Download pdf - Glavna Skripta Iz Sociologije-za Ucenje

7/27/2019 Glavna Skripta Iz Sociologije-za Ucenje

1/23

.

TA JE SOCIOLOGIJA?Najkrae reeno sociologija je nauka o drutvu. Nastala je krakem XVII i poetkom XIX st., uvrijeme velikh drutvenih zbivanja i promjena u ljudskoj civilizaciji, kao rezultat industrijskog

napretka, znaajnijegovjekovog ovladavanja prirodnim bogatstvima. Njen zadatak je da objasni irazumije samo drutvo i njegove odnose, zbivanja i procese u njemu, njihove ishode kao ipozicijuovjeka i drutva uope. To je kompleksna nauka, koja je povezana sa filozofijom,historijom, knjievnou, pravom, ekonomijom, lingvistikom, psihologijom, antropologijom,demografijom itd. Sociologija je dakle, samostalna nauka koja prouava realne odnose u drutvu,ulogu pojedinaca i grupa u njemu, kao i samo drutvo u najoptijem smislu, njegovu genezu,kulturu, tradiciju i refkelsiju naovjeka i ljudsku civilizaciju.PREDMET SOCIOLOGIJAPod pojmom drutvo u socilogiji se ne podrazumjeva nuno ista stvar. Neki pravci socioloke mislirazliito tumae sam pojam drutva. Iz toga slijede i razliita odreenja predmeta sociologija. Moese rei da je predmet sociologije ispitivanje zakona drutva i njihove meusobne povezanosti i

zavisnosti, kao i zakona razvitka drutva uope. Ili jo krae: Predmet prouavanja sociologije jedrutvo u konkretnom smislu, odnosno njegovi procesi, pojave i manifestacie.

SOCIOLOKI PRAVCI I NJIHOVI PREDSTAVNICINeki pravci socioloke misli razliito tumae sam pojam drutva. Iz toga slijede i razlike udefiniciji sociologije kao i razlike u odreivanju njenog predmeta prouavanja. Razliite teorije ili

pravce u sociologiji su kroz historiju zastupali razni mislioci, navestemo neke od njih.JOHN STUART MILL sociologiju je shvatao kao nauku u najopenitijem inajapstraktnijem smislu. Sociologija je nauka o drutvu u njegovom najopijem smislu. Sadanjostse ne moe izvoditi iz prolosti i zato sociologija treba da prouava drutvo u stanju u kakvom

postoji. Mill je najvie poznat po svom ''sistemu deduktivne i induktivne logike''. Put sociologije jeili induktivan od socijalnih pojava ka zakonima ili deduktivan od psihologije i etnologije ka

pojavama.Poznat je i po stavu da je neki akt ispravan ako ljudimaini zadovoljstvo, a pogrean akoim nanosi bol.GEORG SIMMEL tvrdi da drutveni odnosi ne postoje u savrenom smislu i da je zatozadaa socilogije da odredi precizno svoje ciljeve i aspekte koje eli razumjeti i objasniti u drutvu.Za njega se obino kae da je zapoeo preporod socioloke teorije i istraivanja. Za njegasociologija nema za cilj razumjevanje zakonitosti psihikih procesa kod pojedinaca, ve samointerakcija kojima se pojedinici povezuju u grupe. Najvei Simmel-ov doprinos socilokoj misli je

njegov metod i postupak u analizi drutvenih procesa i odreivanju predmeta prouavanjasociologije.

EMILE DURKHEIM jedan je od osnivaa socilogije. Nastojao je svoju teoriju povezati sapraktinim istraivanjem. Djela su mu prepuna podataka o raznim oblicima drutvenog ivota. Upristupu prouavanju drutva i drutvenih grupa, insistira na naunoj objektivnosti. Drutvenupodjelu rada povezuje sa stvaranjem profesije i drutevnih grupa, kao i sa svijeu individue.Vjerovao je da su individue produkt kompleksnih drutvenih sila i da se ne mogu posmatrati izvankonteksta drutva u kojem ive. Koristio je i koncept kolektivne svijesti da bi opisao uslove unekom konkretnom drutvu.U djelu''Sa mou bistvo'', on prouava razloge zato pojedinci poinjavaju samoubistvo i

povezuje stopu samoubistava u nekom drutvu sa intenzitetom problema u tom drutvu.

1


2/23

SAINT SIMON bio je dobrovoljac u amerikoj i francuskoj revoluciji. Predvidio je glavneteorijske stavove koje je Comte kasnije razvio i sistematizirao u posebnoj nauci. Po miljenjumnogih historiara sociologije Saint-Simon je prvi razvio koncepciju o potrebi stvaranja posebnenauke koja bi se bavila problemima drutva. On je tu svoju nauku nazivao socijalnom fiziologijom.Saint-Simon smatra da se ta nova nauka o drutvu treba da izdigne iznad individua. Drutvo je

posmatrao u njegovoj evoluciji i smatrao je da zadatak drutvenih nauka traba da bude otkrivanjezakona koji dovode do drutvenog razvoja. On se u svojim djelima zalae za organizovanje drutvakojege voditi i industrijalci za dobrobit cijelog drutva. Vjerovao je dae indusrijalizacija (terminkoji je on uveo) poboljati drutvo time toe zavladati pravednost i nestati ratova i siromatva.AUGUSTE COMTE jedan je od osnivaa sociologije, proirio je i sitematizirao osnovneideje do kojih je doao Saint-Simon i drugi mislioci na prelazu iz XVIII u XIX st., dajui im formu

jedne nove nauke. Izgradio je jedan socioloki sistem koji je kasnije nazvan pozitvizam. Comte jesociologiju sistematizirao kao zasebnu nauku i svrstao u red znaajnih nauka. Razvijajui Saint-Simonove ideje on je sociologiju smatrao elementarnom i osnovnom naukom o drutvu, koja imazadau da istrauje drutvo, njegove najire i najosnovnije pojave. Kao i Saint-Simon i Comte jeimao viziju stabilnog drutva kojim vlada elita naunika koji koriste naune metode za rjeavanje

nagomilanih problema i za poboljanje uslova ivotaovjeanstva.HERBERT SPENCERbio je engleski filozof. Comte-a smatra svojim prethodnikom unauci. On pravi analogiju izmeu drutva i organizma: drutvo je organizam, ali je i svakiorganizam je drutvo. Takoer pravi i razliku izmeu drave i drutva. Drava je svijesnaorganizacija u drutvu. Drutvo bez drave i vlasti ne moe funkcionisati, jer dravu neini gomila pjedinaca ve uspostavljeni sistem saradnje meu njima. Drava je potpuno

potinjena pojedincu i smatra je organom zaduenim da obezbjedi vei stepen slobode za pojedincanego to bi to bilo mogue bez njenog mjeanja. Spencer je pokuao napraviti sveobuhvatnifilozofski sitem zasnovan na njegovoj teoriji evolucije koji bi ukljuivao sva polja znanja.MAX WEBERbio je njemaki ekonomist i historiar-sociolog, funkcionalista, poznat je posvom sistematskom pristupu svijetskoj historiji i razvoju Zapadne civilizacije. Jedan je i od tvoracasociologije i funkcionalizma, jednog od izuzetno razvijenih pravaca u sociologiji. IzazvanMarksovom teorijim, Weber kombinuje svoja znanja iz ekonomije sa sociologijom u pokuaju dakroz historiku studiju pokae kako uzroci historijskih deavanja u drutvu nisu ekonomske

prirode. Nasuprot tome, on u svojim djelima istie uticaj etikih i religijskih ideja za razvojkapitalizma na Zapadu. Dalje, tvrdi kako su vladajue i religijske filizofske ideje Istoka sprijeilenastanak kapitalizma na Istoku, uprkos povoljnim ekonomskim faktorima.KARL MARX je bio njemaki politiki filozof i revolucionar, jedan je od najuticajnijihmislilaca svih vremena. Marx na poseban i orginalan nain posmatra drutvo i drutvene pojave,

procese i odnose. Tvorac je jednog teorijsko-filozofskog i sociolokog sistema, naunogsocijalizma koji je bio praktina osnova jednog znaajnog drutvenog poretka u XX st.-socijalizma.

Historija, po Marx-u zapoinje kadaovjek poinje proizvoditi i stvarati viak vrijednosti.Proizvodnja je drutveni odnos. Da bi ljudi proizvodili moraju saraivati i zajedno raditi. Iz tihdrutvenih odnosa proizilaze veze koje predstavljaju nain ivota. Pojavom privatnog vlasnitva irazvojem privrede dolazi do temeljnih promjena u drutvenoj sferi i do sukoba u meusobnomodnosu ljudi. Te protivrjenosti su osnovna pokretaka snaga drutva i drutvenih promjena.Marx kae:''Nikada neka drutvena formacija ne propada prije nego to budu razvijenesve proizvodne snage za koje je ona dovoljno prostrana i nikad novi, vii odnosi proizvodnje nenastupaju prije nego to se materijalni uslovi njihove egzistencije nisu ve rodili u krili samogstarog drutva.''TALCOTT PARSONS je bio ameriki sociologije su teorije o mehanizmu drutva iorganizacionim principima koji stoje iza drutvenih struktura, ostvarile uticaj na savremenu

sociologiju. Parsons kao funkcionalista, smatra da je drutvo entitet koji tei samoregulisanju,samoodravanju sa odreenim osnovnim potrebama ukljuujui odravanje drutvenog mira. Po

2


3/23

funkcionalnoj teoriji drutvo je analogno organizmu i svaki dio slui svojoj svrsi, tj.izvrava svojufunkciju. Dijelovi drutva sarauju da bi ispinili potrebe drutva jer dijele zajednike vrijednosti iciljeve.

Da li je sociologija teorijska ili empirijska

METODE I TEHNIKE ISTRAIVANJA U SOCIOLOGIJIU sociologiji postoje snani sukobi oko toga da li je ona teorijska ili empirijska nauka iliak da li jeona uope nauka. Dalje se sukobljavaju stavovi o tome koji je predmet prouavanja sociologije ikojim se metodama treba sluiti. Metoda je niz postupaka ili ideja pomou kojih se nastoje uoiti iobjasniti odreene pojave i procesi.

Najznaajnije metode kojima se sociologija koristi su:HISTORIJSKA METODA prouava globalnu historijuovjeanstva ili najznaajnijihdrutvenih institucija. Iz analiza i podataka dobijenih tom metodom, mogu se spoznatizakonomjernosti, procesi, pravci, tipovi i forme nastanka drutva, kao i njihov razvoj i kretanje.Zadaa historijske metode je da prikupi i proui grau koje su razne drutvene zajednice ostavile

iza sebe i da tako otkriva zakonitosti i kretanje drutva.KOMPARATIVNA ILI USPOREDNA METODA se slui komparacijama i usporedbamakako bi se istraile odreene drutvene pojave ili procesi koji su predmet izuavanja.Komparacijama se pokuavaju objasniti odreeni procesi u drutvu. Ovom metodom sekoristio Emile Durkheim koji razlikuje tri nivoa usporednih istraivanja:1. usporedno istraivanje u jednom drutvu2. usporeivanje pojava u raznim drutvima3. usporeivanje pojava zajednikih za sva drutvaDIJALEKTIKA METODA se kritiki odnosi prema postojeim odnosima i drutvima ivizijski predvia njihovu budunost. Da bi razumjeli neke pojave i procese u drutvu neophodno jeznati njihov razvoj i perspektivu, posmatrati ih u njihovom totalitetu i kretanju. Govorei odijalektici koju je koristio,Marx kae da je nastojao otkriti zakone razvitka, tj. prelaza iz jednogstanja u drugo.Dijalektika metoda je znaajno doprinjela razvoju sociologije kao nauke. Sociologija, putem ovemetode, pojedinane pojave stavlja u odnos sa zakonima kretanja cjeline i na taj nain objanjavaodreene drutvene pojave i procese i predvia teorijske mogunosti budueg kretanja drutva.METODA SISTEMATIZACIJE ILI FUNKCIONALNE ANALIZE ima za cilj analizudrutvenih sistema, njegovih dijelova i njegovog funkcionisanja. Sistem je osnova drutva, a

pojedinci su nosioci funkcija ili konkretnih uloga koje im je sistem odredio. Ovu metodu je koristioTalcott Parsons, po kome ova metoda ima za cilj omoguavanje razumjevanja vrijednosti, porjeklai reda stvari, djelova drutva i pojedinaca u odravanju stabilnosti i funkcionalnosti samog drutva.

Ova metoda se najpreciznije koristi u matematici, ali i u biologijiNAUNA METODA ima zadatak analitiki i spoznajno teorijski spoznati drutvo i njegove dijelove.Zasnovana je na dijalektikoj metodi i najvie je rasprostranjena u marksistikoj sociologiji. Zadatak joj jenastojanje da se teorijska misao na to metodiniji nain sjedini sa pouzdanim i preciznim iskustvenim

podacima. Vojin Mili te tekoe dijeli u tri grupe: teorijske, organizacijske i tekoe drutvene prirode.TEHNIKE ISTRAIVANJA Tehnike istraivanja su osnovno sredstvo sociologa u prikuplajanju iinterpretaciji podataka o drutvu i pojavama u njemu. Pod tehnikom istraivanja podrazumjevamo:

posmatranje, intervju, anketu, upitnik, eksperiment i analizu sadraja.Posmatranje moemo definisati kao nain prikupljanja podataka o pojavama putem neposrednog ulnogopaanja, dakle uz sudjelovanje posmatraa. Vlastito prisustvo olakava istaivau da stekne potpuniji ineposredniji uvid u cjelinu prouavanog problema. Uspjeh istraivaa zavisi od njegove sposobnosti iobuenosti za tu vrstu posla, kao i od povjerenja osoba ili grupa koje eli posmatrati.

3


4/23

Anketa je gotovo najraireniji i najpodesniji instrument u sociologiji. Ovu tehniku istraivanja karakterieodsustvo direktnog kontakta istraivaa i anketirane osobe i stroga standardizirana pismena forma upitnikasa predvienim modalitetima odgovora. Vrijednost ove tehnike istraivanja je u velikoj sistematinosti i

brzini u prikupljanjuinjenica koritenjem velikog broja ispitanika. Mana je nedovoljna prilagoenost svimsociolokim potrebama.Intervjuje najraireniji instrument istraivanja u sociologiji. Sastoji se od niza usmenih ili pismenih pitanjakoja istraiva postavlja ispitaniku. Uspjeh zavisi od sposobnosti i umjea ispitivaa. Postupak

prikupljanjainjenica se moe podjeliti u dvije grupe koje sainjavaju:1. instrumenti kojima se prikupljajuinjenice i podaci koji su nastali prije nezavisno od istarivanja2. podaci koji se prikupljaju i selektuju nakon provedenog istraivanjaTa dva izvora se kombinuju, uporeuju i kvantificiraju iine istraivaku cjelinu.Upitnikje takoer brz i efikasan istraivaki instrument. To je niz unaprijed postavljenih pitanja u pisanomobliku, na koja se od ispitanika trai odgovor. Za upitnik je jako vana formulacija pitanja i odabir valjanoguzorka koji moe biti osnova za izvoenje validnih zakljuaka.Eksperiment kao instrument istraivanja se izvodi u kombinaciji sa posmatranjem, tako to posmatranamjerno i vjetaki izaziva reakcije posmatrane grupe, kako bi se odreni procesi i pojave analizirali,

posmatrali i na kraju kvantificirali. Primjenjuje se najee na dvije uporedne skupine,ije se veze eleutvrditi i uporeivati. Prednost eksperimenta je to se posmatrana pojava moe posmatrati u njenomistoizvornom vidu, a mana je ogranienost na male skupine.Analiza sadraja je skup instrumenataijiom se upotrebom eli dobiti tanija slika, odnosno objektivni isistematini podaci o pojavama i procesima koji se ele analizirati u drutvu. Analiza sadraja je pretenoopisana i putem nje se uspostavlja sistemska analiza odreene pojave ili dogaaja. Najvie se primjenjuje uispitivanju politike propagande. Propaganda se moe analizirati na dva nivoa:1. ispitivanje njenih pojava tj. trajnih ciljeva dublje povezanih sa osnovnimideolokim stajalitima pojedinih pokreta i organizacija.2. ispitvanje neposrednih propagandnih ciljeva i njihovih efekataMeutim dvije su najznaajnije mane ovog instrumenta:1. ostaje naisto opisanoj ravni, prouavajui sadraj samo pojedinih oblika, bez

mogunosti da ih povee sa irim spletom drutvenih odnosa.2. nije u mogunosti da konkretno prati pojave i procese

Drutvo, drutvene pojave, drutveni procesi i drutveni odnosiOPI PRISTUP DRUTVU (ta je drutvo)

Sama rije drutvo moe imati vie znaenja i oznaavati svaku zajednicu ljudi: pleme, naciju,religiozne skupine; po profesionalnom nivou: kulturna, nauna, sportska drutva; ili po principu udruivanja:

politika, studentska, socioloka itd. Najoptije znaenje drutva jeste drutveno, takvo da se s jedne stranerazlikuje od prirode, a s druge strane od pojedinca -ovjeka.

Drutvo je skup ili grupa ljudi raznih dimenzija, koji ive i sarauju u odreenom vremenu i odreeniminstitucijama, a povezuje ih zajedniki interes odnosno uslovi ivota. Postoje najmanje dvije osnove koje suzajednike svim ljudima i na osnovu kojih egzistira drutvo kao zajednica ljudi:

1. sfera proizvodnih odnosa2. porodine i brane veze, krvno srodstvo i zajedniko porijeklo

NASTANAK DRUTVAPoto jeovjek drutveno bie, prirodno je da se udruuje i stupa u odnose sa drugim ljudima. Krozhistoriju, osnovu ljudskog udruivanjaine: zajedniko porijeklo, krvno srodstvo, zajedniki

interesi i potrebe. Otuda i prizilaziovejkova potreba za drutvom. Osnovni put nastanka drutvavodi od krvnog srodstva. Veze krvnog srodstva

4


5/23

ine osnovu stalne solidarnosti i udruivanja. Svaki pojedinac, roenjem u nekoj zajednicismatra se da ima ''neto dato'', tj. neto to mu pripada iemu on pripada i to gaini dijelom nekezajednice. To udruivanje i zajednitvo, odnosno drutvenost proizvodi odreenu tradiciju, navike,obiaje, kulturu, obiaje, vjerovanje itd. Iz zajednikog ivota i stvorenih navika nastaje potreba zaudruivanjem i na iroj osnovi, to naroito dolazi sa podjelom rada i razvojem proizvodne osnove

drutva.Danas poznajemo razliite tipove drutava koja su nekad egzistirala, pa se transformisala, razvijalaili pak nestala. U svom razvoju drutvo najee polazi od svojih osnova, kao to su: pleme, horda,gens, kalnovi, prvobitna drutva, zatim arhaina, industrijska, klasna, nacionalna, religijska itd.

DRUTVENE POJAVEDrutvene pojave se razlikuju od prirodnih i individualnih, ali imaju i slinosti. Nekisocioloki pravci zastupaju slinosti i tvrde:1. ne postoji razlika izmeu drutvenih zbivanja i zbivanja u prirodi2. postoje slinosti izmeu pojava i procesa koji se odvijaju u drutvu i u biolokom organizmu

Drugi ipak to negiraju i tvrde da postoje dvije bitne razlike:1. drutvo nije organizam ni po sastavu, ni po razvoju, ni po djelovanju2. prirodne pojave teku nezavisno od svijesti i volje ljudiKako je drutvo sastavljeno od individua, samo one i proizvode pojave i nema nikakvih drugih

pojava koje bi se mogle nazvati drutvenim. Drutvene pojave su povezano djelovanje ili ponaanjepojedinaca ili grupa radi ostvarivanja nekog cilja.

DRUTVENI PROCESIDrutveni proces je povezano djelovanje ljudi, odnosno njihovih radnji, akata, postupaka i

ponaanja. Drutveni proces je primarna pojava koja uslovljava i izaziva sve ostale vrste drutvenihpojava. Sve drutvene pojave nisu nita drugo do jedan neprakidan proces, zato je drutveni procesi osnova sociolokog interesovanja.Drutveni procesi dovode do promjena(u prirodi, pojedincu ilidrutvu). U zavrnoj fazi dovode do uspostavljanja drutvenih tvorevina kao dijela procesa koji seodvija ili se odvijao.

WEBER-OVO SHVATANJE DRUTVAWeber u shvatanju drutva polazi od pojedinca. Drutvo svodi na zbir pojedinacai uzroke svih drutvenih pojava trai u ravni pojedinanih radnjiovjeka. Zalae se za redukcijudrutva, svodi ga na drutvene pojave. Smatra da drutvo nema nikakvih posebnih svojstava koja bi

bila nezavisna od pojedinaca i da se u potpunosti moe razumjeti i objasniti pomou pojmova kojiupuuju na specifine individualne radnje.

PARSONS-OVO SHVATANJE DRUTVAZaParsonsa je drutvo dio sistema, a njegova osnova unutranjeg organizovanja je normativni

poredak, pomou kojeg se uspostavlja kolektivni, organizovani ivot stanovnitva. Normama ipravilima se svakoj jedinki odreuju vrijednosti ponaanja kao i uloga koju joj sistem odreuje.Cilj normativnog poretka je omoguavanje odravanja drutva, realizranje pravila ponaanja, tj.uspostavljanje vlasti i principa ponaanja i to putem zakona. To podrazumjeva i ovlatenja kojadrutvo ima u njihovom sprovenju.Da bi jedan normativni poredak funkcionisao mora imati svoj legitimitet. ZaParsonsa jelegitimnost utemeljena na religioznim vrijednostima.Parsons razlikuje osobu od pojedinca. Osoba je pojedinac koji je, putem procesa

socijalizacije nauen pravilnom ponaanju. Da bi se odrala ravnotea drutva mora postojatiautoritarna snaga, koju Parsons vidi u vlasti. Njena funkcija je ouvanje normativnog poretka u

5


6/23

drutvu i pri izvravanju svoje funkcije vlast moe primjeniti silu. Vrijednosti, norme, kolektivnodjelovanje, djelovanje pojedinaca zajedno sa njihovim meusobnim procesimaine drutevenisistem.Parsons razlikuje tri stadija u razvoju drutva:1.Prvobitna drutva - prije nastanka pismenosti. Primjer: australijski domoroci.

2.Prelazna drutva nakon izuma pisma i stvaranja politikih institucija. Primjer:Egipat i drave Mezopotamije3.Moderna drutva vrijeme industrijske i demokracijske revolucije.

DRUTVENI ODNOSIPod drutvenim odnosom podrazumjevamo povezanost ljudi u drutvenom procesu. Ta povezanost

je mnogostruka i raznovrsna. Drutveni odnosi se mogu razliito struktuirati, zavisno od ciljaistraivanja. U globalnoj podjeli ih moemo razvrstati u: Unutargrupne odnosi unutar iste drutvene grupe Meugrupne odnosi izmeu razliitih drutvenih grupa Meudrutvene odnosi izmeu razliitih drutava

Dalje ih moemo klasificirati na odnose jednakosti i saradnje ili na odnose nejednakosti, sukoba iborbi ili jo dalje na: profesionalne, porodine, politike, kulturne, religijske i druge drutveneodnose.

STRUKTURA DRUTVAPojam drutvene strukture predstavlja vaan okvir za socioloko prouavanje drutvenih pojava.Kada govorimo o strukturi drutva, govorimo i o njegovom kretanju i razvitku, dakle drutvo uvjek

posmatramo iz perspektive njegove razvijenosti u odnosu na stanje nastajanja i evolucije.Struktura drutva je veoma sloena. Drutvo ne sainjava samo jedan element, niti se pomou

jednog aspekta posmatranja moe spoznati njegova cjelina. Drutvo je ukupnost svih drutvenihpojava, svih svera ljudskog ivota, ukupnost odnosa i procesa uzajamnog djelovanja ljudi i njihovekulture, tradicije, obiaja i vjerovanja. Ali drutvo ne moemo razumjeti bez njegove najireegzistencije, tj.prirode u kojoj egzistira.

Mo i vlast u drutvuDRAVA

Drava je institucionalni oblik organizovanja drutva. Nastala je kao rezultat ljudskih potreba zazajednikom egzistencijom, zajednikim pravilima itd. U svojim najranijim oblicima, drava je oblikuspostavljanja i posredovanja u ostvarivanju zajednikih interesalanova zajednice, u interesu zajednikogopstanka. Nastankom drave prestaju biti dominantne rodbinske veze kao osnova udruivanja na odreenom

prostoru plemena ili naroda. Uvode se zajednika pravila ili norme, kojih su svilanovi zajednice duni da sepridravaju i da im se pokoravaju. Da bi selanovi zajednice pridravali tih pravila i normi u rukama vladarase javlja i aparat sile tj. prinude.

Nastanak drave: Ujedinjavanjem narodaNaputanjem nomadskog ivota nekih plemena Udruivanjem naroda, plemena ili ve formiranih drava Osvajanjem novih teritorija ili potinjavanjem drugih narodaRazne teorije o nastanku drave: Religijsko mistina: drava je neposredno dijelo Boije, a vladar vlada Boijom milou Teorija prava jaeg: drava je nastala iz potinjavanja slabijih putem sile Ugovorne teorije: drava nastaje na osnovu ugovora izmeu vladara i naroda, dobrovoljnim potinjavanjem

pojedinaca volji vladara

6


7/23

Teorija naturalistikog pravca: drava postoji od samog poetka ljudskog drutva Pravna teorija: drava je organizam, ivo bie, linost Hegelova teorija: drava je ''udoredni duh'', koji se razvio od organske zbiljosti Marxova teorija: drava je izraz klasnih suprotnosti nastalih na odreenom stepenu ljudskog razvoja.

DRUTVO I DRAVADrutvo je specifina i sloena historijska zajednica ljudi. Nastalo je kao proces ljudskog udruivanja iostvarivanja potreba za opstanakovjeka kao ljudske vrste.Drava je proizvod drutva, izraz potreba ljudi nastalih na odreenom stepenu razvoja.Bitne razlike izmeu drutva i drave su: Drava je konstruisana na teritotrijalnom naelu, a ne po naelu krvnog srodstva Drava je izraz potrebe za zajednikim opstankom i egzistencijom drutva. Ona

je organizovana ustanova vlasti sa funkcijama i pravima prema graanima. Drava ima jaku ivrstu organizaciju, na suprot drutvene. Drava ima prava iobaveze da titi svoje graane od vanjskih i unutranjih nasrtaja Drava za razliku od drutva uspostavlja i izvore za svoje funkcionisanje:dadbine, poreze, priloge koji su obavezni za njene graane.

Raspad prvobitnih drutava, podjela rada i vea pokretljivost ljudi uveliko su doprinjelinastanku drava.

IDEALISTIKE KONCEPCIJE O NASTANKU DRAVE Idealistiki pogled na dravunalazimo kodPlatona iAristotela. ZaPlatona drava je izraz vladavine, zakona, kao osnovne jednakosti islobode graana. Drava treba da ima apsolutnu vlast nad pojedincima, da graane dovede milom ili silom uharmoniju, jer pojedinci su samo dijelovi drave, a stalei su njeni organi. Privilegija koju imaju svi graani

je totalna ''pravinost ''za sve, tj. da svaki pojedinac bez obzira kojem staleu pripada, apsolutno svoje lineinterese, potrebe i elje podreuje dravi. Dravom trebaju da upravljaju najmudriji, najbolji, odnosnonajsposobniji filozofi.

TEOLOKO MISTIKE KONCEPCIJE O DRAVI Cilj drave nije ostvarivanje zajdenikihinteresa nego pripremaovjeka za vjeni spas i za vjeno blaenstvo. Takve koncepcije su dravu podredilecrkvi, a politiku teologoji.Augustin tvrdi da postoje dvije drave: Zemaljska, zasnovana na samoljubljuovjekaNebeska, poiva na ljubavi prema BoguOvozemaljski svijet ima svoj poetak i kraj, sva historija je ustvariovjekov put od Boga do Boga, od

prvobitnog pada do najvieg blaenstva.Toma Akvinski kae da je priroda opredjelilaovjeka da ivi u velikoj zajednici i zato je neophodno da meuljudima postoji neto toe upravljati zajednicom.Dante Alighieri postavlja tri pitanja:

1. Da li je neophodna vladarska dunost?2. Da li je rimski narod s pravom prisvojio vlast nad svijetom?3. Da li vlast vladara zavisi od Boga ili od nekog drugog?

U ugovorima Dante, ipak, uspostavlja koncept po kojem odvaja svjetovnu od duhovne vlasti. ZaBodina jesuverenitet vrhovna zakonodavna vlast nad graanima, a njime raspolae jedino narod.

UGOVORNE TEORIJE O DRAVI

Ugovorne teorije polaze od prirodnog prava kao osnova prava i pravinosti. Da bi ostvarilipravinost pojedinci stupaju u ugovorni odnos. Iz toga se izvodi tj. nastaje graansko pravo, koje kao svoju

osnovu ima obaveznost kao izraz volje, a koja proizilazi iz ugovora.

7


8/23

ZaHobbes-a su ljudi u prirodi jednaki, ali u svojoj brobi za opstanakovjek je u ratu protiv svakog. Da bi sesprijeilo to stanje stalnog rata svakog protiv svih, potrebno je da svakiovjek prizna prava drugom iobrnuto, tj. da se uspostavi zakon koji je jednak za sve. Poto se zakoni ne ostvaruju sami od sebe, mora seoformiti i snaga kojae osigurati provoenje zakona, a to je drava tj. vlast. Da bi se uspostavila drava

pojedinci trebaju da prenesu svojom voljom tj. ugovorom odreena prava, odnoson svoje interese na vlastodnosno vladara. Tako nastaje drava.

John Locke je napravio jasnu razliku izmeu drave i vladara: ukoliko vlast vladara prekri ugovor, ona semoe raspustiti bez posljedica za opstanak drave.Rousseau tvrdi da suverentitet ima izvor u narodu i ne moe se prenositi na vlasit ili vladara. Bez obzira namodalitete konstruisanja vlasti i principe vladanja suverenitet je u narodu.

SOCIOLOKE TEORIJE, ODNOSNO KONCEPCIJE O DRAVIMarksistika teorija nastanak drave vee za podjelu rada i nastanak antagonistikih klasa. Drava jehistorijska tvorevina na odreenom stepenu drutvenog razvitka. Ona je zatitnik interesa vladajue klase, avladajua klasa vri svoju vlast preko dravnog aparata kao oblika moi i snage kojom ona raspolae.Marksisti su razvili teoriju o odumiranju drave i njenih funkcija.

Neke teorije nastanak drave izvode iz individualizacije suverenosti. Suvremenost je osnova legelitetapostojanja drave i vlasti.Durkheim nastanak i razvoj drave vidi u ''imanentnoj tradiciji volje i svijesti'', iz kojeoblikuju suverenost i prenosi na institucionalni oblik drutva, tj.dravu.

Jo neka vienja drave: Drava je organizacija razliitih nosilaca vlasti koji udruuju odreenu masu ljudi zato da biuvali i titili, ai proirivali podruje djelatnosti. Drava je ljudska zajednica koja za sebe uspjeno trai monopol zakonitog koritenja fizike sile naodreenoj teritoriji. Drava je organizacija s monopolom na fiziku prinudu.

DRAVA I PRAVO

Sa dravom se pojavljuje i pravo. Ono je nastalo iz obiaja i pravila ponaanja ljudi u drutvu. Poredelemenata jednakosti, pravo u sebi sadri i elemente prinudnosti. Drava i pravo su takovrsto povezani dase teko moe tvrditi da li je pravo proizilo iz drave i obrnuto. Drava raspolae monopolom fizike sile ito na legitiman nain putem pravnog sistema. Pravo je, dakle sistem normi iza kojih stoji aparat dravne

prinude koji ih ostvaruje.

TIPOVI I OBLICI DRAVNE VLASTIDrave moemo razvrstati prema raznim osobinama i kriterijima. Danas je najea klasifikacija drava i

vlasti na: MONARHIJA vlast je nasljedna, bez vremenskog ogranienja i bez odgovornosti prema narodu.Ustavna monarhija je posebni oblik vlasti, gdje je vlast monarha ograniena ustavom, a monarh je prilikomdonoenja zakona obavezan da sarauje sa parlamentom. REPUBLIKA je demokratski tip vlasti u kojoj vladar dolazi na funkciju izborom od strane graana ili

parlamenta. Mandat mu je vremenski ogranien, a postupci podloni odgovornosti i parlamentu i graanima.Razlikujemo: Demokratsku republiku suverenost pripada cijelom narodu. Aristokratsku republiku suverenost pripada samo dijelu naroda.

S obzirom na uspostavljeni odnos izvrne i zakonodavne vlasti, razlikujemo: Predsjednikei Parlamentarne forme republika

8


9/23

DIKTATURA ILI TIRANIJA je vladavina koja nije utemeljena na pravu, ve na nasilju. To je vlastkoncentrisana u rukama jedne osobe ili skupine koja je dola na vlast nelegalno npr. dravnim udarom.Drave prema drutvenom ureenju prema broju dravnih organizacija u jednoj dravi tj. premaunutranjoj strukturi drave dijelimo na: Jednostavne ili unitarne drave imaju jednu organizaciju vlasti, jedan pravni sistem i jedan principvladanja. Sloene drave u sebi sadre vie dravalanica sa razliitim ovlastima na odreenim teritorijama u okviru

jedne drave. U sloenoj dravi postoji savezna drava i bar dvije dravelanice koje djeluju na dijelovimateritorije savezne drave. U historiji je bilo razliitih oblika sloenih drava, kao npr.:i. Personalna unija

ii. Realna unijaiii. Konfederacijaiv. Federacija

Drave prema tipu politikog sistema prema poziciji stanovnitva prema dravnoj vlasti, tj. prema nainuraspolaganja suverenitetom, razlikujemo: Autokratiju sistem vlasti koju ostvaruje vladar na osnovu tradicionalnih i religijskih normi, uz

pomo sile koju obrazuje i kojom upravlja pojedinac ili jedan broj vjernih podanika Oligarhiju sistem vlasti u kojem manjna vlada veinom, razlikujemo:i. Aristokratsku oligarhiju vladavina plemstvaii. Plutokratska oligarhija vladavina bogatih Demokratiju tip vlasti u kojem vena ima slobode i prava politikog odluivanja.Prava izbora i opoziva predstavnika i nosioca vlasti. Temelj vlasti jeste idejane otuive suverenostikojom raspolae narod i iz koje se legitimira poredak i tip vlasti. Razlikujemo dva tipa:i. Antiku demokratijuii. Modernu graansku demokratijuDemokratiju u novije vrijeme moemo dalje razvrstati na: neposrednu i posrednu,na formalnu i stvarnu, na socijalnu i politiku demokratiju.

Drave prema stepenu centralizacije prema odnosu izmeu cenrtalnih i lokalnihorgana, tj. prema nainu organizovanja vlasti, u jednom poretku dijelimo na: Centralizirana drava lokalni organi imaju malu samostalnost. U principu oni samo provodeakte, volju i naredbe viih organa. Decentralizirana drava lokalni organi imaju veu ili potpunu samostalnost u nekim oblastima.U okviru datih ovlatenja oni odluuju autonomno, na osnovu zakona i drugih vaeih normi.Ostale klasifikacije:

Prema klasnom tipu drave: robovlasnike, feudalne, kapitalistike, drave uprelaznom periodu i socijalistike.

Prema tipu vlasti: predsjednike i parlamentarne.Prema geografsko-teritorijalnim kriterijima: male, srednje i velike, zatim pomorske

i kontinentalne.Tipovi drutvenog poretka nisu statiki. Oni su podloni evoluciji, promjenama, preokretima,transformacijama, nastajanjima i nestajanjima. U najsnanije promjena tipa vlasti ubrajamo:revolucije, dravne udare i prevrate, narodnoosobodilake pokrete, mirne i politike transformacije,ustavne reforme, disolucije i osamostaljivanje drava.

MO I VLASTMo je prije svega socijalne, politike i ekonomske prirode i kao takva je drutvena kategorija. Poddrutvenom moi podrazumjevamo onu mo koja se pojavljuje i koja se ispoljava uinstitucionalnom obliku u odnosu prema pojedincima.

Ekonomska moje nerijetko uslovljena i usko vezana sa politikom i teko se moeutvrditi koji je izvor dominantniji i koji je interes preovladavajui.Politika moje uvjek institucionalizirana mo kojom raspolae odreena politika grupa

9


10/23

ili partija ili sama drava. Politika mo je transformisana socijalana i privredno- ekonomska mo,koja je kroz vjetu politiku formu i snagu usmjerava na osvajanje vlasti, ali i samu njenuegzistenciju. Bez samostalnosti politike moi i politike sfere dolo bi do stapanja drutva i dravei do nune pojave diktature i tatalitarizma, tj. monopolskog odnosa u raspolaganju klasinimsredstvima dravne prinude.

Socijalna mo je snaga koju za sobom nosi industrijski sistem, razvoj tehnike itehnologije. Njima vladaovjek i tako zadobija sve znaajniju ulogu u drutvu i u privrednom, ali iu politikom poretku. U razvijenim drutvima sve znaajniju mo imaju pojedinani status,obrazovanje, specijalizacija i znanje u poreenju sa prisilom pa i novcem.Postoje mnogobrojne teorijske koncepcije i gledita na prirodu i karakter moi:Psiholoka teorijapolaziod moi kao ljudskog nagona.Funkcionalistika teorija polazi od stava da je drutvo nosilac moi i da ono raspolaes njom kao cjelinom. Za njih mo nije djeljiva na drutvene grupe i individue. Vlast je pofunkcionalistikom stajalitu, legitimna mo, jer ima za cilj realizaciju zajednikih ciljeva.Marksistiko stajalite smatra da je mo izraz uspostavljenih odnosa u drutvu u kojemvlast ima vladajua klasa i koja s njom raspolae. Mo vladajue klase proizilazi iz poizvodinih

odnosa koji su uspostavljeni, a kojima manjina raspolae i prisvaja viak vrijednosti.Mo se najee legitimira i ostvaruje pomou vlasti. Tako je i nastala potreba da se moogranii. Navestemo neke od naina ograniavanja moi:Podjelom vlasti Demokratskim legitimitetom i putem nunosti provjere vlasti pred

parlamentima i biraima Djelovanjem opozicije Djelovanjem interesnih grupaPutem sredstava informisanja i javnostiU historiji sueste manipulacije i upotrebe prevelike koliine moi koju neki pojedinci ili sistemivlasti upotrebljavaju kako bi ostvarili odreene interese ili ciljeve. Takvim aktivnostima se graaninaee suprostavljaju razliitim oblicima otpora. Ukoliko su ti otpori vei iei, nastupa stanjekonfliktnosti i nestabilnosti sistema.Trajne karakteristike tj.obiljeja vlasti su: teritorijalnost, monopol prinude i trajnost. Ona jeusko vezana sa drugim drutvenim pojavama, kao to su: mo, autoritet, sila itd.Postoji jasna razlika izmeu moi i vlasti. Vlast je, prije svega samo jedan oblik moi. Ona jeinstitucijalna mo koja je zasnovana na odreenim normativnim predpostavkama, koje imaju zasobom autoritet koji je iskazan voljom graana ili drutvene organizacije. Vlast je takoer izrazlegitimiteta i legaliteta, tj. ona je institucionalizovana mo koja ima snagu zakona i volju graana,odnosno ovlatenje da tu volju realizuje. Ona ima specifino obiljeje. Za razliku od moi, koja serasprostire difuzno, vlast se kree u odreenim granicama. Ona nikad ne znai uspostavljanje

potpune kontrole nad onima koji su duni da sluaju. Vlast odrava i titi uspostavljenu drutvenuorganizaciju i prije svega slui toj svrsi. Zato vlast u sebi sadri elemente prinude, bez obzira nastepen moralne saglasnosti i volje graana. Legitimna vlast moe biti: racionalna, tradicionalna iharizmatska.

DEMOKRATIJA KAO OBLIK LEGITIMACIJE MOI I VLASTISvaka vlast, pa i mo ele da zadobiju legitimitet, tj.da zadobiju moralno opravdanje svog

postojanja i postupanja. Legitimacija moi je priznanje onima koji njom respolau i koji jerealizuju da to rade s pravom. Sve dok vlast nije legitimna ona se ne moe smatratiopeprihvaenom i sigurnom, ve se odrava samo uz pomo prisile. Takva vlast izaziva otpor,nesigurnost i na kraju, je osuena na nestanak ili propast.

Legitimacija poretka je izraz principa demokratinosti vlasti, odnosno njeno demokratskoobiljeje ili demokratski princip vladanja.

10


11/23

Sama rije demokratija je grkog porijekla, gdje je poznata kao vladavina naroda, jo odKlistenovih (570 507 god. p.n.e). Danas, demokratska prava i slobode su postale univerzalno

pravo svih ljudi u veim savremenim sistemima vlasti. Pored postojanja pravnog sistema,procedura i pravila veine, demokratija zahtjeva i postojanje politikog pluralizma, slobode ineovisnosti medija, javnosti rada nosilaca dravnih funkcija itd. Demokratija podrazumjeva i

podjelu vlasti na: zakonodavnu, izvrnu i sudsku, zatim proirivanje temeljnih pravaovjeka:slobode govora, miljenja, pravo posjedovanja i uestvovanja, koja ujedno i postavljaju iprirodnaprava svakogovjeka.

Drutvo, drutvene sposobnosti, grupe, procesi i odnosi

DRUTVENA STRATIFIKACIJAMjestoovjeka u industrijskom drutvu je uslovljeno, prije svega, njegovom pozicijom u sferi rada.Danas se ne bi moglo govoriti o klasinoj podjeli drutva na klase. Drutvene nejednakosti usavremenom drutvu vie ne proizilaze iz klasne podjele, ve iz nejednakih pozicija uslovljenihstatusom, zanimanjem, radom, sposobnostima i znanje. Kako mo i ugled nisu jednako rasporeeni

meu pojedincima javlja se nejednakost, a samim tim raaju se konflikti i suprotnosti kakounutargrupni, tako i u drutvu uope.Ta nejednakosti i razliitost statusa pojedinca u drutvu se u sociologiji naziva drutvenomstratifikacijom. Nejednakost moe biti: bioloka, duhovna i materijalna, dakle individualna idrutvena.Primjeri bioloke teorije nejednakosti: crnci u SAD-u, faizam, neofaizam. Iz dosadanjihhistorijskih iskustava moe se zakljuiti da je bioloka osnova samo pokrie, opravdanje tipa vlastii poretka koji ima osnovu u rasnoj ili nacionalnoj diskriminaciji.Parsons, kao predstavnik funkcionalistike teorije, drutvenu stratifikacju posmatra kaoneophodan uslov za uspjeno funkcionisanje drutva. Drutvena stratifikacija je pofunkcionalistima, nain podjele drutvenih uloga onima koji su najsposobniji da ih obavljaju.Dakle, drutvena stratifikacija je pozitivna, funkcionalna i nuna u svakom drutvu.Po marksistikoj teoriji, drutvena stratifikacija je izraz odnosa u drutvu koji se uspostavljaju naosnovama rada i drutvenog uticaja, odnosno moi kojom pojedinac raspolae na osnovu pozicije u

procesu rada, a time i u drutvu. Drutvena stratifikacija ne doprinosi integraciji sitema. Drutvo jeuvjek podjeljeno u dvije suprostavljene drutvene grupe.Marx razlikuje 4 razvojna stepena drutvai odgovarajuih drutvenih odnosa:1.primitivni komunizam (predhistorijsko besklasno drutvo do pojave privatne imovine)2.robovlasniko drutvo (gospodari i robovi)3.feudalizam (plemstvo i kmetovi)4.kapitalizam (kapitalisti i najamni radnici)

DRUTVENE GRUPEPod pojmom drutvene grupe, sociologija podrazumjeva organizovane ili neorganizovane skupineljudi u kojima obavljaju raznovrsne aktivnosti radi zadovoljenja zajednikih interesa.Kroz historijuovjek ne ivi kao izolirani pojedinac, nego meusobno povezan s drugim ljudima.

Njegova aktivnost se odvija unutar i putem raznih drutvenih grupa. to je drutvo razvijenijeiovjekove potrebe raznovrsnije , to su i drutvene grupe brojnije i po svom karakteru i sadrajuraznovrsnije. Danas se meu najznaajnije drutvene grupe ubrajaju: porodica, klasa i nacija.Grupuine ljudi, akteri, s jedne strane i odnosi koji se uspostavljaju pripadnou, s druge strane. Ni

jedna linost nijelan samo jedne drutvene grupe, ve istodobno pripada razliitim grupama, kaoto su: profesinalne, radne, kulturne, vjerske, politike itd

11


12/23

VRSTE DRUTVENIH GRUPA

Razvrstavanje drutvenih grupa u demokratskim drutvimaini se nepotrebnim, paak i nemoguim.Ipak, radi lakeg analiziranja moemo ih podijeliti na globalne i parcijalne drutvene grupe.

Globalne drutvene grupe su one drutvene grupe koje imaju zajednike interese i koje ine jedinstvodrutvenih procesa i odnosa u irem smislu, npr. pleme, narod, nacija. Parcijalne drutvene grupe su:porodica, kasta, stale, klasa, politike stranke, profesionalne grupe, sluajne grupe itd.

Globalne drutvene grupe

1. Pleme

Plemenske zajednice su nastale na dva naina:1. porastom jedne ljudske grupe do nivoa koji se moe smatrati plemenom ili2. udruivanjem vie grupa u jednu plemensku zajednicu tj.pleme

Postoje razliite definicije plemena tj.plemenske zajednice, meutim najznaajnija jeslijedea:''Pleme je grupa pojedinaca koja skupa stanuju i koji imaju zajedniku teritoriju, jezik,nain ivota i krvno-srodnike veze.''U pravnoj literaturi pleme je primitivni oblik dravne tvorbe. Pleme nastaje i odrava sena krvno-srodnikim vezama, rodbinskim svojstvima, a najvaniju ulogu ima porodica.Izmeu srodnih plemena na odreenoj teritoriji, a radi zadovoljavanja zajednikih

potreba, dolazi do uspostave plemenskih saveza, prvo privremenih, a kasnije i trajnih.O realizaciji zajednikih prava i obiaja u plemenu starao se starjeina ili plemenska

poglavica. On je voa u ratu, a sudija u miru. Njegova funkcija je obino bila nasljedna.

U doba plemena,ovjek je koristio preteno gotove proizvode prirode uz slabo razvijenu proizvodnju. Kakosu se razvijale proizvodne snage pojavili su se prvi oblici svojine i to uglavnom nad alatima, oru ima iorujem. Neka od tih sredstava su bila u upotrebi veeg broja ljudi, pa su predstavljala kolektivnu svojinu.Ujedinjavanje veeg broja plemena je preko stvaranja zajednikog jezika, teritorje, navika, obiaja, normiitd. doprinjelo nastajanju naroda.

2. Narod

Narod se pojavljuje u razdoblju raspada plemenskih zajednica i njihovog okupljanja u vee drutvene grupe.Razlozi raspada su slijedei: irenje teritorija, podjela rada, tehniki pronalasci, ovladavanje prirodnim

bogatstvima, potreba ire razmjene, ukratko pojava novih drutvenih odnosa.

Narod je posebna drutvena grupa nastala na odreenom stepenu drutvenog razvoja i to najee na osnovu:zajednikog porijekla, teritorije, jezika, kulture, obiaja i tradicije. Narodi su kroz historiju imali razliiteoblike nastanka i razvoja, razliite mogunosti organizacije i egzistencije, bogatu tradiciju, historiju, mitove ilegende.

3. Nacija

Afirmacijom i razvojem naroda javlja se nacija kao via faza drutvenog organizovanja i identifikovanja sateritorijom i pripadnou jednoj drutvenoj grupi. Proces transformacije i prerastanja naroda u naciju poeo

je kada su se razvili kultura, jezik, privreda itd.

12


13/23

Novi drutveni odnosi su zahtjevali odreena pravila i norme pomou kojih se obezbjeuju odreenesigurnost i jednakost ljudi u procesu koji su novi ekonomski i drutveni sistemi nametali. Ta pravila i normemogla je uspostaviti, ititi i provoditi jedino drava kao organizovana snaga drutva. Postoje 4 zajednikaelementa koja su osnova za konstuisanje nacija:

1. drutveno-ekonomski razvoj koji je praen nacionalnom identifikacijom naroda sateritorijom, kulturom i poretkom vlasti.2. jezik, kao sredstvo za sporazumjevanje na irem prostoru3. kultura, vjera i tradicija, kao model identifikacije pojedinca sa pripadnou jednoj grupi vlast tj.uspostavljeni poredakiji je cilj jaka identifikacija u kulturnom i teritorijalnom smislu.4. Neka teorijska gledita i odreenja nacije

Postoje razliiti teorijski pristupi i odreenja nacije.

Hegelova teorija (teorija njemake klasine filozofije): nacija je duhovna tvorevina,ona je neto to je gotovo apriorno, neprikosnoveno i vjeno. Nacija koja nema svoju dravu, nema

ni historiju i ne moe egzistirati, niti se moe konstruisati prije stvaranja dravne teritorije.Psiholoka teorija tvrdi da je svijest ljudi o nacionalnoj zajednici i njihova tenja ive utoj zajednici su odluujui faktor za odreivanja kojoj nacionalnoj zajednici neko pripada.Ta tenja najvie proizilazi iz zajednike historije i jezika. Rasistika teorija smatra da nacijanastaje iz etnikih grupa zajednikog porijekla.Zastupnici ove teorije polaze od biolokih svojstava i smartaju da je nacijaista bioloka i kulturnatvorevina jednog plemena ili porijekla, koja je nadmona nad drugim narodima i nacijama.Funkcionalistiko stajalite nastoji objasniti naciju kao drutvenu kategoriju pomouslijedeih faktora: teritorij, zajedniko porijeklo, jezik, obiaj i navike, zajedniki zakoni,religija itd.Marx i Engels se nisu znaajnije bavili nacionalnim pitanjem. Najsnanije gledite je

uspostavioStaljin svojim shvatanjem da nacija mora imatietiri svojstva:1. zajedniki jezik2. zajedniku teritoriju3. zajedniki privredni ivot4. zajedniki mentalitetVeina teorija su nastojale dokazati kako za razliku od zajednice kojoj autor pripada, neka druganema pravo nazvati se nacijom. Takve teorije su previeesto bile zloupotrebljiane.

Kaste, stalei i klaseUslovljenost drutvenih nejednakosti

Drutvena nejednakost je imanentna svakom socijalnom sistemu. U poetku su se razlike zasnivalena prirodnoj nejednakosti, da bi zadobijale nejednakost na individualnoj razini po snazi i po sposobnostimaljudi, a u kasnijim fazama, s razvojem proizvodnje i prava na posjedovanje nejednakost je zadobijala iorganizovanu, tj.drutvenu dimenziju.

Razlikujemo nejednakosti izraene kroz slijedee forme ispoljavanja i organizovanja:kaste, stalei, slojevi, klase, profesionalne grupe itd.

Kastinska organizacija drutva

Kaste su historijska tvorevina, nastale kao proizvod poetne faze drutvenog organizovanja.Najee su osnivane i organizovane na odreenoj vjerskoj osnovi kako bi kasnije zadobile i drutvenu

dimenziju. U kastama je poloaj pojedincavrsto odreen, obino doivotan i naslijeen. Obavljanje istogzanimanja prenosi se iz generacije u generaciju iste porodice. Pripadnost pojedinca se odreuje roenjem,

13


14/23

njegov brani partner mora biti istog kastinskog porijekla, njegov nain ponaanja je strogo regulisankastinskim pravilima.

Kaste pripadaju jednom od najstraijih oblika drutvene organizacije. Npr.u Indiji postoje 4 kaste:1. sveenici2. ratnici3. radnici (zemljoradnici, stoari, trgovci, zanatlije)4. sluge

Staleka organizacija

Stalei su privilegovane grupe ljudi koje imaju odreenu poziciju ili u drutvu ili u posjedovanomsmislu, pravo na zemlju i imovinu, ili u duhovno-religijskom smislu. Nerijetko su sve te privilegije pripadale

jednom staleu izega je proizilazila njihova mo, ugled, potovanje, ali i strahopotovanje.

Stalei imaju odreena zajednika obiljeja: nasljedna prava, hijerajhijska nadarenost i podreenost,zatvorenost, pravna prilagodljivost i staleke titule, odnosno nazivi.

U historiji su poznata dva temeljna stalea:1. stalei duhovnog reda i2. politiki stalei

Najstariji stale suinili duhovni predstavnici. To su bili sveenici koji su ujedno i vraevi ilijenici.

Politiki ili plemiki stale se konstruie i razvija u svojoj historiji iz podjele rada i funkcija koje iz togproizilaze. U kasnijim fazama se taj stale razvrstava u dva reda: na profesionalne upravljae i vojnike.

Kasnije je nastao i graanski stale,ime se stvorila predpostavka za iru podjelu udrutvu na slojeve i klase.

Stalei kao i kaste imaju isti izvor, zasnovan na podjeli rada i posjedovanju ekonomskih dobara. Iz togaproizilazi i podjela uloga u drutvu. I kastinski i staleki sitem su uspostavljeni pomou religioznih i pravnihnormi. Razlika je u tome to je kod kastinske organizacije vea zatvorenost, religiozna obaveznost i

prinudnost, dok je kod stalekog organizovanja drutva vei znaaj i obaveznost pravne norme.

Klase i klasna struktura drutva1. Opi uslovi nastanka klasa

Kruta straleka organizacija postala je ozbiljnom preprekom privrednoj dinamici, koja je rui iuspostavlja nove odnose i procese. Poloaj ljudi vie ne zavisi od religioznih i pravnih normi i staleke

pripadnosti, ve od ekonomskih zakonitosti trita, sposobnosti znanja i rada. U tom novom procesu dolazi

do nejednakosti, koje se sve vie ispoljavaju i zadobivaju formu suprostavljenosti na dvije velike klase.Drutveni poloaj kasti i stalea odreivali su prvenstveno religiozni oblici prinude, a drutveni poloajklasa ekonomski i pravni oblici.

Marx je smatrao da se ljudsko drutvo razvijalo krozetiri glavna razdoblja: primitivni komunizam, drevnodrutvo, feudalno drutvo i kapitalistiko drutvo. Sva drutva poslije primitivnog komunizna, kao primjera

beskrajnog drutva, su podjeljena na dvije klase: gospodari i robovi u drevnom drutvu, plemii i kmetovi ufeudalizmu i kapitalisti i najamni radnici u kapiatlizmu. Dalja podjela rada uvjek zahtjeva nove drutveneodnose i transformaciju samog drutva.

Odreivnje pojma klaseMnogi su se autori bavili definisanjem kalse i njenih funkcija, npr:

14


15/23

Marx istie:''ukoliko milion porodica ive pod jednakim ekonomskim uslovima egzistencije koje njihovnain ivota,njihove interese i njihovo obrazovanje odvajaju od naina ivota, interesa i obrazovanja drugihklasa i njima ih neprijateljski suprostavljaju, utoliko oniine klasu.''

Marx jo istie da u procesu proizvodnje postoje dvije velike klase:1. vlasnici sredstava za proizvodnju2. vlasnici radne snage

I Lenjin proiruje Marxovo stajalite:''Klase su velike grupe ljudi koje se razlikuju po svom mjestu uhistorijski odreenom sistemu drutvene proizvodnje, po svom odnosu prema sredstvima za proizvodnju, posvojoj ulozi u drutvenoj orgaizaciji rada i prama tome po nainu dobijanja i veliini onog dijela drutvenog

bogatstva kojim raspolae.''

I Weber slino Marxu, kao u ostalom i veina socijologa se slae da ekonomska osnovaini temeljni kriterij za nastanak i raslojavanje drutvenih klasa.

Anthony Giddens tako razlikuje tri glavne klase u razvijenom kapitalistikom drutvu:

1. gornja klasa temelji se na vlasnitvu nad sredstvima za proizvodnju2. srednja klasa temelji se na posjedovanju obrazovnih ili tehnikih kvalifikacija3. nia (radnika) klasa temelji se na posjedovanju menuelne snage

Veina teoretiara se slae sa ocjenom da su klase mnogo vie od puke skupine pojedinaca. Tako FrankParkin tvrdi da je ''osnovica klasne strukture nagraivanje u modernom zapadnom drutvu i strukturazanimanja''. Dakle, nagrada povezana sa zanimanjem je usko vezana sa drutvenim gledom, a sve tozajednoini temelj ljudske i drutvene nejednakosti u modernom industrijskom drutvu.

Politike strankeUslovi egzistencije politikih stranaka

Politika je univerzalna ljudska kategorija. I danas kao i u davna vremena koristi se skori istaterminologija za oznaavanje politikih procesa i odnosa-politika, graani, vlast, republika, tiranija, anarhijaitd. Mnogi termini su grkog ili latinskog porijekla. Sama rije politika oznaava poslove vezane za polis,grad-dravu, kao posebnu zajednicu slobodnih ljudi. Meutim, politika je protivrjean proces. U istomdrutvu djeluju razliite politike stranke i svaka od njih istie svoju vrijednost za drutvo, dok su ostalimanje- vie tetni ili suprotni zajedniim interesima.

Politika modernog vremena nije vie nadmo, nego se njeni efekti i svrha postojanjamjere doprinosom konkretnim zajednikim ciljevima u drutvu.

Tako politika kao ljudska djelatnost postaje sredstvo, a ne svrha drutva, uspostavlja svoju organizaciju i

instucionalizira se kroz politike stranke ili organizaciju drave koju one legitimiraju.

Znaaj i funkcije politikih stranaka

Politike stranke nastaju u periodu znaajnih drutvenih reformi, a to je krajem XVIII st. uEngleskoj i SAD-u, a u Evropi tokom XIX st. sistem predstavnike vladavine polazi od praktine spoznajeda graani kao nosioci suvereniteta ne mogu neposredno donositi politike odluke, npr.okupljajui se natrgovima kao u doba stare Atine.

Suverenitet se legitimira putem izbora, tj.izabranih predstavnika, koji u ime graana i uopem interesu vre funkciju vlasti i nakon nekog vremena podvrgavaju se kontorli odnosno

ponovnim izborima. U najopijem smislu, stranke su politike organizacijeiji je cilj preuzimanje ivrenje dravne valsti ili bar uee u njoj ili stalan uticaj na nju radi zatite i ostvarivanja

15


16/23

odreenih kalsnih, odnosno grupnih interesa u okviru jedne ideoloke koncepcije o optoj dravnojpolitici i zajednikim interesima drutva.

Da bi politika stranka funkcionisala neophodno je da posjeduje:1. program u kojem izlae svoje politike ciljeve i poglede

2. odreenu organizacionu strukturu formu putem koje ostvaruje politike ciljeve.Zabrana udruivnja je karakteristika totalitarnih i diktatorskih sistema u kojima politika odsredstva postaje cilj.Razlikujemo dva najrasprostranjenija tipa vlasti:1. jednostranaki sistem karakteristian za socijalistiki i faistiki sistem vlasti2. viestranaki sistem karakteristian je za SAD i veinu razvijenih evropskih zemaljaU viestranakim sistemimaesto se obrazuju i savezi u izbornom ili postizbornom periodu. Izbornisistem je proces u kojem birai svojim glasovima izraavaju preferenciju u odnosu na strukturu ilikandidate i putem kojih se njihova volja prenosi na mandate.Postoji vie izbornih modela, od kojih su dva najrasprostranjenija:1. veinski (cilj: proizvesti vladavinu veine jedne stranke ili saveza u parlamentu)

2. srazmjerni ili proporcionalni (cilj: u parlamentu ukljuiti sve postojee snage ipolitike stranke)Osnovna funkcija politikih stranki je artikulacija interesa njenih pripadnika i njihovolegitimiranje. Po funkcijama stranke djelimo na:1. stranke miljenja ili kadrovske nastale su u Zapadnoj Evropi i SAD-u. Tee okupljanjuuglednih graana, a ne masovnosti. Vrlo su labave u unutranjoj organizaciji.2. stranke masa ili masovne konstruisali su ih socijalistiki pokreti, a preuzeli su ih komunistike

partije, faistike stranke i u novije vrijeme stranke u nedovoljno razvijenim zemljama. Unutranjaorganizacija im je kruta i centralizovana sa velikom dominacijom autoriteta voe.S bzirom na prog.ciljeve i nain prezentacije politikih zahtjeva i ciljeva mogu se razlikovati:konzervativne, liberalne, socijalistike, nacionalistike, komunistike ili faistike stranke.3. Politike grupe i profesionalna udruenjaPolitike grupe i profesionalna udruenja koja zajednoine interesne grupe ili grupe za pritisak,najee nastaju jer institucionalni sistem nije u mogunosti realizoveti niz pitanja za koja graanismatraju da su vana za uu grupu ili profesiju. To su otvorene drutvene grupe koje okupljajuljude bez ili sa formalinim uslovima prijema. Cilj odreuje sama svrha udruivnja i oblikorganizovanja. Najee je to afirmacija i tenja za ostvarivanjem odreenog cilja ili skretanje

panje javnosti na odreena pitanja. Razliit je i nivo udruivanja: od likalnih sredina do pokretairokih, pa i svjetskih razmjera.Razna profesionalna, politika i struna udruenja su i snaan korektiv vlasti, putem kojihse utie na javno mjenje i odluke institucija sistema ili se suprostavlja provoenju tih

odluka. Uspjeh udruenja zavisi od tri faktora:1. jasne formulacije ciljeva2. organizacione sposobnosti i broj ljudi koji pridobivaju za svoje ciljeve3. stepen aktivnosti vodstva i sljedbenika, kao i rezultat te aktivnostidanas postoji irok spektar raznih udruenja. Meu stabilnije i trajnije moemo uvrstiti pokrete iligrupe za mir, nacionalnu ravnopravnost, za razoruanje, za ostvarivanje autonomija ilisamostalnost, za prava ljudi, za vjerska prava itd.Za razliku od politikih stranaka interesne organizacije nemju namjeru preuzeti mo, niti vlast udrutvu, nego im je cilj uticati na politike stranke ili vlade kako bi ostvarile svoj interes.Zajedno sa politikim strankama, interesen grupe su osnova demokratskog sistema idemokaratskih odnosa u jednom drutvu

______do ovdje nauciti za prvi test_________________________________________________

16


17/23

DRUTVENI POKRETI I DRUTVENI SUKOBIDRUTVENI POKRETI opi pristup

Pod drutvenim pokretom podrazumjevaju se kolektivna nastojanja i akcije da se pospjee, izveduili sprijee odreene drutvene promjene. Drutvene promjeneine vee grupe ljudi koje mogu, aline moraju imati elemente organizovanosti,esto nastaju sponatano, mogu biti zatvorenog ili

otvorenog tipa, mogu imati zatvorenu ili labavu organizaciju, stalno ili privremeno rukovodstvo,stalno ili privremenolanstvo.Drutveni pokreti su kolektivna volja izega i proizilazi njihova mo i snaga. Najsnanijisu korektiv institucionalnog poretka vaninstitucionalnim sredstvima.Institucinalni poredak, tj. sistem vlasti se po svojoj prirodi suprostavlja drutvenim pokretima.Drave, ponosne na svoj suverenitet, smatraju da su one legitimni nosilac drutvenog preobraaja ine prihvataju lako tue ideje i druge aktere promjena. Drava upotrebljava razliite mjere, anerijetko i mjere represije i nasilja kako bi se suprostavila nosiocima promjena.Bottmore smatra da postoje tri faze kroz koje su proli pokreti u svom historijskomrazvoju:1. kada su pokreti bili jedino efikasno sredstvo da se izraze nastojanja za drutvenim promjenama

borba za osnovna demokratska prava graana u svim zemljama.2. kada vlasti nastoje umanjiti prava i slobode graana (ukidanjem opeg i jednakog

prava glasa ili prava na slobodne izbore)3. kada nastaje umnoavanje drutvenih pokreta kao manje trajnih oblikadrutvenog ivota u zapadnim demokratijamaI Turen analizira razvoj drutvenih pokreta kroz tri sadrinski drugaije faze. On drutva dijeli na 3tipa: trgovaka, industrijska i postindustrijska i tvrdi da svakom tipu drutva odgovaraju iodgovarajui poreti.Faza Drutvo Pokreti1. Trgovako Graanski pokreti (za slobodu i prava graana)2. Industrijsko Radniki pokreti3. Postindustrijsko (programirano) Veliki broj novih raznovrsnih pokretaFaze razvoja pokreta po A.Turenu

POKRETI I ORGANIZACIJAPostoje znaajne razlike izmeu pokreta i organizacije, kako u organizacionojtako i u sadrinskoj strukturi.U organizacionom smislu organizacija se uspostavlja na osnovama normativnih pravila, kojaodreuju unutranju strukturu i ponaanjelanova, dok su drutveni pokreti neinstitucionaliziranioblik djelovanja ljudi bezvrstih normativnih pravila iesto bez ikakve ureene strukture.U sadrinskom smislu razlikuju se po tome to se stranke direktno angauju u borbi za vlast, dok

drutveni pokreti se ne bore za vlast negoakesto dovode u pitanje legitimitet i ciljeve, mjere,norme ili postupke sistema vlasti.Meutim, postoje i slinosti izmeu pokreta i stranaka, npr.svaki pokret ima tendenciju da stvorineku vrstu organizacije, tj.da uspostavi vodstvo, kako bi svoju akciju uinio to efikasnijom.

Pomou drutvenih pokreta, njihovog broja, uestalosti i intenziteta spoznaje se funkcionalnostdrave, njena sposobnost da rjeava aktuelna pitanja, njena mo, tolerancija i demokratinost

postupaka i akcija.

VRSTE DRUTVENIH POKRETADanas drutvene pokrete uslovno moemo podjeliti na:

17


18/23

internacional ne one koji se manifestuju na teritoriji pojedinih zemalja one na lokalnom nivouPodjela je uslovna, jer mnogi pokreti imaju sve dimenzije i njihove akcije su od opeginteresa.

Od ve afirmisanih pokreta moemo izdvojit:studentskefeministikeekoloke razne mirovne pokreteStudentski pokret se javlja krajem 60-tih godina XX st. i on je poslije socijalistikih revolucijanajsnanije uzdrmao ustaljene institucionalne odnose drava i politike snage tog doba. Bez obzirana domete i efekte, donio je nove poglede na mnoge oblasti drutvenog ivota (od nauke i muzike,

preko odnosa meu poslovima do naina komuniciranja). Osporio je vladajui sistem i ozbiljnodoveo u pitanje njegovu sposobnost i legalitet, a naroito u sferi obrazovanja i potroakih potreba.Pokret je prisilio vlasti na velike korekcije i odgovornost za postupke.

Feministiki pokret ima svoju dugu tradiciju od borbe za pravo glasa u XIX st. dointernacionalne borbe za enska prava. Ta borba je dvojake prirode, protiv ekonomske

potinjenosti ena, s jedne strane, i protiv dogmi i zastarjelih tradicija u poimanju ene i njenefunkcije u porodici i drutvu s druge strane.Tri su pravca borbe feminsitikih pokreta:1.antipatrijarhalna usmjerenost odbacivanje obrasca o enskoj ulozi u drutvu2.antikapitalistika usmjerenost kroz suprostavljanje ekspoloataciji ene kaoradne snage i manjem vredonovanju njihovg rada.3.antiautoritativna usmjerenost zalaganje za potpunu ravnopravnost u svimdrutvenim poslovima i funkcijamaRezultati aktivnosti enskih pokreta danas su: osvojeno pravo aktivnog i pasivnog prava glasa usvim razvijenim zemljama, ravnopravnost ene u svim oblicima zakonodavstva, jednakost smukarcima u sferi rada, odnosno prava na rad i sl.Ekoloki pokret manje ili vie otro kritikuje postojei poredak, zalae se zadecentaralizaciju drutva, protivi se svakom naouruanju, a posebno nuklearnom, zahtjevakorjenite promjene u stambenoj politici, obrazovanju i zdravstvu. Nema jasno izgraenuorganizacionu formu, niti je sadrniski dovoljno profiliran. Aktivisti ovog pokreta upozoravaju nastanje u ljudskom drutvu, na stanje u prirodi i opasnosti koje industrija i nebrigaovjeka imaju po

prirodu i njegov opstanak. U nekim zemljama se iz ekolokog pokreta konstruisala i politikastranka, kao npr. u Njemakoj Stranka zelenih. Ove politike stranke se razlikuju od klasinih jersu zadrale neke karakteristike svojih osnivaa, pokreta, kao npr.ne bore se za vlast.

Antinuklearni pokreti su svoju kuliminaciju imali 80-tih godina XX st. njihov osnovnizahtjev je bio smanjenje i ukidanje nuklearnog naoruanja. Vlade velikih nuklearnih sila,pod pritiskom javnosti, pokrenule su proces nuklearnog razoruanja.Danas je prisutna jo jedna vrsta pokreta za koji se mstralo da se, bar na evropskim prostorima, dasu izumrli, a koji u svojoj osnovi ima religijske motive i naela. Npr. pokret koji se desio podnacional-socijalistikim vodstvom u Srbiji, koji je uvezen u BiH putem SDS-a poetkom 90-tihgodina XX st. Uz unitenje bonjakog naroda cilj je bio i pripajanje BiH ili njenih dijelova Srbiji,a motivi se mogu treiti u ideologiji svetosti pravoslavlja i prava postojanja samo jedne raligije natom prostoru.

DRUTVENI SUKOBI

18


19/23

U sociologiji je, sve do studentskih pokreta krajem 60-tih godina XX st. vladalo stajalite da sudrutveni sukobi nepoeljni, nepotrebni i da se smatraju boleu drutva i sitema. Tek se tada

poelo na sukobe gledati kao na drutveni fenomen, a ne kao na patoloku pojavu koju treba toprije eliminirati policijskom akcijom. Naputa se do tada vladajue funkcionalistiko stajalite da jedrutvo jedn aharmonika cjelina. Danas vie nije mogue govoriti o devijantnostima i

odstupanjima od drutvenih pravila i normi. Danas se govori o sukobu kao realnosti, oblikudrutvenosti i pokretakoj snazi promjena.Sociologija tei spoznaji glavnih oblika drutvenih sukoba, njihovih uzroka, motiva, snage i idejakoje ih generiraju, ali i posljedica koje iza njih nastaju. Neki sociolozi smatraju da vie nije

primaran sukob izmeu rada i kapitala, ve sukob izmeu sitema i graana.

TIPOVI SUKOBADrutvene sukobe moemo grupisati u dva globalna tipa:1. individulani i unutargrupni sukobi2. globalni drutveni sukobi (ratni i industirjski sukobi)

RAT KAO NAJTEI OBLIK DRUTVENOG SUKOBARat kao najizraeniji tip drutvenog sukoba spada u red najveih i najtraginijih konflikta uljudskom drutvu. U svim drutvima, bez obzira na stepen njihovog razvoja i organizacije, javljalisu se ratovi. Iz tenje da se spoznaju njihovi uzroci, javile su se i razliite teorije rata: socijal-darvinistika, rasna, geopolitika, nacionalistika, imperijalistika itd. Meutim, sve one u sutini,

pokuavaju da opradavaju rat i smatraju ga na neki nain potrebnim. U svim tim teorijama ciljevisu politiki motivirani, a mjerama i potezima vlasti graani su dovedeni su u stanje bezizlaznosti inemogunosti drugaijeg postupanja i odluivanja.Clausewitch:''Rat nije nita drugo do nastavak dravne politike drugim sredstvima.''Rat nije samo politiki motiviran, ve u sebi sadri i mnoge druge ciljeve, kao to su: elja zaosvajanjem i pripajanjem tuih teritorija i bogatstava, elja za potinjavanjem i dominacijom naddrugom dravom ili narodom itd. Posljedice rata se manifestuju na sve sfere drutva i ljdskogivota uope.INDUSTRIJSKI SUKOBI

Pod industrijskim sukobima se najee podrazumjevaju razni oblici trajkova, od trajka u jednompreduzeu do generalnog trajka, koji moe zahvatiti jednu granu djelatnosti ili vie njih. trajkovimogu biti organizovani ili spontani, a zavisno od strategije mogu biti trajkovi upozorenja, pa dotrajkova koji paralizujuitav proces rada.U osnovi industrijskog sukoba su interesi: vee nadnice, bolji materijalni i socijalni uslovi, boljazatita na radu i sl. Interes je osnovni motiv organizovanja i djelovanja ljudi u sukobu.

SINDIKAT I INDUSTRIJSKI SUKOBISindikati su organizovane skupine ili drutvene grupe koje zastupaju i predstavljaju interesezaposlenih. Sindikati su znaajno doprinjeli institualizaciji sukoba koja se odvija kroz potpisivanjekolektivnih ugovora.Kolektivni ugovori su tekovina radnike borbe za bolji materijalni i socijalni poloaj zaposlenih.Oni su osnova industrijske demokratije u kojima se ureuju odnosi izmeu radnika i poslodavca.

Na taj nain je izvrena stabilizacija odnosa izmeu nosilaca suprostavljenih interesa.U zastupanju interesa rada, sindikat je nosilac i akter pregovora sa poslodavcima. Pregovori seodvijaju u skladu sa pravilima. U sluaju nemogunosti sporazuma provodi se postupak arbitrae i

posredovanja. Ukoliko se ne provode odredbe ugovora vodi se sudski postupak koji obavezuje sveuesnike na provedbu takvih odluka.

19


20/23

Najznaajnije sredstvo u pregovorima sindikata jeste trajk. On je istovremeno i najsnanijiindustrijski sukob. Vrlo je uspjean kao institut radnike borbe ukoliko se efikasno i racionalnokoristi.

INDIVIDUALNI I GRUPNI SUKOBI

Svaka individulana pojava ima obiljeje drutvenosti i ira skupina je prihvata ili joj sesuprostavlja. Vano pitanje kroz skoro cijelu ljudsku historiju jeste pitanje odnosa izmeuinduvidue i drutva i sukoba koji iz tog dualizma proizilazi. Simel je isticao da je moda izvorsukoba u ljudskoj prirodi, da uovjeku postoji neka vrsta ''borbenog instikta''. I Frojd potvruje

postojanje razornog, odnosno agresivnog instikta u ljudskoj prirodi, kojem se uvjek suprostavljainstikt simpatije ili ljubavi. Bioloka i antropoloka istraivanja prihvataju ideju o postojanjuagresivnog instikta kodovjeka kao unutranji oblik sukoba.Meutim, ni pojedinci ni grupe nisu u stalnom sukobu, ve su to stanja koja imaju svoju genezu iuzroke. Interesi su osnova sukoba. Meutim, i sukobi stimuliu aktere na ostvarivanje interesa.Dovode do drutvenih, a najee i do linih promjena. Sukobi najee pokazuju odnose moisubjekata koji uestvuju u sukobu. Uspostavlja se obrazac ponaanja na osnovu kojeg strana u

sukobu moe ocjeniti stepen u kojeme ubudue biti tolerisani njeni interesi i zahtjevi. Obrasciponaanja se institucionalizuju i uspostavljaju pravila ponaanja uesnika sukoba. Na taj nain onizadobivaju mirniji karakter i tolerancije, gube otrinu i intenzitet. Meutim, tok sukoba nije takav.Prekoraenja pravila suesta i sukobi nerijetko vode upotrebi sile ili opem nasilju.Meutim, svaki sukob je za sebe specifian. Npr. svaki ratni sukob kroz historiju se zavrio naspecifian nain, bez praktinog ponavljanja obrasca iz prolosti ili prethodnih sukoba.

DRUTVO I RELIGIJANASTANAK RELIGIJEKao sistem vjerovanja i osjeanja, religija se sastoji od tri elementa:1.teorijskog misaoni nivo predstave i pogleda na sveto kroz mitove, svetetextove2.osjeajnog iskazi najrazliitijih osjeanja u smislu simbolike svete stvari3.praktinog obrediReligija je sponaovjeka sa natprirodnim silama u nadstojanju da spozna mo prirode i svojustvarnost. Sociologija kao nauka o drutvu, religiju posmatra kao drutveno uslovljenu teoriju,odnosno posmatra uticaj drutva na religiju i religije na drutvo, dakle njenu drutvenu dimenziju.Religija je naveim dijelom sfera subjektivnosti i osjeajnosti, ali brez obzira na to ona je ujedno iiskustvenainjenica, ona se ukalapa u drutvenu stvarnost i predstavlja jedan od dijelova idimenzija drutvenog razvoja.Mnogi sociolozi su se bavili pitanjem religije. Za Marxa i Engelsa ona je ljudska tvorevina. Za njih

je religija izraz samootuenjaovjeka u kojem on bjei od industrijske stvarnosti i svog mjesta udrutvu. Za Durheima je sutina religije u oboavanju samog drutva. On kae da je religija prizvoddrutva.Weber u religiji gleda jednu formu pokretake snage koja motivie pojedince na odreene vrste

ponaanja i djelovanja, priemu naglaava posebnost hrianstva. On ukazuje na razliite tipovereligijskoe organizacije i na njihove razliite drutvene korjene.Funkcionalisti tvrede da je religija institucija ponaanjaovjeka i da je kao takva obliksocijalne kontrole nad pojedincima.Veina istraivaa se slau u stajalitu da je religija univerzalna pojava u svim drutvenimsistemima. Spada u red duhovnih i kulturnih tvorevina koje se mogu razumjeti, ali ne i u potpunostiobjasniti.

20


21/23

OSNOVNI ELEMENTI RELIGIJEReligija nije samo ni drutvena pojava, niti natprirodna, niti samo psiholoka. U sutini, svi ovielementi zajednoine ne samo pojam ve i samu prirodu religije. Ipak, religija kao drutvena pojava

je vezana zaovjeka i njegov ivot u zajednici. Historiari religije upozoravaju sa je religijadrutveni proizvod analogno svim ostalim ljudskim tvorevinama i odrava se pomou ljudi i

njihove svijesti, uvoenjem novihlanova.Religija uspostavlja svoje sudove i gledita vezana za drutvena pitanja, kao to su: pitanja o vlasti,bogatstvu, drutvenom ugledu, odgoju, obrazovanju, braku, branim odnosima, rastavi braka,pravima i obavezama roditelja i djece, nasljedstvu itd.Uicaj religije na poslunost podanika u svim drutvima je bio velik. Zato drutvenestrukture, nerijetko i njihova mo, ovise od uticaja pojednih religijskoh institucija.Psiholoki elementi religije se iskazuju krozovjekovu potrebu pripadnosti nekom svijetu i izvoru,nekim snagama izvan ili iznad njega. Ta potreba ima uzrok u samoj ljudskoj prirodi ili u strahu

prema nepoznatim silama prirode i ljudskoj nemoi naspram njih. Svi ovi elementi, ali i mnogidrugi zajednoine osnovu postojanja i potrebeovjekovog vjerovanja u nadmo prirode i izvanljudske snage koji se iskazuju u obliku religije.

Natprirodna dimenzija religije se ogleda u prihvatanju neeg izvanjskog i nedostinog kaostvarnog. Zaovjekovo vjerovanje nije dovoljno da natprirodno postoji, ve da ga i samovjek shvati kao realnost i da ono ima uticaja na njegovo socijalno ponaanje.Psiholoka osobenost religije se ogleda u natstojanjima da se uspostavi kontrola nadsvimovjekovim akcijama, djalovanjima i shvatanjima. Omoguavaovjeku da proiri pojmove osamom sebi, da nae svoj mir i da ispuni svoje praznine, da pobjegne od tegoba svakodnevnogivota i drutvenog okruenja. Vjerovanje pruaovjeku, sasvim drugi smisao gledita na mo i narjeavanja koja mu daju nadu.Frustracija kao znaajna psiholoka osobinaovjekaini veliku osnovuovjekovog vjerovanja unatprirodno. Religija pojedincu daje snagu i nadu za uspjeh u drugom svijetu, daje mu isamopouzdanje i osjeanje znaenja, doprinosi njegovoj integraciji u socijalni sistem i zajednicu.

TIPOVI I FUNKCIJE RELIGIJEPored grupisanja religija na razne tipove, ne moe se rei da postoji opeprihvaenatipologija religija, takoV.Pavievi vidi ove tipove:1. dogmatski2. emocijalno-etiki3. racionalistiki4. institucionalniPrema naelima vjerovanja, odnosno izvorima religije moemo grupisati na:1. prirodne i

2. objavljeneprema njihovim strukturalnim elementima, procesima ili funkcijama:1. religija tipa ''crkve''2. religija tipa ''sekte''3. kOigledno je da je tipologija religija relativna stvar i da zavisi od karaktera analize, odnosno odteorijskog pristupa i svrhe sociolokog istraivanja. Sa tipologijim religije usko su vezane i njena

priroda i funkcije. Funkcije religije, iako su u ivotu praktino nedjeljive moemo posmatrati kao:*Unutranje funkcije se ogledaju uinjenici da za onog koji vjeruje, religija odreuje

pogled na samu prirodu, na svijet, na bie. Toj saznajnoj funkciji religije kao unutranje formepridruuje se njena emocionalno-egzistencijalna ili praktina funkcija. Onaj koji vjeruje, taj

zamilja Boga kao bie koje usliava molitve, koje pomae, tjei, koje dakle vri praktinu funkciju

21


22/23

u njegovom ivotu. Religija tako postaje ne samo duhovno sredstvo ve i sredstvo za psiholokosavladavanje egzistencijalnih ivotnih problema tj. osjeaja nemoi i oaja.*Spoljnim funkcijama se najpotpunije iskazuje kroz stajalita prema pitanjima koja suizvan sfere duhovnosti, a koja su bitna zaovjeka i drutvo tj. prihvatanje nauno- tehnikihdostignua i spoznaja o prirodi i drutvu, te ekonomskom, politikom i uope naunom razvitku.

PROCES SEKULARIZACIJESekularizacija je proces preovladavanja svjetovnog nad duhovnim, smanjivanje uticaja religije icrkve u drutvu. To je i proces poznat i pod frazom odvajanja crkve od drave.Uloga religije je u predindustrijskim drutvima bila dominantnija i progresivnija. U tim drutvimareligija je bila vie prihvaena i integrirana u drutvo. Posljedica toga je da su ljudi imali jedan

jedini ''ivotni svijet'', jedan jedini vid znaenja, jednu realnost.Istraivanja voena polovinom XX st. ukazuju da se uticaj religije u svim podrujma drutvenogivota smanjuje. Meutim, obzirom da je vjerovanje subjektivna kategorija, istraivanja i statistike

podatke o procesu opadanja religijskog uticaja treba uzeti sa rezervom. Slabljenje institucionalnereligije ne mora da znai i slabljnje religijskog vjerovanja i angamana jedinke u tom procesu.

ODNOS OPE I POSEBNE SOCIOLOGIJEODNOS SOCIOLOGIJE I DRUGIH DRUTVENIH NAUKAPoto je sociologija nauka o drutvu, nezaobilazno je pitanje odnosa socilogije prema drugimdrutvenim naukama, da bi sociologija odredila svoj predmet istraivanja, neophodno je bilo uinitdistinkciju prema drugim drutvenim naukama, koje takoer izuavaju razne aspekte ljudskogdrutva iovjekovog postojanja.Sociologija je nauka koja se ne bi mogla razviti a da se ne slui grom koju joj pruaju drugedrutvene nauke. Na osnovu njihovih saznanja, sociologija utvruje opedrutvene zakone nastankai razvoja ljudskog drutva. Sociologija se razvila kada drutvene nauke nisu mogel odgovorit na

pitanja koja su se prednjih postavljala. S druge strane, ni posebne drutvene nauke ne mogu imatipunu validnost ako se ne koriste rezultatima sociologije kao najopenitije nauke o drutvu.

ODNOS OPE I POSEBNIH SOCIOLOGIJAU okviru sociologije kao ope nauke, razvile su se posebne discipline koje za predmet svogizuavanja i istraivanja imaju jednu drutvenu pojavu ili dimenziju i koje nastoje te pojavespoznati u njihovom totalitetu. Tako danas postoji vei broj posebnih sociologija, kao npr.:industrijska sociologija, sociologija naselja, sociologija porodice, sociologija umjetnosti,sociologija saznanja, sociologija nauke, sociologija medicine, sociologija religije, sociologija

politike, sociologija obrazovnja, sociologija sporta itd.U sutini, opa i posebne sociologije imaju zajedniku osnovu u pristupu izuavanja drutva i

drutvenih pojava i koriste iste istraivake instrumente i tehnike, s tim to posebne sociologijeodreene pojave dublje i cjelovtije spoznaju i objanjavaju. Na bazi tih spoznaja opa sociologija ihuopava i povezuje s gleditima, odnosno s globalnom drutvenom strukturom i odnosima u njoj.

SOCIOLOGIJA RADADanas se u najirem znaenju moe govoriti o socijologiji rada ili industrijskoj sociologiji koja usebe apsorbuje pitanja koja se odnose na cjelokupan proces rada. Sociologija rada, u stvari, nadstojiistraiti drutveni ivot u predueu, ali i cjelokupnost odnosa u industrijskom drutvu.Prema tome, njen predmet interesovanja su posljedice rada kako u industriji, tako i u drutvenomivotu uope, zatim socijalne posljedice i mogunosti automatizacije, posljedice industrijskograzvoja na ekologiju i prirodnu ravnoteu, itd.

Teoretiari i istraivai sociologije rada upozoravaju na veoma brzi industirjski razvoj ipromjene u sferi rada, a time i drutva u cjelini.

22


23/23

Taj proces je neraskidivo povezan sa poveanom urbanizacijom, s poveanim brojem stanovnika ublizini industrijskih centara, velikim migracijama, razvijenim trinim i privrednimkomunikacijama, velikom pokretljivou radnika i stanovnitva. Sve to zahtjeva promjenudrutvene organizacije i njenih funkcija u oblasti socijalne zatite, kulturnih potreba, obrazovanja,stanovanja itd.

SOCIOLOGIJA KULTURE I UMJETNOSTIDanas u sociologiji postoji posebno razvijena disciplina koja se bavi kulturom, njenim sadrajima iumjetnikim vrijednostimaovjekovog i drutvenog stvaralatva.ak postoji i posebno sociologijakulture, a posebno sociologija umjetnosti.Funkcija kulture i umjetnosti u drutvu je veoma kompleksna. Kultura i umjetnost su nerazdvojneod dtaog drutva i drutvenih uslova u kojima nastaju, reproduciraju se i manifestuju. Umjetnici suuvjek zavisni od drutva,ak i onda kada su lino uvjereni da su sasvim slobodni i nezavisni odnjega.Otuda je nastala i potreba da se kultura i umjetnost shvate i izuavaju u okviru sociologije kulture iumjetnosti kao zasebne socioloke discipline. Na potrebu sociolokog pristupa u izuavanju kulture

i umjetnosti jo je i Roussoeau ukazivao.Sociologija se zanima ne samo za historijsko-socijalnu realnost ve i za individualno- psiholoku

percepciju i spoznaju. Na taj nain ona nastoji kulturu i umjetnost posmatrati kao cjelinu odnosa iuzajamnih procesa individue i drutva. Dakle, sociologija posmatra taj proces kao uzajamni odnosod kojeg bitno zavisi i sam karakter kulture i umjetnosti.

SOCIOLOGIJA NASELJAJedan od izrazaovjekove drutvenosti jesu i njegove nastambe, tj. naselja. Naselja doprinoseudruivanju stanovnika i njihovom zajednikom ivotu, tradiciji, navikama. Iz pojedinih naseljanastale su lokalne zajdnice koje su se irile sve do odreenih granica koje su obuhvatale pojedinenarode i drave. Sociologija naselja nastoji da cjelovito obuhvati prostorno-drutvene procese.Sela su vrlo stra drutvena tvorevina. U njima su ljudi povezani nuno i nezavisno odnjihove volje,

prirodnim uslovima i drutvenim osobinama. Danas se posebno razvila sociologija sela kao rezultatpotrebe dase nau odgovori na pitanja koja su nametnula brze promjene u drutvu i seoskoj sredini.Sociologija sela je danas vrlo zastupljena kako bi se poljoprivreda razumjela i prihvatila kao

posebna industrija, odnosno kao potreba ne samo sela ve i stanovnika grada. Upravo zato nekisociolozi porede znaaj sociologije sela sa industrijskom sociologijiom i nastoje objasniti procesekoji sobom nosi industrijski sistem i njegove refleksije na poljoprivredu, na stanovnitvo sela i naraskid sa tradicijom i obiajima koji su se zadrali kao vrijednost kod seoskog stanovnitva.Sociologija grada izuava grad kao tip naselja i njegov odnos prema drutvu kao cjelini. Grad iivot u njemu su nezaobilazni ne samo za uslove i nain ivota, obiaj i tradiciju, ve i za ureenje

drave, za kulturu drutva i za pravo kao osnovu ljudskog ponaanja i jednakosti. Sociologija gradaprouava razliitosti gradskih sredina. Naime, gradovi se razlikuju po svojim demografskim iekonomskim obiljejima, po nainu ivota stanovnitva, po opim obiljejima zemlje u kojoj senalaze, po svojoj ekonomskoj, politikoj i geografskoj osobenosti.Poseban aspekt intersovanja sociologije grada jesu industrijske lokacije, njihov uticaj ne samo naurbanizaciju, ve i na prorodnu okolinu. U SAD je sociologija grada podstakla razvoj razliitihnaunih disciplina, npr. ekologiju drutva.Dakle, sociologija grada posmatra grad kao totalitet odnosa. Zato sociologija naselja, uope imaveliko znaenje za drutvo i naravno za opu sociologiju koja na osnovama spoznaja i podataka dokojih doleze sociolozi istraujui specifinost sela i grada, odreuje pozicijuovjeka i njegovihveza i odnosa sa drutvom i prirodom.