Download pdf - iba pang akda sa panahon ng Amerikano

8/6/2019 iba pang akda sa panahon ng Amerikano

1/12

TW O FACES OF AM ER ICA(From ChapterXXVIIIof America Is in the Heart)

Carlos Bulasan

In Santa Marla, where I was working with Jose,ceived a disturbing communication from Millar. Troubleas brewing in San Jose, forty miles south of Sanrancisco. Jose and I took the first bus, stopping a fewurs in San Luis Obispo to see how Ganzo wasogressing. In the early morning, after a lengthyliberation with Ganzo in his cabin, we rushed to theation and slept hi the bus until Salinas.I still do not know why Jose and I never discussed

nionism and politics when we were alone. It was onlyhen we were with others, when we were in action, thatspoke aloud and acted according to our judgment. But

knew that I was coming to a way of thinking that wouldvern my life in the coming years. I surmised that theme evolution was taking place in Jose. But there wasill no term for it. I believed then that agitating theicultural workers was enough, but the next five yearsowed me that a definite political program was alsoMillar was not at our rendezvous in SanJose. I wentthe lettuce fields and talked to the workers. Thepanies had drastically cut the wage scales the yearfore, it had been thirty cents an hour, but now it haden reduced to twenty cents. The Filipino workersruck, but the companies imported Mexican laborers."There should be a law against the importation ofbor," I said. "It should be included in the interstate"The time will come," Josesaid."Without it the workers will always beat the mercy ofemployers.""You are absolutely right, Carl," Jose said. "But wevea good president in Washington, sowe will probablyin some of our demands-if we useenough pressure."I was not satisfied, but there was some hope. I wentthe Mexican district and gathered together some of theexicans who had quit the fields that day. Jose, whooke fluent Spanish, came and explained to them theportance of the strike. Theywere enthusiastic. A runneras sent to the fields to stop the Mexicans who were stillorking, and he came back to tell us that only fiftyBut we wanted an all-out strike, although we doubted

at it would be possible. That night, when Jose and Iere in the back room of a restaurant, preparing a leafletbe circulated, five white men came suddenly into theom. I started to run to the door, but it was too late. Twoig men, one wearing dark glasses, carried off Jose. The

other man suqdenlv turned arbund and shot out the lightbulbs.

I was kicked into the back seat of a big car. Josewas inthe front set, between the driver and the man with darkglasses.When,the car started to move, I looked down andsaw Millar bleedlng.on the floor. He looked up at me withfrightened eyes, pleading, wanting to tell me that he hadnothing to do with our arrest, I turned the other way,aching to hit him in the face.. I looked through the Window hoping to find some

escape. I was sure that if the car turned a corner, I couldjump out. If I succeeded in jumping out-could I escapetheir guns! My heart almost stopped beating. It wasbetter to die trying to escapethan to wait for death.

But when the car come to a deserted country road, Iknew that flight was impossible. I lost all hope, I glancedquickly at the wide, clear fields, catching a fleetingglimpse of the sky. Looking swiftly to the east, I saw thebig moon and below it, soon to move away, a mass ofclouds that looked like a mountain of cotton balls.Suddenly I remembered that as a child I used to watchsnow-white clouds sailing in the bright summer skies ofMangusmana. The memory of my village made my mindwhirl, ionging for flight and freedom again,

I was helpless now. I watched my companions: theyseemed to have given up all hope. There was only deathat the end of the road. The white men were silent. Millartouched my legswhen we passedin the shadows of trees.The driver turned off the road and crossed a wide beetfield, heading for the woods not far away~

We entered the woods in five minutes the carstopped. One of the men in front jumped out and came toour door.

"You havethe rope, Jake?""Yeah!"The man on my right got out and pulled me after him,

hitting me on the jaw. I fell on my knees but got up atonce, trembling with rage. If only I had a gun! Or a knifellcould cut these bastards into little pieces! Blood cameoutof my mouth. I raised my hand to wipe it off, but myattacker hit me again. I staggered, fell on my face, androlled on the grass.

"Upl Goddamn you! Up!"Painfully, I crawled to my feet, knelt on the grass,and

I got up slowly. I saw them kicking Millar on the grass.When they were through with him, they tore off Jose'sclothes and tied him to a tree. One of them went to thecar and came backwith a canof tar and a sackof feathers.The man with the dark glasses ripped the sack open andwhite feathers fell out and sailed in the thin light thatfiltered between the trees.


2/12

Then I saw them putting the tar on Jose's body. One ofm lit a match and burned the delicate hair between his

"Jesus, he's a well-hung son-of-a-bitch!""Yeah!""No wonder whores stick to them!""The other monkey ain't so hot!"They looked at my direction. The man with the darksses started beating Millar. Then he came to me andked my left knee violently that I fell on the grass, blindedh pain. Hardening my body, I wished I were strongough to reach him. He spat in my face and left.Another man, the one called Jake, tied me to a tree.

en he started beating me with his fists. Why were thesen so brutal, so sadistic! A tooth fell out of my mouth, andod trickled down my shirt. The man called Lester grabbedtesticles with his left hand and smashed them with hisht fist. The pain was so swift and searing that it was as ifre were no pain at all. There was only a stabbing heatt leaped into my head and stayed there for a moment."Shall we burn this yellow belly?""He's gone.""I'd like a souvenir.""Scalp him!""What about the other bastard?""He's gone, too."They left me. One of them went to the car and took outottle of whiskey. They started drinking, passing the bottlem hand to hand. Once in a while, when a bottle wasptied, one of them would come over and beat me. Wheny were drunk enough, I feared that they would burn Jose.llar crawled painfully over to where I was lying."Knife in my left shoe," he whispered."Quiet," I rolled over and reached for the knife. Now Ild cut the ropes that tied my legs. My hands were free!en I was ready to run! I handed the knife back andispered to Millar to roll away. I crawled in the grasswly; when I reached the edge of the woods, I got up andd to run. But I had almost no use of my left leg, so thatst of the time I hopped through the beet fields like a

The night was clear and quiet. I was afraid they wouldme. I heard their voices in the wind. Once a flashlight

amed from the edge of the woods. I lay flat on mymach and watched it disappear among the trees. Then Iup and staggered towards SanJose.I stopped when I came to the lighted areas to avoidpicion. I turned away from the business district andaded for the Oriental Section. A police car came by. Ined in at a side door and opened it. I found myself in ae room, with dolls on the bed and a poor table radio on aall table. On the dresser was the picture of a woman whoht have been twenty-five. Someone was in the bathroomI could hear a noise there. I was reaching for the door

She stopped short in minutes, letting the towel fall fromher hands.

"Please don't be afraid," I said. "Some men are afterme."

She came forward. "Have you killed somebody?""No.""Did you steal some money?""No, I-well, I-work with the unions."She ran to the little room and brought me a clean shirt.

She brought a basin of warm water and began washing myface gently. Then she took me to the kitchen, where sheprepared something for me to eat. I watched her. She mightinform the police. Could I trust her?

"When did you eat last?" she asked."I don't remember," I said."Poor boy," She got up. "Eat everything and go to

sleep.",I almost cried. What was the matter with this land? Just

a moment ago I was being beaten by white men. But therewas another white person, a woman, giving me food andplace to rest. And her warmth! iat on the couch and startedtalking. I wanted to explain what happened to me.

"Poor boy." There was kindness in her face, some urgeto reach me, to understand what I was telling her. Andsometimes she got touched by my description. I could feelher hand on my face. There was tenderness inher touch.

"Thank you so much," I said."Go to sleep now." She switched off the lights and went

to her bed. I watched her in the darkness. I could see in thedark almost clearly as in a room flooded with lights. "Goodnight," she said.

I lay quietly on the couch; then tears began to come tomy eyes. What would happen to Jose and Millar? Had I theright to run away? Had I? Thef ight must go on Jose used tosay. All right. I would go on with the fight. I would showthem. The silence outside was deepening. Not far away, in anearby farmhouse, I could hear a rooster crowing.

The woman was still awake. She sat up. She heard mecrying. Shegot up and came to my couch.

"What is your name?" she asked."Carl," I said. "Remember me only as Carl, that's all."Mine is Marian," she said. "Go to sleep now."Shewoke up early in the morning. I was surprised to find

that she had packed her things."Wait for me here," she said. "I'll get my car."In five minutes she was back. I carried the suitcases into

the car. She sat at the wheel and put the key in the lock.Then she looked back to the cows as though she werecommitting it to memory. I knew her look because I haddone the samE! thing a hundred times. It means a farewelllook-forever. The car started to move."We'll go to LosAngeles," she said.

I looked out ofthe window. The sun was rising.


3/12

KAH APO N. NGAYO N AT BUKAS(First Act)

Aurelio Tolentino

NGBAYAN (PILIPINAS)-NA-BULAG (ESPANYA)SIBOL (AMERIKA)

SUNURIN (BABAING PILIPINA)AILOG (ANG KATAGALUGAN)TANGLAWIN (GOBYERNONG KASTILA)

NATIN (GOBYERNOAMERIKANO)AYOP (MAPAGLILONG TAGALOG)

UMPALAY (MAPAGLILONG TAGALOG)INGBATA (HARING INSIK)LIMAW (PRAYLE)ANG-TUTOL (LALAKING PILIPINO)

Mga taong bayan, mga Hukbong Tagalog, mgakbong Insik, Kapisanan ng Cruz Rojang babae, mgawal na rebolusyonaryo, mga batang lalaki't babae,ndang musika ng Hukbong Tagalog, mga kaluluwa ngngamatay sa labanan, ang Haring Kamatayan,imiyento ng Artilleria, Infanteria at Ingenieria.

BAHAGII

(Isang bakurang may sagingan at iba panglaman sa tabi. Sagitna ay isang bidag.)

LABAS1

(Asalhayop at mga taong bayan. Nangakahanayg babae sa kanan at mga lalaki naman sa kaliwa.ngakataas ang kanang kamay nilang lahat, naatangan ng kapang ginto. Masasaya ang anyo nila.)

salhayop, Masunurin, Walangtutol, mga taong-bayan.)NG TUTOL: Mag-inuman, magsayawan.

SiAsalhayop ay ipagdiwang.

Ipagdiwang.

Mapala ang kanyang buhay

at lumawig habang araw.

Habang araw.

WALA NG TU TO L: Dangal niya'y huwag dadalawin ngsiphavo't ng h~lahig

2.a Huwag dadalawin.3.a Dangal niya'y magluningning sa ligayang sasapitin.

. .KOROi Magluningning.

MASUNURIN: Madlang pari, mad lang biyaya sa kanya'ysumagana.

KORO: Sumagana.

3.a Madlang yaman, madlang tuwa na kaniya'y lumawignawa.

KORO: Lumawig nawa.

ASALHAYOP: Katoto't giliw, mga kaibigan, sa inyo'ysalamat nang habang buhay.

Ang inyong nais na tungkol sa akin ay aking biyaya sasasapitin

Kayo ang dangal ko, at kayong tuna yang tanging suhay ngaking buhay.

(Lalapitang isa-isa ni Asal ang mga Koro at ipipingla sakani-kanilang kopa ang kanyang hawak.)

Mag-inuman, magsayawan, mag-awitan, limutin angkalumbayan.

KORO: Mag-inuman.

(Anyong iinumln ng lahat ang laman ng kani-kanilangkopa. Biglang lalabas si Ina at si Tag. Magugulat ang mgadadaman __ igan sita nang kagulat-gulat ni Ina.)

LABAS2

(Sila rin, Inangbayan, Tagailog.)

INANGBAVAN: Mga walang loob,mga walang damdam,kayo'y masasaya,bago'y nagluluksaang kawawang bayan.

Mga walang puso,mga walang dangal,


4/12

sa mga pumanaw?

atawa nang malakas si Asal at ituturo si Ina.)

Asalhayop!

Masdan ninyo si Inangbayan, ang buwisit at

agtatawanan ang Koro.)

mayu ka, Inangbayan,wag sabihin ang pakay.agtatawanan ang Koro.)

Mag-inuman.

yong iinumin ang lam an ng mga kopa.)

Huwagl

wag ninyong lagukin, huwag ninyong mainom angahawakang alak na may lason.


g inyong kaluluwa ay malilinggatong, kayo'y isusumpamga panahon.


init pang tunay sa mga burulan ang bangkay ng inyongo at magulang.

agtatawanan ang Koro)

yo at mag-isip ng tinutunguhan, hayo at bakahin anga kaaway.

ahabang tawanan nilo Asal at ng Koro.)

Magsayawan.

umin ni Asal at ng Koro ang laman ng mga kopa.tigan sila ngkagulat-gulat na Ina.)

Mga walang kaluluwa! Ang inyong mgaayahn ngayon ay pagdustang tunay sa libingan ng atingrangal na Iipi. Ano? Hindi baga ninyo nararamdaman satod ng inyong mga puso ang lamig ng kamatayan ngan? Hindi baga kayo nangahihiya sa sarili, ngayongong nangangasayahan sa ilalim ng talampakan nirinah::lr::l ::lna m::ldaina n::l ;:m::llc ni Hinaic:Ic::lnl1l

ASALHAYOP: Mahusay manalumpati an gating ina, anmanggagaway.

INANGBAYAN: Asalhayopl

KORO: Kami man.

INANGBAYAN: Ako man.ASALHAYOP: Kita ninyo? Kita ninyo't humingang kusapagkakitang hindi natin siva alintanahan? Magaling talagsi aling Inangbayan.

ASALHAYOP: (Kay Ina) Heto ang alak na alay sa iyc(Bibigyan ng isang kopa.) Mag-inumanl

(ltataas ni Asal at Koro ang kanilang mga kopa.)

WALANG TUTOL : Mabuhay si Asalhayopl

KORO: Mabuhayl

INANGBAYAN: Sumpain nawa ni Bathala' ang hincmagsist sa paglapastangan sa araw na itol Ito ngang tunyang araw ng kamatayan ng mga tagapagtanggol nbayan. Ito ang araw ng pagkakalugso ng ating kaharnbalhambal na Balintawak. Sumpain nawa ni Bathala ang hincmagsisil

Taos sa puso ko yaring sumpa,at sa katunayan ay ... avant

ASALHAYOP: Inangbayan!

KORO: (Biglang lalapitan ni Asal si Ina, at tatampalin. ~Ina ay mabubuwal, kasabay ng pagtawa ng Koro.)

ASALHAYOP: Mangaggawayl

(Kasabay ng tampal at tawanan. Kasabay ng pagsaka/ skanya at pagtindig ni Ina.)

WALANG TUTOL : Huwag! Bitiwan mo, Asalhayop.

(Bibitawan.)INANGBAYAN: Asalhayop, paglapastangan mo sa akin anahulog sa Apo, sa kamay ni Mandaragan, ang taksil monkaluluwa. At kayong mga nakianib sa kanya, kayong mganak kong pmakarnamahal, ay nangahawa na mandin skanyang sawing palad. Dinudusta ninyo sa libingan andangal ng inyong mga nuno.

: Ah I Hindi ko ina kala kalian pa man, na kayo'hindi ko maihahalubilo sa mga angkang nagkalat dito 5Dulona-Silanaan.


5/12

Mga anak ko, mga bunsong pinakaiibig, kayo'yngaliligaw. Panumbalikin ninyo ang inyong mga loob,gsisihan ninyo ang paglapastangan sa akin at sakilang araw ng pagkalugso ng bayan. Kapag nilimotnyo ang araw na ito ay liIimutin din ninyo ang libingangksa ng inyong mgamagulang.

Kayo'y nangabulag na lubos. Buksan ninyo angyong mgamata.

(Biglang itataas ang tabing. Lilitaw ang mgaingang may pangalang sulat sa panahong una at mayga sabit na luksa at sari-saring putong.)

Ayanat tanawin ninyo sila!(Mangagluluhuran si Tag at Koro at

angangahulog sa kanilang mga kamay ang mga kopangwak, tanging hindi lam an si Asal, at tatalikdan ang mgasabing libingan.)

Samga libingang ivan ay nalalagak ang mga butola Gat-Salian, Bituin at laksa-laksang ipa pang bayaningwal ng bayan.

Oh! Yayamang nilapastangan ninyo ang araw naat ang mga libingang ivan; yayamang dinudusta ninyog dakilang pangalan ng inyong mga ninuno; yayamangiJublob ninyo sa pusaJing kapalamarahan ang banal nasulatan ng ating maharlikang lipi, ay ipagpatuloy nanyo ang inyong baliw na kasaysayan, ipagpatuloy nanyo, mga bunsong ginigiliw, ngunit pakiusap ko lamang,doon saibaba niJa,sa ibabaw ngmga libingang Ivan, ayon kayo mag-inuman ng alak, doon kayo magsayawanmag-awitan, doon ninyo sambilatin at yurakan iyanga laksangsabit, doon ninyo huwag tugutang libakin angong sariling dangaJ.

(Tatangis at marahang lalakad na tungo sa mga

bunsong pinakamamahal!alamakosa inyo! Paalamako sa inyolahuhulog na muli ang dating tabing.)

LABAS3la rin, wala lamang si Inangbayan.)

Mga kapatid ko! ... Oh! Ano't kayo'yngalumbay? DahiJ baga sa pag-aalaala ninyo sa

Ngunit huwag , Ngayo'y nahahanda nang lahat. Kapagkayo'y umayossaaking mga panukala ...KORO: Magsabi ka!TAGAILOG: Ibig baganinyong bawiin sa kamay ng kaawayitong bayang sinamsam nila sa kamay ng ating mgamagulang!

KORO: Ngayondin.TAGAILOG: Tayo na't magsandatanglahat.KORO: Tayo na.(Aalis na lahat, matitira si Asal.)

LABAS4(Asalhayop)

(Tatanawin ang mga nagsialis.)

ASALHAVOP: Mgamangmang!Ang mga taong ito ay mga walang pinag-aralan.

Mabuti paangaso,mabuti pa ang kalabaw, mabuti pa anghayop kaysa sa kanila, sapagkat ang mga hayop aynabubuhay at marunong magsipamuhay, ngunit ang mgataong ito ayhindi. Nangatatahimik siJa ngayon. Ano'tkusang nagsisihanap ng ligalig? Nalugso raw ang amingmagulang. At ano? Kung ipaghihiganti ko baga sila aymangabubuhay pa kayang muli? Babawiin daw angkalavaan ng bayan. At bakit pa? Mabuti ang may salapingalipin kav sa mahirap na laya. Mga hangall(Magkukuro) Mabuti nga.

Hahanapin ko ang mga lnsik, hahanapin ko siHaringbata at aking sasabihin sa kaniya ang lahat ngnangyari.

Salapina naman ito!


6/12

KAY PAIT NG PAMUMUHAY(Chap-ter VI of Pinaglahuan)Faust ino Agu il ar

Malungkot na nakaupo si Luis saharap ng isang malaking aklat-talaan.

Si Luis Gat- Buhay ay isang binatang.n a y 24 na tao n, U 1ila at si yangnagkakalinga sa kanyang mga kapatid napawang babae. Walang inaasahan kundiang kanyang sahod sa buwan-buwan. Mulanang maisip ng mga manggagawangPilipino ang pagtatayo ng mga kapisanangmagtatanggol sa kanila, siva ay nakisamaagad-agad. Sa mga una pang sandali'yinakalang ang 'katungkulan niva'vmakisama sa mga walang inuusig kundiang isa nilang karapatan. At mulanoo'ytaimtim na naglingkod sa lavon ng mgamaralita.

Isa siva sa mga nagpapaupa ngdunong at nalalaman sa masalapingbumabayad, at dahil sa may naaabot nakaunti, ay maliwanag na napaghahakangsiva ay gatasan ding paris ng karamihangdukha, kava may pagkam alulong sakanyang mga pagkukuro, tuluyan kungmag-isip at isa sa mga naiinip sa matagalna di pagdating ng kaaarawan ng tunay napag-iisa ng maraming mga maralita.

Ki nasasabikan niya ang isangpanahong walang panginoon at walangalipin, walang nakatataas at mababa. Iyanang kanyang mga lavon, ivan ang kanyang

- - -mga pag-asa na araw-araw ay pinalalayoat ginagawang laruan ng mga palakad sabuhay na magaan sa iilan at masarna samaramivat. ng mga mangangalakal atrnamumuhunang walang sawa sa pagpigaat pananamantala. Hindi ito lamang,pmskamimithi rin naman ni Luis na ariingtaong ka-t:.apat-dapat sa mabutingpagpapaiagay ang dukha, huwag isang I

kasangkapang hinahanapan ng magagawaat pinagkakaitan ng upang nauukol sakanyang mga kailangan. Ninanasa rin niyasa ikagiginhawa ng maraming palad, angpaglaganap ng pagkakapantay-pantay nadi titingin sa 'uri ni sa kulay ng balat.

Sa ganang kanya ay kapita-pita angpamumuhay at isang kapisanang hindipumopoon sa salapi, kundi sa kagalinganng la ha r, w a la ng kalupitan at di tumitinginsa kalagayang mataas 0mababa ng isa't isa,'kundi sa pagkatao lm an g. Isangkapisanang hindi nangangalakal ngdunong at pananampalataya, at hindi.nagbibili ng galing sa lakas ng iba, angkanyang ibig.

N ananabik si Luis sa pagdatal ngmaligayang panahon na ipagiging kabai'tanng kawanggawa at hindi paris ngayong angpagkaawa ay binibili at ipinagmamalaki ngmga nakakakaya sa pamumuhay.Kawanggawang ganap na ganap angkanyang ibig at hindi iyang pagpapanggapng mga nagtatamasa na ikinalulubog pa ngmga kinaaawaan at hindi ikinahahango sahirap at pagdaralita. Ang mga pag-aari saganang kanya ay di dapat maisapalad atpakinabangan ng iilan, kundi ng lahat;lahat ay para sa isa at isa para sa lahar, ivanang marubdob na adhika ng binata na sapagmamalas ng karaniwang nangyayari sakabuhayan ng tao, ay nakapagwiwika tuloyng ngayo'y hindi iginagalang ang matuwid,

Marubdob din niyang adhika nabawa't isa'y magkasiya sa kanyang mgakailangan na lamang at huwag mag-imbotng labis sa kanyang pamumuhay, dahil sakung magkaganito ay magkakaroon nga ngmga api-apihang kapwa, magkakaroon ngdukha at ang pag-uuna ng sarilirigkagalingan sa ana mang gawin; ay dimatatapos.: Ang sugar na ito ng mgakapisanan ay di maaalis kundi kung walanang aadhikain ang tao, maliban lamangsa nauukol sa kanyang ikabubuhay, at

}:,5, 8 PH IL IPP IJ'o !.E L '!TERATURE: A H ISTORY AND ANTHOLOGY

_ u vagravamss a balar:1.1 mal.;ang r;\dIUr'8_ - v an g_ ~mg adog I -

~alagavnarnankailanga di d.;:-akinalapat p

Jadalas

ay ibigmasagvpamanmayrooay isanHindi i tivang :

ay magiat huwapagkabaril atsalapirusiyangdumuditao. Avw a Iannaniniwat lalonrnarnarubayang Idapar s iat pagk:

Linibig a'ang paglng marcng ila


7/12

huwag ang mga naglulumabis na pag-aari'tkavamanang napakamabisang pang-udyoksa balana upang maging palalo, at magnaisnu maparangi at poonin ng karamihan.Jyang pagkakaroon ng iilan, ng malawakna lupaing ipinang-aalipin sa mga walang-kayang nakikisama, at ginagawa pang alilang rnga rnav-ari ng tinurang mga lupa, ayisang hayag ria pagnanakaw sa ganangpalagav niv a, yamang ang lupa, gaya rinnarnan ng ibang katytubong bagay nakailangan ng tao sa kanyang pamurnuhay,ay di dapat angk inin ng kahit sino kundipakiriabangan ng lahar. Ang lupa ay di nadapat pagharian ng kasakiman ng tao,

o I y a n g m g a k a pan g y a r ihoan gkaclalasa'y nagiging tanda ng pagkapalalo,ay ibigniyang maalis, lubha pa angmasagwang pagpapahiyas sa katawan,pamarnahay at kabuhayan ng mgamayroon, na sa ganang pag-aakala ni Luisay isang pagduhagi ng mga nagsasalat.Hindi ito lamang kundi pinakaaadhika rinniyang ang kapangyarihan sa pamamahala,ay rnaging kahulugan ng kalooban ng lahatat huwag ng ilang manggagawa, nasapagkat ipinagtatanggol ng laksa-laksangbaril ar.sandatang pamatay dahil sa maysalaping bigay ni Takot na naiuupa, aysiyang nakapangvavari, at malupit nadumuduhagi sa mga banal na karapatan ngtao, Awang-awa si Luis sa mga bayangwalang loob n a m a g h ig a n ri atnaniniwalang sa ikapagtatamo niya ng laloat lalong mga ginhawa, ay-kailangan angmamanginoon,' Sa palagay niya, ang mgabayang may ganitong paniwala ay siva ringdapar sisihin s a kanilang pagkawakawakat pagkabusabos,

Lahar ay. nakatatalastas na kapaginibig ay mangyayari, kava sukat ipagtakaang pagkahalukipkip at pagwawalang-kusang mararni sa kapangyariha't pananakirnrig il an, na siyang nagpapasasa sa

pinagpawisan ng lahar at nagsisipagtamasang hindi nila ari.

Isa pang kasamaang ibig niyangmaalis ayivang pananagisag ng lahar ngkagalingang sarili sa ana mang gawin,rnaging sa pagkaawa maging sa D. aggawa':;) - 1 ._. ~r .wbng rnagaling, rnaging sa paggawang kaliit-liitang bagay, at ang sari ling 'budhi natunay na kabaitan, ay di man lamangmasinag sa ana mang anyuin ng tao.

Ang salitang ak a m~ma,na saa't saanman ay maririnig na binibigkas ng balanasa. harap rig ana mang ikagagaling aykinamumuhian ni Luis. Hinahangad niyaang kagalingan ng lahar ay siyang rnag-.udyok sa tao' sa pagdaraos ng anumangakala, at huwag ang pakikinabangin ngsarili na paris ng nangyayari ngayon,

Mu h irin siva sa paghahari ngk a lup ian, isa pa sa mga dakilang

! k a p in s a la a n sa pagkasulong ngparnuruuhay, ngunit sa pagkamuhi niyangito'y di nagnanasang paris ng iba na pag-uutasin ang mga nanglulupit sapagkatnatatalastas na kung totoong alinmangpanaho'y may kanyang katangian, a y angkasalukuyang mga palakad at kalagayannarnan sa pamamayan at pamumuhay angsiyang nagpapayabong sa panglulupit.Upang itc'y rnaalis at paminsanan nangmaghari ang tunal' na katuw iran ayinaadhi-adhika ng binata na mabago angkasalukuyan, at mahalinhan ng. isangpanahong sukat ikatupad ng mga mal athaka-hakang ngayo'y inaaring panaginiplamang.

Isangpanahong ikatatatag ng tunayna kalayaang walang hari at panginaon, .at huwag paris ng sinasapit na nasa dulong sandata ng mga malalakas an gikapangyayari 0 hindi ng mahalagangkarapatang ito. I

Ito ang kanyang mga Ia y on gpinakananasang marubdob na makita sakabuhayan, dapwat rnaalon pa ang dagat,

1 .1 T f: R.-\ T U R F . II N D E R usc 0 L o N J A L IS M 1 5 9


8/12

masungit pa ang diltm, at ang luma atbagong mga aral ay kasalukuyangnaglalamas. Wah pang nagbabali ngtuhod: kapwa sila matatag . Hanggangngayon ang mating pagpapalagay sa mgamaralita ay pinamamantunganan ng mga

ruga palakad ngayo't paghahaka ng tao,bagamat siya'yumaasa sa hinaharap,diyans~panahong natatabingan pa ng masinsingulap at nangangailangan ngisang malakasna buhawi upang mamitak sa silanganan'at tumanglaw sa katauhangniniyak atlumuluha.,ayroon. , '

At di 'kinukusa'y naiukol ang 'Hindi lamang sa pagkasawiniyangganitong kamalian, sa nangyayari sa sarili nagkakasiya sa pagsukatsi Luis: angkanyang buhay. ' kanyang pagsisiyasat ay pinaaabot sa Si banding aywalang sala kundi ang tanang nagdaralita, samga lalo pang apikanyang mga magulang.nasa pamimilit ay kaysa kanya, divan sa mga kava maynagsis ip ag-aka lang gurnag awatng kinakain aysapagkatnagbibili rig takas., magaling. Natatalastas niya ang katuwiran Ang inga sawing, paris' niya ay marami,ng dalaga sa pagsasabing: ikaway dukha, dapwat lalong marami, di mabilang haloswala kang iblbili sa akin, sapagka'r ang angmga aliping nazkalat, naglipana atklHIIIIII'III.IIIi, nJo!II'umuu klillJ! il'lI,!IIII'M !-llla'i SIIIIl1 -11111v IllllJl'.lllnllllllllny III! '~IIIIIJlI1 11 .1 11 1k llv 1 11 11 1 Nh:IIUOI Illig' gllv olIg plIg- dahil,lill kllgllgllWlillllg 11IJ.:IlllIglIllllIggI,llIgiibigan nita ay wala ring kasasapitan at kasalukuyang lagay, at sa pagpapabaya ngmanapa'v magbunga: ng kahirapang-locb .. mga pamahalaang malulupit. 1ng dalaga. Kallanma'v di papayag si Don " Ang mga pamahalaanl Mula sa may. N icanor na isang maralita ang maging ,sinusunod na hari at mga anak mahal,kapalaran ngkanyang anak, sapagkat ito'y hanggang sa nananagisag ng kalooban ngnagpapababa sa urtng dalisay.na ginto. .bavan, ay bihira ang di klnababakasan ng

- Isa siyangdukha at si Rojalde ay . lakas at gawing mapanatili. Siva angmasalapi, kava paano man an g gawin ay si ,tagayari, tagatupad, nagblbigay-kahuluganRojalde angrnagkakapalad. Laban sa at surnisirasa mga utos kung kailangan,ganito ay turnututol nang lihim si Luis, na di'man mahingan rigpananagot,

, hindi niya maamin kailan man na ang palibhasa'v sila rin ang may hawak ngpagkadukhaay maging kapintasan pagkat . kapangyarihangmakapagpaparusa:sa akala niya'y di na dapat tingnan sa marami sa mga pamahalaarr ngayon aykalagayan .ang isa'r isa kundi sa kaariang siyang larawang buhay noongvmgamakagawa ng magaling, at makaharap sa manggagagang kahapon ay-may-ari ng mgaisang bagong katavuan, buhay at kayamanan, at ng avo 'v

K un dan g a y' hi n d i it oa n g nangagsama-sarna upang maipagrnasakitkapanahunan ng pagkatanyag ng gayong nalalo ang kani-kanilang 'kagalingan atmga aral, kundanga'y hindi ito ang araw nang lalong mangagkalakas sa paghahari.na ipaghuhunos ng mga Don Nicanor Sa Sa ha r ap ng ganitong mga, kanilang maling pagpapalagay sa dangal, nangyayari, ay walang inaasahan si LuisMaliwanag na napagktkttang'btnata ang kundi ang lakas ng katauhan, niyangkanyang pagkaapi, napagkukuroang=laki ,karamihang bagsakan ng lahat ng hirap atat bigat ng batongipinapataw sa k anv a, . unti-unti nang nagigising, diyan sa kungnalalarnang siya'y nasasahol at walang tawagi'y bayang makapangvarihan kungrnadaliring dahilan ng tanang nangyayari napopootat wala nang ipagtiis, divan sakundi ang magaspang na pagkakakikilsa "tanging nakagagawa ng mga himalang-1 6 0 rH I LI r r r N ELI TEIATI! RE: A H IS",]:" IV AN o ANTHOL"C Y


9/12

higitpa kay sa Dives .. , Sa takas ng .napakahirap ipagbili ang: lakas. Akalain '.katauhan siva umaasa upang mabago aug ninyong umalisak~ sa bahay na di pa hag; 'lIkasalukuyang lakad rig pamumuhay, na aagahan ang aking tatlong bunso at anggavong - ipinagkatawang tao na ng isangasawa kong kapanganganak pa lamang atDiyos, avon sa matandang kasulatan, ay mavsakit, Nalis akong di man nakapag-di pa rin nag-iiba. Sa guni-guni ni Luis ay iwan ng kahit ano, pagkat walang-walamadalas tuloy mapalarawan ang putlaing talaga, at umasa ako sa pagpapasan, .naanyo ni Kristo, na nagkapusong mamatay hindi man nagbibigay ng ikasasapat sa mgasa harap ng isang nagagalit na bayan, kailangan sa buhav, ay naipamamatav-upang maipagsanggalang ang kanyang mga gutom naman, ngunit. ito ang sandaling ,adhika, Isang Kristo ang pinatay sa ' k rus , beles man ay wala. pa akong nakikita atdapwat ngayo'y libo, laksa ang ipinapako ' aywan kung saan ko kukunin ang ibibtlisa pagdaralita, ngmga nagkikimkim sanamin ng kakaning mag-anak.ligaya fig karamihan, ' Waringptnagtiyapan ng mga

Sa udvok ng ganitong mga kaharap ang pagsagotna sabay-sabay fig,pagkukuro, si Luis ay napatindig sa -Talaga nga. ' ', kanvang uupan, binitiwan sandali ang. " - Kung magnakaw ka naman -'panulat na ginagamit at iniwan muna ang ang patuloy ng nagsasalita-s- ay sasabihing Iaklat na pinagtatalaan ng nanasok na masama ka, walanghiya at tamad. At hindisalapi't iba pang tinutubo ng bahav niyang lamang ikaw ang.lalabas na magnanakawpinaglilingkuran. Nanungaw at waring ang kundi pari mga anak mo'y magnanakawnais niya'y mapawi sa palay-palav na pa ring tatawagin. Manghingi ka ng limosf hangmgnanasok sa durungawan ang ay maraming piksi at pag-alimura.ang !yogayong nakalalagim na mga pagkukuro. munang makakamtan bago makaripon.ngAng unang nakatawag sa kalooban labing-anim 0 peseta. Natiyan pa-angng binata, ay isang pulutong,ng,mga taong 'sasabihin sa iyong ka l umakas mong 'tao,may hawak na mahahabangpingga, may,' ano't di kagumawa? Gumawa, gumawa!sakbatnalikaw~likawnalubid,nangagtayo Nasaan ang gagawin? Ganitong lakas na,at mamata-mata. Ang mga pananamit ' 'ang,ating ipinagbibili ay mahirap pa-ringnila'v sakdal ng dudumi, walang mga sapin' mabilhan, may magbigay pa kava sa atingsapaa, atang mga salawal pa'vhahanggang 'ng paggawa!tuhod, at ipinakikita aug mga bisig at - Siva ngang totoo - ang sambitbinting 'tupok na tupok sa araw. Ang ng isa -:tayo ang palagi nang walangkahubdang yao'y siyang naghihiwatig ng isubo, tayo ang tuwi na'y kait nila sa atin.kanilang pagkadukha at nagsasabi rin Kanilang lahat ang mabuti at atin Jangnamang sila'y mga kulang-palad na tanangmasama.Silaangmgabusogattayonagbibili ng lakas sa balang may ipabuhat, ang mga gutom. Sila ang sa ibabaw atsa sinumang may iutos kahit ano: sila ang tayo'y sa ilalim: ito ang lakad ng panahon."mga kantanod sa saganang piging ng Tingnan ninyo - ang patuloy ngkapisanan, n~ sa rinayo-tayong iyo'ynagsasalita na itinuro ang mga titik sanaghihinrav na mahagisan, huwag na ng pinto ng isang tila malaking tindahangbuto pagkat ito'y may lasa, kundi ng simi" lin;:tt


10/12

-Totoo ba? - ang putol ngamangwalang maipakain sa anak - kung ganoo'ymagsasanla aka. '

--: Ng ano? ~ ang .usisa ng isangputlaing noon 'lamaqg-nangusap.

- Ng isangbagav na mahalaga,walang kasing halaga: ng aking labs ng'. ,_sarili, ng magagawa ngaking mga bisig. '

- Dahan-dahan ka, kasama - angputo] ng putlain - sa panahong ito, ang. takas ay walang halaga kundi rin larriangkailangan, nariyan ang mga dukha, nasiyang kahalili ng lakas ng tao. Ngayo'vhindi.ria bagay na mahalaga ang lakas,kava di mo maisasanla .rivan.

- At may D i yo s, maypananampalatava, at may kapisanangdapat kumandili, ang naitugon sa sarili niLuis na mula sa durungawa'y nakarinig nggayong pag-~usap.

Aalis na sana ang binata sakanvangpagkakadungaw,datapwat isangalingasngas ang ikinapako fig kanyang mgatitig sa i_sang dako ng lansangan. Isangtaong marumi ang 'k a m i e t a ,riakascmbrero ng kuping-kuping naBaliwag, ang matuling tumatakbo at hagadng isa namang pulis na hawak ang batutaat patitis na kasunod ng hinahabol, Nag-abet ang dalawa, hinawakan sa batok angtumatakb'o at k u l an g ria larn arrgnapangudngod sa lupa S a lakas ng dagokng ibinigay ng.pulis: Lahar ng nangakakitasa gayong nangyari avnapipi, isa ma'y dinakakibo, at nagkasiya ang mga nanonoodsa kani-kanilang paghahaka at pagpa-palagay.

Ano ang kasalanan ng taong iyon? 'Sinuma'y di rnakapagsabi, datapwa't angkinaaninawan ng lahat ngisang babaengsa darating na pagdaka'y humandulong salalaking putlang-putla at hawak ng pulis.

- E s te hombre, tek as , sabe tekas? Es tej chaw , despues vam us, m uch~ vam us, asi, asi- at anyong tumakbo pa ang babae - at

saka nopaga '- ang dugtong.'-'.. Y es, mi sab e '-, angpangiti-.ngiting sagot ng pulis - Naw, hombre -angtukov sa kanyang dakip - Kalabus,. . ,sigui,

- Patawarin na .pci.ninyo ako - ,I 'ang hibik ng lalaki sa babaengnaroroon.

Hindipc ako tai::akbo kung mavibabayad.. - Aybakit' ka l u m a m o n ,'

walanghiya? --: Nagugutom po aka, at walanamang maibili. '

_:_ N agsabi ka sana nang mahusay,di pinakain kita, p i '.. , .. mo.

-' Hindi ninyo ako pakakaininkung nagsabi nang tapat. Paanong digayo'y kalakas kong tao? Marahil pa'yitinaboy ninyo ako nang taboy-hayop,gaya ng pagkataboy sa akin sa mga pintong,t inawagan ko upang humingi ng gagawin.

. __:_Si va' , siva, h itd t -n a akonakikialam sa iyo, mangagatwiran pa rawang tekas na ito - ang patuyang sabi ngbabae n a sinalubong n arn a n n gpaghalakhak ng ilan sa mga taong

. nagsisipanood. " I ',- U ste !leva este hombre - ang

harapsa pulis na nangangatal sa kagalitan.- Yes, yes, common, sigue pronto,

ang wika ng pulis sa taong hawaR na.pinaltik pa rnandin ng palo-palo.

Napatigagal si Luis sa nakii::ang iyon,at naitanong sa sarili kung sino ang maykasalanan.

Ngunit may mga kautusannga 'palang nagpapo.rus.a sa kasa lan ang .panunuba, na dili iba kundi ang huwagmagbayad ng ana mang kinuha 0 binili:ang taong iyon ay dapat parusahan,sapagkat malinaw na nakagawa ng sala,ngunit sino' naman ang dapat parusahan,sino ang masisisi dahil sa kawalan niva ngmagawan upang may ibili ng kailangan sa ..buhay i .

1 6 2'I'HI,LIPPINE 'LI.TERATUK'; A HISTORY AND ANTHOLOGY


11/12

- At ma v D.iYQs, maypananarripalataya, at may kapisanan -ang paanas na namang sagot ng budhi niLuis, samantalang sa katapat ng pinto nakinatatalaanng mga salitang:makapagsasanla ng anumang bagay namahalaga; ay lumalabas ang tunog sapagkakalansingan ng binibilang na salapi,at samantalang sa lansangan aymasasaya't.nangagngiting mukha ang nagdaraanniyang nakikita.- Kay pait ng pamumuhay -. ang ..mga huling salitang naipulas ni Luis sakanyang mga labi nang pagbalikan angginagawa.

(1907)

HINIOOP NO SUOAL(From A n g Panggingera)Lope K . Santos

Pagkaumaga. na'y gulo ang diwa mo,hindi mapakali't mainit ang ulo:

di anhin na lamangang iyong asawa'y ~asok sa trabaho

at ikaw sa bahaywalang pangilagan sa kahima't sino.Nang bagokang kasal, ang iyong asawa'ysalang sa sandali ay di mo makita:

ang ibig mo halosdalhin na sa bahay pati opisina. . at kanyang iubos .sa iyong kandungan ang buong ligaya.Laging magkasalokung kayo'y kumain,halos rnagngunguan ng ulam at kanin:

kung isda ang ulam,ayaw kang ang tinik ay dimo piliin

at di mahatian. ng pisngi ng mangga 0 talop na ~agirig.

-Kung gabi't tanghaling kayo'y natutulogsa kumot at unan ibig mo pa'y sukob, ..

at kung umumagana ang asawa mo'yoras nang pumasok,

tinatanghali na'y .di m,o pa rin ibig na siya'y manaog.Kung sa dakong hapon at siva sa ba:hayumuwi nang galing sa pinapasukan,

nasa malayo paay salubong ka na sa inyong hagdanan

at kaayaayaang mga bati mong pawangkatamisan.At kung naugali tayong Pilipinosakagat at halik kahit na ll!ay tao,

ang iyong asawangkung baga sa bigas ay parating bago

I.:T~:RATl1RL llNDER u s COtONIAI.IS.\t 163


12/12

PANULATB en ig no R . R amo s

Kung ikaw, Panulat, ay di magagamitkundi sa pagharnak sa Bayang may hapis,manong mabakli ka't ang taglay mong tulisay bulagin ako't sugatan sa dibdib.

Kung dahil sa iyo'y aking tutulunganAng nagsisilait sa dangal ng Bayan,Manong mawala ka sa kinalalagyan,At nang di na kita magawang pamaslang!...

Di ko kailangan na ikaw'y gamitinkung sa iyong katas ang Baya'y daraing,ibig ko pang ikaw'y magkadurog-durogkaysa magamit kong sa Baya'y panlubog.

Sa bawat anak mo ay itinatanimang dati mong hapis at aping damdamin,at bago mamatay, ang iyong habilin"Iyong ating lupa'y pilitin mong kunin."

Kailangan kita sa gitna ng digmaat sa pagtatanghal ng bayaning diwa,hayo't ibangon mo ang lahat ng dukhahayo't ibagsak mo ang mga masibal

(1930)

ASYENDAB en ig no R . R amo s

Matagal-tagal nang kita'y naririnig.ang kasaysayan mo ay Jipos ng hapis;mula sa nunc mo, ama at kapatidhanggan sumapit ka'y, iyon din ang hibik.

Sa himpapawiri'y napasabit ka na'tnagpasalin-saling hinagpis at dusa,ang mga daing mo at buntung-hininganaging katutubo sa dibdib ko't taynga ...

Ang sigaw mong "Lupa, lupa ko'y ibalik"ay di man pansinin ng nagsipanghamig,at bago mamatay, ang iyong habilin"Iyong ating lupa'y pilitin mong kunin" ...

(1930)

PAKPAKJ os e C oro zo n d e J es us

Bigyan mo ng pakpak itong aking diwaat ako'y lilipad hanggang kay Bathala ...Maiisipan ko'ymga malikmatangsukat ikalugod ng tao sa lupa;malilikha ko rin ang mga hiwaga,sa bahay ng tao'y magiging biyaya.

Ano ba ang sagwang sabay sa paghatakkundi siyang pakpak ng bangka sa dagat?Ano ba ang kamay ng taong namulatkundi siyang pakpak ng kanyang panghawak?Ano ba ang dahon ng mga bulaklakkung hindi pakpak din panakip ng dilag?

Ang lahat ng bagay may pakpak na lihim,pakpak na nag-akyat sa ating layunin,pakpak ang nagtaas ng gintong mithiin,pakpak ang nagbigay ng ilaw sa atin,pakpak ang naghatid sa tao sa hangin,at pakpak din naman ang taklob sa libing.

Bigyan mo ng pakpak itong aking diwa,at magagawa ko ang magandang tula:bigyan mo ng pakpak tanang panukala'tmailil ipad ko hanggang sa magawa:bigyan mo ng pakpak an gating adhika,kahlt na pigilan ay makawawala ...

Oh ibon ng diwa, ikaw ay lumipad,tingnan mo ang langit, ang dilim, ang ulap,buksan mo ang pinto ng natagong sinag,at iyong pawalan ang gintong liwanag,na sa aming laya ay magpapaslkatat sa inang bayan ay magpapaalpas.

(1928)