ADVANCEDGeneral Certificate of Education

2009

TíreolaíochtAonad Measúnaithe A2 1

ag measúnúModúl 4: Próisis Fhisiciúla agus

Idirghníomhaíochtaí Daonna

[A2G11]

DÉ CÉADAOIN 13 BEALTAINE, IARNÓIN

3972.04

LEABHRÁNÁISEANNA

ÁIS 1A

FAISNÉIS CHÚLRA AR ATHFHORBAIRT NA PROMANÁIDE SACHAISLEÁN NUA, CONTAE AN DÚIN

Foinse: arna chur in oiriúint ó réimse acmhainní ag an Phríomhscrúdaitheoir

3972.04 2 [Turn over

Is ionad saoire gnóthach cois cósta é an Caisleán Nua, Contae an Dúin, ag bun na mBeann Boirche. Tá go leor tarraingtí cois farraige sa bhaile féin: trá ghainimh; Óstán Slieve Donard; Cumann Gailf Ríoga Chontae an Dúin; loch bádóireachta; páirc charbhán; an cuan. Ar feadh na mblianta, áfach, bhí promanáid agus balla farraige taobh leis an bhaile agus d’fhág siad seo nach raibh ach bealach teoranta isteach chun na trá ó na sráideanna gnóthacha agus bhí an trá, mar sin, scoite ón bhaile.

In 2002 scuabadh cuid den bhalla farraige seo chun siúil le linn stoirme fíochmhaire. D’fhág sé seo go bhféadfaí limistéar na promanáide a athdhearadh ar dhóigh chun an baile a chomhtháthú leis an trá arís. Agus í aon mhéadar amháin níos airde, osclaíodh an phromanáid nua in 2007. Tá cosán is leithne ann anois, cuireadh isteach suíocháin faoi choinne cuairteoirí, agus tá bealach isteach chun na trá ó leibhéal na sráide. Tógadh balla farraige cuartha leis an bhaile a chosaint ar stoirmeacha eile amach anseo. Cuireadh armúr carraige feadh na limistéar sin ina raibh cosaint bhreise de dhíth.

3972.04 3 [Tiontaigh an leathanach

ÁIS 1B

TRÁ TAOBH LEIS AN PHROMANÁID UASGRÁDAITHE, AN CAISLEÁN NUA,CONTAE AN DÚIN

Foinse: an Príomhscrúdaitheoir

ÁIS 1C

ARMÚR CARRAIGE OS COMHAIR NA PROMANÁIDE, AN CAISLEÁN NUA,CONTAE AN DÚIN

Foinse: an Príomhscrúdaitheoir

3972.04 4 [Turn over

ÁIS

2

AM

LÍN

E IM

EAC

HTA

Í: TU

ILTE

BO

SCA

STLE

Fais

néis

C

húlr

a

Is sr

áidb

haile

in C

ornw

all é

Bos

cast

le a

tá a

g le

athn

ú ag

us a

thai

tnío

nn le

tura

sóirí

. Tag

ann

an A

bhai

nn V

alen

cy a

gus

a fo

-abh

ainn

, Abh

ainn

Jord

an, l

e ch

éile

ar t

hala

mh

ard

os c

ionn

Bos

cast

le a

gus s

reab

hann

siad

le fá

na tr

í ghl

eann

cr

ocht

a ag

us tr

íd a

n sh

ráid

bhai

le fé

in a

nsin

go

dtí a

n có

sta.

2004

Ar a

n 16

ú lá

de

Lúna

sa, b

hí b

áist

each

thro

m a

r an

tala

mh

ard

os c

ionn

Bos

cast

le. D

’éiri

gh le

ibhé

al n

a ha

bhan

n de

2

mhé

adar

taob

h is

tigh

d’ua

ir an

chl

oig,

agu

s bhí

tuai

rim is

140

cum

ec d

e bh

uaic

dhoi

rtead

h an

n. A

r 4 p

m, b

huai

l ba

lla 3

mhé

adar

d’u

isce

tuile

Bos

cast

le. I

s dóc

ha g

urb

é an

chú

is le

is se

o ná

uis

ce a

g ba

iliú

taob

h th

iar d

e sm

iona

gar

a bh

í gaf

a fa

oin

droi

chea

d ca

ol a

gus a

scao

ilead

h nu

air a

thit

an d

roic

head

. Mea

star

gur

shre

abh

2 m

hilli

ún to

nna

d’ui

sce

tríd

an sh

ráid

bhai

le a

gus l

uas o

s cio

nn 4

m/s

faoi

.

Bhí

éife

acht

ag

an m

haid

hm th

uile

ar t

huai

rim is

100

0 có

naith

eoir

agus

cua

irteo

ir. D

ífhré

amha

íodh

cra

inn,

chu

aigh

os

cio

nn 8

0 ca

rr is

teac

h sa

n fh

arra

ige

agus

scai

pead

h sm

iona

gar a

r lim

isté

ar m

ór. B

hí 5

8 se

alúc

has f

aoi u

isce

agu

s rin

nead

h da

mái

ste

mór

don

Lár

iona

d C

uairt

eoirí

agu

s Iar

smal

ann.

B’é

igea

n 15

0 du

ine

a ae

rthar

lú c

huig

áit

shlá

n cu

id a

cu ó

dhí

onta

, cui

d ei

le ó

chr

ainn

agu

s ó c

harr

anna

tréi

gthe

. B

hí ti

onsc

al n

a tu

rasó

ireac

hta

scrio

sta

agus

m

easa

dh g

o m

bead

h co

stas

£50

0 m

illiú

n an

n ch

un a

n da

mái

ste

stru

chtú

rach

a d

heis

iú.

2005

Crío

chna

íodh

scéi

m c

hosa

nta

tuile

£80

0,00

0 in

a ra

ibh

linté

ar fo

rsce

ite a

d’io

mpr

ódh

a dh

á oi

read

uis

ce tu

ile is

a

d’io

mpa

r an

sean

chea

nn a

r the

ip a

ir in

200

4. A

th-o

scla

íodh

Bos

cast

le g

o ho

ifi gi

úíl a

rís fa

oi c

hoin

ne c

uairt

eoirí

ar

1ú lá

de

Bhe

alta

ine.

[N.B

. Is é

is li

ntéa

r ann

ná

píob

án a

ndí

rítea

r sru

th tr

íd.]

2006

Tosa

íodh

ar o

bair

chun

cai

néal

na

habh

ann

a le

athn

ú ag

us a

dho

imhn

iú le

is a

n to

illea

dh in

ti a

mhé

adú.

Ard

aíod

h le

ibhé

al a

n ch

arrc

hlói

s le

gur l

ú an

bao

l a b

head

h an

n go

rach

adh

carr

anna

iste

ach

san

fhar

raig

e i d

tuile

eile

am

ach

anse

o.

2007

I mí a

n M

heith

imh,

bhí

sé a

g cu

r bái

stí g

o se

asta

in B

osca

stle

ar f

eadh

seac

htai

ne a

gus t

ráth

nóna

am

háin

ina

dhia

idh

sin

bhí b

áist

each

thro

m a

nn in

ar th

it 30

mm

bái

stí t

aobh

istig

h d’

uair

an c

hloi

g. A

r 21ú

lá d

e m

hí a

n M

heith

imh,

sh

reab

h ui

sce

iste

ach

sa sr

áidb

haile

ó p

háirc

eann

a sá

ithith

e, b

locá

ladh

dra

enac

ha le

smio

naga

r agu

s bhí

roin

nt

seal

úcha

s fao

i uis

ce. C

é go

raib

h na

cos

aint

í tui

le n

ua a

g fe

idhm

iú fa

oi lá

nacm

hain

neac

ht, n

í rai

bh tu

ile sa

n ab

hain

n fé

in a

gus n

í dea

rnad

h ac

h da

mái

ste

teor

anta

don

srái

dbha

ile.

Tá p

lé a

r bun

faoi

láth

air m

aidi

r le

baol

tuile

in B

osca

stle

a b

hain

istiú

san

fhad

téar

ma

agus

mai

dir l

ena

indé

anta

atá

sé

go

ndéa

nfar

a th

uille

adh

oibr

e an

n.

Fo

inse

: arn

a ch

ur in

oir

iúin

t ó r

éim

se a

cmha

inní

ag

an P

hrío

mhs

crúd

aith

eoir

3972.04 5 [Tiontaigh an leathanach

ÁIS 3

SAOTHRÚ TEASC AGUS DÓ IN ABHANTRACH NA HAMASÓINE IN EACUADÓR

Foinse: An Príomhscrúdaitheoir

“Is iad na fir Achuar a réitíonn an talamh: a luaithe atá na crainn is mó leagtha le tua acu agus atá na toir a bhíonn fágtha gearrtha siar le machete, iarrann siad ar na mná cibé rud atá fágtha a dhó. Ansin, nuair atá cumhdach tiúbh de luaith ar an ghairdín, cuireann na fir crainn bhanana agus fágann an obair eile faoi na mná. Cuireann siad iliomad cineálacha de ghlasraí agus de bharra fréimhe, pónairí, puimcíní, ionaim, casabhaigh agus anainn. Thart faoi imeall an talaimh réitithe cuireann siad crainn a mbeidh a dtorthaí séasúracha ina gcuidiú le héagsúlacht cothaithe a sholáthar dóibh. Agus é aibí, bíonn an chuma ar an ghairdín gur úllord é atá suite i ngairdín glasraí fiáin. Bíonn craobhacha na gcrann fite fuaite ina chéile agus iad ag cromadh faoi ualach thriopaill ollmhóra na dtorthaí; borrann na puimcíní mar a bheadh balúin iontu ag bun na stumpaí gualaithe; bíonn fás maith faoin chána siúcra agus faoin ararút feadh na stoc mór crainn a fágadh ina luí i ndiaidh a leagain. Is ar bhaint na bhfiailí a chaitear mórchuid an ama sa ghairdín mar nach bhfuil sa tranglam i ndáiríre ach iarracht éigin chun riachtanais gach speicis a chothromú. Cuirtear le saol an ghairdín trí na fiailí a bhaint ach caithfear é a thréigean i ndiaidh a trí nó a ceithre de bhlianta mar bíonn an ithir bhocht ídithe.” As, ‘The Spears of Twilight’, le P. Descola

An stíl mhaireachtála thraidisiúnta inbhuanaithe mar a chaitheann grúpaí dúchasacha amhail pobal Achuar í, tá sí faoi bhagairt. An córas talmhaíochta a chleachtann siad, tá sé ag brath ar limistéir mhóra d’fhoraois phríomhúil neamhshaothraithe nó d’fhoraois thánaisteach sheanbhunaithe a bheith ar fáil. De réir mar atá an dlús daonra sna réigiúin foraoise ag méadú, tá an acmhainn seo ag laghdú. Ag an am céanna, tá éilimh eile ar acmhainní na foraoise ó mhianadóireacht, ó lománaíocht agus ó thalmhaíocht thráchtála agus fágann sé seo go bhfuil dífhoraoisiú ar bun ar mhórscála, agus is cinnte go mbeidh ganntanas talaimh ann dá bharr. Is féidir go mairfidh an córas teasc agus dó go ceann tamaill ach is í an inbhuanaitheacht thraidisiúnta a bheidh thíos leis. Baintear úsáid is faide as na gairdíní, bíonn táirgeacht is lú ach ídiú ithreach is mó ann, bíonn ar na treibheanna filleadh ar an fhoraois thánaisteach agus í a réiteach sula mbíonn seans ag na hocsasail san ithir bheith chomh torthúil céanna is a bhíodh siad.

3972.04 6 [Turn over

ÁIS 4

AN CRANN BAOBAB

Foinse: arna chur in oiriúint ó shuímh éagsúla idirlín

Is crann trópaiceach é an baobab a bhaineann le réigiúin thirime go háirithe. Tá ocht speiceas de baobab ann, sé cinn acu nach bhfaightear ach ar oileán Madagascar. Tá speiceas eile ann i mánna tirime thuaisceart agus dheisceart na hAfraice. In amanna tugtar an buidéal nó an crann “bun os cionn” ar an baobab, agus tá sé oiriúnaithe go maith dá áit chónaithe breacthuir. Tá a stoc tiúbh bog tinedhíonach agus ní bhíonn duilleoga ar an baobab ach sa séasúr gearr fliuch amháin. Agus na duilleoga seo á gcaitheamh sa séasúr fada tirim, deirtear nach mbíonn aon uisce de dhíth ar an phlanda. Bíonn duilleoga an baobab bailithe le chéile i gcnuasaigh a bhfuil cuma méire bige orthu agus cuireann an mhéid bheag seo teorainn leis an uisce a bhíonn á chailleadh. Is tréith eile dá chuid a bheith ábalta uisce a stóráil ina stoc leathan, rud a fhágann go dtig leis an chrann baobab maireachtáil beo le linn míonna fada triomaigh. Tá adhmad an baobab chomh snáithíneach spúinseach sin nach dtarlóidh, nuair a bhuailtear le tua é, ach go bpreabfaidh an tua ar ais uaidh agus éireoidh sábh slabhrach calctha, fiú, agus rachaidh sé i bhfostú. Ar an dea-uair, na hoiriúnuithe a chuidíonn leis an baobab uisce a chaomhnú, cuidíonn siad leis chomh maith teacht slán as ionsaithe daoine agus ainmhithe ocracha.

3972.04 7 [Tiontaigh an leathanach

ÁIS 5

NA HIARMHAIRTÍ IS DÓCHA A BHEIDH AR THÉAMH DOMHANDA

OILEÁIN NA HÉIREANN AGUS NA BREATAINE

Bíonn cúrsaíocht theirmealaíneach (te, salannach) ag feidhmiú mar a bheadh crios iompair ann san Atlantach Thuaidh agus teas mór á thabhairt aige ó na trópaicí go dtí iarthuaisceart na hEorpa. De réir mar a éiríonn teocht na farraige, tá baol ann go moilleoidh an chúrsaíocht nó go stopfaidh sí, agus go gcuirfidh sí bac le Sruth na Murascaille te (Síobadh Mór an Atlantaigh Thuaidh) a chinntíonn gur geimhreadh cineálta a bhíonn ann in Oileáin na hÉireann agus na Breataine.

AN AFRAIC FHO-SHAHÁRACH

Is é an réigiún seo is mó a bheidh thíos leis mar gheall ar athrú aeráide. Tá eolaithe á thuar go mbeidh laghdú 30% in aghaidh na bliana ar an mhéid uisce a bheidh ar fáil. Fágfaidh triomaigh gur minice a theipfidh ar bharra agus gur mó míchothú a bheidh ann. Nochtfar na deicheanna milliún duine sa bhreis do ghalair thrópaiceacha mharfacha amhail maláire.

AN MONSÚN ÁISEACH

In go leor áiteanna san India is é an monsún a sholáthraíonn idir 75 agus 90 faoin chéad den bháisteach bhliantúil. Creidtear gur déine a bheidh an monsún, gur deacra a bheidh sé é a réamhaisnéisiú, gur mó an baol tuile a bheidh ann dá bharr seo agus go dteipfidh ar an mhonsún féin, fiú, ag an tráth sin den bhliain nuair is riachtanaí é, agus iad seo uile mar gheall ar théamh domhanda.

FORAOIS BHÁISTÍ NA HAMASÓINE

Agus dífhoraoisiú ar bun ar bhonn leanúnach sna foraoisí báistí trópaiceacha, méadaítear ar mhéid na dí-ocsaíde carbóin a bhíonn ag cúrsaíocht san atmaisféar. Agus teochtaí ag ardú i gcónaí, tá eolaithe buartha go dtitfidh an t-éiceachóras foraoise atá fágtha as a chéile ar fad mar gheall ar thriomaigh áitiúla agus chreimeadh na hithreach.

AN ASTRÁIL

Beidh cuid mhór réigiún ar an domhan róthe le barra gráin a fhás. Beidh réimsí ollmhóra den talamh talmhaíochta is torthúla san Astráil mífhóirsteanach le haghaidh feirmeoireachta.

AN ÁISE THEAS AGUS AN AFRAIC

Creidtear gur mó daoine a bheidh ag maireachtáil faoi bhoctaineacht mar gheall ar athrú aeráide. Meastar go mbeidh idir 145 agus 220 milliún duine sa bhreis ag maireachtáil faoi thairseach na bochtaineachta de $2 sa lá agus go bhfaigheadh suas le 250 000 páiste sa bhreis bás gach bliain i gcomparáid le domhan nár tharla aon athrú aeráide ann.

Adapted from: A Global Catasrophe of our Own Making by Steve Connor © The Independent, 31 October 2006

3972.04 8 [Turn over

ÁIS 6

EACHTRAÍ TRUAILLITHE DOMHANDA

Co

rnw

all,

19

88

Éillí

od

h a

n s

olá

thar

uis

ce d

o 2

0 00

0 d

uin

e n

uai

r a d

um

pál

adh

20

ton

na

sulfá

ite

alú

man

aim

iste

ach

san

um

ar m

ích

eart

in

oib

reac

ha

cóir

eála

uis

ce in

aic

e le

Cam

elfo

rd,

Co

rnw

all.

Tá

roin

nt

fian

aise

an

n a

th

ug

ann

le

fio

s g

o ra

ibh

an

t-u

isce

tru

ailli

the

dío

bh

álac

h

do

sh

láin

te m

hu

inti

r na

hái

te.

An

tSí

n, 2

00

5

De

dh

easc

a p

léas

cth

a i m

on

arch

a ce

imic

eán

sc

aoile

adh

méi

dea

nn

a m

óra

de

bh

ein

séin

ch

arca

nai

gin

each

(in

a cú

is le

hai

lse)

iste

ach

in

Ab

hai

nn

So

ng

hu

a a

sho

láth

raío

nn

uis

ce d

o

Har

bin

, an

ch

ath

air i

s m

ó in

oir

thu

aisc

eart

na

Sín

e.

Bh

op

al, a

n In

dia

, 19

84

I gca

thai

r Bh

op

al n

a h

Ind

ia fu

air 3

000

du

ine

bás

sn

a ch

éad

ch

úp

la lá

i n

dia

idh

lig

in d

e g

hás

m

arfa

ch ó

mh

on

arch

a ce

imic

eán

. Tam

all i

na

dh

iaid

h s

in a

rís

bh

í fo

-iar

smaí

uaf

ásac

ha

ar n

a m

ílte

du

ine

eile

.

An

Réi

n, 1

98

6

I nd

iaid

h g

o n

dea

chai

gh

mo

nar

cha

ceim

iceá

n

in a

ice

Bas

el n

a h

Eilv

éise

trí

th

ine,

sca

oile

adh

n

a to

nn

aí d

e ch

eim

iceá

in t

ho

csai

nea

cha

talm

haí

och

ta is

teac

h in

Ab

hai

nn

na

Réin

e.

Bh

í co

mh

shao

lait

he

ag s

trea

chai

lt c

hu

n

éife

ach

t an

tru

ailli

the

ar c

hu

id m

hó

r den

Eo

raip

a la

gh

dú

.

Sear

nó

bai

l, a

n Ú

crái

n 1

98

6

Thar

la a

n t

ub

aist

e n

úic

léac

h b

a m

hea

sa a

r d

om

han

mar

gh

eall

ar p

hlé

asca

dh

in im

oib

reo

ir

i gcu

mh

ach

tstá

isiú

n S

earn

ób

ail.

D’é

illig

h

scam

all r

adai

gh

nío

mh

ach

32

fao

in c

héa

d d

en

Bh

eala

rúis

, ag

us

áite

ann

a ei

le s

an E

ora

ip

cho

mh

mai

th.

An

Sp

áin

n, 2

00

2

Ch

uai

gh

tan

caer

ola

go

gri

nn

eall

amac

h ó

ch

óst

a th

uai

scea

rt n

a Sp

áin

ne,

ag

us

tru

aillí

od

h t

uai

rim

is 3

000

km d

en c

hó

sta.

Mar

aío

dh

30

0 00

0 éa

n fa

rrai

ge

agu

s sc

aoile

adh

ábh

air s

hal

aith

e is

teac

h s

a b

hia

shla

bh

ra.

2000

km

T

3972.04 9 [Tiontaigh an leathanach

Dé Sathairn an 8ú lá de Dheireadh Fómhair 2005 bhí crith talún dar méid 7.6 ar an scála Richter i gCúige na Caismíre, réigiún díospóideach ar an teorainn idir an Phacastáin agus an India. Bhí an t-eipealár 19 km soir ó thuaidh de Muzaffarabad na Pacastáine agus 100 km soir ó thuaidh den phríomhchathair náisiúnta Islamabad. Bhí an fócas ag suíomh dar doimhne 26 km. Ba sa Phacastáin a fuair formhór na ndaoine bás de dheasca an chreatha talún agus ba é 74 698 líon oifigiúil na mbásanna. Toisc gur gnáthlá scoile sa réigiún é an Satharn, bhí cuid mhór páistí sáinnithe faoi fhoirgnimh scoileanna arna dtitim. Bhí daoine eile sáinnithe ina dtithe agus toisc gur mí Ramadan a bhí ann, bhí dreas codlata a dhéanamh ag go leor daoine i ndiaidh an bhéile réamhchamhaoirigh agus ní raibh an t-am acu éalú. Tuairiscíodh gur scriosadh ina n-iomláine bailte móra agus sráidbhailte i dTuaisceart na Pacastáine. Orthu seo bhí an baile turasóireachta Balakot mar a raibh beagnach gach foirgneamh scriosta. Nuair a rinneadh measúnú ar na foirgnimh dhamáistithe in Muzaffarabad fuarthas amach gur as saoirseacht bloc coincréite soladaí neamhthreisithe a tógadh tuairim is 60% acu. Ba é titim na bhfoirgneamh seo ba chúis le formhór an 30 000 bás sa bhaile mhór. Chuir an crith talún tús le sciorrthaí a chumhdaigh ina n-iomláine sráidbhailte agus bóithre i gcuid mhór réigiún i gCúige Teorann an Iarthuaiscirt agus i gCaismír faoi riaradh na Pacastáine. Bhí an mórbhealach Karakoram blocáilte ag go leor áiteanna, rud a chuir isteach go mór ar na hiarrachtaí fóirithinte.

Sna laethanta sin i ndiaidh an chreatha talún, thit sneachta an gheimhridh a dhruid bóithre nach ndearnadh aon damáiste dóibh. D’admhaigh uachtarán na Pacastáine go ndearnadh moill an fhóirithint a chur chuig an réigiún. Dúirt sé gurbh iad na bóithre damáistithe agus cúrsaí cumarsáide a bheith scriosta i réigiún sléibhtiúil an tuaiscirt ba chúis leis. Ba mhó an baol a bhí ann de dheasca na moille seo go mbeadh na daoine sin a tháinig slán sáinnithe gan aon fhóirithint. Bhí tuairim is ceithre mhilliún duine i gceist anseo, agus bhí dídean de dhíth go géar ar 120 000 acu ar a laghad. I ráiteas a bhí thar a bheith géar dó, mhaígh Kofi Annan, Ard-Rúnaí na NA, “....gheobhaidh go leor daoine eile bás mura ngéaraímid ar ár n-iarrachtaí anois.” I ndiaidh don Bhreatain £13 milliún a ghealladh ar dtús, d’fhreagair sé le gealltanas eile de £20 milliún le 3 heileacaptar Chinook, fothain, bia agus fóirithint eile a mhaoiniú.

Mheas na NA nár thángthas sna chéad chúpla seachtain ar 120 000 duine a tháinig slán agus go raibh os cionn 10 000 páiste i mbaol báis le hocras, hipiteirme agus galair de réir mar a bhí an lucht fóirithinte ag éirí iad a shroicheadh. Fuair go leor daoine bás le gortuithe inchóireáilte mar ní fhéadfaí teacht i gcabhair orthu ceal heileacaptar. Bhí saineolaithe idirnáisiúnta sláinte buartha go mbeadh córais sláintíochta phoiblí scriosta. Mhéadaigh stoirmeacha fíochmhara tóirní ar an bhaol go mbeadh sleamhnuithe láibe ann ar leicinn chrochta na sléibhte. D’admhaigh Aire Gnóthaí Eachtracha na Pacastáine go raibh freagairt ábhalmhór ann agus gur sháraigh sé cúrsaí reiligiúin agus polaitíochta. “Tá 20 tír i ndiaidh foirne tarrthála a chur chugainn,” arsa sé. “Is ar éigean a bhfuil tír ar an domhan nár labhair liom.” Orthu seo bhí an India, tír chomharsanach na Pacastáine agus a hiomaitheoir núicléach ar throid sí 3 chogadh ina héadan.

Caismír faoi riaradh na Pacastáine

Caismír faoi riaradh na hIndia

AN

CH

AI S M

Í R

Muzaffarabad

Islamabad

AN PHAC ASTÁIN

AN INDIA

CHINA

Cúige Teorann

an ProvinceIarthuaiscirt

Balakot

teorainn idirnáisiúnta

teorainn Chúige

teorainndhíospóideach

MórbhealachKarakoram

100km

T

ÁIS 7

IARMHAIRTÍ AGUS BAINISTIÚ CHRITH TALÚN NA CAISMÍRE, 2005

Foinse: arna chur in oiriúnt ó fhoinsí éagsúla idirlín.

3972.04 10 [Turn over

ÁIS 8

A BHFUIL I NDÁN DO MHONSÚN SAMHRAIDH NA HINDIA Á RÉAMH-MHEAS

Ná mealladh monsúin na bliana seo in India thú!

An monsún iontach dian a bhuail an Indai in 2005, agus a rinne scrios millteanach in Mumbai, creideann lucht clíomeolaíochta na Gearmáine nach gcaithfidh gur comhartha é ar a bhfuil i ndán don India. Cé go bhfuil sé doiligh a bheith beacht, creideann na heolaithe gur lú, seachas níos mó báistí a bheidh ann san am atá le teacht ach go mbeidh sé chomh scriosach céanna. Bíonn sé á mhaíomh ag lucht taighde in Institiúid Potsdam um Thaighde Tionchar Aeráide (PIK) gur féidir go dteipfidh ar mhonsún samhraidh na hIndia mar gheall ar thruailliú an aeir a bheith ag méadú agus mar gheall ar réiteach foraoisí san Áise Theas.

Bhí tionchar mór ann ar shaol mhuintir na hIndia toisc go raibh báisteach an mhonsúin mall, bhí drochbharra agus ganntanas bia ann, mar shampla, i measc phobal na tuaithe (sin dhá dtrian de dhaonra 1.1 billiún na hIndia).

Dar le taighdeoirí PIK is é truailliú an aeir a bheith ag méadú atá ciontach. Tagann an truailliú seo ó na cáithníní aeriompartha (aerasóil) a tharlaíonn nuair a dhóitear breoslaí iontaise agus nuair a réitítear foraoisí le tine. Fágann an truailliú seo go dtreisítear ar ghile an Domhain, nó ar ‘ailbéideacht phláinéadach’ sa réigiún seo. Ciallaíonn sé seo gur lú solas gréine a shroicheann an dromchla, agus a bhíonn ina chúis le hísliú teochta os cionn an talaimh. Laghdaítear ar an bhrúghrádán agus cuirfear deireadh ina dhiaidh sin, i ndáiríre, le sreabhadh an aeir thais a chothaíonn an bháisteach mhonsúin agus bheadh laghdú suntasach ar an mhéid báistí dá dheasca.

Tá na taighdeoirí aireach agus an tsamhail seo á húsáid acu go dtí go ndéanfar anailís bhreise ar thruailliú an aeir agus ar na hathruithe ar thalamhúsáid san Áise Theas.

Is féidir gur toisc eile é na tiúchain de gháis cheaptha teasa a bheith ag méadú. Is féidir go mbeidh a mhalairt d’éifeacht acu seo ar mhonsún an tsamhraidh mar bíonn siad ina gcúis le teocht is airde os cionn an talaimh agus, mar sin, le báisteach is troime. Gan a thuilleadh taighde a dhéanamh, ní thig le heolaithe a bheith cinnte cé acu ceann de na héifeachtaí ag a mbeidh an tionchar is mó sa deireadh.

Adapted from: European Research Headlines, 26 August 2005 © European Communities, 1995-2009

A2G1S9 3972.02 11 [Turn over

936-009-2 12 [Turn over

Cuireadh isteach ar chead chun an t-ábhar cóipchirt uile a atáirgeadh. I gcásanna áirithe is féidir nár éirigh le CCEA teagmháil a dhéanamh le húinéirí cóipchirt agus beidh sé sásta na hadmhálacha sin a fágadh ar lár a chur ina gceart amach anseo ach é a chur ar an eolas.