Jovan Mirkovi

rtve Vojvodine u logorima 1941-1945. prema do sada izvrenoj reviziji popisa iz 1964. godine

U analizi stradanja stanovnitva Vojvodine u Drugome svet-skom ratu u logorima javlja se nekoliko metodolokih i fak-tikih problema: teritorij dananje Vojvodine ne odgovara istorijskom teritoriju Vojvodine, a u izvorima i literaturi na-lazimo podatke koji se daju sumarno, pa se esto meaju podaci; Vojvodina je bila pod tri okupaciona i upravna sis-tema, pa je u praksi sprovoenja terora bilo znaajnijih raz-lika; pretraivanje Baze podataka o rtvama rata 1941-1945. u popisu iz 1964. godine (rtve rata 1941-1945. godine. Rezultati popisa, Beograd, 1966- reprint 1992) mo-gue je po odrednicama mesta roenja i mesta smrti, ali ne i po boravitu, odnosno prebivalitu, pa su i u rezultatima, u vezi s migracionim kretanjima u meuratnom periodu,1 manjkavi podaci za kategoriju koja je pretrpela velika stra-danja, a to su kolonisti; popis iz 1964. obuhvatio je katego-rije tzv. rtve faistikog terora te pale borce Narodnooslo-bodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i

1 Up. . Bjeljac, Demografsko stanje u Vojvodini pred Drugi svetski rat i na-kon zavretka rata , rukopis, Anketni odbor Skuptine Autonomne pokrajine Vojvodine za utvrivanje istine o dogaajima u periodu od 1941. do 1945. u Vojvodini.

rtve Vojvodine u logorima (1941-1945) 510

POJ), no nije obuhvatio i ostale kategorije rtava i stradal-nika.2

Inae, u izvorima i literaturi nalazimo razliite nazive za lo-gore koji ih formalno karakteristiu: sabiralita i zbiralita te sabirni, iseljeniki i useljeniki logori, logori za internirce i deportirce, izbegliki, radni, sabirni i radni, koncentracioni ili koncentracijski, tranzitni, privremeni, pokretni, distribu-tivni, prihvatni i prolazni logori, a ponekad i pod sasvim ne-vinim nazivima ustanova socijalnog karaktera. Baza podataka o rtvama rata 1941-1945. godine, odnosno program za pretraivanje, ima uz to i dosta pogreaka u terminologiji i kategorizaciji.3 Ponekad je teko razluiti da li je re o rtvi logora4 ili zatvora,5 rtvi u deportaciji6 ili na

2 O odreenju pojmova rtava i stradalnika up. u: I. Graovac, Dilema vikti-mologije: rtve i/ili stradalnici?, Dijalog povjesniara/istoriara, 5, prir. H.-G. Fleck i I. Graovac, Zagreb, 2002, 429-443. 3 To proizlazi iz toga to su se o rtvama rata, uz poprilino voluntarizma, vie bavili ljudi drugih profila negoli istoriari. 4 Logor je mesto grupisanja ljudi koje vojno-policijske vlasti izdvajaju po raz-nim kriterijumima i zatvaraju, u pravilu bez suenja, na odreeno ili neodre-eno vreme. Obino se izraz koncentracioni logor ...vezuje za pojavu poz-natu iz vremena totalitarnih drava te stoga i danas u terminu koncentra-cioni logor lei straan semantiki naboj, zbog ega se esto i rado upotreb-ljava u svrhu politike propagande (G. Miloradovi, Karantin za ideje, Beo-grad, 2004, 32). Internacija, pak, podrazumeva mere preduzete od strane neke drave u ci-lju odreivanja prinudnog mesta boravka odreenom licu ili kategoriji lica. Najee se taj termin uzima i kao sinonim za kategoriju logor. No, mada internacija moe podrazumevati i logor sa njegovim granicama, ona se mo-e odnositi i na naselje, grad, pokrajinu i sl. Logina je upotreba termina in-ternacija kada je re o zarobljenikim logorima. Meutim kada je re o lo-gorima za civilno stanovnitvo, tada termin internacija donekle prikriva pra-vu sutinu stvari.

Jovan Mirkovi 511

prinudnom radu,7 pa smo, stoga, sem podataka o logorima dali i zbirni podatak za kategorije: logori, zatvori, depor-tacija i prinudni rad. - Revizija popisa rtava rata 1941-1945. iz 1964. godine sadri za Vojvodinu poimenini popis 44.438 rtava, to je 7,42% vie od rezultata popisa (41.370), koji je raen po mestu boravka pre 6. aprila 1941. godine. U logorima je od toga evidentirano 17.354, a u posmatranim kategorija-ma 20.819 lica.

5 Zatvor je mesto izdravanja kazne koja se izrie po presudi nadlenog su-da, pa su, stoga, i uslovi boravka u zatvoru zakonski regulisani. Ipak, zatvori okupacionih ili njima podreenih vlasti esto se nisu razlikovali od logora, pa je broj ubijenih u ponekim zatvorima vei negoli u mnogim logorima. Stoga, npr., iako je velika veina dece stradala u logorima, podaci o tome da je 34 dece mlae od 14 godina ivot izgubilo u zatvorima (meu njima ak dvadesetak mlaih od 10 godina starosti) svedoi o karakteru organa vlasti, poto zatvori u skali posmatranih kategorija predstavljaju izraz od-reene zakonske regulative. 6 Deportacija je mera proterivanja iz zemlje stranog dravljanina po osnovu sudske presude ili po odluci drugoga nadlenog organa, a zbog teih povreda gostoprimstva. Ona koja je primenjivana na ovde razmatrano stanovnitvo Vojvodine nema nikakvog uporita u pravnim aktima. Re je o bezobzirnom proterivanju itavih etnikih grupa, motivisano namerama etnikog ienja prostora i stvaranja prostora za naseljavanje podobnog stanovnitva. esto se, uz to, pod pojmom deportacija podrazumeva i nasilno interniranje te logorisanje stanovnitva (proces otpremanja), zbog ega se u grai i lite-raturi javlja mnogo brkanja pojmova. 7 Prinudni rad je, u stvari, novi oblik ropstva koji je, inae, formalno zabra-njen, a odvija se pod fizikom prinudom. Prinudni rad na koji je prisiljavano stanovnitvo okupiranih podruja, odnosno podruja pod upravom reima nastalih po elji okupatora, esto je teko razgraniiti od kategorije logor, jer i otpremanje, boravak i uslovi boravka prinudnih radnika te reim koji je zaveden prinudnim radom nisu se esto nita razlikovali od logora, a pone-kad su bili i izjednaeni sa logorima unitenja.

rtve Vojvodine u logorima (1941-1945) 512

- Po godinama stradanja najpogubnije su bile 1942. i 1944. kada je stradalo 26,55, odnosno 32,72% svih rtava (1944. godine 42,32, a 1942. godine 26,74% svih rtava u logo-rima). ene ine 50,71% rtava u logorima 1944. godine, a 1942. godine 44,82% rtava u logorima. Tabela 1: rtve po godinama stradanja i polu

Godina stradanja Svega

1941. 1942. 1943. 1944. 1945.

Kategorija rtava

u logoru 17.354 7380 2095 753 4641 2080 1554 301 7344 3724 1720 522

posmat. kat.

20.819 7683 2456 802 5919 2174 2368 353 7997 3810 2079 544

- Dece do 14 godina ivota u posmatranim kategorijama smrtno je stradalo 3478 (1736 devojica), a u logorima 3380 (1692 devojice), ta ini 10,10% ukupnih rtava, a u posmatranim kategorijama 16,71 i u logorima 19,48% r-tava. Od 4489 dece do 14 godina starosti koja su izgubila ivot 77,68% je iz posmatranih kategorija, a u logorima ine 75,30% od ukupnih rtava u toj starosnoj kategoriji ili 96,93% rtava u posmatranim kategorijama. Devojice u ovoj dobnoj skupini ine 48,07%: u logoru 50,06, u zatvo-ru 47,06 i u deportaciji 45,90%, dok su na prinudnom radu smrtno stradala tri deaka. U posmatranim kategorijama stradalo je najvie dece roenih u periodu od 1939. do 1941. godine: dodamo li tome i 191 dete roeno u toku ra-ta koje je izgubilo ivot, tada deca do etiri godine ivota ine gotovo 30% ukupno stradale dece u logorima.

Po dobnim skupinama u posmatranim kategorijama 15,74% rtava (u logorima 12,65%) su u ivotnoj dobi od 15. do 24. godine ivota, 13,96% rtava (u logorima 11,89%) od

Jovan Mirkovi 513

25. do 34. godine ivota, 16,35% rtava (u logorima 14,77%) od 35. do 45. godine ivota, 12,66% rtava (u logorima 13,28%) od 45. do 54. godine ivota, 8,20% rtava (u logorima 9,09%) od 55. do 64. godine ivota, 7,04% rtava (u logorima 8,08%) starije od 65. godina ivota te 9,34% (u logorima 10,76%) rtava nepoznatih godina.

- Najznaajnija grupacija prema zanimanju stradalih u lo-gorima su izdravana lica, gde u stvari treba zajedno uzeti kategorije izdravana lica, aci i studenti te roeni u toku rata, kojih zajedno ima 7367 ili 42,45% rtava. Tabela 2: Stradalo stanovnitvo prema zanimanju i kategoriji

Zanimanje u logor.

pos. kat.

Zanimanje u logor. pos. kat.

roeni u toku rata 191 202 ostala zanimanja

123 178

poljoprivredni radnici

2353 3777 lica s li. prihodima

70 76

industr., zanatl., trgovci

2166 2688 izdr. lica 5980 6193

radnici (svih kategorija)

915 1408 studenti i aci 1196 1461

slubenici i strunjaci

976 1187 nezaposleni 102 105

uitelji i profesori 82 108 nepoznato 2985 3199

slobodne profesije 215 237 UKUPNO 17.354 20.819

- Konano reenje (Endlsung) jevrejskog pitanja u Bana-tu i Sremu zavrava se 1942. godine, a 1944. u Bakoj. Ro-mi su takoe stradali 1941-1942. na nemakom okupacio-nom podruju, ali nam za njihovo stradanje nedostaju po-daci. Na podruju pod hrvatskom upravom, pak, masovno stradanje Roma je 1942. godine, pa je tada reeno i tzv.

rtve Vojvodine u logorima (1941-1945) 514

cigansko pitanje. Srpsko pitanje, meutim, bilo je aktuelno tokom itavog rata. Tabela 3: Stradali prema kategorijma nacija i godina stradanja

Nacionalnost Kate-gorija

God. stra- danja

Svega

Srbi Hr- vati

os-tale jug. nac.

Jevreji Ma- ari

Slo-vaci

Romi

ostali i nepoz-nato

Svega 17.354 5569 248 25 9706 136 54 1249 367

1941. 2095 582 65 4 1360 13 2 42 27

1942. 4641 2242 90 8 886 22 3 1176 214

1943. 1554 1107 15 4 353 14 8 11 42

1944. 7344 1000 36 3 6173 54 9 15 54

U logoru

1945. 1720 638 42 5 934 33 32 5 30

Svega 20.819 8167 351 39 10.153 232 146 1249 482

1941. 2456 873 76 7 1381 26 12 42 39

1942. 5919 3373 105 12 952 40 13 1176 236

1943. 2368 1560 35 7 626 43 28 11 70

1944. 7997 1491 74 5 6235 8