180

Dr Mom~ilo MITROVI] UDK 341.485 : 17 (4-12)Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd

ETNI^KO ^I[]ENJE KAO STRATEGIJADR@AVA NA PROSTORU BIV[E SFRJ

APSTRAKT: Rad je pisan na osnovu literature, objavljenih izvora, rezul-tata oralne istorije i dokumenata koji su dostupni javnosti.

Nema sumnje da je osamostaljivanje dr`ava na prostorima biv{e SFRJpratilo smi{ljeno, plansko i organizovano etni~ko ~i{}enje teritorija projekto-vanih ili ostvarenih dr`avnih zajednica. Sigurno je da su sve budu}e dr`ave kaostrate{ki cilj `elele ~iste ili {to ~istije etni~ke prostore za svoje budu}e nacio-nalne dr`ave.

U ratovima koji su vo|eni od 19911995. godine ovi ciljevi su najve}imdelom ostvareni u svim novostvorenim dr`avama, biv{im republikama SFRJ,bez obzira na to da li su ratne operacije trajale kra}e ili du`e vreme ili ih naodre|enim teritorijama uop{te nije bilo.

Ne ra~unaju}i sam faktor rata kao pokreta~a be`anja naroda sa prostorazahva}enim borbama, vlasti su po pravilu omogu}avale i dozvoljavale ambijentiz kojeg su pojedini narodi napu{tali zavi~aj i uglavnom odlazili u izbegli{tvo.Bilo da se radi o odlasku u strane dr`ave ili se radilo samo o preseljenju unutardr`ave u formiranju. Sve ovo nao~igled doma}e javnosti, Me|unarodne zajed-nice i njenih institucija. I ne samo to, ve} vrlo ~esto u sprezi s tom javno{}u ime|unarodnim institucijama.

Nije te{ko dokazati da se rat na jugoslovenskim prostorima u osnovnimkarakteristikama razlikovao od konvencionalnog ratovanja. Borbe su imale unajve}em broju slu~ajeva lokalni karakter u kome su u~estvovali lokalni borci,organizovani u regularne ili paravojne formacije, koje su upotrebom vojnih sred-stava naj~e{}e terorizirale civilno stanovni{tvo prisiljavaju}i ga da napu{ta teri-

181

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

toriju. Iako je rat trajao tri i po godine i u njemu u~estvovalo nekoliko stotina hi-ljada ljudi sukob je ~e{}e bivao iscrpljivanje, teror, gansterizam i pregovaranje,nego {to je to bio rat visokog intenziteta.1

Ratnu operaciju, ma bila ona i najmanja, zauzimanje sela, zaseoka, delateritorije obavezno je pratilo etni~ko ~i{}enje. Uvek sa namerom da se ubudu}im pregovorima u miru ima bolja pozicija, ~vr{}i argument. Sama ~injeni-ca da su me|unarodni posrednici i Me|unarodna zajednica od po~etka bili sve-sni ove ~injenice i da su svi mirovni pregovori vo|eni u ratovima u Hrvatskoj iBosni i Hercegovini te`ili poni{tenju rezultata etni~kog ~i{}enja govori koliko jebio proces kontinuiran i na kraju delotvoran.

Mo`da treba samo podsetiti da ve}ina ideologa i aktera rata nije priz-navala, a u nekim slu~ajevima to je i danas ~injenica, etni~ko ~i{}enje u svojimredovima. Posebno ne kao strategiju dr`ava u nastajanju. Izuzetak se mo`e na}iu ponekim istupanjima lidera zara}enih strana, Karad`i}a na primer, koji je pri-likom prvih planova o miru u Bosni i Hercegovini obe}avao, da }e ukoliko se ratzavr{i rezultati etni~kog ~i{}enja biti anulirani. I Franjo Tu|an u Bespu}imapi{e, da nasilne promene donose uvjek dvostrane posljetke. S jedne strane pro-dubljuju povjesne razdore, a s druge dovode do etni~ke homogenizacije poje-dinih naroda, do ve}eg sklada nacionalnog sastava pu~anstva i dr`avnih granicapojedinih zemalja... Otuda to mo`e imati pozitivne u~inke i smanjenje razlo-ga za nova nasilja, sukobe i me|unarodne potrese.2

Me|u nekoliko esencijalnih pitanja kojima se F. Tu|man bavio od 19901999. godine, u dr`avni~kom `ivotu, Darko Hudelist, njegov biograf, navodi idelatnost na ru{enju AVNOJ-evske Jugoslavije odnosno Socijalisti~keRepublike Hrvatske. Najvi{e se bavio pitanjem odnosa Srba i Hrvata u toj repu-blici, jer su ovi prvi kako je poznato bili konstitutivni narod. A on je smatraoda tako vi{e ne smije biti i da Hrvatska mora biti nacionalna dr`ava isklju~ivohrvatskog naroda, tj. dr`ava u kojoj }e konstitutivan narod biti samo Hrvati.Preduslov zato bilo je smanjenje broja Srba, kojih je po popisu iz 1991. godinebilo 12,5%, na manje od 5%. Srbi bi tako postali jedna od nacionalnih manjinai ne bi vi{e mogli ni razmi{ljati da bi ikada vi{e mogli ra~unati na status kon-stitutivnog naroda (ili ne~eg tome sli~no).

Platforma za etni~ko ~i{}enje time je bila osmi{ljena. Radilo se samo otome kako da se do|e do zadanog cilja. Pored rata, Tu|man je cilj nastojaoostvariti i tzv. humanim preseljenjem. Hudelist tvrdi da je udarna to~kadogovora Dobrica ]osi}Franjo Tu|man u septembru 1992. godine u @enevi (uz

1 S. ^eki} i dr, Genocid u Srebrenici, sigurnosnoj zoni Ujedinjenih nacija, jula 1995, Sarajevo2000, str. 29.

2 S. Livada, Etni~ko ~i}enje - zlo~in stolje}a, Zagreb 1997, str. 181.

TOKOVI ISTORIJE

182

1-2/2005.

prisustvo Sajrusa Vensa i Dejvida Ovena) bila upravo ova problematika. Uzajedni~koj izjavi posle razgovora pod ta~kom 8. stoji da je postignut dogovoro odlu~noj akciji radi povratka raseljenih osoba njihovim ku}ama iomogu}avanja dobrovoljnog i humanog ponovnog naseljavanja osoba koje to`ele izme|u dviju dr`ava.3

Iako ga S. Milo{evi} nije prihvatio, sporazum je potvr|ivao deo fakti-~kog stanja kad je humano preseljenje u pitanju. U jesen 1991. godine i prole-}e 1992. godine Srbi iz zapadne Slavonije su proterani najpre u BiH i Srbiju azatim naseljeni u Baranju i zapadni Srem, dok je tridesetak hiljada Hrvata izSeverne Bosne preba~eno u Hrvatsku. Baranja je u borbama, poznatim kaooperacija Vukovar prethodno o~i{}enja od Hrvata. (Deo Ma|ara i Slovakaostali su u svojim ku}ama.) Poznata je ~injenica, da su Hrvati Ilok kolektivnonapustili.

Sudbina zapadnih Slavonaca je posebna istoriografska tema. Osamde-setak sela u zapadnoj Slavoniji je akcijama oru`anih snaga Hrvatske posveo~i{}en od Srba, nakon {to je propao poku{aj da se stvaranjem neke vrste vojnihodreda za{titi srpsko stanovni{tvo. Bilo je to prvo veliko organizovano pomera-nje stanovni{tva s jednog podru~ja na drugo u ratu 19911995. godine. Na ovomprostoru izdata je tako|e prva od Naredbi kriznog {taba po ugledu na NDH onapu{tanju domova srpskog stanovni{tva.

Zavr{etkom rata tzv. mirnom reintegracijom u Hrvatskoj ovo stanovni-{tvo do`ive}e po drugi put proterivanje iz Baranje i zapadnog Srema, po drugiput bi}e za manje od pet godina etni~ko ~i{}enje jednog naroda na delu. Ve}inaSrba iz zapadne Slavonije i Srema, naseli}e Vojvodinu i Beograd i tu 1999.godine do~ekati novi rat.

Ima mi{ljenja da je Tu|man, a verovatno i ]osi}, smatrao da se huma-nim preseljenjem, kojima bi se na podru~ju biv{e Jugoslavije stvorili etni~ki,kompaktni i ~isti teritoriji, mogao izbe}i rat. Uzori za to su im bili Gr~ka,Turska, Skandinavija gde je ne{to sli~no ostvareno bez ratova.4 Preseljavati na-rode na Balkanu, pokazalo se ne{to posve druga~ijim. Takvi poku{aji ovde se popravilu zavr{avaju ratovima i to najbrutalnijim.

Iako, dakle, ne priznaju etni~ko ~i{}enje kod svoje nacije, svi njegoviakteri na jugoslovenskim prostorima insistiraju na ovoj pojavi kod drugog po

3 D. Hudelist, Tu|man: Biografija, Zagreb 2004, str. 682.4 Isto. Dr`avni sporazumi o razmeni stanovnitva najpre su ura|eni 1913. godine izme|u Bugar-

ske i Turske, da bi se Lozanskom konvencijom 1923. godine pretvorili u me|unarodno-pravnupraksu. Jednom napravljen presedan uvek daje mogu}nost pojedinim dr`avama da urade istokad za to dobiju priliku. M. Ekme~i}, Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi, NoviSad 1996, str. 105.

183

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

pravilu povezuju}i ga sa genocidom. Ne samo pojedinci, nego i cele institucijeu Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji, vo|ene dugogodi{njim stereotipom,nastoje da doka`u kako su drugi prema njihovom narodu genocidni, kako imajunamere uni{tenja celog naroda, njegove kulturne ba{tine, tradicije i pro{losti.

Sa tih pozicija uglavnom se i daju kvalifikacije gra|anskog rata u vreme19911995. godina. Za taj rat, ve} zavisno od koje strane, se ka`e da je to:genocidni rat, rat za etni~ko ~i{}enje, istrebljiva~ki rat, genocidna agresija, ratza ~i{}enje srpskih teritorija od nesrpskog stanovni{tva itd.5

U Hrvatskoj se rat kvalifikuje kao velikosrpski agresivni rat, totalni,dehumanizovani i istrebljiva~ki, koji se vodi mimo svih pravila i konvencijadana{njih ratova ~ak i onog najve}eg Drugog svetskog rata. Cilj mu je zauzi-manje druge zemlje, njene teritorije, uni{tenje sveg nesrpskog, ne pravoslavnog,tu|eg. Uni{tenje sveg {to govori o postojanju naroda na tom prostoru. To jegenocidni, etnocidni, konfesiocidni, kulturnocidni, pa i ekocidni sve razaraju}irat, koji gotovo da i nema primjera u povjesti ratova.6

Deo diplomata i novinara prema tvrdnji Roberta J. Donija, shvata da sveju`ne Slovene pokre}e praiskonska me|usobna mr`nja. Svi su onu skloni nasiljua neprijateljstvo prema susjedu je duboko ukorijenjeno u njihovu psihu i svjeto-nadzor. Otuda po ovom tuma~enju mita o iskrenoj plemenskoj mr`nji ratovi uXX veku su neizbje`no ponavljanje etni~ki motivisanog nasilja koje izvire izprimitivne i mr`njom ispunjene du{e ju`nih slovena. Ova besmislica ka{eDonija, dobro dolazi kod recimo obja{njavanja bosanske istorije, iako je odavnoustanovljeno da je neprikladno govoriti o plemenima posle XIV vijeka.7

Shodno ovakvim shvatanjima u pojedinim novonastalim dr`avama je irazli~it pristup prema samoj definiciji etni~kog ~i{}enja. U Bosni, najnovijaistra`ivanja istori~ara Federacije BiH etni~ko ~i{}enje smatraju izmi{ljotinomsrpskih agresora koji zapravo ovim pojmom sakrivaju genocid. U mnogobrojn-im publikacijama koje izlaze na ovu temu pojam etni~kog ~i{}enja zapravo oniizjedna~avaju sa pojmom genocida. Komisija eksperata je definisala ovaj pojamkao sredstvo za stvaranje etni~ki homogene oblasti putem sile ili zastra{ivanjemtako da se izvr{i preseljenje lica jedne etni~ke grupe od strane druge etni~kegrupe. U pravnoj regulativi ovaj termin ne predstavlja me|unarodni zlo~in me|unarodni zlo~in je regulisan pojmom genocida. Ili jo{ preciznije on je regu-lisan Konvencijom o spre~avanju i ka`njavaju zlo~ina genocida iz 1946. godine,gde se ka`e, da se kao genocid smatra bilo koje od navedenih dela u~injenih unamjeri potpunog ili djelomi~nog uni{tenja jedne nacionalne, etni~ke, rasne ili

5 S. Livada, n.d., str. 263.6 Drutvena istra`ivanja, 4-5, Zagreb 1993. godine, str. 247-248.7 Robert J. Donija, Vjeta~ki nalaz, ^asopis za suvremenu povijest 1, Zagreb 2004, str. 76.

TOKOVI ISTORIJE

184

1-2/2005.

vjerske grupe kao takve: a) ubistvo ~lanova grupe; b) te{ka povreda fizi~kog ilimentalnog integriteta ~lanova grupe; c) namjerno podvrgavanje grupe `ivotnimuslovima koja vode njenom potpunom ili djelomi~nom uni{tenju; d) mjereuperene na spre~avanju ra|anja u okviru grupe; e) prinudno preme{tanje djeceiz jedne grupe u drugu.8

Iako su dve navedene definicije etni~kog ~i{}enja i genocida u osnoviposve jasne od samog izbijanja rata u Bosni i Hercegovini vr{en je odre|eni pri-tisak na Administraciju u SAD da se rat kvalifikuje kao genocid. Etni~ko~i{}enje, kao izmi{ljotinu srbijanskih vlasti, pisalo se u tim navodima, prihvatilesu i vlade i institucije zapada, prihvatile kao da su ga i same izrodile. Za tajuljep{ani naziv Administracija u Americi je pisala, da srpski napadi grani~esa genocidom, da su pojedine akcije Srba poku{aj genocida i da takvopona{anje ~ini akte genocida. Razlog za ovakve kvalifikacije, bo{nja~ki autorivide u ~injenici, da bi jasna kvalifikacija rata kao genocidnog tra`ila i njegovozaustavljanje, odnosno direktnu intervenciju zapadnih zemalja. Idu}i dalje uovim kvalifikacijama zapadne zemlje progla{avaju se sau~esnicima u nedeli-ma Srba.9

Autori Instituta za istra`ivanje zlo~ina protiv ~ovje~nosti i me|unaro-dnog prava iz Sarajeva, ka`u da osnovni cilj sukoba predstavljao je upotrebuvojnih sredstava za teroriziranje civilne populacije, sa namjerom da se prisile nabijeg u procesu koji }e biti poznat kao etni~ko ~i{}enje.10 Citiraju Izve{taj ge-neralnog sekretara Vije}u Ujedinjenih nacija gde se ka`e: Svi me|unarodniposmatra~i se sla`u da ono {to se doga|a predstavlja zdru`eno nastojanje Srba uBIH, uz saglasnost ili bar neku podr{ku od strane JNA, da se stvore etni~ki ~istapodru~ja za situaciju pregovaranja o kantonizaciji Republike...11 U pomenu-toj knjizi nalazi se i podatak da su Bo{njaci od 6. maja 1992. godine, nakonubistva Gorana Zeki}a, vo|e srpske zajednice u Srebrenici potjerali Srbe izgrada. Dok su se {irili iz Srebrenice, Bo{njaci su koristili tehnike etni~kog~i{}enja sli~ne onima koje su Srbi koristili u drugim podru~jima, pale}i ku}e iteroriziraju}i civilno stanovni{tvo. Uz sve to, ubijeno je preko 1 300 Srba, a jo{ve}i broj je raseljen iz svojih ku}a.12

Po mi{ljenju Sajrusa Vensa, uspostavljanje sigurnih zona ohrabrilo jeetni~ko ~i{}enje.

8 R. Armautovi}, Djeca u vihoru rata, Sarajevo 2000, str. 361.9 Vidi opirnije o tome R. Arnautovic, n.d., str. 80, 81 i dalje. 10 Grupa autora, Genocid u BiH, Zbornik radova, Sarajevo 1997, str. 739-744.11 Isto, str. 32. 12 Isto, str. 39.

185

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

U funkciji etni~kog ~i{}enja na prostorima Isto~ne Bosne bio je i maso-van zlo~in nad Bo{njacima, koje su Srbi izvr{ili jula 1995. godine, kada je, kakogovore najnoviji podaci ubijeno oko 7 000 Bo{njaka.13

Genocidne radnje drugih naroda (Hrvata i Muslimana) ovi autori nepominju.

U aktima Me|unarodnog suda za ratne zlo~ine po~injene na tlu biv{eSFRJ pojedine optu`nice pripisuju Srbima genocid, na primer generalu Krsti}u,ali su nagodbama na sudu pojedinim okrivljenim takve kvalifikacijeopro{tene. O~ito je da je ovaj pojam vrlo diskutabilan kad treba dokazati plan-sko, osmi{ljeno uni{tenje jednog naroda na verskoj osnovi.

U prilog ovoj tezi ide i Izve{taj Centralne obave{tajne agencije, CIA, odjula 1995. godine pisanog na osnovu medijskih izve{taja, izve{taja me|unarod-nih humanitarnih agencija, iskaza izbeglica i drugih izvora informacija u kojimase tvrdi da su Srbi odgovorni za ve}inu etni~kog ~i{}enja u Bosni. Hrvati iBo{njaci su tako|e ~inili zverstva i prisiljavali druge etni~ke grupe na bijeg alisu akcije bosanskih Srba bez premca po razmjerama i intenzitetu. Za Hrvate iBo{njake se jo{ ka`e, da ne postoji obrazac po kome su sistematski i planskisprovodili etni~ko ~i{}enje. Koriste}i termin etni~ko ~i{}enje u izve{taju nemare~i o genocidu. Prire|iva~i knjige Genocid u BiH 19911995, fusnotom suobjasnili da se kod pojma etni~ko ~i{}enje u stvari radi o genocidu (pri-mjedba redakcije).14

Etni~kom ~i{}enju uz sve terminolo{ke rasprave prethodila je i demo-nizacija drugih strana. Na taj na~in {to su Hrvati za Srbe govorili da su ~etni-ci, ovi opet za Hrvate da su usta{e, i jedni i drugi za Muslimane da su islam-ski fundamentalisti i tako u krug. To uglavnom, ka`e jedan od savremenika kojipi{e u jugoslovenskim prostorima, Kremptom, nije bilo ta~no. Ve}inu nedelapo~inili su siroma{ni, nedovoljno obrazovani mladi}i, dovedeni na teritorijukoja im je bila strana. Bili su u malim grupama pod kontrolom navodno hariz-mati~nog vo|e bez stega, tradicionalne vojne discipline, li{eni profesionalne~asti i ste~ene etni~ke tolerancije. Za svoja nedela javno su pohvaljivani, odmnogih su sredstva informisanja pravila nacionalne heroje.15

Daju}i sliku o drugima jedan ud`benik u Hrvatskoj o Srbima ka`e:Pobunjeni Srbi vr{e masovno te{ka zlodjela. Ru{e mostove, tvornice, {kole,sakralne gra|evine, kulturne spomenike, `eljezni~ke pruge, hidrocentrale,dalekovode, televizijske i radijske oda{ilja~e. Ne srpsko pu~anstvo tjeraju u

13 Istoriografska problematika ovog zlo~ina tra`i sveobuhvatna dodatna istra`ivanja i prevazilaziokvire nae teme.

14 Grupa autora, Genocid u BiH, Zbornik radova, Sarajevo 1997, str. 739-744.15 R. Krempton, Balkan posle Drugog svetskog rata, Beograd 2003, str. 355.

TOKOVI ISTORIJE

186

1-2/2005.

izbegli{tvo i progonstvo. Siluju djevojke, `ene i starice, nesrbe odvode u konc-logore, mu~e i masakriraju. Agresor `eli stvoriti ~ista etni~ka srpska podru~ja,naseliti ih srpskim pu~anstvom i proglasiti ih srpskim. Posrbljuju se nazivi selai gradova.16

Hrvatska strana je kooperativnija od srpske i muslimanske. Musliman-sko fundamentalisti~ko vo|stvo te`i za unitarnom muslimanskom BiH i u tu sesvrhu slu`i razli~itim pa i ne~asnim sredstvima: razli~iti incidenti, miniranjecrkava, samostana i ku}a, premla}ivanje, ranjavanje i ubijanje Hrvata, spre~a-vanje povratka izbeglica itd.17

U Apelu hrvatskih kardinala F. Kuhari}a Zagreb, i V Pulji}a Sara-jevo, svetskim poglavarima insistira se na zaustavljanju etni~kog ~i{}enja, bezobzira na versku pripadnost, ali se konretno navodi da na svim podru~jima podsrpskom vla{}u provodi se nezaustavljivo etni~ko ~i{}enje. Katolike i Musli-mane tjera se iz njihovih ku}a, prisilno ih se preseljava preko dr`avne granice...Pri tome su podvrgnuti nasilju, fizi~kim mu~enjima, a mnogi su i ubijeni. Srpskemuke se ne pominju...18

Pojam etni~kog ~i{}enja sem klasi~nog zna~enja progona pojedinog na-roda sa odre|ene teritorije u ratu 19911995. dopunjavan je i novim oblicima:dobrovoljno preseljenje, razmena teritorija i naroda, humanitarno prese-ljenje, zamena imovine i drugo. Zvani~na je Hrvatska obja{njavala egzodus250.000 Kraji{nika dobrovoljnim odlaskom iz zavi~aja u Srbiju, srpsko jeSarajevo o~i{}eno Dejtonskim sporazumom, enklava u Srebrenici je iselja-vana prema Tuzli iz humanitarnih razloga, vi{e Hrvata iz Vojvodine zameniloje imovinu sa Srbima, itd. Sa`eto govore}i iznala`ene su sve nove i novemogu}nosti i metode da se do|e do stereotipa ~ije je stado onoga i livada.

Iako u me|unarodnom pravu a ~esto i dr`avnom zakonodavstvu etni~ko~i{}enje ima kodifikovane norme, ono na jugoslovenskim prostorima nijeuva`avalo ni pravila ni norme pravno regulisane. Istra`iva~u nije te{ko da uo~ida na svim primerima (kod Srba, Hrvata i Muslimana) postoji gotovo istiobrazac u pripremi i izvo|enju etni~kog ~i{}enja. U sredi{tu je rat i krivac kolektivitet, predmet ~i{}enja nevina `rtva.

Po~etak je uvek teoretski naboj uperen protiv drugoga. U vokabular se uzi-maju termini: vekovnog neprijatelja, dugogodi{nje plja~ke jednih od strane drugih,zlo~ina iz pro{lih ratova, nemogu}nosti zajedni~kog `ivota, nasrtaja na na{jezik, napada na svetinje, bi}e, kulturu, samostalnost, tlo, veru. Pominju se genet-ski kodovi, mr`nje, istorijska prava, doprinos civilizacijskim tekovinama i sli~no.

16 Hrvatska i svjetska povjest u XX stole}u, Ud`benik za IV razgred gimnazije, Zagreb 1988, str. 243.17 Isto, str. 236.18 Slobodna Dalmacija, 8. 9. 1994.

187

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

Metodi u primeni ~ini se da su jo{ raznovrsniji: ratom zauzeti prostor iproterati neprijateljski narod, zatvoriti ga u logore, zatvore, mu~iti, zlosta-vljati, pogubiti, li{iti materijalne egzistencije, ograni~iti u slobodi kretanja, {ko-lovanja, verskih sloboda, osnovnih demografskih prava, izolacijom, prekr{ta-vanjem, izbacivanjem iz stana, uskra}ivanjem lekarske pomo}i, zloupotrebom`ene, dece i sli~no.

Etni~ko ~i{}enje na jugoslovenskim prostorima bili su u stvari pokretinaroda sa mesta gde su vo|ene ratne operacije, ali i prostora gde sudara vojnih iparavojnih formacija nije bilo. Ovo se odnosi na delove Hrvatske, Vojvodinu iSloveniju. Uz pojam etni~kog ~i{}enja usko je vezan i pojam izbegli{tva.Osnovni, glavni i najve}i njegov produkt su izbeglice, bez obzira da li se radi ounutra{njim izbeglicama unutar jedne dr`ave ili spoljnim (izbeglicama u ze-mljama u okru`enju ili u celom svetu).19 Samo u BiH i Hrvatskoj bilo ih je3.000.000. Bosna i Hercegovina imala je oko 2,2 miliona (polovina stanov-ni{tva) a hrvatska 450.000 proteranih Srba. Izbeglice iz Bosne i Hercegovineraseljene su u 25 zemalja. U Finskoj ih je bilo 89, Norve{koj 12.000, [vedskoj122.199, Danskoj 22.449, Francuskoj 15.000, Holandiji 23.000, Nema~koj330.000, [vajcarskoj 20.000, itd.20 U Hrvatskoj broj izbeglica kretao se premadonjoj tabeli:

U Srbiji je od 1. maja do 30. jula 1991. godine, registrovano 34.836izbeglica, a do 15. oktobra taj broj se popeo na 78.555. Izbeglice su bile iz 73op{tine Slavonije i Hrvatske: Osijeka 3.338, Vukovara 3.325, Siska 1.562,Vinkovaca 1.360, Podravske Slatine 1.164, Petrinje 1.179 i Zadra 1.127, re-gistrovanih samo u Beogradu.

Nakon godinu dana ratovanja u Bosni i Hercegovini, odnosno krajem1992. godine, u Srbiji je taj broj iznosio 418.661. Najve}i broj izbeglica dosti-

Razdoblje Prognanici Izbeglice (BiH i SRJ) Ukupno1.12.1991. 550.000 - 550.0001.12.1992. 260.705 402.768 663.4931. 6.1993. 254.791 272.869 527.6601. 8.1994. 196.870 212.056 408.9261. 5.1995. 210.592 188.672 399.26431.5.1996. 167.609 184.545 352.1541. 3.1997. 117.721 106.750 224.4714. 4.1998. 94.796 31.385 126.181

19 Livada, n.d., str. 195. U vreme kad su vo|eni ratovi na jugoslovenskim prostorima u svetu jebilo skoro 19.000.000 izbeglica i oko 20.000.000 raseljenih u vlastitim zemljama.

20 Erazmus, Zagreb 1996, br. od 18. oktobra 1996, str. 18.

TOKOVI ISTORIJE

188

1-2/2005.

gnut je u aprilu 1993. godine, kada je registrovano 665.000 izbeglih i prognanihlica od ~ega u Srbiji 585.000 i u Crnoj Gori oko 70.000. Krajem te godine (deoizbeglica se vratio u BiH) struktura izbeglih u Srbiji po mestu ranijeg boravka jebila: 47% iz BiH, 43% iz Hrvatske, 9% iz Slovenije i 1% iz Makedonije. Me|u167.143 izbeglice registrovanih u Beogradu krajem 1994. godine, najvi{e iz jebilo iz Sarajeva 27.941, Osijeka 7.481, Vukovara 6.389, Zagreba 6.219, Mostara4.682, Tuzle 3.545, itd. Procentualno je 1995. godine 56% izbeglica je bilo izBosne i Hercegovine, 35% iz Hrvatske i 9% iz Slovenije. Nacionalni sastav: Srbi77%, Jugosloveni 10%, Muslimani 9%, Hrvati 3% i ostali 1%.

Vojnom agresijom Republike Hrvatske na Srpsku Krajinu u Srbiju jestiglo 189.000 izbelica od ~ega preko 65.000 u Beograd.21

Evo kako pojedini autori obja{njavaju po~etak napu{tanja srpskogstanovni{tva isto~ne Slavonije nakon prvih `rtava u Plitvicama i Borovom Selu:Pobunjenici nagovaraju doma}e Srbe da napuste svoja ognji{ta, jer im tobo`eprijeti usta{ki pokolj. I doista dio srpskog pu~anstva, kao izbjeglice odlazeu Srbiju. Pri ovoj konstataciji etni~ko ~i{}enje se ne pominje.22

Kao {to su razli~ite interpretacije uzroka i posledica rata u pojedinimdr`avama, tako postoje i razli~iti podaci o broju poginulih, ranjenih, invalida,siro~adi i drugo. Vrlo ~esto se u medijima i propagandnim materijalima dajupau{alni brojevi, bilo da su preuveli~ani ili sasvim minimizirani. Primera radi,procena ekspertske komisije Ujedinjenih nacija od 24. maja 1994. godine, go-vori da je u Bosni silovano najmanje 20.000 bo{njakinja, ali se nakon zavr{etkarata pokazalo da taj broj nije ve}i od 400500 zloupotrebljenih `ena. U intervju-ju Tadu{a Mazovjetskog 28. jula 1995. godine iznet je podatak da su srpsketrupe odgovorne za oko 80% svih povreda ljudskih prava i ratnih zlo~ina u Bosnii Hercegovini.23

Broj poginulih Srba prema podacima zvani~nika u Republici Hrvatskojiznosio je nekoliko stotina. Veritas je me|utim, do novembra 2000. godineutvrdio 6.190 poginulih i nestalih lica, sa podru~ja Republike Hrvatske, uglav-nom srpske nacionalnosti. Me|u `rtvama je bilo 5.320 mu{karaca (87%), 858`ena (13%). Bilo je i 28 pogunule dece starosti do 14 godina. Me|u poginulimai nestalima nalazi se 3.774 vojnika, 141 policajac, 2.076 civila (33,6%) i 188nepoznatog statusa. Najvi{e je poginulih i nestalih 1995. godine 2.301, zatim1991. godine, 2.219 itd. Od 19921995. godine pod za{titom Ujedinjenih nacijapoginulo je ili nestalo 3.904 lica odnosno 63%. U poslednje tri godine evidenti-rano je preko 500 poginulih i nestalih tako da se spisak `rtava srpske nacional-

21 Grad otvorenog srca, Beograd i izbeglice 1991-1996, Beograd 1998, str. 50-58.22 J. Vuji~i}, n.d., str. 224.23 Grupa autora, n.d. str. 7. Eksperti CIA-e taj procenat su pove}ali na 90%.

189

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

nosti pribli`ava cifri od 7.000.24 U Bosni i Hercegovini prema podacima SeadaHad`ovi}a bilo je 230.000 smrtno stradalih, od ~ega 7580% bili su civili.Bo{njaka je nastradalo 160.000 ili blizu 71%, Srba 22.000 ili oko 9,5%, Hrvata31.000 i ostalih 14.000. Stalna prebivali{ta napustilo je 55% stanovnika BiH, po-ru{eno je oko 3.000 naselja, uni{teno je ili znatno o{te}eno oko 4.000 stambenihjedinica (1/3 stambenog fonda BiH). Od oko 2.000.000 miliona prognanih, naBo{njake otpada 1.240.000 a od ukupno 1.239 sru{enih i devastiranih bogomo-lja na islamske otpada 1.024, katoli~ke 182, pravoslavnih 28 i jevrejskih 5.25

Jugoslovenski izvori navodili su procene sarajevskog Zavoda za zdrav-stvenu za{titu od 1. januara 1996. godine da je u ratu poginulo 156.000 ljudi.Uzimani su podaci i od profesora medicine Bo`njovi}a i Arifa Smajki}a da jebilo 158.000 `rtava, zatim procene Vladimira @erjavi}a da broj `rtava nijeprelazio 220.000, mostarskog ekonomiste Pra{e koji je pominjao cifru od329.000, itd.

@erjavi} je konstatovao da je 158.000 muslimana stradalo od srpskogagresora, dok je 2.000 poginulo od hrvatskih po~inioca; 28.000 Hrvata ubilisu srpski agresori a 2.000 muslimanski, dok je kod Srba 12.500 stradalo od mu-slimanske vojske i isto toliko od hrvatske.

Najnoviji podaci koji se prenose iz Ha{kog tribunala, a koje je prikupilademografkinja Eva Tabo navode da je u ratu poginulo 45.980 Muslimana,12.642 Srba, 5.629 Hrvata i 3.279 ostalih.26

U knjizi R. Kremptona, Balkan posle Drugog svetskog rata, navodi sepodatak da je za tri i po godine divlja{tva u ratovima izgubljeno preko 200.000`ivota, da je 250.000 izbeglica pobeglo u druge delove Evrope i sveta, a da jeunutar same Jugoslavije bilo 850.000 raseljenih lica.27

Krempton jo{ ka`e da se za nekoliko dana Hrvati u akciji Olujapostigli sve {to su `eleli, a 152.000 nesre}nih Srba oterano je sa ognji{ta. Bioje to najve}i pojedina~ni talas izbeglica posle Drugog svetskog rata.28

24 Nestala lica na podru~ju Hrvatske, Veritas, Beograd, Banja Luka 2001, str. 7.25 S. Had`ovi}, Sastavni dio ciljeva rata protiv BiH-genocid i etni~ko ~icenje, Ratovi u

Jugoslaviji 1991-1999, Zbornik radova, Beograd 2002, str. 265 i 273.26 NIN, 16.12.2004, str. 20,21.27 R. Krempton, n.d., Beograd 2003, str. 367. Ekonomsku cenu sukoba nije bilo mogu}e izra-

~unati.28 Isto, str. 364. Autor ka`e da su Srbi od maja do avgusta 1991. godine u Hrvatskoj proirili svoje

teritorije i po~eli da proteruju iz svoje oblasti sve one koji nisu bili srpskog porekla. U celomtom prostoru nije bilo ni~eg novog, osim imena kojim je taj proces svet sada krstio: etni~ko~icenje. Cilj etni~kog ~icenja bio je o~igledno stvoriti homogene celine pre mirovne nagodbe.Glasine o etni~kom ~icenju, obi~no sasvim pouzdano namerno su irili Srbi iz Bosne da biprestraili i naterali u begstvo one koje su hteli da se lie, str. 346 i 354.

TOKOVI ISTORIJE

190

1-2/2005.

Neki autori smatraju da je temeljno etni~ko ~i{}enje Krajine, pod ne-posrednom ameri~kom kontrolom vi{estruka povreda na~ela Ujedninjenih naci-ja, koje su 1945. godine stvorene da se takva ~i{}enja vi{e ne obnavljaju u istori-ji, legalizovalo je etni~ko ~i{}enje kao sredstvo za{tite svoje granice.29

Ne treba posebno nagla{avati da su ljudske `rtve kao posledica ratnihsukoba ili ratnih zlo~ina osnovni generator etni~kog ~i{}enja. Me|utim, iakoglavni, nije to bio jedini generator. Sasvim je jasno da su postojali razra|eni(osmi{ljeni) metodi kod pojave etni~kog ~i{}enja kod sve tri zara}ene strane.Svaka od tih strana je istra`ivala kod drugih logore i zatvore u kojima su re-gistrovana razna zverstva i zlo~ini, a koja ~ak i povr{nom analizom pokazujugotovo identi~an na~in zlostavljanja i poni`avanja ljudi. Srbi su, ka`e E. Godi-njak za zatvaranje Bo{njaka koristili sportske objekte, {kolske zdravstvene irekreativne institucije, fabri~ke hale, vojne kasarne, kino sale, stanice milicije,hotele, kazneno popravne domove, hangare, betonske bunkere, tunele, skladi{ta,magacine, podrume, jame, gara`e, pravoslavne crkve i drugo.30 Zapravo sve ono{to se mo`e pro~itati u obimnoj litereturi objavljenoj u Srbiji o logorima izatvorima za Srbe u Bosni i Hercegovini i Republici Hrvatskoj.31

Bez namere da se tra`i simetrija, ukazujemo samo na neke naro~itouo~ljive ~injenice, posebno one koje se odnose na stereotipe koji su na jugo-slovenske prostore doneti ~ak i sa drugih kontinenata. ^esto se na svim strana-ma kod teme logora i zatvora pominju i stadioni, {to je o~ito stereotip iz ^ilea iz1967. godine, ili zlostavljanje i maltretiranje logora{a bezbol palicama. Premaizjavama stradalih ve}ina ih je maltretirana ovim sportskim rekvizitom kojiina~e nije toliko rasprostranjen u jugoslovenskim krajevima. O bezbol palicamamo`e se pro~itati kad je u pitanju zatvor u Lori ili logori u Manja~i, Tar~inu,Dretelju...

Pomenuti autor, E. Godinjak, konstatuje da je na okupiranoj teritorijiBosne i Hercegovine bilo 294 koncentraciona logora, sabirna centra i zatvora,koje su Srbi osnovali za bo{nja~ku populaciju, i da je na teritoriju Srbije i CrneGore bilo jo{ 15 takvih mu~ili{ta, dok se pod kontrolom HVO nalazilo 30 sli~nihinstitucija.32

U Srbiji se do nedavno operisalo brojkama od oko 400 logora i zatvorau kojima su tamnovali Srbi. Udru`enje logora{a iz BiH je Ha{kom tribunalu

29 M. Ekme~i}, Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi, Novi Sad 1996, str. 105. 30 E. Godinjak, Zlo~ini u koncentracionim logorima, Genocid u BiH, str. 452-453.31 S. Boji}, Stradanje Srba u Sarajevu, Beograd 1996. Od istog prire|iva~a obra|eni su logori u

Tar~inu i Konjicu. F. E. Bojl, Bosanski narod optu`uje za genocid, Sarajevo 2000. M. Mitrovi},Muslimanski logor Visoko, Beograd 1995.

32 E. Godinja, n.d.

191

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

ponudilo 527 lokacija, gde su boravili srpski zatvorenici. Koliko je ve} javnostipoznato u Hrvatskoj je svako ve}e mesto imalo instituciju za zatvaranje Srba.U Vojvodini su nedavno reporteri TV stanice B92 otkrili postojanje dva logoraza Hrvate u vreme borbi oko Vukovara (Staji}evo i jo{ jedno mesto).

Kako govore pojedini autori kroz zatvore i logore je pro{lo oko 260.000Bo{njaka.33 Koliko je pro{lo Srba i Hrvata jo{ uvek nije definitivno utvr|eno.

Za na{u temu zna~ajna je ~injenica da su zatvorenici i logora{i do slo-bode dolazili razmenom, {to je u ve}ini slu~ajeva zna~ilo napu{tanje prebi-vali{ta.

Na celom prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine bile su formiranemnogobrojne komisije za razmenu stanovni{tva. Bile su formirane od lokalnognivoa pa sve do dr`avnih institucija. Gotovo da nije postojalo mesta, regiona ilioblasti gde su vo|ene borbe a da tu nisu radile pojedine komisije. One su narazne na~ine uz pregovaranje, cenkanje, prevare i drugo, razmenjivale ratnezatvorenike, ranjenike i poginule i bile jedan od ekzekutora etni~kog ~i{}enja.

Kad su u pitanju Srbi koji su dolazili u Srbiju kao izbeglice, mnogima jebio omogu}en odlazak u mnoge zemlje Evrope, Amerike i Australije. Poznato jeda su im u tome pomagale me|unarodne organizacije i zemlje doma}ini. Odla-zak u tre}e zemlje lak{e su ostvarivale porodice me{ovitih brakova i deca iz ovihbrakova. Ovom prilikom treba ista}i jo{ jednu ~injenicu, da su prilikom razmenelogora{a i zarobljenika ne retko posredovali me|unarodni faktori.

Razli~ito gledanje na pojedine aspekte ratovanja u novoformiranimdr`avama ogleda se i kod tretiranja paravojnih formacija. Osnovnu ~injenicu dasu ve}inu zlodela u~inile upravo ove formacije i to kod svih zara}enih strana `elise zaobi}i nagla{avanjem formacija drugih. Neki nau~nici u Bosni i Herce-govini tvrde da je u vreme ratnih sukoba iz Srbije na njen prostor do{lo pedeset{est paravojnih grupa, ~iji je broj zavisio od intenziteta borbi i kretao se izme|u2040.000. Bili su tu arkanovci, {e{eljevci, beli orlovi, rojalisti, srpskagarda, vukovarci, dobrovoljci pro~etni~ke orijentacije iz Srbije i CrneGore, itd. Ti nau~nici ne pominju paravojske na svojoj teritoriji, ali ih zato poneda}ama pominju izbeglice iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Jedno vreme,posebno po~etkom rata, paravojne formacije u Sarajevu koje su predvodiliMu{an Topalovi} Coce, Luka Prazina i drugi, naneli su mnogobrojna zla srp-skom stanovni{tvu.

Opisuju}i stanje u Hrvatskoj prilikom formiranja ZNG-e, M. [pegeljka`e da su u Hrvatsku dolazili, pripadnici evropskog kriminalnog podzemljakoji su do{li, nju{e}i priliku za dobar plijen pod firmom bu~nog rodoljublja.

33 Isto, str. 453.

TOKOVI ISTORIJE

192

1-2/2005.

Jo{ ka`e da su skupine nakon toga ostajale u Hrvatskoj. Psi rata uvjek na|usvoje mjesto, pogotovo u haosu koji je bio na pomolu i ~iji su se programerioslanjali upravo na takve beskrupulozne avanturiste. U Hrvatskoj je bilo takvihgrupa na desetke.34 Od leta 1991. godine u okviru stranke prava (HSP) nasta-je hrvatski odbrambeni savez ili hrvatske odbrambene snage (HOS) koje sunosile crnu odoru, znakovlje usta{ko, a koji su kraticu svog imena mogli ~itati ikao hrvatske oru`ane snage, kako se pod kraj Drugog svetskog rata zvala vojskaNDH.35

Paravojne snage u Hrvatskoj nosile su nazive Crni orao, Lisice,Satnija Uskok u Osjeku, Glava{eva vojska vojska Tomislava Mer~epa,Stojanovi ljudi na podru~ju Virovitice, vojska Mate [abi} [abana, itd.36

Iako su paravojne formacije nesumnjivo najvi{e doprinele etni~kom~i{}enju (zlo~ini, plja~ka, minirnje, paljenje, zastra{ivanje, itd.), ne mo`e se opo-vr}i i ~injenica da centri mo}i nisu nastojali, ili bar da su formalno nastojalispre~avanje njihovog delovanja. [pegelj tvrdi da je za sve vreme rata u Hrvat-skom sto`eru nastojano da se paravojska kontroli{e dok je Srpska demokratskastranka 26. oktobra 1991. godine izdala Naredbu, u kojoj je pod ta~kom 12.nare|eno da paravojne formacije ako postoje odmah treba rasformirati i pre-vesti u T.O.37 Najdalje je u realizaciji spre~avanja aktivnosti paravojske oti{laArmija BiH, koja je sa ovim skupinama u gradu Sarajevu postupila radikalno(su|enje i ubistva vo|a).

Kad se razmatra problem etni~kog ~i{}enja na jugoslovenskim prostori-ma neizostavno je bar konstatovati doprinos medija u masovnom izgnanstvustanovni{tva. Poznata je ~injenica da su u svim biv{im jugoslovenskim repu-blikama gotovo svi mediji opredelili se za zvani~nu politiku svojih vlada i da suaktivno uzeli u~e{}e u realizaciji te politike. Medijski rat izme|u suprotsta-vljenih strana je tema za posebnu analizu. Manje je poznata ~injenica do kojih jedo{ao ameri~ki novinar T. Brok, analiziraju}i 1.500 novinskih ~lanaka iza{lihtokom 1992. godine i koji je konstatovao da je na zapadu bilo 40:1 ~lanakobjavljen na {tetu Srba.38

Tendencija opadanja broja srpskog stanovni{tva u Hrvatskoj o~itovala sekroz celu drugu polovinu XX veka. Po popisu stanovni{tva iz 1948. godine, od

34 M. pegelj, Sje}anje vojnika, Zagreb 2001, str. 217.35 Isto, str. 341.36 Isto, str. 262.37 Dr B. Ma~i}, Zlo~in protiv mira, Sarajevo 2001, str. 382. U Naredbi je naglaeno da zadatak

treba obavezno sprovesti.38 K. Nikiforov, Izme|u Kremlja i Republike Srpske, Beograd 2000, str. 9. Nikiforov jo konstatu-

je da je ve}ina dopisnika zapadnih medija na`alost zauzela aktivnu ulogu u medijskom ratukoji se vodio protiv Srba.

193

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

3,7 miliona `itelja Hrvatske, Srba je bilo 543.739 ili oko 15% ukupne popu-lacije. Godine 1981. taj broj je iznosio 531.502 ili oko 11,5%. Tri su osnovnarazloga za smanjenje broja Srba u Hrvatskoj: natalitet im je bio dosta nizak,deo njih se od 1961. godine po~eo izja{njavati kao jugosloven, a deo se iseljavaousled raznih pritisaka, Mas-poka na primer.

Po~etkom osamdesetih godina Srbi su ~inili ve}inu, izme|u 8090%samo u op{tinama Donji Lapac, Dvor, dok ih je u Kninu i Gra~acu bilo oko 70%.Glina, Kostajnica i Benkovac imali su vi{e od 50% srpskog stanovni{tva.Tre}inu stanovni{tva su ~inili u op{tinama: Ogulin, Pakrac, Daruvar, PodravskaSlatina a ne{to manje od tre}ine u Drni{u, Gospi}u, Karlovcu, Novskoj, BelomManastiru, Orahovcu i Grubi{inom Polju. Do 20% bilo ih je u Osjeku, NovojGradi{ci i Sisku, a do 15% u Rijeci, Donjem Miholjcu, Na{icama i SlavonskojPo`egi. U gradu Zagrebu bilo ih je zvani~no 37.978, ne{to vi{e od 10% ukupnogstanovni{tva.39

Neizvestan politi~ki polo`aj i ekonomska nerazvijsnost prostora gde su`iveli (od petnaest op{tina zvani~no nerazvijenih u republici u jedanaest je`ivelo prete`no srpsko stanovni{tvo) doprinelo je da se iz Hrvatske izme|u1971. i 1981. godine iseli 157.530 Srba. Od pojave Mas-poka, ali i posle njega,srpsko pismo }irilica uglavnom je izbacivano iz upotrebe, ukinute su svezvani~ne srpske institucije, gu{en je srpski kulturni, nacionalni identitet.40

Prema popisu stanovni{tva u Hrvatskoj iz 1991. godine (nakon ukinutekategorije jugosloven)41 u Hrvatskoj je bilo 581.663 stanovnika srpske nacional-nosti ili 12,2%.

U Zagrebu ih je `ivelo 5,4%, Belom Manastiru 25,5%, Benkovcu 57,4%,Bjelovaru 8,9%, Daruvaru 33,2%, Donjem Lapcu 97,4%, Donjem Miholjcu11,9%, Drni{u 21,3%, Dubrovniku 6,7%, Dvoru 85,6%, Glini 60,5%, Gospi}u31,5%, Gra~acu 82,3,%, Grubi{inom Polju 32,1%, Karlovcu 20,5%, Kninu88,0%, Kostajnici 62%, Kutini 7,9%, Na{icama 11,0%, Novoj Gradi{ki 20,8%,Novskoj 21,8%, Obrovcu 65,9%, Ogulinu 35,3%, Orahovici 21,4%, Pakracu40,4%, Petrinji 44,9%, Podravskoj Slatini 35,8%, Rijeci 10,6%, SlavonskojPo`egi 14,0%, Slunju 29,8%, [ibeniku 10,5%, Titovoj Korenici 75,8%,

39 V. Gre~i}, M. Lopuina, Svi Srbi sveta, Beograd 1994, str. 173.40 Isto.41 U Hrvatskoj su analiziraju}i opredeljenja pojedinih entiteta za jugoslovenstvo doli do slede}eg

zaklju~ka: 1. Jugosloveni se formiraju u etni~ki meovitim sredinama, meovitim brakovima iporodicama, 2. Udeo pojedinih naroda, narodnosti, etni~kih grupa u formiranju jugoslovena urazmjeri je sa njihovom zastupljenosti u ukupnoj populaciji, 3. Hrvatska etni~ka populacija uHrvatskoj najvie je formirala meovitih brakova, pa prema tome i jugoslovena, 4. Bitnu uloguu formiranju jugoslovena pored Hrvata (70-75%), Srba (15-20%) imaju i ostale etni~ke skupine(5-10%), 5. Etni~ko poreklo jugoslovena ne odre|uje njihovu politi~ku opciju - Lj. Anti}, Srbi- obespravljeni ili privilegovani, Zagreb 1996, str. 55.

TOKOVI ISTORIJE

194

1-2/2005.

Vinkovcima 13,0%, Virovitici 15,5%, Vojni}u 90,0%, Vrbovskom 33,1%,Vrginom Mostu 70,0%, Vukovaru 37,4% i Zadru 10,5%.42

Nakon etni~kog ~i{}enja, a prema popisu koji je u Hrvatskoj izvr{en2001. godine, ukupno je u ovoj dr`avi registrovan 201.631 pripadnik srpskognaroda {to u procentima iznosi 4,54%.

Zagreb 18.811 (2,41%)Karlovac 5.076 (8,55%)Vara`din 437 (0,89%)Bjelovar 1.980 (4,73%)Rijeka 8.946 (6,21%)Gospi} 625 (4,82%)Po`ega 1.513 (5,37%)Sl. Brod 1.557 (2,41%)Benkovac 730 (7,46%)Zadar 2.382 (3,28%)Beli Manastir 2.920 (26,58%)Osijek 8.767 (7,65%)[ibenik 1.627 (3,16%)Knin 3.164 (20,83%)Vinkovci 2.513 (7,00%)Vukovar 10.412 (32,88%)Split 3.047 (1,67%)Pula 3.147 (5,83%)Dubrovnik 1.426 (3,26%)43

Jedan od izuzetno zna~ajnih momenata u etni~kom ~i{}enju Srba izHrvatske i nesrpskog stanovni{tva iz pojedinih delova Hrvatske bilo je formira-nje srpske autonomne oblasti Krajina krajem 1990. godine. Nakon prvog oru-`anog sukoba 31. marta 1991. godine na Plitvicama, u Krajini su izneti razloziza njeno formiranje. Kao razlog, navedeno je izbacivanje Srba iz Ustava Repu-blike Hrvatske kao konstitutivnog naroda. Simboli i tehnologija vladanja re`imau Hrvatskoj podse}ala je u mnogome na Nezavisnu dr`avu Hrvatsku. Srbimanisu garantovane nacionalne i gra|anske slobode, izbacivani su sa radnih mestai iz stanova, nisu videli dalju mogu}nost zajedni~kog `ivota u iole ravnopravnimodnosima i toleranciji. Progonjeni su iz ve}ih gradova Zagreba, Splita, [ibeni-ka, Osijeka, itd.44

42 Popis stanovnika Republike Hrvatske 1991. godine.43 Popis stanovnitva Republike Hrvatske 2001. godine, podaci sa CD-a.44 Zbornik radova i izvetaja, Knin 1993, str. 9. U srpskim optinama milicija je odbila poslunost

MUP-u Hrvatske 19. avgusta 1990. godine.

195

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

Pojedini istra`iva~i utvrdili su da je tokom 1991. godine iz Hrvatske pro-terano 270.000 Srba.45

U vreme masovnog napu{tanja Srba iz Hrvatske mnogi od ~elnika HDZjavno su iznosili ekstremna mi{ljenja na ra~un srpske nacionalne pripadnosti,vere, kulture i drugog. Na jednom od skupova [ime \odan doslovno je rekao:Srbi su jedini pravoslavni narod, koji jednog lokalnog sveca stavljaju ispredIsusa Krista. I to je zapravo Svetosavska sekta. To je {izma u {izmi... Postoji sin-drom svetosavskog {ovinizma, megalomanije, koja je te{ka bolest, koja se ondapreta~e u velikosrpski imerijalizam... Jedan mali narod, mali u svakom pogledu`eli da od Beograda napravi ~etvrti Rim..46 \odan na ovom skupu uverava dane zna {ta zna~i re~ Srbin. To je, ka`e on, zanimanje, profesija, a zna~i sluga,rob.

Zadr`avaju}i se na podacima koje je uradila Vlada Republike Hrvatske ipodnela Komisiji eksperata ustanovljenoj na osnovu Rezolucije Saveta bezbed-nosti br. 780 dajemo zastupljenost srpskog stanovni{tva u Republici Srpskoj kra-jini nakon njenog progla{enja 21. decembra 1990. godine.

SAO KRAJINA

45 T. Bogavac, Nestajanje Srba, Ni 1994, str. 223.46 Politika, 20. decembar 1992. godine. Rekao je jo da su Muslimani i katolici s obje strane

rijeke Bosne naj~istiji hrvatski element.

Mesto Ukupno Srbabroj %

Hrvatabroj %

Donji Lapac 8.054 7.854 97,52 44 0,55%

Vojni} 8.236 7.366 89,44 116 1,41%

Knin 42.954 37.888 88,20 3.886 9,05%

Dvor 14.555 12.591 86,51 1.395 9,39

Gra~ac 10.434 8.371 80,23 1.697 16,262

T. Korenica 11.393 8.585 75,35 1.996 17,52

Vrginmost 16.599 11.729 70,66 4.043 24,36

Obrovac 11.557 7.572 65,52 3.761 32,54

Kostajnica 14.851 9.343 62,92 4.295 28,92

Glina 23.040 13.975 60,60 8.041 34,90

Benkovac 33.378 18.986 50,88 13.-553 40,60

TOKOVI ISTORIJE

196

1-2/2005.

BARANJA

ISTO^NA SLAVONIJA

Sredinom 1993. godine, nakon {to su se ustalile granice Srpske Krajineprema podacim Glavnog {taba Srpske vojske Krajine me|u njenim stanov-ni{tvom `iveo je mali broj Hrvata i ostalih nesrba. U isto~noj Slavoniji, zapad-

47 Izvetaj Vlade Republike Hrvatske, 20. oktobar 1992. godine, str. 149, 179, 163.

Ukupno Hrvata Srba Ma|araBatina 1.449 446 61 688B. Manastir 10.146 3.262 3.770 865Bilje 2.571 1.901 572 422Branjin vrh 1.578 1.026 190 46Darda 6.751 2.532 2.289 626Grabovac 1.079 873 34 31Jagodnjak 1.951 296 1.439 67Karanac 1.466 432 551 289K.Vinograd. 2.127 651 674 382Kne`evo 1.408 418 411 90Lug 1.036 125 27 834Popovac 1.582 1.034 347 17Zmajevac 1.235 240 29 888

Stanovni{tvo Hrvati Srbi1981.g. 1991.g. 1981.g. 1991.g. 1981.g. 1991.g.

Bapska 1.699 1.624 1.504 1.478 30 33Bobota 1.926 1.881 68 56 1.654 1.769Borovo 13.491 6.442 3.700 604 5.708 5.146Br{adin 2.093 1.887 190 142 1.352 1.465Ilok 6.700 6.775 3.676 4.248 493 484Lovas 1.702 1.681 1.388 1.441 136 133Negoslavci 1.698 1.682 17 25 1.482 1.594Sotin 1.327 1.324 731 789 336 372[arengrad 1.106 1.005 940 904 88 48Tovarnik 2.960 3.001 1.996 2.136 661 670Trpinja 2.243 2.171 51 73 1.770 1.953Vukovar 33.690 44.639 12.760 21.065 8.177 14.42547

197

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

nom Sremu i Baranji (2.500 km2) od 135.800 stanovnika 95% su bili Srbi, 4%Hrvati i 1% ostali. Na Baniji (3.456 km2) me|u 83.406 stanovnika `ivelo je 97%Srba, 2% Hrvata i 1% ostalih. Kordun (2.306 km2) je imao 51.000 stanovnika od~ega 98% Srba i 2% Hrvata, dok je Lika (4.808 km2) od 48.389 stanovnika imala93% Srba, 5% Hrvata i 2% ostalih. U severnoj Dalmaciji (3.450 km2) od 87.000stanovnika 90% su bili Srbi, a ostali 10%. Najmanji pocenat Srba bio je u zapad-noj Slavoniji (5.008 km2) gde je od ukupnog stanovni{tva 29.000, 73% biloSrba, 25% Hrvata i 2% ostalih.48

Na prostoru cele Republike Srpske Krajine `ivelo je u to vreme 433.595stanovnika od ~ega 91% Srba, 7% Hrvata i 2% ostalih.49

Izneti podaci o procentima stanovni{tva za vreme trajanja RepublikeSrpske Krajine nedvosmisleno pokazuju da je na njenoj teritoriji do{lo doetni~kog ~i{}enja i da se stanovni{tvo sa ovih prostora iseljavalo za sve vremeratovanja 19911995. godina.

U avgustu 1995. godine do{lo je do najve}eg egzodusa jednog naroda okojem u mnogobrojnim napisima postoji niz kontroverzi koje }e jo{ dugo vre-mena biti predmet sporenja istori~ara, sociologa i dr. Jedna od teza, naro~itopotencirana u Hrvatskoj, govori da je to bio dobrovoljni izbor stanovni{tva,koji je organizovan i uslovljen dr`avnim organima RSK, da je dogovoren narelaciji Tu|manMilo{evi} i kona~no da je RSK kao privremena tvorevinaustrojena odre|eno vreme do momenta preseljavanja stanovni{tva, pre svegau Republiku Srpsku a onda u SRJ. Bez obzira na sve ove spekulacije i mnogedruge, neke su ~injenice nedvosmislene.

Pre svega ~injenica da su RSK, ~inili UN sektori sjever i jug i da su oni4. avgusta 1995. godine, napadnuti od strane 200.000 hrvatskih vojnika i polica-jaca kojima je pomagala HVO i V korpus Armije BiH kao i da su odre|eni srp-ski ciljevi ga|ani od strane NATO saveznika, pre svega ameri~kih aviona.Srpska vojska u Krajini brojila je u to vreme izme|u 3740.000 vojnika.

^injenica je tako|e, da je za vreme priprema ovog napada Hrvatska voj-ska u nekoliko navrata, Maslenica, Miljeva~ki plato i Meda~ki d`ep, jasnopokazala kakve su joj namere i metodi prilikom osloba|anja pojedinih krajevaRepublike Hrvatske. Tu mislimo na ubistva, razaranja, plja~ku, stradanje civilai drugo. Jo{ je jedna tako|e nepobitna ~injenica da je RSK u vreme napada biladezorganizovana, bez politi~ke i vojne elite, i da je pre toga ve} pet godina sanjenih podru~ja stanovni{tvo odlazilo na razne strane sveta. Po pravilu odlazilisu imu}niji ili oni koji su na razne na~ine obezbedili kakav-takav boravak uizbegli{tvu.

48 Stanje i osnovni pravci o`ivljavanja RSK, Knin-Beograd 1994, str. 2.49 Isto.

TOKOVI ISTORIJE

198

1-2/2005.

Ako je i bilo dogovora o humanitarno-dobrovoljnom iseljenju onda topotvr|uje na{u tezu o strategiji etni~kog ~i{}enja kao unapred dogovorenoj iovom slu~aju apsolutno sprovedenoj.

I podaci hrvatskog Helsin{kog odbora to potvr|uju. Oni ka`u da je u sek-torima jug i sjever `ivelo oko 300.000 stanovnika od ~ega oko 85.000 Hrvata i200.000 Srba, dok je ostalih bilo oko 15.000. Na po~etku ratnih sukoba Hrvatisu uglavnom proterani i ostalo ih je oko 2.500.50

Razli~iti izvori donose i razli~ite podatke o broju prognanih Srba.Hrvatski Helsin{ki odbor ka`e da ih je bilo izme|u 200180.000, hrvatska vladautvrdila je avgusta 1995. godine da je taj broj 154.079, itd. Potpredsednik istevlade izjavio je da je po zavr{enom proterivanju Srba u oba sektora ostalo oko6.000 od kojih je 3.255 potpuno nemo}nih starih osoba.51 ^ak i da se zanemarineka ili nekoliko hiljada manje ili vi{e proteranih Srba iz Krajine ili onih koji suna{li uto~i{te na ovom podru~ju ostaje najpribli`niji podatak da je u akcijiOluja kako se zvala operacija ~i{}enja Republike Srpske proterano oko200.000 stanovnika.

Tezu o dobrovoljnom napu{tanju Krajine pobija na~in pona{anja polici-je i vojske Hrvatske nakon ~i{}enja krajinskih prostora. Sistematsko razaranjegradova i sela, paljenje, ru{enje, plja~ka pokretnih dobara i stoke, i uop{te stva-ranja ambijenta u kome je `ivot povratnicima nemogu}. Helsin{ki odbor Hrvat-ske tvrdi da je u operacijama ubijeno najmanje 600 Srba civila, dok se vojne`rtve ne pominju, a da je od uspostavljanja hrvatske vlasti za kratko vreme re-gistrovano 2.163 incidenta: nasilje, zlostavljanje, terorizam, plja~ka, ubojstva.52

Te{ko je oteti se utisku da fizi~ka zlostavljanja gra|ana srpske nacional-nosti, pretnje na ulici, ali i u kancelarijama dr`avnih i lokalnih ~inovnika, odcrkvenih, sudskih i policiskih delatnika nije namerno stvaranje nacionalne, ver-ske i rasne netolerancije. Ni faktor vremena mnogo nije doprineo povratku Srbana vekovna ognji{ta. Prema popisu stanovni{tva u Hrvatskoj 2001. godine uBenkovcu je ostalo 730 Srba, ili 7,46%. Tu je pre rata `ivelo 749 Hrvata i 2.789Srba. Sli~no je i u drugim gradovima kako smo to u podacima pokazali.

Popis izbeglica u Srbiji vo|en 2002. godine, kad su mnogi promeniliizbegli~ki status, oti{li u tre}e zemlje, ili se nisu odazvali registraciji, pokazujeda se u Srbiji jo{ uvek nalazi slede}i broj prognanih: Benkovac 9.598, DonjiLapac 3.734, Gra~ac 4.964, Knin 20.327, Obrovac 4.430, itd.53 O rezultatima

50 Srbi u Hrvatskoj i njihova sudbina, Izvetaj Hrvatskog helsinkog odbora, 1999, Beograd 2000,str. 50.

51 Isto.52 Isto, str. 202. Od 1996-1999. godine samo je od podmetnutih bombi u ku}ama, dvoritima,

krevetima stradalo 34 civila. 53 Izbegli~ki korpus, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Republike Srbije, Beograd 2004,

str. 6.

199

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

Oluje Helsin{ki odbor pi{e: Zapaljeno je vi{e desetina tisu}a a najmanje22.000 ku}a (podatak UN iako se uni{tavalo posle njegove objave) je zapaljenoi minirano. Ku}e koje nisu minirane, potpuno su devastirane. Oplja~kana je svasrpska pokretna imovina, uni{ten celokupni sto~ni fond, uni{ten znatan deokomunalne infrastrukture, potpuno uni{tena i devastirana sva spomen obele`ja,uni{teni ili znatno o{te}eni i pokradeni svi privredni objekti, domovi kulture,uni{teni bibliote~ki fondovi...54

Crkve su ve}inom ostale ~itave ali im je unutra{njost devastirana, inven-tar uni{ten, vredni predmeti i crkvene knjige nestale.

Poseban problem, i ne samo u ovom slu~aju, ~ine nestala lica. U ratu19911995. bilo ih je na hiljade. Nepostojanje volje kod vlada novonastalihdr`ava da rasvetle ove slu~ajeve produ`ava agoniju obespravljenih, proteranih ini~ijih ljudi.

Na me|unarodnoj konferenciji u leto 2002. godine, zapadni istori~ari suizneli podatak da je Krajinu napustilo 120.000 djelomi~no po zapovjedi vlasti-tog vo|stva u Beogradu i da je tom prilikom do{lo do ratnih zlo~ina nad civil-nim stanovni{tvom, srpske ku}e su opusto{ene i orobljene. Oni jo{ zaklju~uju daje hrvatskim osvajanjem zapadne Slavonije i Krajine promenila se radikalnopoliti~ka i etni~ka slika na tom podru~ju.

Dugo je trebalo da se o etni~kom ~i{}enju u Hrvatskoj razbije stereotippo kojima su Hrvati prikazivani kao demokrate, Mulimani kao `rtve a Srbikao agresori. Bljesak, Oluja, Meda~ki d`ep kao i etni~ko ~i{}enjegradova koje }emo pokazati na narednim stranicama pokazuju da je ono uHrvatskoj bilo strategija a ne pojedina~ni slu~aj.

The Independent 4. septembra 1995. godine, donosi ~lanak RobertaFicka u kome pi{e: U Kistanjama nalazi na etni~ko ~i{}enje kraji{kih Srba upunom jeku, sa nagomilanim tijelima i poharanim zgradama... Hrvatska imamnogo vremena da dovr{i etni~ko ~i{}enje regiona Krajine, sad kad je svetskapa`nja zaokupljena bosanskim paklom...55 Opise ubijanja, paljenja, strahota,namerno izostavljamo. Me|utim, jednu konstataciju reportera smatramo zna-~ajnom: Nitko posle toga ne `eli da objavljuje njihova ratna zlodjela, pa ~aki da ameri~ki ambasador po povratku u Zagreb izjavi, da ovdje nema etni~kog~i{}enja. I drugu (konstataciju), da su zlo~ine po~inili hrvatska vojska, hrvat-ska policija i hrvatski civili... Hrvatska mo`e slobodno tra`iti pomo} odEvropske unije za obnovu {kola i ku}a koje njene elitne trupe pale u `estinietni~kog ~i{}enja.56

54 Srbi u Hrvatskoj i njihova sudbina, Izvetaj Hrvatskog helsinkog odbora, str. 167. 55 Srpska krajina, avgust 1995. - Izgon, Cetinje 1998, str. 76.56 Isto, str. 77.

TOKOVI ISTORIJE

200

1-2/2005.

Egzodus Srba iz Krajine prema analizi Lj. Anti}a je logi~an nastavakprocesa na prostoru Republike Krajine. Sadr`an je u na~inu nastanka, meto-dama odr`avanja i krajnjoj isklju~ivosti (sve ili ni{ta) u postavljanju ciljeva.57

Izgubiv{i u borbi za priznavanje konstitutivnog naroda, oni su se uklo-nili da ne padnu u ropstvo. Masovno iseljavanje je najavljeno, kao srpskiodgovor na eventualnu hrvatsku vojnu akciju. Srbi su jo{ i govorili o masov-nom samoubojstvu {to se mo`e smatrati metaforom za egzodus.58 Na odlukuo iseljenju, smatra citirani autor, svakako je uticalo i povjesno sje}anje nakolektivna kretanja kao bitni dio povjesnih zbivanja na ovom prostoru.Uostalom sami krajinski Srbi i jesu posljedica jedne takove povjesne migraci-je.59 Egzodus je sredstvo politi~kog pritiska na Beograd od strane krajinskihlidera. Provociran je Beograd na vojnu intervenciju. Mnogi Srbi su izbegli i zbogmogu}eg odgovaranja i pred hrvatskim sudovima za krivi~na dela, kao i daizbegnu suo~enje sa susjedom Hrvatom, povratnikom kome su nanijeli zlo.60

Bio je to jedini izlaz za ljude koji su u Krajinu izbegli sa drugih podru~jaHrvatske.

Anti} daje obrazlo`enje o okolnostima u vreme Oluje i ka`e da jeusled brzine akcije i ote`ane komunikacije pojava imala i elemente stihije takoda su iselili i oni kojima to nije bila `elja.

U svakom slu~aju zaklju~uje citirani autor imenovanje ove pojave istje-rivanjem Srba treba uzimati isklju~ivo u kontekstu politi~kog govora. Krimi-nalni akti posle zavr{enog egzodusa mogu poslu`iti pri argumentovanju da sestrah u Srba bio argumentovan, no to sigurno nije bio jedini pa ni prevladaju}i~imbenik prilikom dono{enja odluke o iseljenju.61

Me|u autorima koji poku{avaju objasniti egzodus Srba iz RSK nalazi sei teza po kojoj je on bio stvar dogovora Franje Tu|mana i Slobodana Milo{evi}aoko podele Bosne i Hercegovine. Stvaranje RSK bila je u stvari prelazna fazaprije kona~nog iseljenja.62

Kad je u pitanju me|unarodni faktor, pre svega Evropska zajednica,mogu}e je prona}i vi{e konstatacija o tome da je u Hrvatskoj proces etni~kog~i{}enja bio evidentan. Posmatra~ka misija EZ, tim II, na osnovu posmatranjaRSK od 7. do 22. avgusta u specijalnom izve{taju posebno je izdvojila zaklju-~ak: Etni~ko ~i{}enje je rije~ ~esto kori{}ena u sukobu. Pojavljuje se u mnogo

57 Lj. Anti}, n.d., Zagreb 1996, str. 67.58 Isto, str. 68.59 Isto.60 Isto.61 Isto, str. 70.62 Detaljnije o tome: D. Kova~evi}, Kavez - Krajina u dogovorenom ratu, Beograd 2003. godine.

razli~itih varijanti a odgovorni su mnogi. Ono {to je primje}eno kod posmatra~aod Evropske zajednice u poslednje dvije nedelje naokon operacije Olujanajbolje se mo`e opisati kao ~i{}enje i efikasno spre~avanje povratka Srba kojisu uglavnom `ivjeli kao poljoprivrednici na tom podru~ju.63

Summary

Ethnic Cleansing as a Strategy of States in the Territory of Former Yugoslavia

Ethnic cleansing in the territory of former Yugoslavia is an undeniablefact in the strategy of successor states formed in the war of 19911995. It is alsoa fact that all these states ascribe and admit ethnic cleansing only in connectionwith others, refusing to admit it as their own strategy. The paper tries to provethis clear statement adducing fragmentary proofs for all subjects and all parts ofthe former common state territory.

The paper shows that ethnic cleansing played a more important role inthe war strategy than all other elements or features. Greatest war crimes commit-ted by individuals (Srebrenica, Storm, etc.) were just one of the methods in acomplex strategy of ethnic cleansing. These methods resulted in expulsion ofhundreds of thousands of civilians from their homes and in creation of million-masses of refugees which will encumber political relations between the Balkanstates for years to come.

201

M. MITROVI] Etni~ko ~i}enje kao strategija dr`ava na prostoru biv{e SFRJ

63 Srpska Krajina, avgust, str. 74.