Mr.sc. Nuhi Sela, phd. Candidatnsela1@hotmail.com

IDENTIFIKIMI DHE MATJA E RISKUT

Risku përkufizohet si shansi për të humbur. Risku është mundësia që rrjedha aktuale e parasë

(kthimi) do të ndryshojë nga rrjedha e planifikuar. Aktivitetet më riskante janë ato me shanse më

të mëdha për të humbur. Pra, risku lidhet me pasigurinë e kthimit të mjeteve të kursyera apo të

tjera të investuara. Thuhet se një investim do të jetë pa risk , në qoftë se kthimi i parave nga

investimi fillestar është i njohur me siguri të plotë.

Teknikat menaxhimit të riskut fillimisht janë zhvilluar nga dhe për bankat dhe më vonë janë

përshtatur nga firmat, kompanitë e sigurimit, fondet dhe korporatat industriale. Pikësynimi

themelor i menaxhimit të riskut në firma është të identifikojnë faktorët e riskut të tregut dhe

efektet e tyre në qëndrueshmërinë e të ardhurave si dhe të matin efektet e këtyre faktorëve. Për

nga esenca e tij, risku i firmave ndryshon mjaft shumë nga risku i institucioneve financiare.

Firmat kanë nevojë të kujdesen në mënyrë të përhershme për riskun dhe të gjejnë mënyrat e

minimizimit të ndikimit të tij në biznes. Efektet e riskut është me rëndsi të merren parasysh edhe

gjatë planifikimit dhe buxhetimit, në mënyrë që të vlerësohet realisht fitimi apo humbja e firmës.

Bizneset angazhohen pandërprerë për zvogëlimin ose kontrollimin e riskut të tyre. Për shembull,

ato praktikojnë të lidhin kontrata afatgjata me furnizuesit ose me klientët, me qëllim që të

zvogëlojnë kërkesën dhe oferten e paparashikueshme. Teoria e menaxhmentit dhe hulumtimet e

ndryshme kanë ofruar modele të cilat optimalizojnë nivelin e stoqeve dhe ofrojnë modele të

ndryshme për mbrojtje nga risku i jashtëm.

Mirëpo, edhe pse firmat angazhohen pandërprerë për të menaxhuar riskun, ato shpesh nuk

posedojnë sistem formal për monitorimin e riskut të përgjithshëm të tyre dhe për vlerësimin e

ndikimit të masave të ndryshme për të zvogëluar riskun.

Firmat shpesh i ekspozohen riskut të normës së interesit, kur ato duhet të huazojnë para nga

bankat e tyre ose t’u ofrojnë kredi konsumatorëve të tyre. Firmat, po ashtu, i ekspozohen riskut të

kursit të këmbimit të valutës së jashtme për eksportet e produkteve dhe shërbimeve ose kur ato

varen nga furnizimet e jashtme. Shumë firma pësojnë humbje për shkak se klientët e tyre nuk ua

paguajnë borxhet, prandaj kjo ua shton riskun në përballimin e detyrimeve kreditore. Me gjithë

këto probleme, ka dallime esenciale ndërmjet organizatave financiare dhe atyre jofinanciare sa i

përket ballafaqimit me riskun. Risku i bizneseve nuk është i shprehur me intensitetin e njëjtë

sikurse risku i bankave dhe institucioneve të tjera financiare. Arsyeja qëndron në faktin se risku

më i madh te firmat i takon riskut të biznesit, ndërkaq risku i tregut dhe risku i kredive vijnë në

rend të dytë. Organizatat jofinanciare, po ashtu, nuk janë të ngarkuara shumë me levën e borxhit

në krahasim me organizatat financiare. Norma totale e borxhit në Shtetet e Bashkuara të

Amerikës për organizatat jofinanciare është rreth 30 % , ndërsa në Japoni është rreth 50%. Në

banka kjo normë është 82 % deri në 92 %. Në përgithësi leva e borxhit për organizatat

jofinanciare është e lidhur me kreditorët, të cilët zakonisht janë banka dhe institucione financiare,

ndërsa më pak ka të bëj me qytetarët dhe kursimtarët e vegjël.

BURIMET E RISKUT

Risku është një koncept i rëndësishëm në analizat financiare, veçanërisht sa i përket efekteve të

tij në stabilitetin e cmimeve dhe në normën e kthimit. Risku i investimeve është i kushtëzuar me

besueshmërinë (probabilitetin) e kthimit në të ardhshmen. Risku konsiderohet në dy aspekte: (1)

si risk i një mjeti, i llogaritur mbi bazën individuale, ose (2) si risk I portfolios, ku rrjedha e

parasë përfaqëson kombinim të një numri më të madh të mjeteve. Një aksiomë thotë: ,,Ne nuk do

të marrim përsipër riskun shtesë , në qoftë se nuk presim kompensim nga kthimi shtesë” . Për të

elaboruar këtë aksiomë nisemi nga supozimi se në një moment vendosim të kursejmë paratë me

të cilat disponojmë. Shtrohet pyetja: pse e bëjmë këtë? Përgjigja do të ishte: për ta zgjeruar

konsumin në të ardhmen. Janë gjithë që mendojnë të investojnë dhe ta shtyjnë konsumin në të

ardhmen. Janë shumë që preferojnë të konsumojnë më shumë tani, duke nënvlersuar konsumin

në të ardhmen. Nga kjo shihet se në treg ka subjekte të cilat praktikojnë që paratë e tyre t’i

përdorin në forma të ndryshme; të investojnë apo të kursejnë.

Zgjidhjet e investitorëve ndërmjet më shumë alternativave ballafaqohen me norma të ndryshme

të riskut dhe të kthimit. Jo rrallë investitorët vendosin për të investuar paratë e tyre në projekte

me risk, sepse atyre ato investime u premtojnë ose u ofrojnë kthim më të lartë të pritshëm. Sa më

e gjatë të jetë kohë e kthimit të pritshëm aq më i lartë do të jetë risku nga investimi. Ky relacion

midis riskut dhe kthimit të pritshëm shihet në figurën vijuese:

kthimi i pritur nga marrja

e riskut shtesë

€ Pritje e kthimit

nga shtyrja e

konsumit

Figura 1. Relacioni midis riskut dhe kthimit

Sic vërehet nga kjo figurë, e ardhmja është e pasigurt për cdo subjekt, prandaj menaxhmenti

financiar duhet të llogarisë në rreziqe të caktuara. Sa më e gjerë të jetë koha gjatë së cilës presim

kthimin e parasë, aq më i lartë do të jetë edhe kthimi i pritur nga marrja e riskut shtesë. Kur flitet

për kthimin e parasë, atëherë kryesisht mendohet për kthimin e tyre nga investimi, pa marrë

parasysh a kemi të bëjmë në investime në mjete fizike apo në letra me vlerë. Kur është fjala për

investim në aksione duhet të kemi parasysh se kur individët i blejnë ato, atëherë ata heqin dorë

nga konsumi rrjedhës me shpresë se do të arrijnë konsum më të lartë në të ardhshmen , duke

grumbulluar dividentët dhe duke ngritur cmimet e aksioneve apo duke i shitur ato pas një kohe të

caktuar me cmim më të lartë. Mundësitë e kthimit nga investimet vlerësohen sipas disa kritereve,

ndër të cilat më së shpeshti përdoren afati i shlyerjes, vlera aktuale neto dhe norma e brendshme

e kthimit.

Investitorëve, po ashtu, iu intereson ta bëjnë një renditje të shfrytezimit të parave të tyre. Por,

për ta bërë këtë, atyre iu nevojiten informata për të ardhmen. Duke u nisur nga fakti se kthimi

nga investimet dhe renditja kohore e kthimeve janë të pasigurta për investitorët, atëherë ata

mungesën e sigurisë e kompensojnë me kërkesën që kthimi i pritshëm të jetë mjaftë i lartë, në

mënyrë që ky kthim ta kompensojë pasigurinë.

Risqet financiare të kompanive mund të burojnë nga shumë arsye, sic janë ekspozimet ndaj

kushteve të tregut, pamundësia e përballimit të detyrimeve në afat, pamundësia e kthimit të

kredive apo nga shkaqet politike. Risku i tregut është risk i ekspozimit ndaj trendeve jo të

favorshëm të cmimeve të produkteve, normave të interesit, normave të këmbimit, cmimeve të

lëndës së parë dhe cmimeve të stoqeve. Risku i likuiditetit , është pamundësia që në një moment

të caktuar të bëhet pagimi i borxhit për shkak se kompania për një kohë të gjatë nuk ka asete, të

cilat mundet shpejtë t’i shëndrrojë në para të gatshme, për shkak se krizat financiare(psh dështim

i tregut) e bënë shumë të ndërlikueshme shitjen e aseteve duke pritur rënie shumë të madhe të

vlerës, ose është vështirë të gjenden investirorë të vullnetshëm për të ofruar financim të ri. Risku

i kredisë është risku i humbjes së të ardhurave për shkak të borxhit i cili nuk është paguar në

kohë. Ai varet nga tre parametra : shuma e borxhit, mundësia e mospagimit dhe pjesa e borxhit e

cila do të mblidhet në rast të mospagimit në kohë. Risku politik rezulton nga ngjarjet, vendimet

dhe akcionet e natyrës politike ose administrative, në nivel kombëtar apo ndërkombëtar, të cilat

qojnë në humbjet e kompanive importuese apo eksportuese, të kompanive të cilat punojnë apo

investojnë jashtë vendit të tyre.

MATJA E RISKUT

Matja e riskut bëhet në bazë të distribuimit të probabilitetit, kthimit të pritur, deviacionet standart

dhe koeficientit të variacionit, të cilat do t’i shtjellojmë në vazhdim.

DISTRIBUIMI I PROBABILITETIT

Probabiliteti definohet si ngjarje e cila mund të ndodhë me një besueshmëri, apo me një

përqindje të caktuar. Distribuimi i probabilitetit tregon shansin e ndodhjes së cdo rasti apo

rezultati të vecantë. Probabiliteti mund të përcaktohet në dy forma: (a) objektivisht dhe (b)

subjektivisht. Vlerësimi objektiv bazohet në ndodhitë e mëparshme, përkatësisht në rezultatin e

ngjajshme, të cilat kanë ndodhur më parë. Ndërsa, përcaktimi subjektiv është thjesht një opinion

i një individi lidhur me mundësinë se mund të ndodhë një rezultat. Te projektet të cilat

përsëriten, përcaktimi objektiv mund të jetë më i suksesshëm, sepse ekzistojnë përvoja të cilat

ndihmojnë në ndërtimin e besueshmërisë së ngjarjes. Ka raste kur kthimet e pritura nga letrat me

vlerë, te firmat e reja dhe të vogla, është vështirë të përcaktohen në bazë të vlerësimit objektiv,

prandaj vlerësimi subjektiv i rezultateve të pritshme. Distribumi i probabilitetit është model i cili

lidh probabilitetin me rezultatin.

KTHIMI I PRITUR

Supozojmë se një investitor dëshiron ta bëjë një investim në vlerë prej 100.000€ në aksione në

teknologjinë informative ( TI) ose në një biznesi të shërbimeve publike (NSHP). Nga investimet

në aksione, në cilëndo qoftë nga këto dy firma, investitori pret të marrë pagesën e dividentit plus

rritjen e cmimit të aksionit. Aksionari këto aksione do t’i mbajë një vit dhe pas një viti ato do t’I

shesë. Pritjet e aksionarit, sipas vlerësimeve të tij, për vitin e ardhshëm, janë si vijon: shansi se

do të ndodhë një ekspansion ekonomik është 20 për qind, shansi se zhvillimi ekonomik do të jetë

normal është 60 për qind dhe shansi se do të ketë recesion ekonomik është 20 për qind. Duke u

bazuar në këto vlerësime për ambientin ekonomik në vitin që vjen, ivestitori vlerëson

distribuimin e probabilitetit për kthimet nga investimi në TI dhe NSHP, sic shihet në pasqyrën

vijuese. Norma e kthimit të pritshëm llogarit kthimin për një njësi të investuar. Ajo është e

barabartë:

Norma e kthimit = Shuma e pranuar – shuma e investuar

Shuma e investuar

Nga këto të dhëna mund të llogaritet vlera e pritur e kthimit ( ose kthimi i pritur) nga investimi

në aksione në SHP dhe TI. Në formë algjebrike, norma e kthimit të pritur llogaritet si vijon:

PASQYRA 35: PROBABILITETI DHE KTHIMI I PRITUR

Gjendja në Probabiliteti Norma e pritur e kthimit në Kthimi i pritur k

ekonomi kushtet e cdo gjendjeje në

ekonomi TI NSHP* TI** NSHP***

I Pi k i k i Pi k i Pi k i

Recesion 0.2 10% -4% 2.0% -0.8%

Normal 0.6 18% 18% 10.8% 10.8%

Ekspansion 0.2 26% 40% 5.2% 8.0%

1.00 18% 18.0%

DEVIJIMI STANDARD SI MATËS I RISKUT

Investitorët përherë i përcjellë pasiguria, jo vetëm e kthimit të investimeve, por edhe pasiguria që

fitimi i realizuar të mos jetë i barabartë me fitimin e pritur. Si matet kjo diferencë? Të fillojmë

nga një interval i devijimit të cmimit nga cmimi mesatar ose devijimi nga një tendencë qëndrore.

Në këtë rast theksi vihet tek ndryshimi i fitmit nga fitimi mesatar, ose tek paqëndrueshmëria e

fitimit. Keni dëgjuar të thuhet se cmimet e aksioneve janë ngritur mbi vlerën e tyre, ose se ato

kanë rënë nën vlerën e tyre ose se vlera e një curoje është ngritur ose ka rënë në krahasim me

vlerën e dollarit në treg apo në krahasim me vlerën e frangut zvicëran. Këto intervale të

ndryshimit të cmimit apo të ndryshimit të vlerave shërbejnë si matëse të riskut. Kjo bën të

konstatohet se letrat me vlerë me intervale më të gjëra janë më riskoze, sepse cmimet e tyre

devijojnë më shumë nga cmimi mesatar në krahasim me letrat me vlerë me intervale më të

nghushta. Mirëpo, intervali nuk mund të jetë një matës I saktë sepse mund të kemi intervale të

njëjta të ndryshimit të cmimit , por të cilat flasin krejtësisht për vlera të ndryshme. Një rritje

absolute e cmimit prej 10 €, p.sh. nga 10 € në 20 €, flet për një rritje të qindpërqindtë, mirëpo një

rritje absolute e cmimit 10 €, nga 100 € në 110 €, është një rritje prej 10 për qind.

Devijimi standard është matës statistikor i dispersionit të vlerave të pritura. Ai definohet si rrënjë

katrore e rezultateve të pritura :

σ=√∑i=1

n

(ki−k ) ² Pi

Llogaritja e devijimit standard për TI dhe NSHP:

Pasqyra 36: Llogaritja e devijimit standard

TI i k i k k i−¿ k (ki−k ) ² Pi (ki−k ) ² Pi

Recesion 10% 18% -8% 64 0.2 12.8

Normal 18% 18% 0% 0 0.6 0

Ekspansion 26% 18% 8% 64 0.2 12.8

√∑i=1

n

(ki−k ) ² Pi=25.6σ=√∑i=1

n

( ki−k ) ² Pi = √25.6 = 5.06%

NSHP I ki k ki−k (ki−k ) ² Pi (ki−k ) ² Pi

Recesion -4% 18% -22% 484 0.2 96.75

Normal 18% 18% 0% 0 0.6 0

Ekspansion 40% 18% 22% 484 0.2 96.75

√∑i=1

n

(ki−k ) ² Pi=193.5 σ=√∑i=1

n

(ki−k ) ² Pi = √193.6 = 13.91%

Sa më i lartë të jetë devijimi standard, aq më të ndryshueshme janë variablat, prandaj investimi

është më me risk. Në qoftë se devijimi standard është zero, treguesit nuk janë të ndryshueshëm,

prandaj edhe investimi nuk ka risk. Sic shihet nga pasqyrat e mësipërme, investimi në NSHP

është më me risk sesa në TI, sepse mundësit e kthimit nga NSHP janë më shumë të

ndryshueshme, matur me devijimin standard vetem 5.06 për qind. Distribuimi i probabilitetit në

rastin e TI-së shtrihet në relacionin 18± 5.06 ose kthimi i pritshëm sillet ndërmjet 12.94 për qind

dhe 23.06 për qind. Ndërkaq, distribuimi i probabilitetit te NSHP shtrihet ndërmjet 18 ± 13.91,

ose kthimi i pritshëm është ndërmjet 4.09 për qind deri 31.91 për qind.

Sic shihet nga figura e sipërme, TI ka figurë më të ngushtë të distribuimit të probabilitetit, me

tregues të ulët të variabilitetit të kthimit, ndërsa NSHP ka mundësi kthimi me gjerësi më të

madhe, me tregues të lartë të variacionit dhe me risk më të madh.

KOEFICIENTI I VARIACIONIT

Një matës tjetër i përdorshëm i riskut është Koeficienti i Variacionit (CV). Ai është matës

standart i riskut për një njësi të kthimit. Llogaritet duke pjesëtuar deciacionin standart me

kthimin e pritshëm. Investitorët ballafaqohen me rastet kur duhet të bëjnë zgjidhje ndërmjet dy

investimeve të cilat kanë kthim të njëjtë të pritur, ndërsa deviacion të ndryshëm standart. Në

raste të tilla shumë nga ata do të zgjidhnin investimin që ka deviacion më të ulët standart dhe risk

më të ulët. Ngjajshëm me këtë, sikur të behej zgjidhja ndërmjet dy investimeve me devijim

standart të njejtë por me kthim të ndryshëm të pritur, atëherë do të zgjidhej ai i cili ka kthim më

të lartë të pritur. Por, si të zgjidhet ndërmjet dy investimeve, në qoftë se njëri ka kthim më të lartë

të pritshëm, ndërsa tjetri devijim më të ulët standart. Për të zgjedhur këtë problem përdoret

koeficienti i variacionit.

Koeficienti i variacionit CV = σK̂

Në rastin e TI dhe NSHP, koeficienti i variacionit është:

Për TI, CV = σK̂

=5.0618

= 0.281

Për NSHP, CV = σK̂

= 13.9118

= 0.772

Rezultati vërteton përparësinë që ka investimi në TI, me koeficient më të ulët të variacionit, në

krahasim me NSHP, i cili ka koeficient më të lartë të variacionit.

RELACIONI NDËRMJET RISKUT DHE KTHIMIT

Varësia ndërmjet riskut dhe kthimit është elementi kyc për vendimmarrje efektive financiare. Në

këtë rast mendohet për vendimet e individëve dhe institucioneve financiare për të investuar në

mjete financiare, sic janë aksionet e zakonshme, obligacionet dhe letrat me vlerë, si dhe në

vendimet e menaxherëve të firmave për të investuar në asete fizike, sic janë pajisjet dhe

ndërtesat. Relacioni ndërmjet kthimit të pritshëm dhe riskut mund të shprehet si vijon:

Kthimi I pritshëm = Kthimi pa risk + premia mbi riskun

Kthimi pa risk nënkupton investimet mbi të cilat nuk ka risk të mosplotësimit. Kjo do të thotë se

interesi I premtuar dhe principali janë të garantuara të paguhen. Shembull i këtyre investimeve

janë bonat e emetuar të thesarit për të cilat garanton banka qëndrore. Norma e kthimit pa risk r

është e barabartë me shumën e normës reale të kthimit dhe një premie të pritur të inflacionit.

r f=Norma reale ekthimit +premia e pritur einflacionit

Norma reale e kthimit është kthimi që investitorët e kërkojnë nga letrat me vlerë pa rrezik të

kthimit në një periudhë në të cilën nuk pritet inflacion. Norma reale e kthimit përcaktohet nga

marrëdhëniet ndërmjet ofertës për fonde të siguruara nga kursimtarët dhe kërkesës për këto fonde

nga ana e investitorëve. Premia e inflacionit është e barabartë me pritjet e investitorëve sa i

përket ndryshimit të fuqisë blerëse të parasë. Në qoftë se, për shemnbull, pritet një inflacion prej

2 për qind për një periudhë të ardhshme, kurse norma reale e kthimit është 3 për qind, atëherë

kthimi pa rrezik për bona të thesarit do të jetë i barabartë me 3 për qind norma reale plus 2 për

qind inflacion, përkatsisht 5 për qind. Premia mbi riskun është “shpërblimi” të cilën e pret nje

investitor kur ai bën një investim me risk. Premia mbi riskun është diferenca ndërmjet normës së

pritur të kthimit për një mjet të dhënë dhe të investimit në një mjet pa risk.

Për investitorin është me rëndësi që ai të përcaktoje kombinimin më të mirë të fitimit me riskun, i

cili kombinim do t’i lejojë arritjen e fitmit më të lartë për një nivel të dhënë të riskut. Ekziston

dallim sasior dhe cilësor midis fitimit të pritur dhe atij të realizuar. Fitimi i pritur për

investitorin ështe shuma e parave e cila mund të rezultojë nga investimi ( fitimi nga interesi

bankar) dhe shuma e parave e cila mund të fitohet si rezultat I rivlerësimit të kapitalit ( rritja e

vlerës së aksioneve). Fitimi i pritur gjithmon është i përcjellë me riskun të cilën e pranon

investitori, prandaj ai duhet të krahasohet me fitimin alternativ i cili nxit investitorin ta mbajë

riskun dhe të lidhet me një investim të caktuar. Kështu, investitori gjendet gjithmon midis, së

paku, dy zgjidhjeve apo alternativave të angazhimit të kapitalit të tij me shkallë të ndryshme

risku, prandaj ai duhet të zgjedhë alternativën e cila atij i bie fitim të sigurt me normë më të ulët

risku. Risku nga fitimi i pritur përfshin kompensimin për normën e pritur të inflacionit dhe për

luhatjen e cmimeve të letrave me vlerë.

Në anën tjetër, fitimi i realizuar përfaqëson fluksin e parasë të cilën e realizon investitori. Ky

fluks mund të jetë i barabartë me fitimin e pritur apo të kërkuar të investitorit, por mund të jetë

më i ulët apo më i lartë nga ai, varësisht nga ballafaqimi me komponentët e riskut me të cilat ka

llogaritur apo jo investitori gjatë një periudhe. Dallimi midis fitimit të pritur dhe atij të realizuar

varet nga kohëzgjatja e investimit. Sa më e gjatë të jetë koha e investimit aq më i madh është

risku i tij, prandaj aq më e madhe është besueshmëria që fitimi i realizuar të mos përputhet me

fitimin e pritur.

KLASIFIKIMI I RISKUT

Biznesi, sic kemi vërejtur, varet nga kushtet e brendshme të organizatës, të cilat mund të

definohen si faktorë të brenshëm organizativë dhe nga rrethanat e jashtme, të cilat më së shpeshti

janë jashtë ndikimit dhe kontrollit të firmës. Nisur nga kjo, risku mund të klasifikohet si:

a. Risk i biznesit dhe risk financiar

b. Risk sistematik dhe risk josistematik

c. Risk i një mjeti dhe risk i portfolios

a. Risku i biznesit dhe risku financiar

Risku i biznesit i referohet ndryshimeve në të ardhurat operative të firmës gjatë një kohe të

caktuar. Risku i biznesit influencohet nga një numër i faktorëve, përfshirë ndryshimet në shitje

dhe në shpenzimet operative, diversitetin e prodhimit, fuqinë tregtare të firmës dhe zgjidhjen e

teknologjisë prodhuese. Risku financiar iu referohet ndryshimeve shtesë në të ardhurat e fituara

nga kompania, si rezultat i aksioneve mbi të cilat realizohen të ardhura fikse, sic është rasti me

aksionet preferenciale.

b. Risku sistematik dhe risku josistematik

Risku sistematik (i padiversifikueshëm) i referohet riskut që ndikohet nga faktorët e

jashtëm, pra risku i tregut. Ai kryesisht lidhet me:

Luhatjen e cmimeve të letrave me vlerë

Luhatjen e normave të interest

Humbjen e fuqisë blerëse nga inflacioni

Riskun e kurseve të këmbimit

Ndryshimet në pritjet e investitorëve të lidhura me performancat e

përgjithshme të ekonomisë.

Në qoftë se cmimet e letrave me vlerë rriten në përgjithësi, atëherë edhe cmimi i një letre të

caktuar me vlerë tenton të rriten krahas rritjes së tregut. Mirëpo, nëse këto cmime bien, po ashtu

bie edhe cmimi i letrës së caktuar me vlerë. Pra, ekziston lidhshmëri sistematike ndërmjet cmimit

të aksioneve dhe trgut në tërsi. Rritja e normave të interest ul cmimin e letrave me vlerë me të

ardhura fikse ( sic janë obligacionet me afat të gjatë dhe aksionet e preferuara). Në të kundërtën,

në qoftë se normat e interest bien, vlera e këtyre letrave me vlerë rritet. Pra, këtu kemi të bëjmë

me një lidhje inverse ndërmjet cmimeve të letrave me vlerë dhe ndryshimit të normave të

interesit. Rritja e cmimeve të mallrave dhe shërbimeve zvogëlohen fuqinë blerëse të

konsumatorëve, zvogëlon vlerën reale të të ardhurave të investitorëve dhe kapacitetin real

investues të tyre. Prandaj, synimi i organizatës duhet të jetë sigurimi i një norme fitimi më të

madhe se norma e inflacionit. Investitorët dhe menaxherët kanosen gjithashtu edhe nga risku që

lidhet me luhatjen e kurseve të këmbimit. Zbatimi i euros në Kosovë e ka zbutur këtë problem,

për shkak se euro zbatohet në shumë shtete evropiane. Mirëpo, me rastin e shkëmbimit me dollar

amerikanë, jen japonezë apo franga zcivereane, firma ndeshet me riskun, meqenëse vlerat e

këtyre valutave ndryshojnë në krahasim me euron. Rasti më ilustrues është rënia e vlerës së

dollarit amerikan sidomos në vitet 2001, 2002 dhe 2003 në krahasim me euron, rënie kjo që bëri

që produktet amerikane të jenë shumë më të lira për blersit jashtë SHBA, ndërsa produktet e

vendeve të tjera të bëhen shumë më të shtrenjta për blerësit në SHBA. Rasti tjetër ka të bëj me

rënien e vlerës reale të depozitave në dollarë në krahasim me euron, ose me problemin e kthimit

të investimeve të cilat janë përllogaritur në dollar, ndërsa shpenzimet realisht bëhen në euro. Në

qoftë se investitorët vlerësojnë se ekonomia do të ballafaqohet me kriza, të cilat shkaktohen nga

ecuritë e pavolitshme ciklike të karakterizuara me rënie të fuqisë blerëse dhe recession, ata do të

zvogëlojnë investimet e tyre.

Risku josistematik (i diversifikueshëm) kushtëzohet nga faktorët e brenshëm dhe lidhet me

riskun e biznesit dhe riskun financiar. Risku josistematik është risk që varet nga firma. Ai

shkaktohet nga shumë faktorë, ndër të cilët janë:

a) Aftësitë menaxheriale dhe vendimet menaxheriale

b) Grevat

c) Disponimi me lënd të parë

d) Ndikimi i efekteve të rregullativës qeveritare, sic është kontrolli i ndotjes dhe

e) Efektet e konkurencës së jashtme

Aktiviteti i firmës varet nga aftësia e menaxherëve dhe nga vendet menaxheriale. Vendimet e

pamatura dhe të pabazuara mirë mund të kenë risk të lartë, prandaj edhe pasoja të rënda për

firmë. Pozitën financiare të firmës e rëndojnë edhe grevat e punëtorëve, të cilat kryesisht janë

të orientuara në kërkesat për ngritjen e pagave apo të standartit të punëtorëve, e që implikojnë

ndryshime në të ardhurat dhe në fitimin e firmës. Mungesat e papritura të lëndve të para, po

ashtu, mund të kenë risk për vazhdimin e procesit të prodhimit. Qeveria, me anë të

rregullativave, sidomos atyre fiskale dhe atyre që kanë të bëjnë me evitimin e ndotjes, mund

të ngarkojë të ardhurat e firmës dhe ta vështirësojë kthimin e investimit. Firma është në luftë

të përditëshme me konkurrencën, prandaj ajo bën përpjekje të vazhdueshme për përshtatjen e

produkteve dhe cilësisë së tyre ndaj kërkesave të konsumatorëve. Po ashtu, në strategjinë

zhvillimore të saj, firma kalon në disa faza në të cilat duhet të bëjë ndryshime të

domosdoshme, për të tejkaluar krizën që kërkon fokusim teknologjik, vlerësim të cilësisë dhe

profilizim. Burimet e pavolitshme financiare, si dhe vonesat në arkëtim të cilat rrezikojnë

rrjedhën e parasë, në anën tjetër, e vënë në pyetje ecjen normale të procesit të prodhimit apo

të shërbimeve.

c) Risku i një mjeti dhe risku i portfolios

Varësisht se a kemi të bëjmë me një mjet të vetëm apo me portfolio që pasqyron

shumëllojshmërinë e mjeteve, risku klasifikohet si:

a. Risk i një mjeti dhe

b. Risk i portfolios

Risku i një mjeti të vetëm lidhet me veprimet e vecanta, të cilat i ndërmerr një firmë, sic janë

blerja e makinerisë dhe pajisjeve, shitja e produkteve apo shërbimeve me kredi blerëse. Në

këtë kuptim pajisjet ose mjetet e tjera, të cilat i blen firma, mund të jenë të cilësisë

joadekuate, ose blerësit mund të mos i kthejnë borxhet për mallin e blerë, për cka firma bart

riskun për cdo veprim vec e vec. Në qoftë se mjetet janë pjesë e një portfolio, ato janë më

pak riskoze në krahasim me rastin kur ato do të vepronin si të izoluara. Prandaj, shumë mjete

financiare janë pjesë përbërse të një portfolije të këtyre mjeteve. Bankat, fondet pensionale

dhe institucionet financiare mjetet e tyre i mbajnë si portfolio të diversifikueshme. Risku i

mjeteve të vecanta, sikurse edhe ai i portfolios, shikohet nga dy këndvështrime (a) nga

përmbajtja e riskut dhe (b) nga mënyra si llogaritet apo vlerësohet risku. Këndvështrimi i

parë ka të bëjë më supozimet se si do të kthehet investimi dhe sa do të jetë madhësia e

kthimeve. Disa nga supozimet janë të këqija a disa të favorshme. Ato i klasifikojmë si të

këqija ose pesimiste, të kënaqshme ose të pritshme, dhe të mira ose optimiste. Sa i përket

këndcështrimit të mënyrës së llogaritjes, vlerësohet se metoda e probabilitetit është mënyra

më e sakt e këtij vlerësimi. Pra, probabiliteti i ndodhjes së një ngjarjeje jepet si mundësi, si

shans i shprehur në përqindje për të arritur një rezultat të dhënë. Kur themi se një ngjarje ka

probabilitet 80 për qind, do të thotë se në 10 raste apo në 10 prova ngjarja ndodh 8 herë.

DIVERSIFIKIMI I INVESTIMEVE DHE ANALIZA E RISKUT TË PORTFOLIOS

Deri tani shqyrtuam kthimin e pritur nga aspekti i një investimi të vecantë në një mjet

financiar ( letër me vlerë) ose në një mjet fizik. Mirëpo, shume individë dhe institucione

investojnë në portfolio të mjeteve, përkatësisht në dy apo më shumë mjete. Pra, portfolio

shpreh kolektimin e dy apo më shumë mjeteve. Kombinimi i riskut sistematik me atë

josistematik përkufizohet si risk total ose risk i portfolios që mban investitori. Risku

josistematik mund të ulet ndjeshëm me anë të shumëllojshmërisë së mjeteve, gjë e cila

realizohet kur investitori blen letra me vlerë të firmave të fushave të ndryshme, ose kur

përdor burime të ndryshme të financimit. Diversifikimi është process i zvogëlimit të riskut

përmes formimit të portfolios së fondeve me kthim të kolektuar në formë imperfekte. Njohja

e riskut të portfolios është e lidhur ngushtë me diversifikimin , i cili nënkupton ndërtimin e

një portfolioje të kombinuar aktivesh me korelacione që cojnë në reduktimin e riskut. Kjo

portfolio aktivesh përbëhet nga:

a) Aktive të kolektuara pozitivisht,

b) Aktive të kolektuara negativisht dhe

c) Aktive të pakolektuara.

Aktivet konsiderohen se janë të kolektuara pozitivisht atëherë kur kthimi i njërit aktiv

është i lartë por, në të njejtën kohë, është i lartë dhe kthimi i aktivit tjetër, dhe e kundërta.

Në këtë rast efekti i kombinimit të tyre në reduktimin e riskut të portfolios është

pothuajse i parëndësishëm.

Koleracioni negative midis dy ose më shumë aktiveve është kur kthimi i njërit është i lartë, në ato moment që kthimi i aktivit tjetër është i ulët, dhe e kundërta. Në këtë rast kombinimi i dy aktiveve në të njejtën kohë e ul riskun e portfolios. Shkalla e zvogëlimit të riskut të portfolios, për shkak të korelacionit negative të të dy aktiveve, varet nga madhësia e koeficientit të korelacionit.

Në ëoftë se kthimet e dy aktiveve do të ishin absolutisht të pa koreluara, d.m.th koeficienti i

korelacionit të tyre do të ishte zero, atëherë përsëri risku i portfolios do të ishte i vogël, por jo aq

sa do të ishte në një portfolio me aktive të koreluara në mënyrë perfekte negative. Kjo do të thotë

se aktivet e pakoreluara nuk janë aq të preferuara për reduktimin e riskut të portfolios, por janë

më të preferuara se sa aktivet e koreluara pozitivisht.

Në bazë të kësaj rezulton se: (a) në qoftë se kombinohen një numër aktivesh të koreluara në

mënyrë perfekte negative, larmia e tyre mund të eliminojë tërësisht riskun, por natyrisht që një

rast i tillë është vështirë të ndeshet; (b) në qoftq se kombinohen njëkohësisht një numër aktivesh

të pakoreluara, larmia e tyre mund të zvogëlojë riskun në mënyrë të ndjeshme dhe (c) në qoftë se

të gjitha aktivet në një portfolio janë koreluar në mënyrë perfekte positive, larmia e tyre nuk e

zvogëlon riskun.

RISKU I PORTFOLIOS

Një portfolio e shumëllojshme mund të përbëhet nga aksione dhe obligacione të emetuara nga

një kompani telekomunikimi, një firmë e shërbimit elektrik, një firmë sigurimi, një bankë

tregtare, një biznes i tregtisë me pakicë, një firmë prodhuese etj.

Bankat tregtare investojnë në lloje të ndryshme të mjeteve financiare kur ato u japin kredi

individëve apo bizneseve. Individët investojnë për blerje të gjërave shtëpiake, për ndërtime

individuale, për blerje të letrave me vlerë, të certifikatave bankare, fletëobligacioneve apo

aksioneve. Ndërkaq, firmat investojnë në asete të ndryshme fizike për prodhim, në ndërtesë, në

mjete transporti etj. për bankën është me rëndësi të dijë se cfarë kthimi nga portfolio do të pres

gjatë një periudhe të caktuar e jo vetëm si do të jetë kthimi i mjeteve individuale brenda

portfolios. Përgjigja e cila kërkohet nga investitori është: (a) cfarë kthimi pritet të fitohet nga

portfolio dhe (b) cfarë është risku i portfolios?

KTHIMI I PRITSHËM NGA PORTFOLIO

Kthimi i pritur nga portfolio për n letra me vlerë apo mjete të tjera është i barabartë me shumën e

pritur nga cdo letër me vlerë në proporcion më pjesëmarrjen në investimin e përgjithshëm. Ai

shpreh pritjet mesatare nga kthimet mbi asetet individuale në portfolio. Këto pritje zbërthehen në

portfolio e përgjithshme për cdo aset si vijon:

k̂ p = w A k̂ A + wB k̂ B + . . . + wn k̂n përkatësisht: k̂ p = ∑i=1

n

wi k̂ i

Shpjegimi i simboleve:

k̂ A dhe k̂ B paraqesin kthimin e pritshëm nga letrat me vlerë A dhe B, reciprokisht.

w A dhe wB = 1 shprehin të gjitha fondet të cilat janë investuar në letrat me vlerë A ose në letrat

me vlerë B.

Kthimi i pritur nga portfolio për n letra me vlerë apo mjete të tjera është i barabartë me shumën e

pritur nga cdo letër me vlerë në proporcion më pjesëmarrjen në investimin e përgjithshëm.

Devijimi standard i portfolios do të jetë:

σ p = √w A2 σ A+¿2 wB

2 ¿ σ B+¿2¿2w A wBR σ A σB

Ku, σ p është devijim standard i portfolios

σ A σB janë devijime standard nga kthimet pritshme të letrave me vlerë respective A dhe B.

R është koeficientë i korelacionit ndërmjet kthimeve të pritshme për dy letra me vlerë.

Në qoftë se R është +1 ajo nënkupton që kthimi i pritshëm do të jetë në relacion perfekt njëri me

tjetrin, pra një rritje për x % e kthimit nga A do të përcillet me një rritje për y % në kthimin nga

B, dhe e kundërta. Në qoftë se R është -1 % atëherë do të ketë korelacion negative, prandaj x %

rritje në kthimin nga A do të shprehet me zvogëlim për y % në kthimin nga B. në qoftë se R

është vlerë ndërmjet -1 dhe +1, kjo do të thotë se nuk ekziston ndërvarësi direkte, ndërsa vlera

zero nënkupton se nuk ka ndërvarësi të kthimit ndërmjet këtyre dy investimeve.

BETA SI MATËSE E RISKUT SISTEMATIK

Koeficienti beta mat normën e fitimit të portfolios të letrave me vlerë në lidhje me normën e

fitimit të tregut. Ajo mat kontributin e një aseti të vecantë në riskun e portfolios. Beta është

matëse e riskut sistematik ( të padiversifikueshëm) të portfolios.

Koeficienti beta llogaritet si vijon:

β portfolio=¿¿ ∑i=1

n

(%e investuar nw letrwnme vlerw j ) x (β e letrws me vlerwj)

β p = ∑i=1

n

w j β j

Shembull: Në qoftë se në një portfolio kemi 8 letra me vlerë me beta të barabartë me 1 dhe 12

letra me vlerë me beta të barabartë me 1.5, atëherë koeficienti beta i një portfolioje të letrave me

vlerë rezulton si shumë e mestareve të pritshme të betës së letrave të vecanta me vlerë.

β p = ∑i=1

n

w j β j = ( 820

x 1.0)+( 1220

x 1.50) = 13

Kjo do të thotë se kur tregu i përgjithshëm ulet ose rritet për 1%, kthimi i portfolios do të

ndryshojë në mesatare prej 1.3 %, që do të thootë se kjo portfolio ka risk më të madh sistematik,

nga ai që ka treguar në tërësi.

Shpjegim: koeficienti beta =1 do të thotë se norma e fitimit të aksionit lëviz si edhe treguesit e

tjerë në tërësi. Një rritje prej 10% në treg sjellë një rritje prej 10% të normës së fitimit, dhe një

ulje prej 10% në treg con në një rënie prej 10% të normës së fitimit. Koeficienti beta më i vogël

se 1 do të thotë se norma e fitimit të aksionit synon të luhatet më pak se tregu në tërësi. Një

koeficient 0.7 tregon se norma e fitimit të aksionit do të rritet vetëm për 7% si rezultat i rritjes

prej 10% të tregut, por do të bjerë vetëm 7% kur tregu bie për 10%. Një koeficient 1.2 do të thotë

se norma e fitimit të aksionit do të rritet me 12%, në qoftë se tregu rritet me 10%, por norma e

fitimit të aksionit do të bjerë 12%, kur tregu tregu bie 10%. Sa më i madh të jetë koeficienti beta,

aq më i madh do të jetë risku i lidhur me aksionin individual.

Shembull: Në të dhënat që vijojnë gjeni informatat për një portfolio letrash me vlerë në shumë

prej 4 milionë euro:

Aksionet Investimet Beta

A 400.000 1.3

B 600.000 -0.4

C 1.000.000 1.5

D 2.000.000 0.8

Totali 4.000.000

Norma e kërkuar e kthimit të tregut është 12%, ndërsa kthimi pa risk është 6%. Llogarit sa është

norma e kërkuar e kthimit. Përcaktimi i pjesëmarrjes së cdo aksioni në portfolio është si vijon:

Aksionet Investimet w j Beta w j x β j

A 400.000 0.10 1.3 0.1300

B 600.000 0.15 -0.4 -0.0600

C 1.000.000 0.25 1.5 0.3750

D 2.000.000 0.50 0.8 0.4000

Totali 4.000.000 Portfolio beta β p = 0.8450

Normën e kërkuar të kthimit e llogarisim, pasi të kemi sqaruar modelin e vlerësimit të aktiveve të

kapitalit CAPM dhe vijën e sigurisë së tregut.

MODELI I VLERËSIMIT TË AKTIVEVE TË KAPITALIT CAPM

Mmodeli i vlerësimit të aktiveve të kapitalit – CAPM është metodë për të matur riskun e një letre

me vlerë ndërmjet matjes së bashkëvariancës së zotërimeve që përbëjnë një portfol. Analizon

lidhjet ndërmjet riskun dhe shlyerjeve të pritshme dhe përdor si mjet universal për vlerësimin e

letrave me vlerë. Bazohet në supozimin se investitorët sillen racionalisht dhe kanë në disponim të

gjithë informatat e nevojshme mbi fondet e letrave me vlerë. CAPM pohon se i vetmi rrezik i

vlerësuar nga investitorët potencial është risku sistematik, sepse është ky i vetmi risk i cili nuk

mund të shmanget ndërmjet diversifikimit. CAPM nënkupton se të gjithë investitorët do të

mbajnë një portfolio të tregut duke kërkuar që premiumi i riskut të jetë proporcional me betën e

tregut. Në pajtim me CAPM, kthimi i pritur nga një asset do të jetë një funksion linear i betës:

Kthimi i pritur nga një letër me vlerë = Norma pa risk + Beta x (Kthimi i pritur nga tregu

– Norma pa risk).

Qëllimi themelor i një firme është rritja e vlerës së tregut të kapitalit aksionar. Kjo detyron

firmën që, gjatë punës së saj, të zbatojë atë praktikë e cila do të rrisë vlerën e aksioneve. Modeli i

vlerësimit të aktiveve të kapitalit (CAPM) inkuadron konceptin beta, me të cilin matet risku si

relacion ndërmjet lëvizjeve të një letre specifike me vlerë dhe lëvizjeve të trgut të përgjithshëm

të letrave me vlerë. Sipas këtij modeli (CAPM) norma e pritur e kthimit nga një projekt është e

barabartë me (1) normën e kthimit pa risk, (2) riskun sistematik të investimit dhe (3) preminë e

pritur të riskut nga portfolio e tregut për të gjitha letrat me vlerë me risk.

Modeli nënkupton se letrat me vlerë shiten në një treg perfekt të kapitalit, i cili karakterizohet

me: riskun e padëshiruar, informacionin e investitorëve, shtrirjen e barabartë kohore në të cilën të

gjithë investitorët marrin vendime në një moment të caktuar, dhe me faktin se investitrët nuk

kanë kosto transaksionesh. Bazuar në këtë, sipas këtij modeli ndërtohet një ekuilibër i tregut të

kapitalit ku CAPM me cilësin e modelit të ekuilibrit të tregut mund të përdoert për të përcaktuar

dhe shpjeguar vlerën e cdo letre me vlerë. Sipas kësaj, risku total i një letre është i barabartë me

riskun sistematik plus riskun josistematik.

VIJA E SIGURSË SË TREGUT

Vija e sigurisë së tregut (SML) përfaqëson relacionin midis riskut të matur përmes betës dhe

normës së kthimit të pritshëm të cdo letre me vlerë. Në një gjendje të ekuilibrit të tregut lidhja e

cila ekziston ndërmjet normës së kthimit të cdo letre me vlerë dhe riskut të saj sistematik,

llogaritur sipas koeficientit beta, është lineare. Kjo të jep të nënkuptosh se ekziston një lidhje

funksionale ndërmjet kthimit mesatar dhe riskut për cdo letër me vlerë. Kjo lidhje shprehet

përmes vijës së sigurisë së tregut, e cila ndryshe njihet edhe si vija e tregut të letrave me vlerë

(figura 29). Nga kjo figurë shihet se të ardhurat e përgjithshme nga cdo letër me vlerë me risk

janë të barabarta me shumën e normës së kthimit pa risk dhe premisë së riskut. Nga figura

vijuese shihet se të ardhurat e pritura nga portfolio e tregut janë (k M), të cilat përbëhen nga norma

e kthimit pa risk (k RF), të shtuara për preminë për risk (k M−kRF). Në qoftë se investitorët mund ta

eliminojnë riskun josistematik të letrave me vlerë përmes diversifikimit, atëherë llogaritet se,

sipas modelit të përcaktimit të vlerës së kapitalit të investuar, ata nuk e kanë marrë kompensimin

për bartjen e një risku të këtillë. Cdo investitorë i letrave me vlerë i nënshtrohet riskut sistematik

dhe josistematik, mirëpo ai merr kompensimin vetëm për riskun sistematik, të cilin e bartë.

Norma e kthimit për letrën me vlerë k i e i-të është e barabartë

k p = k RF + (k M−kRF ¿ β

Vazhdojmë të zgjedhim detyrën sipas rezultateve nga pasqyra 40:

k p = k RF + (k M−kRF ¿ β

k p = 6% + (12% - 6%)0.8350

k p = 65 + 5.01% = 11.01%

Asetet pa risk (Risk-free assets). Janë ato asete të cilat ofrojnë një kthim pa risk (rf). Këto asete

nuk përmbajnë risk të mos kthimit, risk të emitimit ose risk të riinvestimit të kuponit. Rasti më

karakteristik i asetit pa risk është ai me bonat e thesarit, sepse supozohet se qeveria nuk

bnkroton. Devijimi standard dhe variacionit i kthimit për këto asete është i barbartë me zero.

Premia për risk (Risk premium). Është diferenca ndërmjet kthimit të pritur nga një letër me

vlerë dhe kthimit të aseteve pa risk. Ajo njihet edhe si diferencë mes shlyerjeve pa risk dhe atyre

me një nivel të dhënë risku, pra shpreh diferencën e fitimit që një firmë ka si rezultat i

imvestimeve edhe në alternative me përmbajtje risku, krahas investimeve pa risk apo me risk

shumë të ulët.

Simbolet k M−kRF paraqesin preminë e riskut të tregut. Premia e riskut është masë për kthimin

shtesë mbi kthimin pa risk, të nevojshëm për kompnesimin e investitorëve për vlerën mesatare të

riskut të supozuar. Në modelin e vlerësimit të aktiveve të kapitalit (CAPM), premia e riskut të

tregut shumëzohet me beta koeficientin e letrës me vlerë për të përcaktuar preminë shtesë mbi

kthimin pa risk, e cila i kompenson investitorët për riskun e pandarë nga një letër e caktuar me

vlerë. Pra, norma e kërkuar e kthimit është 11.01%.

Shembull: Supozojmë se kthimi i pritur nga një letër me vlerë është 15%, ndërsa norma e kthimit

pa risk është 5%, premiumi i riskut është 10%. Në qoftë se kthimi i pritur nga tregu k M është

12% dhe norma pa riskk RF është 5%, atëherë premiumi i riskut për tregun e përgjithshëm do të

jetë 7%.

Tani llogarisim normën e kthimit për i letrat me vlerë, varësisht nga vlera e betës:

β p=0,β p=1 dhe β p=2

kur β p=0: k i=5%+0 (12% - 5%)=5%

kur β p=1: k i=5%+1(12%-5%)=12%

kur β p=2: k i=5%+2 (12% - 5%) =19%

Në qoftë se një letër me vlerë ka një kombinim të tillë të kthimit dhe të riskut të pritshëm, i cili e

vendos mbi vijën e sigurisë së tregut, atëherë kjo letër do të jetë e nënvlerësuar nga tregu. Kjo do

të thotë se ajo ofron kthim të pritshëm, i cili është mbi kthimin të cilin e kërkon tregu për këtë

lloj të riskut sistematik. Si rezultat i kësaj kjo letër me vlerë do të jetë tërheqëse për investitorët

përderisa kthimi i pritur i saj të mos bie në nivel të vijës së sigurisë së tregut SML= k RF+ (k M-k RF

) β. Në anën tjetër, letrat me vlerë të cilat janë të mbivlerësuara, i përkasin kombinimit, i cili këto

letra me vlerë i vendos nën nivelin e vijës së sigurisë së tregut. Këto letra me vlerë nuk janë

tërheqëse për investitorë, prandaj ata që i posedojnë do të tentojnë t’i shesin, ndërsa ata që nuk i

kanë nuk do të shprehin interesim për t’i blerë. Si rezultat i kësaj do të bie cmimi i tyre, ndërsa

kthimi i pritur do të rritet deri në nivelin e barazimit me vijën e sigurisë së tregut të letrave me

vlerë.

Nga figura shihet se, në qoftë se beta është e barabartë me 1, letra ka të njejtin risk si të portfolios

së tregut. Në qoftë se beta është zero, letra i e bën zero kontributin në riskun e portfolios së tregut

dhe pastaj kthimi i pritshëm i letrës është i barabartë me normën e interesit pa risk k RF. Ndërkaq,

SML rritet në mënyrë lineare me rritjen e betës.

DISA PËRVOJA TË MENAXHIMIT TË RISKUT

Lidhur me riskun janë zhvilluar praktikat të menaxhimit të tij. Objektivi themelor i tyre është që

risku të menaxhohet aktivisht përmes portfolios.

Për ta menaxhuar riskun, së pari nevojitet të zhvillohet procesi i menaxhimit të limiteve , i cili do

të ndihmojë në identifikimin dhe në selektimin e atij risku, të cilin firma është e gatshme tab art.

Pas kësaj synohet vlerësimi i riskut të tregut dhe të kredisë ( VaR). Analiza e riskut kompletohet

me testimin e stresit dhe me analizën e skenarëve të vlerësimit të humbjeve potenciale gjate

krizës së pritëshme të tregut.

Ekzistojnë praktika të mira edhe lidhur me komunikimin ditor për riskun. Për shembull,

menaxheri i riskut duhet të diskutojë në cdo takim ditor me analistët e riskut lidhur me

menaxhimin e tregut. Menaxheri i riskut, po ashtu, parashihet të mbajë cdo javë takime me

partnerët e brendshëm, me qëllim që të vlerësohen cështjet madhore që korespondojnë me riskun

e biznesit. Në shumë firma nevojitet që menaxheri kryesorë të inkurajojë menaxherët e riskut dhe

personat tjerë të implikuar me punët e riskut që të ndërtojnë kornizën apo planin e menaxhimit të

riskut. Korniza zhvillohet në faza, duke përfshirë (a) politikat, (b) metodologjinë dhe (c)

infrastrukturën. Ajo përfshin:

- Menaxhimin aktiv të riskut

- Menaxhimin e limiteve

- Analizën e riskut

- Tiparet e kapitalit

- Riskun e cmimeve

- Menaxhimin e portfolios

- Riskun e arsimit (aftësimit professional) etj.

Menaxhimi aktiv i riskut i atribuohet kapitalit, riskut të cmimeve dhe menaxhimit të riskur të

portfolios. Për ta minimizuar riskun te bankat dhe bizneset prodhuese apo tregtare zhvillohen

praktika të ndryshme. Bankat zhvillojnë politikat e riskut të kredive ndërsa firmat përfshirë edhe

organizatat financiare, zhvillojnë politikat e riskut operacional.

POLITIKAT E RISKUT TË KREDIVE

Cdo bankë përcakton politikën e riskut të kredive: sa kredi të ofrojë, për cilat destinime, për cilin

tip të klientëve. Profitabiliteti gjatë përcaktimit të politikave kreditore është vetëm një

konsideratë, kurse konsiderata tjetër, poashtu shumë e rëndësishme, qëndron në riskun mbi

huanë. Për ta përballuar këtë, bankat, përmes politikave të tyre, bëjnë diversifikimin e huave,

caktojnë limitet dhe madhësitë e tyre.

POLTIKA E RISKUT OPERACIONAL

Risku operacional ekziston në të gjitha aktivitetet e biznesit, përfshirë edhe ato financiare. Ky

risk gjeneron nga gabimet njerëzore, dëmtimet e kompjuterëve, inkuadrimi i numrit të madh të të

dhënave për vlerësimin e synimeve, implementimi i modeleve të cmimeve dhe të vlerësimit të

riskut. Risku operacional mund të minimizohet përmes adresimit të përgjegjësive dhe caktimit të

procedurave të forta kontrolluese. Kërkohet që firmat të sigurojnë mbikëqyrjen e plotë të riskut

operacional. Me rëndësi të dorës së parë është ndërtimi i një pakete politikash të cilat japin

përgjigje në pyetjet: si të mbikëqyret futja e produkteve të reja? Si të vlerësohet oportuniteti i

zbatimit të modeleve të cmimeve dhe sit ë vlerësohet efikasiteti i menaxhimit të tregut? Nga

përvojat e mira merret rasti i Bankës së Anglisë, e cila ka zhvilluar disa leksione të përgjithshme

për riskun operacional:

E para, ekipet menaxheriale kanë detyrë ta kuptojnë në tërësi biznesin të cilin e

menaxhojnë;

E dyta, duhet të ndërtohet dhe të komunikohet qartë përgjegjësia për cdo aktivitet të

biznesit;

E treta, për të gjitha aktivitetet e biznesit duhet të ndërtohet sistemi i kontrollit të

brendshëm, përfshirë edhe menaxhimin e pavarur të riskut dhe

E katërta, top menaxhmenti dhe komisionet e kontrollit të jashtëm duhet të garantojnë

zgjidhjen e shpejtë të gabimeve dhe të dobësive.

Shembull: Investitori në vitin e ardhshëm prêt një normë të mundëshme të kthimit nga një

investim në firmën A ose në firmën B prej 10.000 €. Norma e kthimit dhe probabiliteti i

shpërndarjes në këto firma është shprehur në pasqyrën vijuese. Probabiliteti se do të ketë

kërkesë të madhe është 30 %, kërkesë normale 40 % dhe kërkesë të ulët 30 %. Sic shihet nga të

dhënat norma e kthimit te firma A është më e shpërndarë nga ajo te firma B.

Pasqyra 38. Norma e kthimit dhe probabiliteti

Firma A Firma B

Kërkesa për Probabiliteti Norma e Vlera e Norma e Vlera e

produkte kthimit ponderuar kthimit ponderuar

(1) (2) (3) 2x3=(4) (5) 2x5=(6)

E madhe 0.3 50% 15 25 7.5

Normale 0.4 15% 6 15% 6%

E ulët 0.3 (20)% -6 5 1.5

1.0 15% 15%

Në qoftë se elementet i shënojmë me shkronjat:

k i = norma e kthimit për një fond të dhënë (rezultatin e itw)

Pri = probabiliteti i rezultateve të itw

n = numri i rezultateve të shqyrtuar, atëherë

k = P1 k1 + P2 k2 + . . . + Pn kn = √∑i=1

n

(k i−k )2 Pi

Për firmën A, norma e kthimit është:

k = 0.3(50%)+0.4(15%)+0.3(-20%)=15% dhe

Për firmën B, norma e kthimit do të ishte:

k = 0.3(25)+0.4(15%)+0.3(5%)=15%

Dendësia e probabilitetit

Firma A Firma B

k i−k (k i−k )2 (k i−k )2 Pi k i−k (k i−k )2 (k i−k )2 Pi

(1) (2) (3) (1) (2) (3)

50-15=35 1.225 1.225x0.3=367.5 25-15=10 100 30

15-15=0 0 15-15=0

-20-15=-35 1.225 1.225x0.3=367.5 5-15=-10 100 30

735 60

Për rirmën A, deviacioni është:

σ = √∑i=1

n

(k i−k )2 Pi = √735 = 27.11

Për firmën B, deviacioni është:

σ = √∑i=1

n

(k i−k )2 Pi = √60 = 7.74

Për firmën A, në të cilën σ = 27.11 dhe k = 15, kthimi actual do të sillet në rangun 15 ± 27.11,

përkatësisht nga 42.11 deri në -12.11 për qind. Për firmën B, kthimi actual do të sillet në rangun

15 ± 7.74, përkatësisht nga 22.74 deri në 7.26 për qind.