganija"- Vuk Vrcevic je prozet Vukovim idejama objavio tzv. Grbaljski statut , cime cini jedan poznati pokusaj falsifikata- Ovakvi falsifikati bili su veoma cesti u periodu romantizma- I pored sve veceg interesovanja ze prikupljanje etnografskog materijala, uslovi za konstituisanje etnologije nisu postojali tokom cele druge polovine XIX veka- Znacajni sakupljaci etnografske gradje tog perioda su npr.: Milan Milicevic, Luka Grdjic - Bjelokosic- Osnovni podsticaj Milicevicevog rada Djordjevic vidi u ugledanju na Vuka- Kada sakupljanje etnografske gradje ne pokazuje znake uoblicavanja u nauku, javlja se prvi veliki teorijsko - istrazivacki sistem koji predstavlja jedan od osnova  na kojima se definitivno konstituisala etnologija.To je pravni sistem Valtazara Bogisica- Bogisicevo shvatanje proisteklo je iz istorijsko - pravne skole Savinjija i Puhte.Istorijsko - pravna skola, nastala u okrilju romanticarskog pokreta, kao svoj osnovni princip istakla je ulogu "narodnog duha" na osnovu koga se formira pravo- Savinji i Puhta se ustvari suprotstavljaju racionalistickim pogledima na pravo- Bogisiceva shvatanja obicajnog prava uveliko se poklapaju sa Savinjijevim i Puhtinim

- 46 -

- Osim istorijsko - pravne skole na Bogisica je znacajno uticala i slovenska istorija prava Surovjeckog, Rakovjeckog, Macejovskog i drugih, takodje ponikla na Herderovskim osnovama- Bogisicev nacin izrade Opsteg imovinskog zakonika  potpuno je determinisan ovim uticajima- Njegova akcija prikupljanja podataka o obicajnom pravu Crne Gore predstavlja prvi naucni temelj na kome se kasnije formirala sama etnologija- Bogisica ne mozemo smatrati etnologom u pravom smislu te reci, jer je obilje podataka posluzilo prvenstveno za prakticne svrhe, za izradu zakonika, a manje za naucne- Bogisicev uticaj se vidi i u kasnijim tendencijama suprotstavljanja sela i grada, naravno na stetu GRADA- Drugi teorijsko - istrazivacki sistem na kome se temelji nasa etnologija je ANTROPOGEOGRAFSKA KONCEPCIJA Jovana Cvijica- Cvijicevo delo predstavlja celovit i zaokruzen sistem sa razredjenim teorijskim i metodoloskim postavkama- Celovitost Cvijicevog istrazivackog zahvata vidi se i u jasno iznetim hipotezama, velikom istrazivackom radu i zavrsnoj sintezi koju predstavlja poznato Balkansko poluostrvo  - CVIJICEVO ANTROPOGEOGRAFSKO DELO PROZETO JE STAVOVIMA O NACIONALNOJ POLITICI- Cvijicevi politicki stavovi determinisali su zakljucke do kojih je on dolazio u svojim "etnopsiholoskim" ispitivanjima- Cela druga knjiga Balkansko poluostrvo , pod naslovom "Psihicke osobine Juznih Slovena", predstavlja dokaz o direktnom uticaju romantizma - Cvijiceva idealizacija tzv. DINARSKOG PSIHICKOG TIPA  - idealizovao najvise Srbe, jer je smatrao da su najcesce dinarske osobine srpske osobine- Korene idealizovanja V. Milic vidi u Cvijicevom ubedjenju da su "dinarski Srbi medju jugoslovenskim narodima u nacionalnom i drzavotvornom pogledu najkonstruktivniji, najvise predani idealu narodnog oslobodjenja i po svojim psihickim osobinama najsposobniji i najspremniji za izvrsenje osnovnih nacionalnih zadataka pocetkom XX veka"- U Cvijicevom delu javlja se jos jedna odlika romanticarske etnologije - GEOPOLOTICKO ZAKLJUCIVANJE NA OSNOVU RASPOREDA ETNOGRAFSKIH ELEMNATA- ETNOPSIHOLOGIJA - najkarakteristicnija nauka romanticarskog perioda- Obe romanticarske karakteristike Cvijiceve koncepcije ostavile su duboki trag na tek konstituisanu etnologiju, narocito u periodu izmedju 2 rata- "Etnopsihicki" rezultati predstavljaju u velikoj meri plod stereotipa kao sto i ti stereotipi u njima dobijaju "naucnu" podlogu za dalje sirenje, ucinilo je da "etnopsihologija" uglavnom nestane iz nase moderne etnologije- Osnivanje Etnografskog muzeja, u Beogradu 1901. godine i Katedre za etnologiju i etnografiju Univerziteta u Beogradu 1906. godine dva su znacajna dogadjaja koja se obicno uzimaju kao prekretnica u konacnom konstituisanju etnologije- Ni konstituisanje etnologije nije moglo sasvim da izbrise romanticarsko nasledje- Osnove na kojima je nastala nasa etnologija pojavljivale su se ili direktno ili u transformisanom obliku

- 47 -

- Usmerenost ka proucavanju obicaja i etnicke istorije ili usmerenost ka proucavanju Balkana karakterise ceo period izmedju 2 rata- U radovima poznatih etnologa toga doba srecu se tipicno romanticarske ideje- Tihomir Djordjevic u jednom radu odredjuje folklor kao " mocno sredstvo za odredjivanje nacionalnih granica"!!!- S druge strane, koliko god da je Djordjevicevo insistiranje  na upotrebi arhivskih podataka  unapredilo metodoloske postavke nase etnologije,  toliko je njegovo iskljucivo okretanje proslosti pokazalo duboku povezanost s idejnom osnovom koju je dao jos Vuk Karadzic- Preokupiranost istorijom, posebno etnickom istorijom povezana sa stavovima o nacionlnom pitanju, bitna je karakteristika naucnog dela Jovana Erdeljanovica- Osnovna karakteristika Erdeljanovicevih definicija etnologije je svodjenje etnologije na nauku o etnickim pojavama- NPR., definicija iz 1932. godine glasi:"Etnologija je nauka o narodima na zemlji.Ona proucava postanak i razvitak svakog naroda i svih osobina i pojava koje ga cine narodom"- 1938. godine Erdeljanovic ponavlja ovu definiciju i dodaje da "za etnologijin zadatak nije toliko u pitanju sama kultura po sebi, koliko pojave i rezultati etnickog stvaranja i etnickog razvitka"- Druga grupa radova, posvecena problemu dinarskih plemena, nosi breme romanticarskog zanosa za uspostavljanjem kontinuiteta sa prosloscu- Erdeljanoviceva nastojanja da utvrdi kontinuitet plemenskih organizacija u Crnoj Gori i Albaniji sa slovenskim plemenima iz doba naseljavanja- METODOLOSKA ZABLUDA- da tradicija ima vrednost istorijskog izvora - samo potvrdjuje dubinu prozetosti romanticarskim idejama  

NAUKA O NARODU I NAUKA O DUSI     12 .  - Uspon romantizma u Evropi stvarao je uslove za formiranje nove naucne discipline - ETNOPSIHOLOGIJE - koja je trebala da osvetli samu sustinu "narodnog bica", da ukaze na sve njegove vrline i da postavi "naucni" osnov za nacionalnu ekspanziju- Neograniceni romanticarski zanos i iracionalnost vere u sopstvenu "narodnu dusu" doveli su u Nemackoj, Italiji, pa i kod nas, do neumerenih nacionalnih euforija sa odredjenim posledicama- Zaceci etnopsihologije javljaju se i u okvirima opsteslovenskog pokreta - Tako se vec 1825. godine u prvo broju "Serbskog letopisa" javlja spis Pavla Safarika pod naslovom " Karakter slavenskog naroda voobste", cija je osnovna namera da pobija porugljivost i unizenje slavenskog nacionalnog karaktera isticuci niz najlepsih osobina Slovena, kao sto su trudoljublje, veselje, sloga sa drugim narodima, itd..- Safarik uzvikuje:"Budimo pravedni: ljubimo svoj rod, ali ne mrzimo i ne gonimo drugiji!!!" - Srbija koju je opisivao Vuk Karadzic ili neki putopisac sa samog pocetka veka (XX) bila je - SRBIJA SELJAKA.U to vreme u gradovima je zivelo stanovnistvo druge vere, drugog jezika i sasvim drugog socijalnog polozaja - Turci, Cincari, Jevreji,itd...

- 48 -

- Srpsko drustvo, oslikano u "Srbiji na istoku" duboko je raslojeno; u njemu se javljaju znacajne socijalne tenzije;- Sprecavanje narastanja konflikata sastoji se u isticanju nacionalnih pretenzija ili nacionalne ugrozenosti cije se ostvarivanje ili sprecavanje nuzno zasniva na klasnom miru.Naucnu podlogu klasnog mira treba da stvori idealizovana slika "narodnog bica"- Etnopcihologija kod nas dobija zamah i pokazuje svoju iracionalnost tek u zakasnelom romantizmu druge polovine XIX veka- Primer subjektivnosti sa mnogo konzervativne ideoloske sadrzine predstavlja rad Alimpija Vasiljevica " Psiholoske osobine srpskog naroda" iz 1886. godine, u kome se srpski narod izdize iznad svih ostalih na osnovu njegovog "znanja"- Kod Vasiljevica javlja se standardni "metodoloski" postupak etnopsihologa - pozivanje na "narodne vrline" iskazane u epskom usmenom stvaralastvu- Prodor etnopsihologije u kulturnu i naucnu klimu tog doba ogleda se i u tome sto prva etnografska i geogrfska sinteza u Srbiji - Kariceva knjiga - "Srbija - opis zemlje , naroda i drzave - sadrzi podpoglavlje Narodni duh i osecanje, koje ima izraziti etnopsiholoski sadrzaj- Puni zamah etnopsihologije kao i  zavrsna etapa njenog uklapanja u etnologiju pada u vreme izmedju dva svetska rata, a zapocinje Cvijicevim delom Balkansko poluostrvo - Druga knjiga Balkansko poluostrvo  pod naslovom "Psihicke osobine Juznih Slovena", predstavlja sintetizovan etnopsiholoski pregled balkanskog stanovnistva, upotpunjen velikim brojem etnoloskih, socioloskih, istorijskih i ekonomskih cinjenica.Neophodno je ispitati na kakvim je teorijskim i metodoloskim postavkama zasnovana ova etnopsiholoska sinteza- Neophodno je reinterpretireti Cvijicev pojam "psihicki tip!"- Umesto pojma "psihicki tip" upotrebljava se pojam "etnicka grupa"- U modernoj nauci, u okviru pravca "kultura i licnost" ne postoji opsta saglasnost oko osnovnog pojma koji bi obuhvatio psihicke osobine ispitivane kulture- Pojmovi kao sto su "licnost" i "karakter", preuzeti su iz individualne psihologije da bi u etnoloskoj i socijalno antropoloskoj verziji postali "grupna licnost", "strukturna licnost", "socijalni karakter", "temperament",itd...- Cvijicev pojam "psihicki tip" bilo koji od iznesenih pojmova ne moze zadovoljiti jer su proistekli iz potpuno razlicitih teorijskih sistema- ZAJEDNICKO OBEMA KONCEPCIJAMA JE DA PSIHICKE OSOBINE POSEDUJU INDIVIDUE!!!- Moderna etnologija smatra da je individua jedini nosilac psihickih osobina a da se one stvaraju pod uticajem odredjenih kulturnih obrazaca koji najjace deluju u procesu socijalizacije-  Pravac reinterpretacije druge knjige Balkanskog poluostrva     bio bi da se utvrde obrasci ponasanja u pojedinim "psihickim tipovima" ili "etnickim grupama",  pa da se na osnovu toga konstruise na primer socijalni karakter svake grupe pa da se tek tada vrse poredjenja izmedju razlicitih grupa- Proces socijalizacije, koi je neobicno znacajan za ispitivanje psihickih osobina,  nedovoljno je razlozen i tesko da se odgovori na ovakvo sumarno pitanje-  Podaci o socijalizaciji u etnografskim izvestajima mnogih poznatih naucnika zauzimaju kljucne pozicije. Na primer, u poznatoj knjizi Margaret Mid "Spol i

- 49 -

temperament u tri primitivna drustva" jednu trecinu podataka o plemenu Arapesa predstavljaju elmenti socijalizacije- Veci problemi pri reinterprtaciji Cvijicevih "psihickih tipova" nastaju kada se pokusa ustanoviti na osnovu cega je Cvijic utvrdjivao pojedine psihicke osobine- Pisu Anri i Spiro:"Izucavanje licnosti u antropologiji bila su ( i jos su) izlozena kritici da su neprecizna, impresionisticka, subjektivna i da se ne mogu transsubjektivno proveriti"- Spiro Kulisic pisuci o Cvijicevom proucavanju psihickih tipova kaze:   "Njegovi psihicki i etnopsihicki profil su slicni geoloskim i geomorfoloskim profilima, u stvari predstavljaju uopstavanje licnih impresija, ne oslanjaju se na objektivna istrazivanja kojima se  sluzi savremena psihologija i sociologija,  i ne daju mogucnost da se istorijski objasni  postanak i razvitak odredjenih osobina"- Paralelno sa etnopsiholoskim istrazivanjem  u srpskoj etnologiji javio se jos jedan pravac proucavanja psihickih pojava. Koreni tog pravca su u tadasnjoj PEDAGOGIJI- Proucavanje tzv. NARODNE PEDAGOGIJE zapocelo je 1888. godine, kada je Jovan Miodragovic sastavio kratak upitnik i objavio ga u nekoliko knjizevnih i strucnih casopisa- Cetrnaest preciznih pitanja - obuhvacen proces socijalizacije - osnovna gradja za Miodragovicevu knjigu Narodna pedagogija u Srba, objavljenu 1914. godine- Period posle Cvijiceve smrti karakterise razdvajanje etnoloskog proucavanja psihickih pojava u nekoliko pravaca, koji proizilaze iz etnopsihologije, ali i iz drugih naucnih disciplina, kao sto je individualna psihologija, pa cak i FILOZOFIJA- Prvi pravac, nazvan karakterolosko - tipoloski, predstavlja pokusaj da se zasnuje karakterologija kao posebna naucna disciplina izvan okvira etnologije.Najznacajniji predstavnici toga pravca proucavanja psihickih osobina stanovnistva Balkana su nemacki naucnik Gerhard Gezeman i filozof Vladimir Dvornikovic (Dvornikoviceva Karakterologija Jugoslovena)- Poglavlja o oblicima socijalnog zivota i etnickom karakteru predstavljaju, u nasim okvirima, pretece socijalne psihologije i sociologije morala- Radovi Gerharda Gezemana, narocito njegovo delo o crnogorskom coveku, predstavljaju integralni deo naseg naucnog nasledja- Odredjujuci osnovnu karakteristiku mentaliteta plemenskog drustva - HEROIZAM, Gezeman pise:"Crnogorski heroizam.....( strana 37, knjiga druga)"- Savremena istrazivanja crnogorskog morala u velikoj meri polaze od Gezemanovih rezultata- Drugi pravac u etnoloskom proucavanju psihickih pojava jeste Cvijiceva ANTROPOGEOGRAFSKA SKOLA- U radovima Cvijicevih ucenika i sledbenika, psihicke pojave su obradjivane prema Cvijicevim uputstvima- Iako u smanjenom obimu, Cvijiceva antropogeografska skola nastavila je da na ovaj nacin proucava psihicke pojave i u periodu posle 1945.godine- Novinu u proucavanju psihickih pojava stanovnistva Balkana, izmedju dva rata, predstavljaju radovi Dusana Nedeljkovica- Nedeljkovic, primenom mernih instrumenata razvijenih u tadasnjoj psihologiji,tj. PSIHOTEHNICI, nastoji da svoje rezultate uzdigne na visi nivo intersubjektivne proverljivosti

- 50 -

-Nedeljkovicevi radovi, u velikoj meri su zasnovani na Cvijicevoj koncepciji psihickog tipa, tako da predstavljaju nastavak Cvijiceve skole i mogu se svrstati i u predhodni, cisto etnopsiholoski pravac proucavanja psihickih pojava- Treci pravac u ispitivanju psihickih pojava ne nastaje iz romanticarske etnopsihologije, vec direktno iz individualne psihologije- Radovi Slobodana Popovica i saradnika o psihickom zivotu seoske omladine zasnovani su na, u to vreme, modernim dostignucima psihologije- Petrovic ocenjuje Popovicev metod kao "naporan i spor", ali zato dokumentovan i pouzdan- Osnovna karakteristika Popovicevog metoda proucavanja psihickog zivota seoske omladine jeste obilato koriscenje introspekcije- Osim neposrednom introspekcijom ispitivaca koji je proveo dve godine u seoskoj sredini, Popovic i njegovi saradnici su koristili intervju i testove, na osnovu cega se moze konstatovati da su ova istrazivanja bila metodoloski zasnovanija i strucno organizovanija nego sva predhodna- rezultati izneseni u vecem broju radova Slobodana Popovica i grupe saradnika visestruko su znacajni:   1.) osnovni interes istrazivanja je proces socijalizacije u kome se formira licnost i radovi obiluju podacima te vrste   2.) pokazane su mnoge karakteristike metoda participacije istrazivaca u ispitivanoj sredini, sto ukazuje na dosad neprouceni metodoloski znacaj ovih radova   3.) tehnike prikupljanja podataka su raznovrsne i mnogo preciznije nego u drugim istrazivanjima psihickih pojava- Radovi Slobodana Popovica i saradnka predstavljaju sasvim moderno proucavanje kulturnih i socijalnih determinanti psihickog zivota- Period bogatog i raznovrsnog etnoloskog proucavanja psihickih pojava uglavnom se zavrsava izbijanjem Drugog svetskog rata- U skladu sa sovjetskim koncepcijama, nastalo je potiskivanje termina "etnologija" i njegovo zamenjivanje nazivom "etnografija", koji je danas jedini vazeci u SSSR- Pise V. Jakovljevic:"Citava ovakva situacija racionalizovana je tvrdnjom da se provodi striktna mateijalisticko - organska orijentacija, koja je donekle, zaista, proizilazila iz dogmatski shvacenog marksizma sovjetske skole."-Posle 1945. godine psihicke pojave skoro da sasvim iscezavaju iz etnoloskih proucavanja- U etnoloskim radovima u poslednjih 30 godina, naravno uz izuzetke, vrlo se lako mogu sresti pojmovi kao sto su mentalitet, obrasci ponasanja, tip licnosti, socijalizacija, sistemi vrednosti, karakter, temperament, adaptacija i akulturacija, itd...- Period reafirmacije filozofskih i humanistickih osnova marksizma nije doneo nista novo na ovom polju proucavanja izuzev sto je pospesio pomenutu ekspanziju socioloskog i psiholoskog pristupa.Ova ekspanzija je dovla do toga da na prvi pogled izgleda da etnologija i nema sta da trazi u proucavanju psiholoskih pojava- Kritika ovakvog stanja   etnoloskog proucavanja psihickih pojava mogucna je sa dve aspekta:   1.) naucno - teorijskog   2.) drustveno - prakticnog- Poznati americki naucnik Edvard Sapir je kritikovao tadasnja stanje svetske nauke.Sapir ne ostaje na uopstenim kritikama, vec predlaze konkretne pravce

- 51 -

proucavanja:" Proucavaj te dete potanko i brizljivo od rodjenja do, recimo, desete godine, starajuci se da sagledate poredak u kojem se kulturni obrasci i delovi obrazaca javljaju u njegovom psihickom zivotu;proucavajte relevantnost tih obrazaca na razvoj detinje licnosti, i, na kraju predlozenog razdoblja, vidite za koliki se deo ukupne zvanicne kulture moze reci da sa smislom postoji za dete"- Ova Sapirova argumentacija kao i apel etnolozima nisu ni do danas izgubili od jacine- U vezi sa drustveno - prakticnim znacajem, etnolosko proucavanje psihickih pojava se iskazuje kao drustveni imperativ. Brza industrijalizacija i urbanizacija, tj. prelazak sa seoskog nacina zivota na gradski ili odlazak velikog broja ljudi na privremeni rad u inostranstvo dovode do neslucenog broja novih pojava u psihickom zivotu koje je nemogucno u potpunosti prouciti ako se izostavi etnoloski aspect

JEDAN PRIMER - KRSNO IME   13 .   - Veliko naucno interesovanje istrazivaca razlicitih profila (istoricara, filologa, etnologa, arheologa ) za obicaj nazvan KRSNO IME, ogleda se i u obimnoj bibliografiji- U obilju clanaka i knjiga u kojima se javljaju etnografski i istorijski podaci, kao i naucne interpretacije ovog rituala, samo je manji broj studija u celini posvecen krsnom imenu- Na primer, misljenje o slavi kao "mrtvackom" kultu prvi je izneo Emilijan Lilek jos 1899. godine u textu "Etnoloski pabirci po Bosni i Hercegovini", ali se njegova teza citira i komentarise u gotovo svim kasnijim studijama o krsnom imenu.- Kada je rec o radovima koji predstavljaju deo neke vece celine, karakteristican je odeljak iz knjige Vuka Vrcevica Tri glavne narodne svecanosti     gde je ovo poglavlje o krsnom imenu potpuno nezavisno, bas kao i druga dva - "Bozic" i "Svadba"- Enciklopedijsko - leksikografske odrdnice o krsnom imenu, nastale su u sirem vremenskom dijapazonu od Srpskog rijecnika   iz 1818. godine, preko Narodne enciklopedije Stanoja Stanojevica do Enciklopedije Jugoslavije i Srpskog mitoloskog recnika iz 1971. godine-  Cilj ovih odrednica je da daju sazetu informaciju i uvedu bavljenje krsnim imenom kao naucni problem- Ta informacija je dvostruka:  1.) u odrednicama je sadrzan opis najvaznijih elemenata slavskog rituala  2.) date su neke osnovne ideje naucne interpretacije- Najpotpunija etnografija slave nalazi se u dve izuzetno detaljne deskripcije iz druge polovine XIX veka:  1.) "Krsno ime" od Vuka Vrcevica  2.) "Slave u Srba" od Milana Dj. Milicevica- U obe deskripcije uocava se duboki uticaj Vuka Karadzica- Uticaj Vuka Karadzica na opise Vuka Vrcevica i Milana Dj. Milicevica ogleda se najvise u tome sto se u njihovim radovima, uz opis elemenata radnji i rekvizita obicaja, navode i mnogobrojne pesme koje se pevaju u razlicitim vremenski tackama slavskog rituala

- 52 -

- Postoji izuzev ova dva starija opisa i jedan noviji, koga je nacinio Slobodan Zecevic, koji opisuje praznovanje krsnog imena ili "praznika" kod stanovnistva vlaskog govora.Ovaj opis omogucava poredjenje sa slavskim ritualom kod Srba- Sa romanticarskog stanovista tesko moze da se objasni cinjenica da se slava praznuje i kod vlaskog stanovnistva, ukoliko priznamo njegovu etnicku specificnost.Vesti o slavljenju kesnog imena tj. "praznika" kod vlaskog stanovnistva doneo je jos Milan Milicevic, ali se tek u Zecevicevom opisu mogu naci svi elementi neophodni za komparativno proucavanje- Clanak Petra Vlahovica "Prilog proucavanju krsne slave" predstavlja primer formalno - religijskog pristupa ovom obicaju.Za Vlahovicevu raspravu karakteristicno je  da se u njoj sintetise ideja o "agrarnom" karakteru krsnog imena, te da se autor suprotstavlja stavovima drugih istrazivaca koji su isticali "htonski" karakter slave, mada se ova dve "karaktera" ne moraju medjusobno potirati, kako je oucio jos Vladislav Skaric pisuci o veoma vaznom ritualnom elementu kakav je KOLJIVO- Pomenima krsnog imena u starim pisanim spomenicima posvecena su dva rada:    1.) Milenka Filipovica    2.) Djurdjice Petrovic- Milenko Filipovic je pedantno zabelezio veliki broj pomena krsne slave u pisanim izvorima od XI do XVIII veka- Djurdjica Petrovic, za razliku od Filipovicevog clanka razradjuje jedan pomen krsnog imena.Ovaj rad svedoci da je i u novije vreme moguce, doduse ne bas cesto, pronaci izvore koji donose nove podatke o praznovanju slave u proslosti- Najveci broj pokusaja interpretativnog pristupa slavi ili krsnom imenu odnosi se na ispitivanje porekla ovog obicaja- Pre Vasicevbe studije - ideja Valtazara Bogisica da krsno ime "stoji u nekoj svezi sa predhriscanskim penatom zarduge"- Osnovna ideja u studiji Miloja Vasica je da postoji analogija izmedju slavskog postovanja predaka i grckog kulta Herosa, cime se utvrdjuje "tracko poreklo" slave, uz otvoreno pitanje da li je nas obicaj "pozajmica" direktno od Tracana ili posredstvom Grka- Citav niz rasprava, nastao je kao odgovor na misljenje Cire Truhelke da su krsno ime slavili patareni, tj. BOSANSKI BOGUMILI- Od tih rasprava najcelovitija je "Postanak krsnog imena" Vladislava Skarica.Osnovna Skariceva teza je da je slava nastala pod uticajem romanske kulture - tako naziva tadasnje stanovnistvo srednjeg i juznog Jadrana- Svoje misljenje o poreklu krsnog imena izneli su i poznati klasicari Milan Budimir i Veselin Cajkanovic- M. Budimir je tvrdio da se koreni ovog obicaja nalaze u religijskim predstavama ALORODSKOG stanovnistva- V. Cajkanovic je izneo svoju poznatu tezu da je SLAVA TIPICAN PRAZNIK POSVECEN PRECIMA- C. Truhelka izvodi zakljucak da je SLAVA HRISTIJANIZOVANI KULT LARA KOJI JE PRVOBITNO ILIRSKOG POREKLA- Truhelka ponavlja Vasicev postupak proucavanja porekla slave, samo sto umesto grckog utvrdjuje rimski karakter

- 53 -

- Radoslav Grujic iznosi stav da je SLAVA KOMBINACIJA PRASLOVENSKOG OBICAJA ZAVETOVANJA BOZANSTVU I OPSTEG HRISCANSKOG KULTA ZAVETA, PRVENSTVENO BOGORODICI- Grujic konstatuje da je slava reformisana u XIII veku, kada je postala "specificno srpsko - pravoslavna i crkveno - narodna porodicna svecanost"- Grujic postavlja pitanje o starijem poreklu krsnog imena i odgovara da ono potice iz "MOJSIJEVSKOG KULTA" obradjenog u duhu pravoslavlja- Uvidja se da interesovanje za slavu ili krsno ime pocinje vec sa prvim etnografskim radom kod Srba, tj. sa Vukom Karadzicem- Romanticari, koji su sa puno odusevljenja "narodne obicaje" postavili u sam centar naucnog interesovanja, izjednacavali su narodna objasnjenja tih obicaja s naucnom istinom o njima- Ovaj obicaj (krsno ime) nastao je kao secanje na dan kada su pojedinci ili citave porodice primili hriscanstvo srece- U veliko broju studija i clanaka o krsnom imenu ili slavi, dominira DIJAHRONIJSKI pristup, odnosno ISTORIJSKA STRATEGIJA- Najvise se insistiralo na kulturo -  genetskom proucavanju krsnog imena.To znaci da je naucnike najvise zanimalo etno - kulturno poreklo slave- Analiza je usmeravana na pojedine elemente kakvi su, na primer, koljivo, slavski kolac, sveca i slicno- Zakljucci do kojih se dolazilo ovakvim analitickim postupkom najcsce su bili da je ceo obicaj, ili neki njegov sastavni deo, grckog, rimskog, slovenskog ili nekog drugog porekla- Znacajno mesto zauzimaju i pokusaji "RELIGIJSKO - GENETSKIH" istrazivanja- Paznja istrazivaca je u velikoj meri bila posvecena pravoslavnim, katolickim ili bogumilskim "izvorima" slave- BORBA PROTIV PAGANSTVA- ISTORIJSKO - KAUZALNA stratagija proucavnja slave, dali su rezultate, makar i rudimentarne, koji predstavljaju osnov svakog buduceg proucavanja- Sinhronijski pristup proucavanju krsnog imena daleko je manje zastupljen- Ovaj pristup, sveo se na tzv. FORMALNU ANALIZU. Ovaj postupak, preciznije nazvan FORMALNA REDESKRIPCIJA, sastoji se iz subsumiranja elemenata krsnog imena pod neke formalno - religijske kategorije kakve su magija i vrste magije ili kult i vrste kultova.To znaci da je krajnji domet ovog postupka utvrdjivanje "mrtvackog" karaktera pojedinih elemenata slavskog rituala, magije "plodnosti" i slicno- U proucavanju krsnog imena u buducnosti se mogu ocekivati ogledi zasnovani na SINHRONIJSKOM  pristupu

MILAN MILICEVIC   14.    - Miliceviceve uloge u istoriji srpske etnologije jesu da je bio jedan od najznacajnijih i najplodnijih sledbenika Vuka Karadzica- Takvih "samoukih" Vukovih sledbenika bilo je vise na drugim stranama, kao na primer Vuk Popovic i Vuk Vrcevic u Boki Kotorskoj i Hercegovini, Vid Vuletic Vukasovic u Dalmaciji, Luka Grdjic Bjelokosic U Mostaru, itd...

- 54 -

- Kada je rec o Milanu Milicevicu, podsticaji koji su stigli od Vuka, sa kojim se inace i sporio, ali ga i izuzetno cenio, pre su posredni nego direktni- Predrasude, na kojima se zasniva iskljucivo isticanje Vukove tradicije kao osnove Milicevicevog etnografskog opusa, proisticu iz potcenjivanja skola koje je Milicevic ucio ili zavrsio- Iz cinjenice da je Milicevic zavrsio samo jedan razred gimnazije i bogosloviju izvlaci se zakljucak o njegovoj nedovoljnoj "spremi" za posao kojeg se poduhvatio- Kod Milicevica nema naucnog pristupa koji zahtevaju njegovi kriticari s kraja XIX i pocetka XX veka ( Lj. Nedic, D. Mijuskovic, J. Cvijic, J. Erdeljanovic, T. Djordjevic)- U svojim Uspomenama Milicevic pominje dva profesora gimnazije  koji su svojim idejama mogli uticati na njegovo kasnije opredeljenje za geografiju i etnografiju kao "nacionalne nauke o narodu". To su na prvom mestu Dimitrije Todorovic i delimicno Milan Mijatovic- Todorovic je objavio svoj prevod Kolarove rasprave "O knjizevnoj uzajamnosti...", i odatle je jasno odakle Milicevicu prvi elementi romanticarskog poimanja "narodnosti".Shvatanje o dubokoj povezanosti "naroda" i "nosnje", izrazeno u kasnijoj sintagmi "narodna nosnja", zaceto jos u akciji Dimitrija Todorovica, dozivelo je pun razvoj u Milicevicevom radu na pripremi Srpskog ucenog drustva za ucesce na Etnografskoj izlozbi u Moskvi 1867. godine- Sto se tice Milana Mijatovica, njegov gimnazijski udzbenik pod naslovom "Obstiji zemljopis za ucecu se mladez u gimnaziji i polugimnazijama..." iz 1852. godine predstavlja kontinuitet u geografskom obrazovanju u Srbiji zapocetom Tirolovim " Politiceskim zemljeopisanijem" i nastavljenim "Zemljeopisanijem celog sveta" Milovana Spasica iz 1845. godine- M. Mijatovic je bio prvi medju Milicevicevim profesorima geografije- Potkraj Milicevicevog skolovanja u bogosloviji dogodilo se nesto sto je imalo dalekosezne posledice na njegovo formiranje- Dvojica profesora beogradske bogoslovije: Dimitrije Nesic i Sava Sretenovic- Za Dimitrija Nesica znamo iz Milicevicevih Uspomena   da je odmah zamenio C.Mirkovica u nastavi geografije- Drugi profesor bogoslovije, skolovan u Kijevskoj duhovnoj akademiji direktnije je povezan sa etnografijom i etnologijom- Sava Sretenovic je autor jedne od prvih etnoloskih rasprava napisanih u Srbiji- Sretenovicevo interesovanje za etnologiju je doneto sa skolovanja u Rusiji- 1849. godine u bogosloviju su dosli i dva rusa: Dimitrije Rudinski i Vasilije Verdis- Milicevic je sa njima bio veoma blizak- Ovaj uticaj je mogao imati odraz i na njegovu geografsku - etnografsku vokaciju jer je bas Vasilije Verdis Milicevicu predavao biblijsku geografiju- Verdis je u Beogradu 1852. godine objavio knjigu pod naslovom "Kratki pregled biblijskog ili svestenog zemljopisa"- Milicevic je ostavio nekoliko znacajnih belega kojih se secao pisuci "uspomene".To su, na prvom mestu, izvesno geografsko obrazovanje i sves o znacaju geografskih znanja, zatim romanticarsko poimanje "narodnosti" i svih njenih emanacija i, napokon, primarnost "narodne kulture" u formiranju ili ocuvanju te "narodnosti".Odatle pa do geografsko - etnografskog rada predstojao mu je tek jedan korak

- 55 -

- Taj presudni korak Milicevic je ucinio nekoliko godina nakon skolovanja, tacnije, 1857. godine radom "Pregled zadruznog stanja Srba seljaka" i nizom putopisa tokom narednih desetak godina- Miliceviceva prva "zbirka" "Zivot Srba seljaka" koja je objavljena 1867. godine- U to doba glavnu rec u Srpskom ucenom drustvu, bar kada se govori o etnografskim spisima, vodili su ljudi snazne nacionalne egzaltacije, ljudi kojima je naucna kriticnost bila sasvim strana- Iza ove dve zbirke etnografskih beleski, koja ce kasnije posluziti kao osnova knjizi "Zivot Srba seljaka", slede putopisi i, 1876. godine, monumentalna geogrefsko - etnografska sinteza "Knezevina Srbija" , prvo delo takve vrste u Srbiji.Naredni period Milicevicevog zivota posvecen je dopunama ranijih radova.Tako se 1877. javlja treca "zbirka" etnografskih belezaka "Zivot Srba seljaka", 1877. rad "Slave u Srba", a 1884. dopuna "Knezevine Srbije" pod naslovom "Kraljevina Srbija".- 1894. godine javlja se druga sinteza njegovog etnografskog rada osim "Knezevine" i "Kraljevine". "Zivot Srba seljaka" kao prva knjiga novopokrenute edicije Srpske kraljevske akademije pod nazivom "Srpski etnografski zbornik"- Kako je vec Jovan Erdeljanovic konstatovao, u trenutku kada se Miliceviceva delatnos polako "priblizavala svom kraju" U Srbiji je na pozornicu stupila veca grupa mladih intelektualaca uglavnom skolovana u inostranstvu, naucnika, profesora univerziteta, knjizevnika- Opste je poznato da je Cvijiceva geografska,  antropogeografska i pedagoska delatnost u Srbiji, koji ne mozemo smatrati etnoloskom u uzem smislu te reci, postavila temelje konstituisanju etnologije u Srbiji.Zajedno sa Vladimirom Karicem i Jovanom Dragasevicem, geografima, zatim pravnicima kao sto su bili Milenko Vesnic i Dragisa Mijuskovic, istoricarima poput Stojana Novakovica, Cvijic je sistematski stvarao uslove za definitivno konstituisanje etnologije kao naucne i unoverzitetske discipline- Kritika Mijuskovica na Milicevica:"Milicevic nije "imao merilo" sta treba, a sta ne treba da uvrsti u knjigu, zatim mu zamera da nema nikakav naucni metod i, poredi ga sa Vukom Karadzicem; Amaterski karakter Milicevicevog etnografskog rada;Milicevic ne navodi izvore, ne ispituje poreklo i autenticnost podataka koje saopstava, kod njega nema doslednog principa klasifikacije, gradja je neujednacena,itd..."- Kritika Cvijica na Milicevica:" Da u sve svoje poslove Milicevic "ne unosi ni malo naucnih pogleda"; losa kompozicija knjige".Vidi se da mladi i ambiciozni Cvijic,  kome je bilo veoma stalo do napretka etnologije u Srbiji, nije propustio priliku da na primeru Milicevicevog "Zivota Srba seljaka" pokaze sve mane dotadasnjeg etnografskog rada u Srbiji- Ocene Jovana Erdeljanovica i Tihomira Djordevica,  iznesene u studijama povodom Miliceviceve smrti 1908. godine, nisu nista manje ostre od Cvijicevih i Mijuskovicevih.Na primer,T. Djordjevic u svojoj opstoj oceni ponavlja misljenja Cvijica i Mijuskovica odricuci Milicevicu strucnost za ovakav posao.U veoma detaljnoj analizi celokupnog etnografskog opusa Milicevica, Jovan Erdeljanovic, iduci od odeljka do odeljka knjige "Zivot Srba seljaka" konstatuje citav niz nedostataka- Miliceviceva etnografska delatnost, kao pojava dugog trajanja, dozivljavala je razlicite ocene uslovljene opstim razvojem nauke

- 56 -

- Knjigu indenticnog kvaliteta sa Milicevicevim "Zivotom Srba seljaka", u danasnje vreme, autor kritika verovatno i ne bi uzeo u razmatranje- Tihomir Djordjevic je pisao:"Bez Milicevica bi tolike nase stvari bile nepoznate,bez nje bi bilo ni mnogih drugih radova,kojim su dela njegova bila bilo gradja, bilo podstrek."Pre nego sto se dopuni ova Djordjeviceva konstatacija gledistima savremene nauke treba ukazati da postoje i oni elementi Milicevicevog rada koji su se izgubili u daljem razvitku nauke ali na stetu etnologije- Savremena etnologija tretira Milicevicev etnografski rad iskljucivo kao IZVOR- Jovan Erdeljanovic je konstatovao da su pojedini podaci pa cak i celi odeljci u knjizi "Zivot Srba seljaka" direktno preuzeti iz Milicevicevih putopisa- Milicevicevi podaci se moraju proveravati, nepouzdani su- To naravno ne znaci da Milicevicevim beleskama ne treba verovati, pogotovo kada je rec o deskripcijama koje idu u detalje.Ti detalji nisu ni u kom slucaju plod njegove maste.Ipak opreznost je nuzna u jednom drugom smislu.Naime, Milicevic, kao i svi etnografi tog perioda, sklon je idealizaciji sela i seljacke subkulture.Takve idealizacije se srecu na primer kod Vladimira Karica koji pada u zanos pesnika"Seoske idile" pisuci o porodicnom zivotu- On kao i vecina romanticara ne zeli da vidi "ruzne" strane obicaja, one strane na kojima je iskljucivo insistirao Dositej, te ih jednostavno izostavlja- Ukoliko danas neko zeli da koristi opis obicaja iz MIlicevicevog "Zivota Srba seljaka" mora, koristeci druge etnografske i putopisne izvore, da precizno rekonstruise dati obicaj, uzimajuci u obzir vremenske i prostorne determinante- Ukoliko se pristupa oceni znacaja "Zivota Srba seljaka" namece se poredjenje sa Vladimirom Karicem, tj. njegovim delom "Srbija, opis zemlje,naroda i drzave".Ovo poredjenje je nuzno bez obzira na to da li se utvrdjuje Milicevicev znacaj u istoriji etnoloskih ideja i konstituisanja etnologije u Srbiji ili znacaj njegovih dela za savremenu etnologiju- Stoga je Kariceva knjiga imala veci znacaj u toku istorije etnoloskih ideja i konstituisanja etnologije u Srbiji.- Za savremenu nauku je daleko dragoceniji etnografski podatak u "Zivotu Srba seljaka" i drugim Milicevicevim etnografskim knjigama

POCECI NASTAVE ETNOLOGIJE     ( ETNOGRAFIJE ) 15 . - Javljaju se dva datuma koja se odredjuju kao pocetak predavanja etnoloske (etnografske) problematike- 1906. godina, kada je postavljanjem Jovana Erdeljanovica i, nesto kasnije, Tihomira Djordjevica za docenta etnologije i njhovim pristupnim predavanjima zapocela nastava predmeta Etnologija sa etnografijom na neposredno osnovanom Etnoloskom seminaru- Pominje se 1895. godina, kada je, prema secanjima Jovana Erdeljanovica, studentima geografije Jovan Cvijic drzao kurs iz etnologije- Kurs iz etnologije je imao ulogu da upozna slusaoce sa osnovnim znanjima iz te nauke- Detaljnija proucavanja pokazuju da su prva predavanja iz etnologije ( etnografije ) odrzana punih 10 godina pre Cvijicevog kursa, tj. 1885. godine

- 57 -

- Razvoj etnolgije - kao najznacajniji datum se navodi 25. januar 1880. godine, kada je donet zakon o izmenama i dopunama u ustrojstvu velike skole- Predaje se Uporedna geografija i etnografija- Profesor Velike skole je i Jovan Dragasevic- Jovan Dragasevic je autor i vise udzbenika kao sto su:    ~ "Kosmometrija" i "Kosmografija"    ~ "Geografija za srednje skole"    ~ "Zemljopis Srbije i ostalog Balkanskog poluostrva"- Najznacajnije geografsko delo mu je "Vojna geografija ilirskog tropolja (Balkanskog poluostrva)"- 1903. godine- Dragasevic pise:"Ja se ne bavim filologijom, nego etnografijom, pa zbog nje i etnologijom poluostrva ilirskog"- Dragasevic objasnjava sta podrazumeva pod etnografijom naroda, nabrajajuci obicaje, ishranu ("glavna hrana"), tip kuce ("broj kuce"), melodije, igre, akcente i sam tip (misleci na rasni tip)- Dragaseviceva sklonost ka etnografiji u smislu opisa tradicijske kulture ogleda se i na brojnim stranicama njegove autobiografske proze

  VLADIMIR   KARIC ( PRVO POGLAVLJE )   16.  - Vladimir Karic je rodjen 2. novembra 1848. godine u Svetlicu, kod Kragujevca.Osnovnu skolu je ucio u Kragujevcu, a gimnaziju u Kragujevcu, Sapcu i Beogradu.Pravni fakultet Velike skole upisao je 1864. godine, a zavrsio je 1868. godine.Godine 1870. postavljen je za pisara nacelstva u Pozarevcu.Imao je i karijeru gimnazijskog profesora geografije u polugimnaziji u Sapcu.Izdaje i udzbenik geografije!!!- 1887. godine izlazi njegovo kapitalno delo "Srbija, opis zemlje, naroda i drzave"- Karic postaje sef propagande u neoslobodjenim krajevima- Zbog bolesti je penzionisan i odlazi na lecenje u Tirol, gde je umro 27. decembra 1893.godine                                  - Karicevo mesto i uloga u konstituisanju etnologije u Srbiji ostali su uglavnom neprouceni- Brosura Vladimir Karic, njegov geografski i nacionalni rad - peta sveska posebnih izdanja Geografskog drustva sa prilozima Jovana Cvijica, J. M. Jovanovica, B. Z. Milojevica i S. M. Milojevica u svakom slucaju predstavlja znak paznje prema naucnoj tradiciji- Nesto potpuniji osvrt na Karicevu "Srbiju" dao je B. Z. Milojevic u govoru povodom  cetrdesetogodisnjice Kariceve smrti, 1933. godine- Nepostojanje posebnog osvrta ili rasprave u znacaju Vladimira Karica za konstituisanje etnologije u Srbiji pokazuje se kao ozbiljan nedostatak iz dva razloga:  1.) samo njegovo delo "Srbija, opis zemlje, naroda i drzave"  2.) uticaj koji je Karic izvrsio na Jovana Cvijica, naucnika, cija je uloga u konstituisanju etnologije u Srbiji neosporna, i o kome je sam Cvijic pisao u "Autobiografiji"- Kariceva "Srbija" ima znacajno mesto u razvoju srpske etnologije.Osnovni podnaslovi ovog poglavlja su:

- 58 -

  A.) POREKLO I RAZMESTAJ NARODA        - kameno doba        - historisko doba        - danasnje stanovnistvo  B.) TELESNE OSOBINE NARODA        - redovne telesne osobine u zdravom telu        - bolesti  C.) NACIN ZIVLJENJA I OBICAJI        - hrana        - odelo        - kuca        - sela i varosi, seljaci i varosani        - porodica i sopstvenost        - obicaji        - melodije narodnih pesama i igara, svirke i igre  G.) JEZIK  D.) NARODNI DUH I OSECANJE- (konstituisanje nauke prvenstveno se odnosi na njenu institucionalizaciju, pracenu izvesnim jedinstvom zadataka koji se pred nju postavljaju.Tako se moze reci da je etnologija u Srbiju konstituisana pokretanjem "Srpskog etnografskog zbornika",osnivanjem Etnografskog odbora, osnivanjem Etnografskog muzeja, uvodjenjem etnologije na univerzitet 1906. godine, odredjenjem predmeta i metoda etnologije u programskim clancima J.Erdeljanovica i T. Djordjevica 1906. godine.Etnologija u Srbiji je u potpunosti bila konstituisana pre prvog svetskog rata, ali dovrsenos procesa konstituisanja neke nauke ne znaci da je postala naukom u strogom smislu reci.Proces SCIENTIFIKACIJE traje mnogo duze i sastoji se u odbacivanju predrasuda i zabluda, davno prevazidjenih teorija i metoda.Za odredjenu nauku moze se konstatovati da je scientifikovana onda kada su ideje iz prednaucnog perioda u potpunosti odstranjene iz centra naucnih zbivanja i potisnute na periferijske tokove uglavnom amaterskog i polustrucnog nivoa)- U odeljku POREKLO I RAZMESTAJ NARODA razmatraju se problemi arheologije,istorije i antropogeografije- U odeljku TELESNE OSOBINE NARODA razmatra se pitanje fizicke antropologije i medicinske patologije- U NACINU ZIVLJENJA I OBICAJIMA razmatra se etnoloska i etnomuzikoloska problematika- U odeljku JEZIK uzima se tema iz dijalektologije- U odeljku NARODNI DUH I OSECANJE razmatraju se problemi koje je ranije proucavala tzv. etnopsihologija- U daljim razmatranjima Karicevog uticaja na razvoj etnologije u Srbiji najvise paznje bice posveceno trecem delu, pod naslovom NACIN ZIVLJENJA I OBICAJI, u kome se razmatraju neke par excellence     etnoloske teme- Pre nego sto se predje na konkretno razmatranje Karicevih etnoloskih koncepcija, neophodno je njegovo delo situirati u idejnu i naucnu klimu vremena u kome je nastalo

- 59 -

- Do celovitije ocene ovog aspekta Kariceve "Srbije" mogucno je doci na osnovu poredjenja vec navedenog sadrzaja poglavlja "Narodopis" (Etnografija) i etnografske literature u Srbiji koja je predhodila Karicevoj knjizi- Vukovo rukopisno delo "Zivot i obicaji naroda srpskog", objavljeno posle Vukove smrti 1867. godine i obimne knjige Milana Dj. Milicevica "Knezevina Srbija" 1876. godine,"Kraljevina Srbija" 1884. godine i "Zivot Srba seljaka" koji je u delovima objavljen tokom 1867. godine da bi se kao celina, pojavio u prvoj svesci "Srpskog etnografskog zbornika" tek 1894. godine, dakle posle Kariceve "Srbije"- Vukov rukopis predstavlja prvi pokusaj celovitije etnografije srpskog naroda, ali je, s obzirom na nedovrsenost, veoma fragmentaran i cesto predstavlja samo poredjane odrednice iz "Rjecnika"- Miliceviceve knjige, za razliku od Vukovog rukopisa, predstavlja zavrsene i zaokruzene radove u kojima je koncepcija autora ostvarena do kraja- Podaci koje je Milicevic uneo u svaki "okrug" "Knezevine", a potom i "Kraljevine Srbije", veoma su fragmentarni- Pododeljci pod naslovom "Varosi, sela i kuce,Odelo i Pesme, igre, price i druge karakteristike" predstavljaju obilje cesto nepovezanih etnografskih cinjenica navedenih bez nekog odredjenijeg sistema- Cinjenica da je Karic predavao geografiju u sabackoj gimnaziji, u koju je kao djak isao Jovan Cvijic, kao i to da je Karic odigrao presudnu ulogu u Cvijicevom opredeljenju za studije geografije poznato je iz Cvijicevih autobiografskih spisa, a i konstatovano je u strucnoj literaturi o Jovanu Cvijicu- Cvijicevi autobiografski spisi govore o postovanju i zahvalnosti koje je Cvijic imao prema Karicu, ali vrlo malo, ili gotovo nista o naucnom uticaju  koji je Karic eventualno izvrsio na njega- Iz Cvijicevih reci mozemo videti da mu je Karic na raspolaganje ostavio biblioteku, kao i da mu je, jos kao maturantu, obecao da ce se truditi da njegove naucne zelje budu zadovoljene- Karic je, (kao i ne mnogo kasnije Cvijic), ucio osnovnu podelu u tipovima sela s tim sto je govorio o "rastrkanim " i "prikupljenim i zbijenim selima" dok je Cvijic uveo termine "zbijeni i razbijeni tip"- Paralelno navodjenje Karicevog i Cvijicevog texta pokazuje dosta duboku povezanost ideja dva naucnika.- Definisuci "narodni duh" Karic pise:"Pod narodnim duhom i karakterom razumemo one dusevne belege, koje se, pri uporedjivanju jednoga naroda sa drugim, isticu kao njegove narocite osobine.Onda moramo, hteli nehteli, uzeti i to,da duh narodni stoji u svezi sa zemljopisnim, narodopisnim, istoriskim i kulturnim elementima."- Cvijic iznosi svoje shvatanje determinanti psihickih osobina, koje ne odstupa mnogo od Karicevog- Letimican pogled na Cvijiceve i Kariceve reci pokazuje da i jedan i drugi u geografskim faktorima vide najvaznije determinante formiranja "narodnog duha"- Izmedju njihovih stavova postoje i izvesne razlike, na primer:   1.)  to sto Karic u ostale determinante ubraja istorijske, narodopisne (etnografske) i kulturne, dok su kod Cvijica to istorijski, etnicki i socijalni faktori

2.) Dok se kod Karica ove determinante mogu svesti na ono sto se danas naziva socio - kulturnim faktorima, to se ne moze reci za Cvijicevo shvatanje ( kod

- 60 -

njega, uz istorijske i socijalne determinante, postoje i "etnicki faktori", koji upucuju na nekakav bioloski determinizam u tumacenju mentaliteta)

   VLADIMIR   KARIC   ( DRUGO POGLAVLJE )   17 . - Sa idejne tacke gledista, druga polovina XIX veka u Srbiji predstavlja vreme pobede romanticarskih ideja- Dominacija ideja romantizma u sferi kulture- Racionalisticke ideje prosvecenosti u Srbiji uglavnom nisu prezivele 1850. godinu, dok se pozitivizam iz Evrope probijao veoma sporo- To je vreme u kome su znacajne uloge imali i ljudi kao Panta Sreckovic i Milos S. Milojevic, cije je bavljenje naukom donelo vise stete nego koristi- Tada su pozitivisticke ideje Svetozara Markovica ili kriticka istoriografija Ilariona Ruvarca bili usamljeni pokusaji u ustalasanom moru nacionalnog odusevljenja- Snaga romanticarskih ideja lepo se moze ilustrovati primenom Alimpija Vasiljevica, koji je iako prvo hegelovac, pa zatim pozitivista Kontovskog tipa, mogao da u radu "Psiholoske osobine srpskog naroda" ostvari jedan od najkarakteristicnijih pokusaja romanticarsko - misticne "etnopsihologije" u Srbiji- Razmatranje politickih pitanja u 70- im i 80- im godinama proslog veka- Razlika izmedju metoda propagande u neoslobodjenim krajevima, koje je zastupalo Drustvo "Svetog Save", na celu sa P. Sreckovicem i M. Milojevicem, i metoda za koje se zalagalo Odeljenje Ministarstva inostranog dela, na celu sa Karicem moze se opisati kao razlika izmedju idealistickog i realistickog tretiranja problema- U politickim pitanjima Karic je - zakljucuje Slobodan Jovanovic - "pored sveg crnog gledanja i satiricnog preterivanja imao dar opazanja i osecanje stvarnosti"- Ovakva politicka i idejna situacija neosporno je uticala i na mnoge Kariceve naucne postavke i rezultate- Kao primer prve vrste uticaja moze se navesti Karicevo eksplicitno isticanje da na Balkanu postoje samo tri slovenska naroda:  1.) Bugari  2.) Slovenci  3.) Srbi cime se jasno negira nacionalnost Makedonaca, Hrvata i Crnogoraca- U "Srbiji" Karic pise:"Od naseg naroda Srbima se zovu gotovo samo oni,istocno - pravoslavne vere; zapadno - pravoslavne - katolicke vere, zovu se Hrvatima; Srbi Muhamedanci - u Bosni i Hercegovini;Turci - u Staroj Srbiji i Makedoniji, i ako ne govore nikojim drugim jezikom osim srpskim"- Sve Juzne Slovene osim Bugara i Slovenaca Karic smatra Srbima- Karicevo angazovanje u borbi protiv reminiscencija prosvetiteljskih ideja- Karic je ostro napao uvodjenje klasicne koncepcije obrazovanja u gimnazijama, podrzavajuci tzv. NARODNU GIMNAZIJU, koju je uveo raniji ministar prosvete Stojan Novakovic- Sustina Karicevih napisa sastoji se u odbacivanju klasicnog obrazovanja, tj. potrebe za znanjem klasicnih jezika i kulture klasicnih naroda u odnosu na znanja o sopstvenom narodu.Ova ideja predstvlja tipican nacin utiranja puta "nacionalnim naukama"

- 61 -

- Hajka na vojvodjanske intelektualce u Srbiji - "neotecestveni sinovi", "nemackari"( tako su ih nazivali) - a poceci te kampanje mogu se prepoznati i u Vukovoj borbi protiv nekih Dositejevih ideja i njegovih pristalica- Treba napomenuti da se u  Karicevom zalaganje za matematiku i prirodne nauke nazire i uticaj pozitivistickih shvatanja koja su u prilicno haoticnoj idejnoj situaciji mogle da dozive cudan spoj sa zrelim romantizmom

VLADIMIR KARIC (TRECE POGLAVLJE)   18 .  

- U tadasnjim intelektualnim i politickim krugovima postojanje "Nacionalne nauke o narodu" pokazivalo se kao strogi imperativ-Za ovaj period je karakteristicno i obilje "poziva" za prikupljanje "gradje o narodu"-Pristupanje "naucnom istrazivanju i utvrdjivanju granice iznedju Srba, Bugara i Grka sa etnografskog, istorijskog, geografskog, itd. gledista", sto posle Vukove zelje da se izrade etnografske i etnicke karte Balkana predstavlja prvi zahtev da se na osnovu etnografskih data izrade karte cija je svrha prvenstveno GEOPOLITICKA- U to vreme javljaju se, doduse van granica Srbije, i prvi upitnici za etnografski rad:  1.) Bogisicev o pravnim obicajima ( na cirilici )  2.) upitnik V. Djordjevica o narodnoj medicini  3.) prevedeni upitnik F. Krausa o "proucavanju naroda"- Etnografski rad i dalje su sprovodili u delo jedino "Vukovi nastavljaci", koji su prikupljanju podataka o "narodnom zivotu" pristupali sa puno entuzijazma ali bez naucnog obrazovanja, misleci da su etnografski podaci sami sebi cilj, sto je imalo dalekosezne posledice i na sam kvalitet gradje- U takvoj situaciji, gde je konstituisanje etnologije istovremeno bilo i veoma blizu i veoma daleko, pojava Kariceve "Srbije" morala je biti prvorazredni dogadjaj1.) Na prvom mestu treba istaci Karicev stav u smislu PROUCAVANJA OBICAJA   - Prvo, obicaji su "etnicka karakteristika" i, drugo, da treba ispitivati njihovo poreklo, pod cim se prvenstveno podrazumeva "etnicko" poreklo   -  Kod Karica se javlja i jedan drugi vid ispitivanja "postanka" koji je, takodje, imao veliki uticaj u daljem razvoju etnologije u Srbiji,  ali mnogo pozitivnije rezultate.To je ispitivanje prehriscanskog sloja u religijskim predstavama koje su registrovane u XIX veku 2.) Drugi vazan element ispitivanja etnoloskih aspekata Karicevog dela, vezano je za jednu uzu etnolosku disciplinu - PRAVNU ETNOLOGIJU   - Prvo, IZVOR PRAVA JE "NARODNI DUH"   - Karic najostrije osudjuje "presadjivanje zakona iz tudje sredine", tvrdeci da donosi "ogromnu stetu"   - Rimsko pravo tj. svi oblici njegove recepcije nose u sebi zabludu i nanose stetu jer unistavaju pravne pojmove i pravne obicaje naroda koji ga prima   - Pretpostavlja se da je Kariceva osuda zakona koje donosi drzava i odusevljavanje obicajnim pravom rezultat uticaja Valtazara Bogisica

- 62 -

   - I pored svih teskoca u dokazivanju Bogisicevog uticaja, moze se konstatovati da je podudarnost Bogisicevih i Karicevih pogleda veoma izrazena, sto govori o tome da su Karicu bili poznati osnovni postulati istorijsko - pravne skole o relaciji obicajnog prava i zakona koje donosi drzava, i to, sasvim mogucim, posrednim i neposrednim uticajem Valtazara Bogisica   - Naime, period Karicevog skolovanja na Velikoj skoli predstavlja prelomni trenutak u istoriji politickih ideja Srbije olicen u prodoru liberalnih shvatanja, koja ostaju prisutna tokom duzeg perioda, bez obzira na povremene politicke poraze liberala   - Da bi se upotpunila slika izvora Kariceve kritike Srpskog gradjanskog zakonika, potrebno je navesti i podudarnost njegovih stavova sa idejama Svetozara Markovica, koje su iznete deceniju i pre pojave Kariceve "Srbije"   - Odmah se postavlja pitanje otkuda ovolika indenticnost u oceni delovanja Srpskog gradjanskog zakonika na raspad zadruge u Markovicevom clanku iz 1871. godine i Karicevoj "Srbiji" i da li je rec o direktnom uticaju   - Na Kariceve veze sa liberalnim idejama, tokom studija i neposredno posle, pokazuje i njegova saradnja u jednom opozicionom listu tog momenta, "Srbiji", koji je uredjivao Ljubomir Kaljevic i oko koga su se sakupili liberali, ukljucujuci i profesore koji su Karicu predavali na studijama   - Priredjivaci Markovicevih "Sabranih dela" kritikuju i Gradjanski zakonik  jer smatraju da je njime "unisten glavni ekonomski znacaj zadruge" i "licna svojina zauzela mesto zadruzne svojine"   - Potrebno je, medjutim, priznati da je tacno zapazio da patrijarhalni oblici seoskog zivota ne mogu da se odrze u savremenom drustvu, ali je netacno smatrao da ih je mogucno, pod odredjenim uslovima, reorganizovati i ocuvati   - Nesto detaljnije ispitivanje izvora Karicevih shvatanja u oblasti pravne etnologije bilo je potrebno iz dva razloga:     a.) ukazivanje na formiranje Karicevih ideja     b.) uticaj koji su ove ideje, bilo Karicevim posredovanjem bilo direktno, vrsile u daljem razvitku etnologije u Srbiji   - Karic - "REAKCIONAR"   - Ova dva primera, direktno preuzimanje od Karica (T. Djordjevic) i dugotrajni kontinuitet ideja koje je zastupao i Karic (S. Vukosavljavic), dovoljna su ilustracija intenziteta i trajnost njegovog uticaja u okviru pravne etnologije 3.) Razmatranje Karicevih "cisto etnoloskih" koncepcija, kao i njegovih uticaja na razvoj tih koncepcija u decenijama posle pojave njegove "Srbije",  mora se zaustaviti na jednoj relaciji koja je u kasnijim idejnim tokovima etnologije u Srbiji postala kljucni ugao posmatranja cele nauke.To je relacija GRAD - SELO    - U potpunosti se iskljucuje grad i njegovo stanovnistvo, "gospoda", tj. sve one koji su dodirnuti evropskom kulturom i okrenula se iskljucivo onima "koji ne nose francuskog odijela" i onoma koji nisu ucili "nikakih, ili gotovo nikakih skola"    - Ni srpska etnologija nije previse paznje posecivala gradu i gradjanima;i u njoj je bilo mnogo obozavanja "etnografski izvornog sela" i odvratnosti prema gradu koji "unistava toplinu seoskog ognjista"    - Kariceva kjniga je prvenstveno rezultat njegovih nastojanja na polju geografije    - Sam podnaslov "opis zemlje, naroda i drzave", kao i cinjenica da se veliki deo knjige odnosi na deskripciju ekonomskog, pravnog i politickog stanja Srbije,sasvim

- 63 -

jasno ukazuju da je osnovni geografski princip - odsustvo deskriminacije bilo ruralnih bilo urbanih sredina - dosledno sproveden u vecem delu "Srbije"    - Medjutim, vec kod Karica se moze sresti "ruralizacija" oblasti etnoloskog interesovanja, na primer, kod odeljka "Sela i varosi, seljaci i varosani" sledi "geografski" princip jer je prostor posvecen selu i gradu priblizno isti, vec u odeljku "Kuca - seoska kuca", seoska  je detaljno opisana na citavih osam strana, a varoska na jedva pola strane    - Karicev opis zivota u seoskoj kuci - idealizacija seoske sredine (117 strana, knjiga druga)    - Secanja Karicevih ucenika iz  1. Beogradske gimnazije jasno ukazuju na preferenciju koju je on imao prema "deci sa sela" i koja se granicila sa diskriminacijom prema "varoskoj deci" i ucenicima drugih nacionalnosti    - Z. Mladenovic o Karicu pise:"Mrzeo je Judejce i stalnim jedinicama naterao je, na primer, Avrama Levija da bezi iz gimnazije. Nije mario ni za gospodsku decu.Jedino sto je veoma voleo seljacku decu. Seljacetu Dusanu Ivanovicu on je uvek davao peticu.Karic je bio naklonjen i Skerlicu, za koga je znao da potice iz naroda"

3.) Karicev odnos prema fenomenu NARODNE NOSNJE, koja moze posluziti kao ilustracija tipicno romanticarskih korena etnologije u Srbiji

VLADIMIR KARIC   ( CETVRTO POGLAVLJE)     19.  - Prvi i najvazniji momenat u Karicevoj delatnosti, za koji se moze reci da je doprineo konstituisanju etnologije u Srbiji, jeste samo njegovo delo "Srbija, opis zamlje, naroda i drzave", i to narocito poglavlje "Narodopis" (etnografija), gde je na vise od 150 stranica data "sinteza etnografskih znanja o Srbiji" u tom trenutku- Drugi vazan konstitutivni elemen je "drustvena uloga etnologije",koja je implicitno sadrzana u Karicevoj "Srbiji"- Treci vid Kariceve uloge u konstituisanju etnologije u Srbiji nema tako veliki znacaj kao predhodna dva.Ipak, Karicevo ucestvovanje u stvaranju povoljne klime za "nacionalne nauke",kasnije tretirana kao "nacionalna nauka" par exelance- Cetvrti aspekt Karicevog uticaja na etnologiju u Srbiji, koji se ogleda u sadrzaju ideja koje zastupa u svom delu, jednako je znacajan kao i prva dva.Ovaj aspekt izrazava se u idejama koje je Karic zastupao i sirio i koje su, unekoliko, uticale na formiranje "jedinstvene idejne platforme" neophodne za konstituisanje neke nauke.Te ideje su:  1.) proucavanje "postanka" obicaja  2.) ekskomunikacija grada i gradskog stanovnistva iz fokusa etnoloskog proucavanja pracena idealizacijom seljaka i seoskog nacina zivota ( nosnje, kuce, "topline seoskog ognjista)

- Time je Karic doprineo formiranju kompaktne "Romanticarske koncepcije"

   ANTUN     RADIC     20.  

- 64 -

- Antun Radic je svoj metodoloski "credo" izneo na samom pocetku bavljenja sa "narodoznanstvom"- Uredjivanje "Zbornika za narodni zivot i obicaje Juznih Slavena" Radic pristupa izradi poznate "Osnove za sabiranje i proucavanja gradje o narodnom zivotu" koja zajedno sa jos nekoliko napisa u narednim brojevima "Zbornika" predstavlja zaokruzenu metodolosku koncepciju- Cinioci koji su uticali na Radicevo shvatanje o najsvrshodnijem metodu "narodnoznanstva":  1.) Shvatanje prirode drustva ( pocetna vizija drustva)  2.) Shvatanje o drustvenoj ulozi nauke  3.) Logicko - epistemolosko shvatanje o prirodi nauke kao misaone delatnosti  4.) Razvijenost istrazivacke prakse****1.) Antun Radic je svoju pocetnu viziju izlozio u programskom textu "Zadaca Zbornika za narodni zivot i obicaje Juznih Slavena".To je specificna varijanta konfliktne vizije drustva prema kojoj se u drustvu odvija borba izmedju nekih njegovih delova, ali je taj sukob izazvan odredjenim spoljasnjim faktorima.Prema Radicu u drustvu se odvija neprestana borba izmedju gospode i naroda sto predstavlja menifestaciju konflikata- Izmedju jednoga i drugoga dela naroda nastaju razlike, koje nijesu osnovane na znanju, ni na bogatstvu, ni na zanimanju, nego na TUDJOJ KULTURI- Suprotnost gospode i naroda, suprotnost grada i sela, ima svoje korene u suprotnosti samonikle hrvatske i kosmopolitske zapadne kulture- Uticaj SOCIJALNOG DARVINIZMA koji je krajem XIX i pocetkom XX veka pretstavljao snaznu teorijsku orijentaciju u okvirima Austro - ugarske monarhije- Osnovni pokretac, u Radicevoj koncepciji je SUKOB KULTURA- Radic je kulturu smatrao najznacajnijim oblikom drustvene delatnosti- U Radicevim textovima se nalaze dve definicije kulture:    a.) Prva definicija je iz "Zadace Zbornika" i glasi:"Kad kazemo kultura mislimo...:zivot, nacin zivota...".Ukratko, u ovom slucaju, pod pojmom kultura Radic podrazumeva "zivot i obicaje,cucenje i vjerovanje,znanje i misljenje.    b.) Druga definicija kulture glasi:"Covek - da mu bude bolje i lepse; to se zove kultura."- Prva definicija je deskriptivna jer se u njoj nabrajaju, i to nepotpuno, elementi kulture,dok druga definicija predstavlja pravo teorijsko zasnivanje pojma kulture.Dve bitne karakteristike druge definicije su: instrumentalnost kulture i odredjenje coveka kao stvaraoca kulturnog dela i naroda kao stvaraoca kulture- Drugi kljucni pojam Radiceve pocetne vizije drustva je pojam NARODA- Radic je pojam naroda definisao na vise mesta- Najpotpunija definicija je u "Osnovi" gde se narodom smatra "onaj veci dio naroda koji zivi po selima, rukama radi, koji u velikoj vecini ne nosi francuskoga odijela,koji nije ucio nikakih, ili gotovo nikakih skola"- Radic pod pojmom naroda podrazumeva seljastvo i time je ostro ogranicena drustvena grupa koja treba da bude predmet proucavanja u "Zborniku"- ( o definicijama:po prvoj je kultura zamisljena sire i neodredjenije, vise u dubinu a predstavljala je u sustini unutrasnju skalu vrednosti svojstvenu odredjenoj drustvenoj grupi kao kolektivu.Ona nije samo socioloski nego donekle i psiholoski fenomen.Ima u njoj i metafizickih cestica.Druga definicija je mnogo odredjenija i stvarnija. Ona se

- 65 -

jedva dotice narodne duse, ali zato sigurno obelezava sve sastojke kulture dostupne spoljnom saznanju.U nju ulaze oba dela:materijalni i duhovni,ali kao socioloska fakta,ne kao psiholoske pretpostavke.)- U pojmu "narodne duse" koji predstavlja treci osnovni pojam Radiceve pocetne vizije drustva, Radic se poziva na Fujea i njegovu "Psihologiju francuskog naroda"- U "Osnovi" je pojam narodne duse sveden na narodnu poeziju, kojom je obuhvacena citava narodna knjizevnosti narodna verovanja - MITOLOGIJU****2.) Ovako zasnovana pocetna vizija drustva je u velikoj meri odredila i Radicevo shvatanje o drustvenoj ulozi nauke- Umesto "ciste nauke" koja je sama sebi cilj, Radic se zalaze za nauku koja trazi istinu "da se sa njom sluzi u zivotu"- Takva nauka ne sluzi bilo kome nego odredjenom cilju - POMIRENJU NARODA I GOSPODE****3.) Shvatanje o prirodi nauke kao MISAONE DELATNOSTI- Radic smatra da je cilj etnologije, nauke o narodima, narodoznanstva "da se nadju opceniti zakoni, po kojima narod zivi i misli"- "Isticemo samo dva, narodoznanstvo ne spada medju fizicke znanosti, nego medju NOOLOGICKE, koje se bave oko pojave duse i uma covjecjega"- Iz ovih redova se moze zakljuciti da se Radic suprotstavljao epistemoloskom shvatanju o korenitoj razlici izmedju prirodnih i drustvenih nauka, pri cemu je narocito odbacivao tezu o nemogucnosti teorijskog znanja o drustvu- Razvitak prirodnih nauka i prodor pozitivizma u sve nauke, je, prema Radicu,doveo do formiranja antropologije koja se bavi "proucavanjem tjelesnog ustroja nekog naroda" i psihicke antropologije koja pokusava da uspostavi "vezu izmedju tjelesnog ustroja i dusevnog zivota".- Za razliku od antropologije i psihicke antropologije koje su prirodne nauke, narodoznanstvo je bitna noologicka nauka i oslonac treba da trazi u drugim noologickim naukama - filozofiji, teologiji, pravu,itd...****4.) Najznacajniji rad iz tog perioda je "Izvjesce" sa puta po Bosni i Hercegovini 1899. godine- Radic na vise mesta raspravlja o licnosti sabiraca gradje - tom problemu je pridavao veliki znacaj- U "Osnovi" on se suprotstavlja putnicima - sabiracima gradje- Umesto od putnika sabiraca Radic gradju ocekuje od domacih ljudi:od pametnijih pismenih seljaka, od djaka raznih skola i narocito od starijih ucitelja i svestenika- Putovanje po Bosni i Hercegovini samo je ucvrstilo Radicevo uverenje u prednosti domacih sabiraca nad putnicima- Jasno se vidi da je Radic smatrao da je belezenje gradje iskljucivo posao mesnih sabiraca, dok je uloga strucnjaka da ukazuje na propuste i mesta koja treba dopuniti i preraditi- Radic je posebno insistirao da se gradje belezi narodnim govorom- Kao osnovno sredstvo za prikupljanje gradje Radic je preporucivao svoju "Osnovu"- Radic je i sam bio svestan propusta i praznina kada je napisao:"Ja sam se na svom putovanju uvjerio da je moja "Osnova" gotovo nista prema obilju pitanja, na koja bi narodoznanstvo trebalo da odgovori"- Radiceva "Osnova" se moze oceniti kao veoma uspesan upitnik- Prvi zahtev koji radic postavlja je KLASIFIKACIJA

- 66 -

- Treba istrazivati MOTIVE OBICAJA, IGARA, PLESOVA, MELODIJA, PRIPOVEDAKA- Posle klasifikacije nastupa proucavanje pravih naucnih problema, a to su, prema Radicu, "TRAZENJE IZVORA I POSTANKA NARODNE DUSE"- I pored potpune slobode koju Radic ostavlja pri izboru metoda, njemu je najblizi  KOMPARATIVNI kojem pridaje nejvece mogucnosti****5.) U kracem kritickom osvrtu na izlozene metodoloske postavke Antuna Radica treba istaci nekoliko bitnih elemenata:   a.) Radiceva pocetna vizija drustva predstavlja varijantu umerenog socijalnog darvinizma, dok je shvatanje osnovnih pokretaca drustvenog razvoja izrazito idealisticko.Iz ovako pocetne vizije isgradjeni su pojmovi " kultura", "narod", i "narodna dusa".Pojmovi "narod" i "narodna dusa" su nastali direktnim uticajem romantizma sto se odrazilo i na pojam "kultura"   b.) Bitna crta Radicevog shvatanja drustvene uloge nauke je OPSTA SUPROTSTAVLJENOST ETICKOJ NEUTRALNOSTI.Radic se zalaze za nauku koja ce imati implicitnu kriticku ulogu.Uporedjivanjem Radicevog shvatanja sa Marksovim, uocava se slicnost u kritici "ciste nauke", s tim sto je Marks u prvi plan isticao kriticku ulogu nauke, a Radic preobrazavajucu, dok je razlika u tome sto je Radic kao krajnji cilj nauke video REFORMU, u obliku pomirenja naroda i gospode, a Marks REVOLUCIJU postojeceg i IZGRADNJU radikalno novog drustva   v.) Radicevo logicko - epistemolosko shvatanje o prirodi nauke kao misaone delatnosti se formiralo u vreme rasplamsavanja poznate "Borbe oko metoda".Radic prihvata mogucnost teorijske nauke o drustvu sto su pripadnici istorizma energicno odbijali, ali istovremeno odrice superiornost metoda prirodnih nauka sto je bio osnovni moto POZITIVISTA   g.) Radiceva uputstva za prikupljanje gradje imaju trajnu vrednost.Nedostatak Radiceve koncepcije je zapostavljanje drugih izvora podataka kao sto su STATICKI PODACI, ISTORIJSKI IZVORI, itd...Radic se zalagao za slobodu izbora metoda, s tim, sto je, s pravom, isticao komparativni metod kao put ka otkrivanju zakonitosti u drustvu.- Radiceva metodoloska zamisao bila je na nivou moderne nauke toga doba- Najvredniji rezultat Radiceve "narodoznanstvene" delatnosti je svakako gradja, ali ne treba zaboraviti ni njegov solidan doprinos metodologiji

    TIHOMIR   DJORDJEVIC   21 . - Iz obimne bibliografije stampanih radova Tihomira Djordjevica koja iznosi 720 jedinica preko 50 radova su uvrsteni i u bibliografiju koja obuhvata proucavanja Roma do 1970. godine- Od tih 50 radova vise od 30 su iskljucivo posveceni problemima zivota i obicaja Roma- Njegov interes za proucavanje Roma datira jos sa pocetka ovog veka kada je u Minhenu odbranio doktorsku disertaciju- Iako skup radova o Romima u okviru "Naseg narodnog zivota" predstavlja pre svega zbir clanaka, njihova celina se priblizava onome sto se naziva KLASICNOM MONOGRAFIJOM

- 67 -

- Ispitivanje metodoloskog postupka koji je Djordjevic koristio u proucavanju Roma nuzno se krece u dva pravca.Treba utvrditi opsta metodoloska nacela koja su izneta u programskim textovima i  izvrsiti analizu samih radova- Cinioci koji su uticali na Djordjevicevo shvatanje metoda etnologije:  1.) shvatanje prirode drustva (pocetna vizija drustva)  2.) shvatanje o drustvenoj ulozi nauke  3.) logicko - epistemolosko shvatanje o prirodi nauke kao misaone delatnosti  4.) razvijenost same istrazivacke prakse****1.) POCETNA VIZIJA DRUSTVA - Djordjeviceva pocetna vizija drustva je karakteristicna za duhovnu klimu u nasim zemljama na pocetku ovog veka.Osnovna karakteristika Djordjeviceve pocetne vizije drustva je odredjenje konflikta kao osnovnog obelezja drustvenog stanja- precizirajuci sta podrazumeva pod PREVIRANJEM Djordjevic naglasava da to ne treba mesati sa "prirodnim vecnim pokretom i nesuglasicama kojih mora biti u ljudskom drustvu"-  Uzrok tog previranja Djordjevic vidi u novim elementima koji ne proizilaze iz samog drustva vec dolaze spolja- Prema Djordjevicu javljaju se razliciti ANTAGONIZMI kao na primer, izmedju zanatlije, trgovaca i seljaka ili izmedju njih i gospode- Djordjevic istice i sukob kultura- Jedna kultura je "nasa narodnost" a druga je "tudja, strana, koja navaljuje na onu prvu"- Do sukoba kultura dolazi usled dodira sa STRANIM NARODIMA- Djordjevicevo misljenje se razlikuje od Radicevog jer po njegovom shvatanju sukob "narodne" i "tudje" se neminovno zavrsava porazom "narodne"- Djordjevic pise:"Ovakav razvoj stvari je neminovni rezultat naseg razvitka.Razvicem i mesavinom sa  stranim naprednijim narodima mnoge su stvari u nekulturnijih naroda osudjene na smrt."- Ovaj citat otkriva i Djordjevicev stav prema dve vodece koncepcije u etnologiji toga doba - EVOLUCIONISTICKOJ I KULTURNOISTORIJSKOJ.- Djordjevic uvazava evolucionisticke principe- Djordjevic razvitak covecanstva vidi kao NEPREKIDAN PROGRES- Dok Radiceve ideje ostaju doboko ukorenjene u romanticarsko poimanje "narodne duse" kojim se objasnjavaju svi segmenti kulture, Djordjevic istice veliki znacaj, pa cak i primat, ekonomskog faktora- Isticanje ekonomske sfere kao najznacajnije oblasti drustvenog delanja je u punoj meri doslo do izrazaja u radu "Cime se cigani drze kao narod?".- Analizirajuci karakteristike Roma Djordjevic konstatuje da Rome ne vezuje ni zajednicki zivot, ni zajednicka religija, ni zajednicki jezik, ni zajednicke telesne osobine- Djordjevicev odgovor glasi:"Cigane izdvaja od drugih naroda i odrzava kao zaseban narod jos jedino njihovo zanimanje i usled njega specijalan nacin zivota - kovacki zanat, rudarstvo, drvodeljstvo,pletarstvo,itd..."****2.) DRUSTVENA ULOGA NAUKE - se moze veoma jasno sagledati u textu "Srpski folklor" objavljenom u "Karadzicu" 1901. godine- Iako u ovom textu postoji izvesno poklapanje pojmova zbog dvostrukog znacenja upotrebljanog termina "folklor" kojim Djordjevic istovremeno oznacava umotvorine,

- 68 -

obicaje, verovanja, itd..., ali i nauku koja se bavi proucavanjem tih pojava, isticanje etickog i politickog znacaja folklora daje osnovne karakteristike njegovog misljenja o drustvenoj ulozi nauke- Eticki znacaj folklora se sastoji u tome sto se u njemu sadrze ljubav prema domovini, ljubav prema Bogu, porodici i bliznjem,pravdi, milosrdju, itd..., dakle prema jednom nizu patriotskih i hriscanskih ideala- Djordjevic konstatuje da je "FOLKLOR" od neocenjene vrednosti po vaspitanje omladine"- Djordjevic pise:"Nas folklor ima za nas i POLITICKI ZNACAJ jer je on mocno sredstvo za odredjivanje nacionalnih granica"- "PRODUKAT DUHA ILI TEKOVINA JEDNOG NARODA" - ima veza sa politickim znacajem folklora...(jedan isti predmet, istim jezikom i istim nacinom izrazen,...)- Drustvena uloga nauke, konkretno folklora ili etnologije, je u Djordjevicevoj koncepciji bila duboko prozeta romanticarskim idejama koje su u prvi plan isticale nacionalnu specificnost a potom politicke i teritorijalne pretenzije neretko i na stetu drugih naroda- U okviru samog drustva nauka ima ulogu da stvara "skladne odnose" i da se suprotstavlja svakom "previranju"- Na osnovu ovoga se moze zakljuciti da je Djordjevic ulogu nauke odredjivao prvenstveno u funkciji nacionalnih interesa, s jedne strane, i u funkciji drustvene ravnoteze s druge strane****3.) LOGICKO - EPISTEMOLOSKO SHVATANJE O PRIRODI NAUKE - Tihomir Djordjevic nije posvecivao mnogo paznje epistemoloskim problemima sto otezava rekonstrukciju njegovih pogleda na prirodu same nauke- Djordjevic je zastupao misljenje da je u punoj meri moguca teorijska nauka o drustvu koja utvrdjuje opste naucne zakone- Djordjevic uspostevlja tesnu vezu  izmedju ETNOLOGIJE I FIZICKE ANTROPOLOGIJE- Djordjevic pise:"Ko zeli da upozna drustvene grupe mora najpre da upozna coveka kao pojedinca"- Djordjevic pise:"No drustvene grupe nisu nista samozadano,vec se razvijaju.Sa ovim stvarima bavi se nauka o drustvu ili Sociologija"****4.) ISTRAZIVACKA PRAKSA - Veliki broj Djordjevicevih radova su u prvom redu usmereni ka prikupljanju novih iskustvenih objasnjenja i to na dva nacina:      a.) terenskim ispitivanjem      b.) radom u arhivi- Opis svojih terenskih ispitivanjadao dao je sam Djordjevic u prdgovoru zbirke ciganskih narodnih pripovedaka- Najvise pripovedaka zabelezio je od Cigana klanicara u Aleksincu 1901. i 1902. godine.Dugo vremena ih je sam, svaki dan, pred vece posecivao- Sto se tice drugog etnografskog materijala Djordjevic je za prikupljanje podataka osim nestrukturiranog razgovora koristio i upitnike- Sam je izradio vise upitnika i to o igrama, obicajima, jelima i picima,zanatima i esnafima, lovackim obicajima, itd...- Djordjevic je velikim brojem radova utemeljio ARHIVSKI RAD

- 69 -

- Djordjevicev text "O etnologiji" u kome Djordjevic pravi znacajnu granicu izmedju etnografije i etnologije- Djordjevic pise:"Drugim recima etnografija je bila   ako se samo tako moze reci OPISNA ETNOLOGIJA, a Etnologija - UPOREDNA Etnologija"

    KRAJ PARADIGME - SRETEN VUKOSAVLJEVIC   22.   - Znacaj Sretena Vukosavljevica u razvoju nasih drustvenih nauka mnogi naucnici koji su proucavali Vukosavljevicevo delo okarakterisali su ga kao prevashodno SOCIOLOSKO- Za potpunije razumevanje razlicitih stavova koji se javljaju u tumacenju Vukosavljevicevog dela je neophodno uzeti u obzir cinjenicu da svi interpretatori Vukosavljevica unose u raspravu SVOJE shvatanje sociologije sto neminovno dovodi do izvesnih nejasnoca- Kaze Radomir Lukic:"Sreten Vukosavljevic je sociolog u punom smislu te reci"-  STAVOVI I KRITIKE LUKICA :Lukic pise:"Vukosavljevic ide u dubinu, sve do pravog socioloskog zadatka - da otkrije opste socioloske zakonitosti zivota i razvoja jednog seljackog drustva, ali u njegovim konkretnim, dakle samo tom drustvu svojstvenim oblicima."- Ovom stavu R. Lukica se mogo staviti neke primedbe:   1.) otkrivanje opste zakonitosti koje vaze za sva drustva nije zadatak iskljucivo sociologije, niti su te zakonitosti automatski socioloske   2.) etnologija kao nauka nije ogranicena na proucavanje jednog "(etno)nacionalnog" drustva sto pokazuju mnogobrojna klasicna dela   3.) cak ukoliko bi se usvojilo razgranicenje etnologije i sociologije, koje predpostavlja R. Lukic, Vukosavljevicevo delo bi se moralo odrediti prvenstveno kao etnolosko, obzirom da su njegova proucavanja bila uvek u okviru jednog "(etno)nacionalnog" drustva i zakonitosti koje se u njemu javljaju- STAVOVI I KRITIKE KOSTICA:Kaze Kostic:"Sreten Vukosavljevic je RURALNI SOCIOLOG, odnosno njegova naucna delatnost je odredjena kao sociologija sela- Cvetko Kostic pise:"Predmet sociologije sela Sretena Vukosavljevica je proucavanje strukture drustvenog zivota na selu,  a tek potom procesi i promene kojima je taj zivot podlozan"- Osnovna primedba ovom odredjenju naucnog rada Sretena Vukosavljevica bi bila to sto "proucavanje strukture drustvenog zivota "na selu" nije iskljucivo oblast interesovanja sociologa"- STAVOVI I KRITIKE ALEKSANDRA MILJKOVICA:Trece misljenje, Aleksandra Miljkovica je ujedno i najpotpunija rasprava o ovom problemu.U clanku pod naslovom "O Sretenu Vukosavljevicu kao sociologu naseg sela" autor, iznosi svoje zakljucke- Aleksandar Miljkovic pise:"Vukosavljevic se po mom misljenju bavio izucavanjem naseg sela, ali izvan okvira bilo koje posebne drustvene nauke...Sreten Vukosavljevic je izucavao nase selo, ono je bilo iskljucivi predmet njegovog naucnog interesovanja, ali ne iz okvira posebne naucne discipline, sociologije sela"

- 70 -

- Prema misljenju Miljkovica, Vukosavljevicevo delo  ne moze se uklopiti u gotove nauke koje su izgradjene na drugom tlu isto kao i dela Vuka Karadzica,  Stojana Novakovica, Valtazara Bogisica, ili Jovana Cvijica- U prvom periodu naucne delatnosti Sretena Vukosavljevica, nekoliko godina pred drugi svetski rat, pocinje da se razvija sociologija.Njen odnos prema etnologiji, koja ima daleko duzu tradiciju, je tada bio u potpunosti neodredjen.Tek sto su se pojavile prve rasprave o tom pitanju izbio je rat.- Poceci ponovnog zamaha sociologije u Jugoslaviji nastaju krajem 50 - tih godina, dakle pred sam kraj Vukosavljevicevog zivota i vece upoznavanje sa socioloskom problematikom nije bilo moguce- Tradicionalna "nauka o narodu" ili "nacionalna nauka" je pred sam rat bila u procesu diferenciranja, ali je taj proces rat prekinuo- U takvoj situaciji naucni interes Sretena Vukosavljevica nije mogao prevazici okvire "Nacionalne nauke" kakva je bila Bogisiceva, Novakoviceva, Cvijiceva i drugih- Potvrda ovoj tezi je cinjenica da se obim Vukosavljevicevog interesovanja u velikoj meri poklapa sa problemima koji su bili predmet proucavanja pomenutih naucnika, posebno Cvijica i njegove antropogeografske skole

UTICAJI     23.  - Podacima o skolovanju Sretena Vukosavljevica u uciteljskoj skoli u Aleksincu, gde je tada etnologiju predavao Tihomir Djordjevic i istovremeno uredjivao "Karadzic" - list za srpski narodni zivot i obicaje, P. Vlahovic nagovestava mogucnost Djordjevicevog direktnog uticaja na Sretena Vukosavljevica- Dirkemova socioloska skola imala je veceg uticaja na Sretena Vukosavljevica (veliko pitanje da li je imala)- Lukic pise:"Uticaj je bio posredan, atmosfera sociologije u kojoj se kretao Vukosavljevic bila je dirkemovska, prvenstveno pod uticajem sefa mlade socioloske skole koja se tada radjala, nezaboravnog profesora Djordja Tasica"- A. Miljkovic pise:"Smatrajuci Vukosavljevica naucnikom izniklim u okvirima tradicionalne nauke o selu kakva je bila, Karadziceva, Bogisiceva, Novakoviceva, Cvijiceva i dr., osporava prevashodni socioloski karakter njegovog dela pa samim tim i uticaje Dirkemovske sociologije"- Vukosavljevic je u nekim slucajevima ispitujuci odredjene probleme u potpunosti preuzimao rezultate Cvijica i njegove skole.To se u najvecoj meri odnosi na proucavanje seoba i naseljavanja kako je sam tvrdio, kao i na proucavanje plemenskog zivota- U proucavanju problema plemenskog zivota se narocito oseca uticaj Cvijica i Jovana Erdeljanovica iako se Vukosavljevic ne poziva na mnogobrojne Erdeljanoviceve radove o plemenima- Ukljucujuci se u polemiku o poreklu plemena Vukosavljevic podrzava Cvijicevu koncepciju i ostro se suprotstavlja "teoriji o vlaskom, katunskom poreklu plemenskih organizacija"- Cvijicev direktan uticaj na Vukosavljevica se ogleda i u nekim metodoloskim pitanjima- Najpotpuniji dokaz za preuzimanje delova Cvijiceve metodoloske koncepcije je prilaz rekonstruisanju starijih oblika zamljisne svojine

- 71 -

- Navodjenjem Cvijicevog stava u "Antropogeografskim problemima Balkanskog poluostrva" i Vukosavljevicevog iz "Istorije seljackog drustva l " moze se lako dokazati Cvijicev metodoloski uticaj- "Analiza zemljisnih svojina na selu prvi je i najvazniji izvor iz koga se moze sagledati kako je postojala, rasla ili se smanjivala zemljisna svojina u nasem narodu, kako se rasporedjivala, kako se menjala kao pravo, kroz koje je promene i kojim redom prolazila i zbog cega su bivale promene"- O Vukosavljevicevom odnosu prema Cvijicu mogla bi se steci predstava da je Vukosavljevic bio u velikoj meri orijentisan radom samog Cvijica i njegove antropogeografske skole- Vukosavljevic je u prvi plan istakao EKONOMSKI FAKTOR kao najvazniji, dok je to kod Cvijica GEOGRAFSKI FAKTOR- Gradeci svoju klasifikaciju sela Cvijic je pisao:"sela RAZBIJENOG i sela ZBIJENOG TIPA"- Sreten Vukosavljevic je pisao:"NEGRUPISANO I GRUPISANO SEOSKO NASELJE" - Osnov za pretpostavke o vecem Bogisicevom uticaju daje Vukosavljevicev stav prema nametanju propisa i zakona od strane administracije- Za takvu zakonodavnu praksu Vukosavljevic "nije imao lepih reci i opravdanja"- KRITICKI STAV PREMA POZITIVNOM PRAVU TOGA DOBA - Sreten Vukosavljevic- "Opsti zemaljski zakoni ne mogu da obuhvate i regulisu mnogo vazne osobenosti seoskog zivota"- Na osnovu ovih nekoliko stavova moze se zakljuciti da je Vukosavljevic prilikom kritike pozitivnog zakonodavstva imao u vidu Bogisiceve metode kodifikacije crnogorskog imovinskog prava- Sreten Vukosavljevic je u svoj rad u mnogome orijentisao ka stvaranju naucne podloge za neko buduce zakonodavstvo koje bi polazilo od obicajnog prava

  METOD   24.   - Vukosavljevicevo nebavljenje metodologijom ni u kom slucaju ne smanjuje vaznost ispitivanja metoda koje je koristio u svojim delima- Faktori na koje treba obratiti paznju a koji uticu na Vukosavljevicevu koncepciju su:1.) pocetna vizija drustva i shvatanje drustvenog determinizma2.) shvatanje o drustvenoj ulozi nauke3.) logicko - epistemoloska shvatanja o prirodi nauke kao misaone delatnosti i posebno shvatanje o logickim osobenostima pojedinih grana nauke4.) stepen razvijenosti istrazivacke prakse****1.) U radovima Sretena Vukosavljevica se srecu dve pocetne vizije drustva

- 72 -

    a.) drustvo o kome Vukosavljevic pise u "Pismima sa sela" i predstavlja konfliktnu viziju gradjanskog drustva    b.) javlja se u njegovim delima "Istorija seljackog drustva" i "Seoske uredbe o vodama" i predstavlja organsku teoriju drustva u tzv. seljackom drustvu- prilog pod naslovom "Dva drustva"- Vukosavljevic govori o gradjanskom drustvu njegovog doba kao o "razbijenom" drustvu.To drustvo je razbijeno i horizontalno i vertikalno- Vukosavljevic pise:"Sem horizontalne podele, koja deli svako drustvo po socijalnom polozaju, po bogatstvu, po klasama, postoji jos i vertikalna podela drustva - po veri"- Vukosavljevic je smatrao da je podela po veri znacajna pa je govorio o verskim zajednicama kao o odvojenim drustvima- "Ovako razbijeno, vertikalno podeljeno, drustvo nije sposobno ni za kakav zamasniji kulturni, socijalni ili politicki pokret"- O "horizontalnoj podeli" koja razdvaja po socijalnom polozaju, bogatstvu i klasama Vukosavljevic pise u prilogu pod naslovom "Nadnicari"- Uocavajuci formiranje radnicke klase Vukosavljevic kaze:"Dovoljno je naglasiti da u Sandzaku postoji prilicno mnogobrojno radnistvo i da postoje problemi u vezi sa tim"- PROLETERI - tacno se tako nazivaju po predhodnoj definiciji- Ukratko Vukosavljeviceva vizija gradjanskog drustva je konfliktna vizija - u njoj je drustvo rastrzano socijalnim i religijskim sukobima- Nasuprot gradjanskom drustvu koje je konfliktno i "razbijeno" stoji "seljacko drustvo" u kojem se svi odnosi regulisu spontanim nastajanjem normi- Samo "seljacko drustvo" je bezkonfliktno, i ukoliko se jave neki sukobi odredjene regule i institucije ga  vrlo brzo i uspesno resavaju- Vukosavljeic pise:"Bilo je zabavno posmatrati igru izmedju ovih sela, koja deobu hoce, i znaju zasto hoce, i drzavne administracije, koja deobu nece, a ne zna zasto nece i koja uopste i ne zaviri u selo da potrazi orijentaciju za svoje drzanje."- Vukosavljevicevo insistiranje na spoljasnjim uzrocima sukoba u seljackom drustvu ukazuje na to da je "seljacko drustvo" smatrano u osnovi beskonfliktnim.To drustvo je tokom dugog vremenskog perioda izgradilo uredbe koje omogucavaju nesmetano funkcionisanje celokupnog zivota.Te uredbe, za koje je Vukosavljevic smatrao da su veoma stare, bilo da se odnose na rezim voda, selinu, planinu ili nesto drugo, su bile osnov na kome je zasnivalo egzistenciju "seljacko drustvo"- Stoga se njegovo shvatanje "seljackog drustva" moze odrediti kao ORGANSKO.U takvom shvatanju preovladjuju ravnoteza, funkcionisanje svakog elementa i spontanitet regulisanja drustvenih odnosa- Kada je rec o "seljackom drustvu" tada treba imati u vidu selo sa pocetka XX veka- Nasuprot tom selu su bili drzava i njeno zakonodavstvo neformirana gradjanska klasa i pre svega grad- Za razumevanje Vukosavljevicevog stava je neophodno istaci da se njegovi opisi drustva podeljenog na klase uvek odnose na gradove.Prodor kapitalistickih odnosa na selo predstavlja destrukciju "seljackog drustva" koje se postepeno izjednacuje sa "razbijenim" drustvom u gradu- Njegovo cvrsto ubedjenje u spontanitet i funkcionisanje "seljackog drustva" su u velikoj meri determinisali i predmet proucavanja i veliki broj zakljucaka do kojih je dosao

- 73 -

- Elementi Vukosavljevicevog shvatanja drustvenog determinizma se takodje nalaze u prilogu "Dva drustva".Raspravljajuci o uzrocima razlika izmedju Muslimana i hriscana on pise:"Ne mogu se sve razlike izmedju hriscana i Muslimana u nasem narodu pripisati samo verskim uticajima kao sto se to najcesce cini.Ne mogu se samo toj okolnosti, sto su Muslimani potomci jednih, a pravoslavni drugih klasa stanovnistva u turskoj carevini - iako se ova okolnost mora uzeti u obzir sto do sada nije cinjeno.Jednom velikom delu razlika uzrok je u tome sto su jedni starinci a drugi skorasnji dosljaci, koji se nisu medju sobom asimilovali ni u kom pogledu"- Vukosavljevic ne istice ni jedan faktor kao znacajniji u bilo kom vidu- U ovom slucaju se Vukosavljevicevo objasnjenje krece ka EKONOMSKOM DETERMINIZMU, s tim sto se ne iskljucuje uticaj drugih faktora- Ekonomski determinizam u Vuk. delu dolazi najvise do izrazaja u ispitivanju uticaja raznih faktora na formiranje naselja- U mnogo manjem ostrom obliku se ekonomski determinizam javlja i prilikom tumacenja nastanka plemenskog mentaliteta obzirom da Vuk. ovog puta istice odredjene drustvene odnose kao posredne elemente uzrocnog niza: PRIVREDA - MENTALITET- Osnovna nit koja se provlaci kroz Vuk. shvatanje drustvenog determinizma je prvenstveni uticaj privrede na sve druge drustvene pojave****2.)  Vuk. shvatanje drustvene uloge nauke je u potpunosti odredjeno njegovim intenzivnim politickim angazmanom.Vise od pola veka aktivnog bavljenja politickim pitanjima je determinisalo potpuno odbacivanje ideje o etickoj neutralnosti nauke.I pored veoma jasnog opredeljenja Vuk. se veoma retko doticao pitanja odnosa nauke i drustvene prakse- Vuk. je veoma jasno istakao mogucnosti koje postoje u naucnom pristupu odredjenim politicki relevantnim pojavama i ukazao na potrebu da rezultati takvih proucavanja uticu na drustvenu praksu- Vuk. stav prema mnogim drustvenim problemima ukazuje da se zalagao za kriticku ulogu nauke- Njegova kritika drzavnog uplitanja u seoske poslove je za to najbolja potvrda- Vuk. stav je mnogo blize misljenju da nije moguce radikalnije uticati na istorijski tok ili promenu aktuelnog drustvenog stanja vec da je mnogo korisnije nauku usmeriti ka otklanjanju nekih pojedinacnih slabosti i nedostataka u strukturi i organizaciji postojeceg drustva- U prilogu "Nadnicari" kritikuje sandzacku inteligenciju koja se bavi opstim problemima umesto da se angazuje na konkretnim i realnim poslovima- "Cudnovato je kako ti mladi ljudi imaju pouzdanja da mogu resavati i najvece svetske socijalne probleme, a ne mogu da nadju osnovicu za masovni i organizacioni rad na poslovima konkretnim i realnim"- NAUKA JE INSTRUMENT ZA MANJE REFORME KOJI U SUSTINI NE MENJAJU DRUSTVENU SITUACIJU VEC JE SAMO POSTEPENO POBOLJSAVAJU****3.) O Vuk. shvatanju prirode nauke kao misaone delatnosti, ili o njegovom odredjenju logickih osobenosti pojedinih grana nauke nema mnogo podataka (sam Vuk. se tim pitanjima nije bavio)- Veoma znacajan u tom pogledu je deo uvoda "Istorije seljackog drustva l" koji govori o "seljackom naucnom radu"

- 74 -

- Na osnovu Vuk. opisa seljackog naucnog rada i odredjenja znacaja te vrste naucnog rada se moze videti sustina Vuk. shvatanja osnovnih elemenata naucnih delatnosti- "Iako se to ne radi planski u naucne svrhe, ipak se ceo taj proces ne moze drukcije nazvati nego NAUCNI PROCES, a metoda - NAUCNA METODA"- Tok metode:1.) skupljanje podataka2.) proveravanje uporedjivanjem3.) pravljenje hipoteza4.) kritika hipoteza5.) sinteza- Ipak, Sreten Vuk. nije u potpunosti izjednacio seljacki naucni rad, cak i kada ima sve ove navedene elemente, sa pravim naucnim radom jer seljackom naucnom radu cesto nedostaje vremenska dimenzija- To bi smatra Vuk. bilo jako opasno i stoga se rezultati seljackog naucnog rada moraju proveravati- Ali se SVOJIM radom svaka ta pretpostavka primiti, ili odbaciti: prebiranjem, odabiranjem,i obradjivanjem konkretnih podataka iz svih izvora za ova proucavanja- Vuk. misljenje o mogucnosti sinteze je jasno odredjeno njegovim planom za cetvorotomno delo istorije seljackog drustva- Na osnovu ove zamisli se vidi da je njegova namera bila da da sintezu u okvirima "seljackog drustva"- Takva sinteza je i njegova knjiga "Organizacija dinarskih plemena" koja se takodje krece u okvirima jednog, odredjenog, u ovom slucaju, "plemenskog drustva"- Pravilnosti razvoja o kojima on govori su uvek ograniceni na jedno ispitivano drustvo, a utvrdjivanje opstih pravilnosti koje bi vazile za sva drustva Vuk. nije smatrao ni mogucim ni nemogucim (ti problemi nisu pobudjivali njegovu paznju)- U Vuk. delu nema elemenata koji bi ukazivali na neko posebno shvatanje o logickim osobenostima pojedinih grana nauke - Vuk. nije smatrao potrebnim da iznese svoje misljenje o vecem broju problema u vezi sa klasifikacijom nauka - Nije jasno zasto Vuk. svoje delo za razliku od etnografskih monografija koje se odnose na indenticne probleme naziva socioloskim- Etnografske (etnoloske) monografije donose gradju o seljackom naselju; njegova knjiga ne daje gradju te vrste vec sintetizovanu gradju a u "Sociologiji stanovanja" se nalaze i odredjeni nauci problemi kao i njihovo resavanje.U pitanju se identican predmet proucavanja i razlicit nivo naucne obrade, a ne razlicite naucne discipline****4.) Metodoloski okvir u kome se kretala tradicionalna "nauka o narodu" je ujedno bio i prostor u kome se kretao Sreten Vuk.- Osnovna karakteristika tog pristupa je apsolutno poverenje u narodnu tradiciju koja se smatra najverodostojnijim izvorom za raznolika proucavanja.Ovaj metodoloski princip za sobom povlaci DUZNOST TERENSKOG ISPITIVANJA- Svi drugi nacini prikupljanja iskustvenih obavestenja su u drugom planu cime je neminovno unapred izvrsena odredjena selekcija podataka- Osnovni izvori koje Vuk. pominje na tom mestu su:  1.) oblici zemljisnih svojina  2.) tradicija  3.) jezicki zaostaci

- 75 -

  4.) nazivi lokaliteta  5.) seljacki naucni rad- Uocava se poznato shvatanje o velikom znacaju "SURVIVALA"- U oblicima zemljisne svojine na selu koju je sam zatekao Vuk. otkriva "preostatke" ranijih oblika- "Ni jedna promena u oblicima zemljisnih svojina nije bila takva da je ono staro nestalo sasvim, da je ovo novo, sto je doslo, potpuno istislo ono staro.Zbog toga u danasnjem obliku zemljisne svojine, ima mnogo elemenata od svega sto je bivalo u ranijim vremenima"- METODA SURVIVALA - nemogucnosti preciznog datiranja "preostatka" proslih oblika ispitivane pojave- Takav je slucaj i sa Vuk. analizom "preostatka" oblika zemljisne svojine:"U sadasnjoj zemljisnoj svojini ima i arhaicnih elemenata, zaostataka iz prilicno davne proslosti"- Analiza "preostatka" oblika zemljisnih svojina (koju je Vuk. direktno preuzeo od Cvijica) nije jedini oblik proucavanja "preostatka" koji je Vuk. vec koristio u "Istoriji seljackog drustva"- Druga vrsta "preostatka" koji, smatra Vuk., daju podatke o predjasnjem stanju seljacke zemljisne svojine su MATERIJALNI "preostaci"- Treci oblik proucavanja "preostataka" je ispitivanje "jezickih zaostataka i naziva lokaliteta"- Vuk. ovu vrstu "preostatka" smatra trecim izvorom za proucavanje seljacke zemljisne svojine sto pokazuje da im je poklanjao veliku paznju- Vukosavljevic pise:"Jezicki zaostaci i nazivi lokaliteta su treci izvor za ova proucavanja.Narocito za proucavanja starog stanovnistva.Staro stanovnistvo, ono koje je bilo pre danasnjeg, ostavilo je u tim nazivima svoje otiske" ("Istorija seljackog drustva l")- "Nazivi Lanista i Ceteniste i divlji lan na nekim nivama u tom predelu dokaz su da se tu nekada radilo o lanu....A to se moglo saznati samo suceljavanjem toponomastickih ostataka i materijalnih ostataka od nekadasnjih poljoptivrednih kultura"- Najveci broj podataka je dospeo direktno od seljaka- "...Sacuvana su, na primer, secanja na promene u pravnom uoblicavanju zemljisne svojine"- Lokalna tradicija je veoma jaka, smatra Vuk., i daje detaljne podatke o zemljisnjim celinama, o promenama u poljoprivrednim kulturama pa cak i o pojedinoj deonici zemljista- Vuk. istice kao veoma vaznu i GENEALOSKU TRADICIJU - ona je precizna, "zna za 5 do 8 pokolenja po muskoj lozi"- Vuk. nije pripisivao tradiciji neograniceno secanje proslosti, vec je smatrao da dopire najvise do perioda u kome su izvrsena velika naseljavanja, do pre 250 godina, i da je za ranija zbivanja mutna i neprecizna- TRADICIJA, "PREOSTACI", SELJACKI NAUCNI RAD SU PODACI KOJI SE PRIKUPLJAJU TERENSKIM RADOM - RAZGOVOROM I POSMATRANJEM- Razgovor i posmatranje su bili osnovni postupci kojima je Vuk. pribavljao iskustvena obavestenja

- 76 -

- Kada se govori o koriscenju metoda posmatranja Vukosavljevica ne sme se gubiti iz vida da ga je tako znalacki kombinovao sa intervjuom da su u njegovom aranzmanu oni predstavljali nerazlucivu sintezu - jedan jedinstveni metod- U Vuk. metodoloskoj koncepciji imaju mesto i statisticki podaci, arhivske vesti i pisani zakoni-Vukosavljevic pise:"Bez koriscenja literaturom, statistikom, arhivima i pisanim zakonima - knjiga ce imati vise nedostataka nego sto bi inace imala"- "Arhive kao i statistike mogu SAME DA ODGOVORE na pitanja postavljena vec i uoblicena"- "Svrstavanje podataka iz arhiva, i klasifikovanje podatak mora biti cisto vestacka konstrukcija"- Metodi naucnog objasnjenja ostaju u potpunosti neobradjeni.Kao metod koji moze dovesti do objasnjenja ispitivane pojave Vuk. navodi jedino KOMPARATIVNI- Kao supstitut eksperimentu koji se u drustvenim naukama moze primeniti samo u veoma ogranicenom broju slucajeva Vuk. ukazuje na komparativni metod- Da je u Vuk. metodoloskoj koncepciji bio prisutan ideal egzaktnosti prirodnih nauka koje to uspevaju zahvaljujuci eksperimentalnim istrazivanjima pokazuje i prisutnost tzv. PRIRODNOG EKSPERIMENTA u radu "O seljackom privrednom mentalitetu"- Vuk. ispituje promene nastale MIGRACIJAMA.Prateci migratorna kretanja, koji predstavljaju klasican oblik prirodnog eksperimenta Vuk. posmatra stocare i ratare i u oblastima iz kojih su dosli i u oblastima naseljavanja- Kao ni komparativni metod tako i prirodni eksperiment nije u Vuk. delima detaljno razradjen, vec je ostao vise u obliku skice ili predloga- Pravo misljenja da je Vuk. delo SOCIOGRAFSKI, ili ETNOGRAFSKI materijal iznesen u obliku sintetizovane gradje, odnosno misljenju da se za dalja proucavanja Vuk. radovi mogu uspesno koristiti kao izvori

OBICAJNO PRAVO     25.  - Obicajno pravo obavezno predstavlja veoma znacajan, ako ne i najznacajniji, aspekt posmatranja odredjenog problema- Znacaj koji je Vukosavljevic pridavao ovoj problematici je dosao do  punog izrazaja u delu "Seoske uredbe o vodama"- Korisna su i mnogobrojna "Pisma sa sela" medju kojima se posebno istice prilog pod naslovom "Seoske regule"- Vuk. ne upotrebljava termine "obicajno pravo" ili "pravni obicaj" vec osnovnu kategoriju - normu obicajnog prava - naziva uredbom, regulom ili pravilom.U najvecem broju slucajeva se uz termine "uredba", "regula" ili "pravilo" nalaze atributi "narodski" ili "seoski"- Sva ova pravila, smatra Vuk., cine sistem "narodskog prava"- Vukosavljevic pise:"Skup svih tih pravila davao je pravnu i moralnu osnovu za ceo zivot na selu....Ona su urezana u pravnu svest narodnu"- Druga karakteristika Vuk. shvatanja obicajnog prava je njegovo odredjenje nastanka normi obicajnog prava- Norme obicajnog prava imaju prema Vuk. potpunu prednost nad drzavnim zakonima usled potpune upucenosti i zivotne zainteresovanosti onih koji ih stvaraju

- 77 -

- "Vec primljene propise korigovao je zivot"- Treca osnovna karakteristika Vuk. pristupa proucavanju obicajnog prava je ostro suprotstavljanje zakona koje donosi zakonodavac i spontano nastalih narodskih regula- KRITIKA ZAKONODAVSTVA- Osnovni uzrok ovakvog odnosa drzave i zakonodavca prema obicajnom pravu Vuk. vidi u uticajima RIMSKOG I MODERNOG PRAVA- Za razliku od ostrog kritickog tona kojim komentarise srpsko i jugoslovensko zakonodavstvo Vukosavljeviceva ocena turskog i crnogorskog zakonodavstva je bitno drugacija ( smatra da je ono drugo u redu; tursko - crnogorsko )- Umesto opstim zakonodavstvom drzava je rezim seline i planine uredjivala sentencijama koje predstavljaju neku vrstu lokalnih zakona- U glavnim crtama isti je komentar i Bogisicevog, "Opsteg imovinskog zakonika Knjazevine Crne Gore"- Vukosavljevic zakljucuje da Bogisic "nije hteo ni u cemu da olabavi narodske propise o planini"- Neophodno je ponovo ukazati na jak uticaj Valtazara Bogisica koji se moze, u velikoj meri, smatrati presudnim u formiranju Vukosavljevicevih stavova- ISTORIJSKA SKOLA PRAVA- Novo zakonodavstvo stvara na selu samo haos i nered, smatra Vuk., a uzroke tome treba traziti u primenjivanju "tudjih zakona" i nepoznavanju regula koje na selu postoje- Kao i drugi naucnici koji su bili pod uticajem istorijsko - pravne skole, a kod nas narocito Bogisic, Vuk. je registrovao veliki broj "regula", "uredbi" i drugih "narodskih pravila" koje ostaju dragocen izvor za proucavanje obicajnog prava u XIX veku - Iz ovog texta se jasno vidi da je Vuk. u prodiranju kapitalistickih odnosa na selo video iskljucivo destrukciju organski shvacenog seoskog drustva ne uzimajuci u obzir diferencijaciju unutar tog drustva kao ni njegovu nemogucnost da u bilo kom pogledu dalje razvija proizvodnju

ZEMLJISNA   SVOJINA     26.         ****1.) BASTINSKA SVOJINA:- Zemljisna svojina na selu ili bastina je bila, duze vreme objekat naucnog interesovanja Sretena Vukosavljevica- Prvi tom "Istorije seljackog drustva" u kom Sreten Vuk. ispituje nastanak i organizaciju zemljisne svojine na nasem selu uglavnom obuhvata tri problema:   a.) bastinu   b.) kolektivnu zemljisnu svojinu   c.) agrarni odnosi- Razmatranje bastinske svojine, Sreten Vuk. je ogranicio na period posle "velikih naseljavanja",  sto znaci na poslednjih 250 godina- Vuk. iznosi samo pretpostavku da je nacin stvaranja ranije bastinske svojine slican nacinu stvaranja sadasnje svojine

- 78 -

- Vuk. je rec "bastina" upotrebljavao u znacenju kakvo ona ima na selu:" i za pravo privatne svojine na zemlju i za samu zemlju koja je u privatnoj svojini......U ovoj knjizi bastinom se naziva sva zemlja koja je u privatnoj svojini"- N. Martinovic smatra da se zemlja uglavnom otimala silom i da "porijeklo bastinske svojine treba traziti u krvavoj borbi, ne samo sa prirodom, vec i sa ljudima"- Bulajic ima zamerku prema Vukosavljevicevij knjizi- Vazna je razlika izmedju stocarskog i ratarskog shvatanja jer se "ratarska zemljista obelezavaju kao bastinska svojina: stocarska najvecim delom kao kolektivna svojina"- Izmedju koriscenja zemlje i sticanja prava nad njom Vuk. vidi cvrstu povezanost- U stvaranju zemljisne svojine Vuk. je video vise ekonomske nego pravne procese- Vuk. se posebno ostro osvrce na zakonodavstvo u Srbiji za koje kaze da je bilo "pod uticajem pisanih zakona iz drugih sredina, u kojima se pravo zemljisne svojine bilo vise razvilo nego kod nas"- U trenutku donosenja Gradjanskog zakona za Kraljevinu Srbiju Vuk. konstatuje niz "tudjih prava" na seljakovom bastinskom zemljistu- Seljani su imali neka vazna prava onolika kolika i vlasnik, ili malo sto manje- Ta prava su:   a.) selo je imalo pravo pase; vlasnik je morao svoj plodored udesavati tako kako se seljani mogu koristiti pravom pase   b.) srodnici i susedi imali su pravo prece kupovine   c.) selo je imalo pravo da bastinu eksproprise   d.) seljani su imali razna prava prelaza preko bastina   e.) seljani su imali i prava provodjenja jaza preko bastina****2.) KOLEKTIVNA SVOJINA:- Proucavanje kolektivne zemljisne svojine u nasoj nauci ima dugu tradiciju koja seze i u XIX vek- Razne oblike kolektivne zemljisne svojine ispitivali su pravnici, narocito Valtazar Bogisic, zatim istoricari i posebno Jovan Cvijic i njegova antropogeografska i etnoloska skola- Tokom 1930 - tih godina javljaju se i prvi radovi Sretena Vuk. pod naslovom kao sto su "Komunice", "Utrina i ispasa", "Ekonomija na narodnom zemljistu" itd...- U Vuk. terminologiji kolektivna zemlja se naziva jos i "opstenarodna zemlja" a na vise mesta koristi i lokalne nazive kao sto su u Juznoj Srbiji I Bosni turski izraz "merva" i u Crnoj Gori "komunica"- Osnovne karakteristike kolektivne zemljisne svojine su:   a.) priroda zemljista   b.) vrsta prirodne aktivnosti koja se obavlja na tom zemljistu     c.) postojanje odredjenog kolektiva kao nosioca prava na to zemljiste- Vuk. konstatuje da se kolektivna zemljisna svojina formira na zemljistu koje je pod sumama i pasnjacima, a da se kao kolektivi koji poseduju to zemljiste javljaju SELO, BRATSTVO ili PLEME- Osnovni uzrok formiranja kolektivne zemljisne svojine Vuk. vidi u obliku privredjivanja koji dominira - STOCARSTVU- ZEMLJORADNJA - BASTINSKA SVOJINA- STOCARSTVO - KOLEKTIVNA SVOJINA

- 79 -

- Potrebno je istaci da je kao osnov kolektivne zemljisne svojine Vuk. isticao odredjeni tip stocarstva - stocarstvo koje je zasnovano na pasi, brstu, zimskoj kresi i lisniku.- Osim vrste privredjivanja kao determinante kolektivne zemljisne svojine Vuk. istice i DEMOGRAFSKI FAKTOR- Porast i opadanje gustine stanovnistva u velikoj meri uticu na smenjivanje oblika zemljisne svojine- Vuk. iznosi misljenje da privatna i kolektivna svojina nastaju uporedo- I kolektivna zemljisna svojina, je nastala na zemljistu koje je bilo privatno vlasnistvo- Vuk. zakljucuje da se "zajednicka zemljisna svojina uoblicavala uporedo sa privatnom, i to tokom vremena"- Nisu sasvim retki slucajevi i da zemljista predju iz privatne svojine u kolektivnu, kada prestanu biti ratarska, a postanu zemljista za stocarsku privredu- Kolektivna zemljisna svojina je bila podlozna promenama, mada ne u tolikoj meri kao privatna- Vuk. proucavanje kolektivne zemljisne svojine je bilo usresredjeno na dve zemljisne forme:   a.) planinu   b.) selinu- Vuk. istice da planina predstavlja ekonomski i pravni pojam a ne topografski- Vuk. najcesce za samo zemljiste koristi termin "planina", dok sistem iskoriscavanja, planine naziva "rezim planine"- Osnovna razlika izmedju seline i planine je to sto se selina nalazi u okviru seoskog atara ali je i selina, zapaza Vuk., vise rezim nego objekat.Najcesci je slucaj da selina predstavlja ostatak zemljista iz nekad velikog opstenarodnog zemljisnog fonda- Osnovna ekonomska karakteristika seline je da na njoj svako moze neograniceno da napasa stoku, ali ne sme da sece sumu niti da uzima tudju stoku "na planinu"- Misljenje Z. Bulajica:" Sreten Vukosavljevic je uspeo da dosta detaljno i studiozno obradi opstu problematiku kolektivne seoske svojine kod nas. Njegova zapazanja unose dosta svijetlosti i u ovaj problem."                                                AGRARNI ODNOSI U TURSKOM FEUDALIZMU - Paznju Sretena Vuk. su privukli slozeni agrarni odnosi koji su postojali u periodu turske vladavine- Vuk. interes za ovu problematiku proistice sigurno i iz njegovog detaljnog poznavanja prilika u krajevima koji su bili u sastavu Otomanskog carstva sve do 1912. godine- Vuk. proucavanje nije zasnivao iskljucivo na svom bogatom primarnom iskustvu vec je koristio i zapise drugih ocevidaca, ili ucesnika kao sto su Vuk Karadzic, Kocic, prota Matija Nenadovic, i drugi- Veoma je znacajno da je i Vuk. konstatovao price o spahijama kao dobrim i pravednim gospodarima- Vuk. ostro negira mogucnost da je raja bila licno zavisna, odnosno vezana za spahijsku ili aginsku zemlju- Sreten Vukosavljevic je posebnu paznju posvetio procesu razvijanja CITLUCENJA (citluk - zemlja koju je obradjivala muslimanska raja)

- 80 -

- Opredeljenje Sretena Vuk. za Cvijicevu hipotezu o postanku plemenskih organizacija uticalo je i na njegovo tumacenje nekih elemenata agrarnih odnosa u turskom feudalizmu

PLEMENSKA ORGANIZACIJA   27 . - Postojanje plemenskih organizacija u Crnoj Gori i Albaniji u XIX veku privuklo je paznju veceg broja naucnika: istoricara, antropofeografa, etnologa i filologa- Izucavanju plemenskog zivota, a u sklopu toga i proucavanju Vlaha i katunske organizacije, su krajem XIX i tokom XX veka pristupili K. Jirecek, P. Skok, J. Cvijic, J. Erdeljanovic, M. Suflaj, V. Cubrilovic, B. Djurdjev, M. Filipovic i mnogi drugi- 1957. godina - Vukosavljeviceva knjiga "Organizacija dinarskih plemena"- Vuk. opisi su, u stvari sinteticke deskripcije za koje se moze lako utvrditi da nisu zasnovane na poznavanju samo jednog plemena- Primeri koji su uzeti iz razlicitih krajeva plemenskih oblasti pokazuju da je Vuk. do detalja poznavao sve elemente plemenske organizacije- Osim svojih licnih saznanja o ostacima plemenskih organizacija kao glavni izvor za studiju o plemenima mu je posluzila plemenska tradicija koja se ocuvala i do XX veka- Izjasnjavaju ci se o poreklu plemenskih organizacija Vuk. u potpunosti prihvata Cvijicevu i Erdeljanovicevu koncepciju o kontinuitetu plemena u Crnoj Gori I severnoj Albaniji- Vuk. kritikuje "teoriju o vlaskom, katunskom poreklu plemenskih organizacija"- Vuk. pogresno shvata pojmove "vlasi", "vlaski katun" i "vlaska organizacija" pridajuci im prevashodno etnicku sadrzinu- Kao i Erdeljanovic, Vuk. drustvene ustanove koje postoje u XIX i XX veku projektuje u proslost i izjednacava ih sa ustanovama koje su imale isti naziv u XIII i XIV veku- Vuk. pogresno interpretira tezu da je "feudalna drzava razbila dinarska plemena"- Vuk. polemika sa Suflajem- Banjani, Drobnjaci, Malesevci i drugi javljaju se prvo kao katuni, a posle kao plemena- detaljnije proucavanje pojmova "katun" i "pleme"- Neophodno je ukazati na metodoloske uzroke dugotrajnog spora o poreklu plemenskih organizacija u Crnoj Gori i severnoj Albaniji, spora u kome je i Vuk. aktivno ucestvovao- Lukic smatra da je Vuk. "precizno razbio svaku pomisao na tacnost takozvane katunarske teorije" i da "posle njegova rada nema vise potrebe raspravljati o toj teoriji"- Vec je ranije istaknuto da Vuk., a pre njega Erdeljanovic, Sobajic, i drugi, usvajaju Cvijicevo misljenje da se plemena konstantno odrzavaju jos od doseljenja Slovena na Balkan i da su se posle pada nasih feudalnih drzava regenerisala i ojacala te ih je takve zatekao XIX vek- Romanticarska koncepcija o starom rodovskom - plemenskom nacinu zivota

- 81 -

- Vuk. nastojanje da utvrdi razlicite oblike plemenske organizacije se u velikoj meri razlikuje od raspravljanja o poreklu plemena.Njegova prevashodna namera je da da jednu empirijsku klasifikaciju- Vuk. je ukratko raspravio pitanje kriterijuma podele.Prvo je odbacio VELICINU kao kriterijum- Odbacio je kasnije i kriterijum KRVNE HOMOGENOSTI- Umesto ova dva kriterijuma Vuk. prihvata SOCIOLOSKI KRITERIJUM - ORGANIZACIJU- Podela plemena:  a.) prosto pleme (od kojih neka imaju ogranke)  b.) slozeno pleme sastavljeno od nekoliko prostih plemena  c.) natplemenska organizacija (ciji je zavrsni oblik plemenska drzava)

- Vukosavljevicevo "Prosto pleme obicno ima svoje posebno omedjano zemljiste; svoju posebnu planinu, zajedno ili izdeljeno na svoja bratstva, ili na svoja sela; svoje glavare ili glavarske kuce; svoju posebnu, vise ili manje izvojenu, istoriju naseljavanja i splemenjavanja; svoje borbe sa drugim plemenima, razdruzivanja; ono je celina koja se ne razdvaja ni kad bude kakvih sasvim velikih unutrasnjih zavada i krvavljenja"

SOCIOLOGIJA   STANOVANJA   28 .  ****1.) NASELJA: - Antropogeografska skola Jovana Cvijivca koja je ostavila neizbrisiv trag u nasoj nauci je upravo u proucavanju naselja imala jedan veoma snazan zamah koji se oseca i danas- Ni radove iz istorije arhitekture i urbanizma koji su takodje dali doprinos proucavanju siroke problematike vezane za naselje- Iz sirokog spektra problema koje je Vuk. obuhvatio u knjizi "Sociologija stanovanja" mogu se izdvojiti sledeci problemi:  1.) determinante raznih tipova sela  2.) klasifikacija sela  3.) postavljanje i zgusnjavanje naselja- Cvijicevo shvatanje determinanti tipova sela moze se svesti na dve osnovne komponente - GEOGRAFSKU i KULTURNU, stim sto njihov medjusobni odnos nije odredjen- Shvatanje uzroka razlicitih tipova sela (kao osnovne determinante te razlicitosti Vuk. navodi):  1.) raspored privrednih povrsina  2.) oblik zemljista  3.) uticaj privrede  4.) uticaj agrarnih odnosa  5.) drustveni uticaji  6.) uticaj stare kulture naselja  7.) neposredni uticaj grada.....i nekoliko manje vaznih uticaja- Vukosavljevic u prvi plan istice uticaj EKONOMSKIH CINILACA- Kada je rec o klasifikaciji sela mozemo reci da Vuk. na prvom mestu navodi podelu na GRUPISANA i NEGRUPISANA seoska naselja

- 82 -

- Osnovna karakteristika negrupisanih naselja je to sto su kuce negrupisane i rasporedjene oko privrednih povrsina uglavnom ORANICA- Grupisana naselja imaju kuce ,ili jednostavno grupisane,ili grupisane u prave ulice-Postojanje naselja koja se ne mogu svrstati ni u jednu grupu- Vukosavljevic pise:"Ne samo selo nego se cak i seoska naselja mogu klasifikovati drukcije, a ne na grupisana i negrupisana.Mogu i ovako: ima seoskih naselja, i grupisanih i negrupisanih, u kojima su porodicna naselja tako postavljena da je srediste svih radova u domacinstvu i svega drustvenog zivota na jednome mestu.Na jednom mestu su sve privredne zgrade i svi depoziti poljoprivredne proizvodnje.Ima seoskih naselja, i grupisanih i negrupisanih, u kojima su porodicna naselja tako postavljena da domacinstvu privredne zgrade, i poljoprivredni depoziti nisu na jednom mestu, sve oko kuca u seoskom naselju, nego i u drugim privrednim sredistima.Neka su od ovih privrednih sredista organizovana kao privremena, u njima se zivi samo u izvesno doba godine; druga de se u njima zivi za stalno.Ima i seoskih naselja mesovitih."- Nacin ZGUSNJAVANJA naselja zavisi od drugih cinilaca:  1.) drzavna administracija  2.) radnje i ljudi sa neseljackim zanimanjem cime se stvara srediste seoskog naselja - SREDSELO****2.) STANOVANJE:- Kada je rec o stanovanju mozemo reci da su osnovni pravaci proucavanja antropogeografsko - etnoloski, arhitektonski (u smislu istorije arhitekture) i socioloski- Poblemi u dosadasnjem proucavanju stanovanja:  1.) sam razvitak stanovanja, narocito evolucija kuce i uglavnom se srece u radovima koji trtetiraju istorijski razvoj arhitekture  2.) prostorni raspored oblika stanovanja i narocito oblika kuce - problemi dominantni u antropogeografsko - etnoloskom pristupu stanovanju  3.) relacija drustvo - stanovanje pri cemu se obraca velika paznja na oba pravca uspostavljanja odnosa - problemi sociologije stanovanja- Vukosavljevicevo proucavanje stanovanja odnosi se na prvu i trecu grupu problema, tj. pripadaju istoriji arhitekture i sociologiji stanovanja- Medju mnogobrojnim pitanjima u vezi stanovanja izdvajaju se kao najinteresantniji problem odredjenja determinanti stanovanja i tipologija porodicnih naselja- U raspravljanju ovih problema je najvise izrazen socioloski pristup stanovanju- U deli Sretena Vuk. srecemo dve klasifikacije porodicnih naselja: jedno koja je vise socioloska i drugu koja je vise arhitektonska- Vuk. je porodicna naselja podelio na "paviljonski tip" i na "tip koncentrisanog naselja"- Osnovne karakteristike "paviljonskog tipa" porodicnog naselja jesu manja jednodeljna kucna zgrada i zgrada za nocivanje koje se nalaze oko kucne zgrade- Osnovna karakteristika "koncentrisanog tipa" je da se nova odeljenja za kojima se ukaze potreba grade sa oslonom na stambena odeljenja tako da ostaju pod istim krovom.Ovakav tip porodicnih naselja se cesce javlja u okvirima ratarske privrede, a karakterise ga velika kuca i mali broj sporednih zgrada- U okviru "koncentrisanog tipa" javlja se veliki broj podtipova:  a.) vojvodjanski

- 83 -

  b.) istocnosrbijanski  c.) makedonski  d.) muslimanski- Manje socioloska a vise arhitektonska klasifikacija po misljenju Vuk. su dva tipa porodicnog naselja:  1.) naselja sa prizemnom kucom  2.) naselja sa kucom na sprat (po Vuk. - primorska kuca, makedonska kuca i kuca u oblasti krsa)- Istorijsko - arhitektonski pristup stanovanja je u potpunosti dosao do izrazaja u Vuk. razmatranju starinskih seljackih zgrada

MENTALITET   29 .  - Sreten Vuk. - interesovanje za psihicke i moralne pojave bilo integralni deo njegovog rada- "Pisma sa sela", clanak "O seljackom privrednom mentalitetu" ili poglavlje pod naslovom "O mentalitetu plemenika" u knjizi " Organizacija dinarskih plemena" recito govore u prilog tezi da je proucavanje mentaliteta imalo svoje mesto u teorijsko - istrazivackoj koncepciji Sretena Vukosavljevica- Pristup Sretena Vuk. je ocenjen kao napredak u odnosu na predhodne istarazivace, a ono sto cini napredak u odnosu na J. Cvijica, V. Dvornikovica ili G. Gezemana je oslobadjanje od koncepta "narodne duse" i drugih etnobioloskih determinanti ljudske svesti- Sreten Vuk. je energicno istakao iskljucivo drustvene i kulturne faktore- Razlike stocara i ratara - Iz ovih razlika proizilazi, smatra Vuk., preduzimljivost, ambicioznost, inventivnost, eksplozivnost i epski karakter stocara, nasuprot neborbenosti, pasivnom otporu, tromosti, apaticnosti, postojanosti i lirskom karakteru ratara- Sreten Vuk. je determinizam psihickih pojava trazio iskljucivo u drustveno kulturnim faktorima odbacujuci svako etno - biolosko objasnjenje.Pravi uzroci ovakvog ili onakvog mentaliteta su za njega bili iskljucivo materijalni uslovi zivota i rada- Neophodno je konstatovati da je veci broj psihickih karakteristika stanovnistva, i njegovim radovima, zasnovan na licnim impresijama- Savremena istrazivanja mentaliteta mogu Vuk. rezultate uspesno koristiti kao orijentacioni okvir istrazivanja- Isticuci JUNASTVO kao najvecu ljudsku vrednost u mentalitetu plemenika, Vuk. ukazuje i na uzroke formiranja takvog vrednosnog sistema.Osnovni uzroci ovakve hijerarhije vrednosti su mali obim i cvrsta integrisanost zajednice koja uslovljava pozrtvovanost plemenika, s jedne strane, i kolektivna zemljisna svojina s druge strane- Od drugih istrazivaca koji su isticali lik junaka kao jedini karakteristicni idealni tip coveka u plemenskoj organizaciji, Vuk. nisu promakli i drugi tipovi - LIK IZDAJNIKA i LIK POTURICE- O problemima moralnog zivota na selu Sreten VUk. je napisao vise priloga od kojih su neki objavljeni u "Pismima sa sela"

- 84 -

- Tako u jednom delu Vuk. moral na selu ocenjuje kao nedospeli, nerazvijeni moral koji nije stigao do moralnih shvatanja koja vaze u kulturnim slojevima drustva- Osnovne karakteristike Vuk. ispitivanja mentaliteta se mogu svesti na 3 znacajna momenta:  1.) Isticanje drustvenih i kulturnih komponenti i uzroka psihickih pojava kao i isticanje drustvene uslovljenosti moralnih normi predstavljaju teorijski napredak u odnosu na ranije shvatanje  2.) Metodoloska koncepcija Sretena Vuk. je ostala u okviru tradicionalne etnologije i sociologije  3.) Rezultati do kojih je dosao Sreten Vuk. proucavajuci moralne i psihicke komponente mentaliteta ne mogu imati status proverenih naucnih istina.Njihova vrednost je prevashodno heuristicka, jer nagovestavaju povezanost odredjenih drustvenih pojava kao i prirodu te povezanosti

KRAJ   PARADIGME   30.  - U celini uzviseno naucno delo Sretena Vuk. predstavlja jedan od poslednjih izdanaka specificne nacionalne nauke, "nauke o narodu"- "Nauka o narodu" dozivljava svoj puni pricvat u prvoj polovini XX veka- Osnovno predmet proucavanja " nauke o narodu" jeste SELJACKA SUBKULTURA- Vuk. pocetna vizija drustva ne proizilazi u potpunosti iz Cvijicevih i Bogisicevih uticaja.Pre bi se moglo reci da je takva vizija drustva u vezi sa ideologijom seljackih pokreta i stranaka koje su aktivno delovale do ll svetskog rata- Moguce je govoriti o uticaju Antuna Radica, koji se inace cesto istice- Vuk. idejna i metodoloska opredeljenja su u punoj meri dosla do izrazaja u proucavanju OBICAJNOG PRAVA- Vuk. proucavanje bastinske svojine i kolektivne zemljisne svojine - dragocen izvor za svako dalje proucavanje istorije zemljisnjih odnosa- Osnovni Vuk. stav je da ekonomija odredjuje preovladjujuci oblik zemljisne svojine (kolektivnu ili bastinsku sbojinu)- Vuk. je koristio i rezultate do kojih su dosli istoricari; posebno Stojan Novakovic- Od svih Vuk. dela knjiga "Organizacija dinarskih plemena" je najcesce bila predmet veoma ostre kritike- Vuk. delo "Organizacija dinarskih plemena", ukoliko se izuzme suprotstavljanje "katunskoj" teoriji koja u novijim radovima ima sve vise potvrda, predstavlja sinteticku deskripciju plemenskog zivota, neophodnu stepenicu za svako uopstavanje- U Vuk. delu znacajno mesto ima i fenomen stanovanja - analiza se krece izmedju osvetljavanja evolucije stanovanja, posebno evolucija kuce, sto je karakteristicno za istorijsko - arhitektonski pristup i proucavanja medjusobnih odnosa drustvo - stanovanje sto je odlika socioloskog pristupa stanovanja- Vuk. u prvi plan istice ekonomske faktore kao odlucujuce kriterijume za klasifikaciju sela

- 85 -

- Najpoznatija strana Vuk. tumacenja determinanti koje uticu na formiranje odredjenog mentaliteta je potpuno prevazilazenje misticnih koncepcija, poput "narodne duse"- Gradja koju je prikupio, klasifikovao i sintetizovao, kao i zakljucci koje je donosio mogu biti i solidna osnova za svako dalje proucavanje

- 86 -