UDRUENJE INENJERA SAOBRAAJA I KOMUNIKACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Struni skup:

STANJE I PERSPEKTIVE U OBLASTI SAOBRAAJA, TRANSPORTA I KOMUNIKACIJA BIH I EVROPE"

odran dana 02.06.2012. u Sarajevu

ZBORNIK RADOVA

Sarajevo, 2012.

2

Prof.dr. Osman Lindov eljko Matoc, dipl.ing.saob.

ZNAAJ I ULOGA INENJERA SAOBRADAJA I KOMUNIKACIJA U RAZVOJU BIH

Prof.dr Osman Lindov, dipl.in.saobr. -predsjednik Upravnog odbora udruenja

eljko Matoc, dipl.in.saobr. - predsjednik Skuptine Udruenja

UVOD

Efikasno kretanje ljudi i robe/tereta oduvijek predstavlja vaan faktor razvoja drutvenih i privrednih sistema, a analiza saobradajnih i transportnih sistema prolosti ukazuje na meuzavisnost razvoja transporta/saobradaja i karakteristika privrede i drutva odreenih zajednica. Izuavanje historijskog razvoja saobradaja i transporta na poetku obrazovanja saobradajnih inenjera treba da ukae prije svega na tu meuzavisnost razvoja, ali i na to da se u okvirima opte zakonitosti uspostavljaju razliiti kvantitativni i kvalitativni odnosi1. Uoavanje osnovne tendencije u dosadanjem razvoju saobradaja i transporta omogudava i njenu ekstrapolaciju na bududnost i na taj nain sagledavanje najverovatnijih zadataka saobradajno komunikacijskih sistema bududnosti karakteristika potreba zahtjeva za prevozom (koliina, relacija, vrsta, vrijeme i sl.) i karakteristika razliitih drutveno-ekonomskih sistema, jer prije svega karakteristike privrede i drutva nekog podruja i/ili vremenskog perioda definiu potrebe za prevozom i nain zadovoljenja tih zahtjeva (saobradajna infrastruktura, transportna sredstva i organizacija obavljanja transportne djelatnosti). Porast potreba u prevozu i razvoj saobradajnih sredstava omogudili su tokom XV i XVI vijeka pojavu prvih saobradajnih preduzeda; poinje proces drutvene podjele rada kroz koju nastaje saobradaj kao samostalna oblast proizvodnje odnosno javni saobradaj. Istovremeno, saobradajna djelatnost poinje da se osamostaljuje i u drumskom saobradaju u kome se organizuju preduzeda za prevoz pote i putnika zaprenim vozilima diliansama.

Na poetku 19. vijeka razvija se interkontinentalni, prekookenski saobradaj - uspostavljeni su prvi redovni pomorski pravci, posebno preko Sjevernog Atlantika. Prevozna sredstva sa parnim pogonom u inskom, pomorskom a ponegdje i drumskom saobradaju, pored prevoza tereta i putnika, koriste se i za prevoz pote. Istovremeno, pronaen je i ureaj za elektrini prenos poruka elektrini telegraf, njemaki fiziari Gaus i Veber (1833. godine), ali se tvorcem telegrafije ipak smatra ameriki slikar i pronalaza Morze ija su unapreenja, 1837. godine, omogudila iru praktinu primjenu telegrafije. Pojavom savremenih transportnih i komunikacionih sistema stvoreni su uslovi za dalji ekonomski razvoj i prelazak u novu etapu industrijalizacije za koju je karakteristina preraivaka, laka industrija, vii ivotni standard, urbanizacija, veda mobilnost tereta i ljudi i sl. Poetak ere zranog saobradaja oznaila je pojava letilica teih od zraka, koja se vezuje za prvi let brade Rajt (Wright, 1903). Dugo posle toga, u

1 www. Istorijski razvoj saobradaja i tranporta.

3

poetnoj fazi razvoja, Zrani saobradaj se koristio za prevoz pote to je bilo profitabilnije od prevoza putnika. Prva komercijalna linija uspostavljena je 1919. godine izmeu Engleske i Francuske, da bi 1920. i 1930. godina dolo do ekspanzije regionalnog (nacionalnog) zranog saobradaja u Evropi i sjevernoj Americi. Najznaajnije promjene u meunarodnom transportu od 1970. do danas su: - razvoj telekomunikacija, - globalizacija trgovine, - efikasni distributivni logistiki sistemi i- znaajan razvoj zranog saobradaja2. Saobradaj i komunikacije su meu najvanijim privrednim granama i osnova su za razvoj drugih privrednih djelatnosti. Posebnu ulogu u upravljanju kompleksnim sistemima kao to su saobradajni i komunikacijski sistemi zauzimaju ininjeri saobradaja i komunikacija koji su osposobljeni za upravljanje i organizovanje tehnolokih procesa u navedenim oblastima. U skladu sa potrebama razmjene roba i informacija i upravljanja sistemima koji omoguduju ovu razmjenu.

1.0. RAZVOJ SAOBRADAJNO-TRANSPORTNOG INENJERSTVA U BIH

U 1949. godini otvara se Tehniki fakultet Univerzitea u Sarajevu dok je 1997 osnovan Saobradajni fakultet Univerziteta u Sarajevu. Uvaavajudi potrebe i zahtjeve osnivaa eljeznike i drumske saobradajne privrede u BiH, kao i potrebe ostalih privrednih organizacija u poetku su kolovani inenjeri za eljezniki transport i saobradaj i drumski transport i saobradaj. Sagledavajudi potrebe za kolovanjem novih profila kadrova u oblasti saobradaja i komunikacija, otvoren je proces obrazovanja kadrova koji nisu bili educirani na prostorima BiH. Do tada dio inenjera saobradaja kako drumskog tako i eljeznikog saobradaja i transporta dolazili su iz Beograda i Zagreba koji su prije Sarajeva shvatili o potrebitosti edukacije inenjera saobradaja i transporta. Razvoj saobradaja, transporta i komunikacija i sticanjem nezavisnosti Bosne i Hercegovine javlja se potreba i za kolovanjem ostalih profila saobradajno komunikacijskog inenjerstava. Od 1993. Godine zapoinje proces razvoja drugih vodova saobradaja, transporta i komunikacija u Bosni i Hercegovini. Od 1993. godine Univerzitet u Sarajevu, odnosno Saobradajni fakultet Univerziteta u Sarajevu (Fakultet za saobradaj i komunikacije) zapoinje prvo studij za kontrole letenja, pilote aviona i helikoptera, te studij za aerosaobradajno osoblje kao i studij za potanski i komunikacijski saobradaj. Danas (2012) imamo i prve diplomirane inenjere zranog saobradaja kao i prve mastere inenjere zranog saobradaja.

2.0. PRVI INENJERI SAOBRADAJA I TRANPORTA U BIH I NJIHOVI POSLOVI

Prvi inenjeri u Bosni i Hercegovini su zapoeli da rade i obavljaju poslove 70 godina kada se moe govoriti o prvim inenjerima saobradaja i transporta na podruju Bosne i Hercegovine. Prvi inenjeri u Bosni i Hercegovini su bili svreni studenti beogradskog saobradajnog fakulteta a kasnije i fakulteta prometa iz Zagreba, odnosno vie kole cestovnog smjera. Prvi inenjeri koji su zavrili vie kole i fakultete van bih a svoj ivotni vijek radni i lini su proveli u BiH bili su: Makarevid Huso; Kiso Fahrudin, Burdevid Jusuf, Kulovid Mirsad; Cvitanovid Drago, Karkin Kemal, Sadik Beirevid, Smailhodid Akif, ekara Mirko, Aderija Hidajet, Kovaevid eval Zekovid Hilmo, Avdid efik, Prusac Milan i Nihad Halilovid. Vedina prvih inenjera su bili upoljavani u sektoru eljeznica, srednjih saobradajnih kola a kasnije u organima upravljanja saobradajem u ministarstvima i sekretarijatima za saobradaj. Isto tako obavljli su poslove u okviru Gradsko saobradajno preduzeda, Poslovna zajednica drumskog saobradaja BOSNATRANSPORT,

21. Dr Milan Adamovid, Uvod u saobradaj I, Saobradajni fakultet, Beograd 2003.2. Jean-Paul Rodrigue, Claude Comtois, Brian Slack,The Geography of Transport Systems http://people.hofstra.edu/geotrans, prustupljeno 30.05.2012)

4

Sarajevo, Saobradajna tehnika kola, Projektantski zavodi, kola za vozae profesionalce, Zavod za planiranje razvoja grad, privredne komore i dr.

3.0. PRVI DIPLOMIRANI INENJERI SAOBRADAJNOG FAKULTETA SARAJEVO I NJIHOVI POSLOVI

Prvi bh inenjeri saobradaja i transporta su iz generacija 1977/78 eljeznikog saobradaja a sljedede godine 1978/79 je upisan prva generacija drumskog saobradaja. Studenti koji su bili upisani kao prva generacija ininjera saobradaja su: Musid Ilijas; Mahid Senad; Muftid Nedim; Bahovid Azbija; Garevid Nuro; Krnjid Admir; Martid Nedeljko; Mehid Mustafa; Miletid Ljubo; Muibabid

Dragan; Stojid Drago; Berovid Jovica; Crnovranin Safet; Tatlid Midhat i Pavlovid Slavko. Studenti koji su bili upisani kao prva generacija i diplomirani ininjeri kao prva generacija: Dino (Olivid) Amira; Kiso (urkovid) Fadila; Miloevid (Karaid) Melita; Budimir Vlado; ebirid Ibro; Kokid Milosav; Matid eljko; Olovid Mersin; Dinar Amir; Lovrid Nikola; Ljubid Ante; ehid Enver; Vukievid Draenko; Kurilid Mido; Taso Muriz i unjar Budimir.

Takoer, prvi bh ininjeri su zapoljavani u velikim sistemima eljeznica i drumskog prijevoza, te kasnije i po zavodima i privrednim komorama. Danas ininjeri saobradaja i komnukacija koje su zavrili saobradajni fakultet, Sarajevo, odnosno Fakultet za saobradaj i komunikacije i kojih ima oko 1.100 rade na razliitim poslovima u BiH i van BiH.

Podruje rada za koje se osposobljavaju diplomirani inenjeri saobradaja i komunikacija i poslovi kojima se preteno bave:

planiranje i upravljanje saobradajnim sistemima u svim vidovima saobradaja itransporta,

planiranje i razvoj sistema upravljanja saobradajem u gradovima, organizacije i i primjena tehnologije u transportu, saobradaju i komunikacijama, organizacija i upravljanje prevozom robe i putnika, procjena i analiza elemenata sigurnosti u saobradaju i komunikacijama, procjena vrijednosti projekata iz domena transporta, saobradaja i komunikacija, nadzor i upravljanje saobradajem u gradskim i vangradskim sredinama, poslovi razvoja, odravanja i inspekcijske slube u ustanovama pojedinih javnih

slubi, eksploatacija i dijagnosticiranje voznih jedinica za prevoz tereta i putnika, organizacijski i menaderski pristup upravljanja i rukovoenja saobradajno

transportnim i komunikacijskim sistemima, izrade osnovnih i idejnih rjeenja i projekata iz oblasti saobradaja i komunikacija, voenje i eksploatacija pogona saobradajnih sistema i podrunih sistema (dispeerski

i upravljaki centri), eksploatacija komunikacijske opreme, sistema i mrea javne i druge komunikacijske mrea, razvojni i naunim radom u industriji, fakultetima, institutima, kolama i dr.

Diplomirani inenjeri saobradaja i komunikacija moraju aktivno djelovati u najnaprednijim i najrasprostranjenijim granama dananjeg tehnoloki ovisnog svijeta. Sve vede i vede potrebe ovjeanstva ispunjavaju se sve tee, jer tehnoloka rjeenja djeluju neposredno i na ivot svakog pojedinaca, unapreujudi kvalitet ivljenja. Pri svemu ovome, znaajno je naglaena svijest o potrebi to racionalnijeg koritenja prirodnih resursa i ouvanja ovjekove okoline. Navedeno jo vie uslonjava aktivnosti inenjera, to od visokoobrazovnih institucija zahtijeva njihovo to kvalitetnije obrazovanje, uz stalno pradenje novih naunih dostignuda. Za studij na

5oba odsjeka stanovite su odreene podudarnosti kao i prohodnost u okviru Fakulteta. Bez obzira na djelatnost u kojoj de se nadi diplomirani inenjer saobradaja i komunikacija od njega se oekuje:

stalno usvajanje novih znanja i odravanje tehnoloke kompetentnosti interdisciplinarnost u podrujima primjene i sposobnost prilagoavanja u cilju rjeenja svakog tehnolokog problema samonicijativnost i radni entuzijazam,

sposobnost donoenja odluka na svim nivoima odgovornosti,

razvijen nivo komunikativnosti potreban za rad u interdisciplinarnim strunim timovima

Pred moderne transportne sisteme postavljaju se zahtjevi korisnika njihovih usluga koji se mogu bazirati u slijededoj formi: ekonomsko efikasniji, raspoloiviji, pokretljiviji, sigurniji, bezbjedniji, kompatibilniji sa okruenjem. Da bi bili u stanju ispuniti ove zahtjeve, transportni sistemi zahtijevaju primjenu transportne telematike, odnosno uvoenje tzv. inteligentnih transportnih sistema. Ovi sistemi predstavljaju transportne sisteme koji u svrhu poboljanja operativnosti transportnih sistema danas koriste: informacijske, komunikacijske i tehnologije upravljanja.

4.0. ULOGA I ZNAAJ INENJERA SAOBRADAJA, TRANSPORTA i KOMUNIKACIJA POJEDINIH VIDOVA SAOBRADAJA

4.1. Uloga i znaaj inenjera saobradaja u cestovnom saobradaju

Saobradajno inenjerstvo koje je prisutno u oblasti cestovnog saobradaja podrazumijeva najvedi spektar edukacije i poznavanja svih oblasti i domena rada cestovnog planiranja, eksploatacije, sigurnosti i ekoloke odrivosti cestovnog saobradaja. Osposobljavanje inenjera cestovnog saobradaja i mastera podrazumijeva veliki opus za dobro poznavanje inenjerstva cestovnog saobradaja i transporta: peditersko poslovanje; Pravo u transportu; Tehnologijski marketing; Cestovna vozila; Multimodalni transport; Teorija saobradajnih tokova; Informacijske sisteme u saobradaju i komunikacijama; Management u transportu i komunikacijama; Infrastrukturu cestovnog saobradaja; Tehniku eksploatacija cestovnih vozila; Nadzor i regulisanje cestovnog saobradaja; Inteligentne transportne sisteme; Dijagnostiku cestovnih vozila; Transport i okoli; Planiranje u saobradaju; Sigurnost cestovnog saobradaja; Tehnologija cestovnog transporta; Javni gradski transport; Saobradajnu politiku; Planiranje saobradajno transportnih sistema; Sigurnost i zatita u saobradaju i transportu; Upravljanje i organizaciju stacionarnog saobradaja; Planiranje i kapacitete cestovnih saobradajnica; Organizaciju i upravljanje prevozom putnika u gradovima; Elemente sigurnosti cestovnih vozila; Logistika i ITS; Elemente ekspertiza saobradajnih nezgoda; Upravljanje i organizaciju logistikih centara u saobradaju i transportu.

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti planiranja i projektovanja cestovne infrastrukture: Cestovna infrastruktura u BiH je pretrpila velika otedenja za vrijeme ratnih sukoba u periodu 1992 do 1996 godine. Arhivska projektna dokumentacija je takoer vedim dijelom unitena. Period poslijeratne obnove je karakteristian i po velikom broju intervencija na obnovi infrastrukture. Usljed nedostatka zakonske regulative i potrebe da se u to kradem vremenskom periodu ceste osposobe za odvijanje saobradaja vrene su privremene intervencije. Ugradnja nedostajude saobradajno tehnike opreme je esto raena bez propisane projektne dokumentacije. Naalost ta praksa je nastavljena i poslije donoenja zakonske regulative.

6

lanom 8 Pravilnika3 je navedeno Saobradajni znakovi, signalizacija i oprema na cestama postavljaju se na osnovu saobradajnog projekta. Ugradnju saobradajno tehnike opreme esto rade preduzeda koja uopte nemaju zaposlenog diplomiranog saobradajnog inenjera a uslovima tenderske dokumentacije se to i ne trai od ponuaa. Ipak, nedostatak zakonske regulative u ovoj oblasti je glavni problem. U praksi je est sluaj da poslove izrade i kontrole projektne dokumentacije vre osobe koja nemaju odgovarajude kvalifikacije ili ne ispunjavaju zakonom propisane uslove. U praksi je postala normalna situacija da diplomirani inenjeri graevinske struke mogu biti istovremeno i projektanti i kontrolori saobradajnih projekata i da obavljaju nadzor nad izvoenjem saobradajno tehnike opreme iako nikada nisu uradili niti jedan projekat iz ove oblasti, niti imaju potrebna znanja, iskustva i kvalifikacije. Posljedice su katastrofalne a najede se manifestuju kroz pogoranje stanja sigurnosti na putevima. Na primjer, Uredbom o vrsti, sadraju, oznaavanju i uvanju, kontroli i nostrifikaciji investiciono-tehnike dokumentacije (Slubene novine Federacije BiH, broj 2/06 i 72/07),lanom 31 navedeni su uslovi koje moraju ispunjavati diplomirani inenjeri da bi stekli pravo kontrole projektne dokumentacije. Propisima nisu precizno odreene kvalifikacije diplomiranog inenjera koji vri kontrolu projekata. lanom 31 Uredbe se navodi: Kontrolori za pojedine dijelove projekta s najmanje pet godina radnog iskustva na projektiranju istih ili slinih graevina i poloenim strunim ispitom za sve dijelove projekta iz lana 12 stav 4 ove Uredbe, ili lanom 24 Uredbe o ureenju gradilita, obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju je propisano: Odgovorni revident iz stava 2. Ovog lana mora biti ovlatena struna osoba s najmanje deset godina radnog iskustva u struci, koji se istakao pri projektiranju sloenih graevina ili radova ili je na drugi nain dao doprinos tehnikoj struci i ima poloen odgovarajudi struni ispit (Slubene novine Federacije BiH, broj 2/06).

Osnovni uzroci ovakvog stanja su: nedostatak odgovarajude zakonske regulative, uoptenosti nekih zakonskih odredbi gdje svi mogu da rade sve, neprincipijelna primjena vaedih zakonskih odredbi, nedovoljna kontrola nad provoenjem zakonske regulative, nedovoljan angaman diplomiranih saobradajnih inenjera kod izrade, donoenja i izmjena zakonske regulative i dr.4

Trenutno pozicija diplomiranih inenjera saobradaja u sektoru planiranja, projektovanja, revizije i dr. je izuzetno slaba. Druge ininjerske skupine pokuavaju konstantno i uporno voditi i raditi poslove projektovanja, nadzora i izvoenja koje bi trebali raditi upravo diplomirani inenjeri saobradaja cestovnog usmjerenja. Iz gore navedenog namedu se zakljuci da diplomiranih inenjera saobradaja: NEMA u pripremi projektnih zadataka za izradu saobradajnih projekata i studija; NEMA u projektovanju saobradajnih projekata; NEMA u revizijama saobradajnih projekata; NEMA u nadzoru za izvoenje saobradajnih projekata; NEMA u izvoenju saobradajnih projekata. Zbog toga, ne ukljuivanjem diplomiranih inenjera saobradaja u sve projektne faze de imati i dalje za posljedcu: Neusaglaenost horizontalne i vertikalne saobradajne signalizacije; Ne adekvatan rad svjetlosne saobradajne signalizacije (semafora); Neusaglaenost projektovane i/ili izvedene saobradajne signalizacije sa zakonskom regulativom; arenilo u projektovanju i izvoenju saobradajne signalizacije (razliito koritenje Standarda, propisa itd.); Jo uvijek ne rijeeno pitanje preciziranih vaedih STANDARDA iz oblasti saobradajno-tehnike opreme, KOJE STANDARDE POTOVATI I KORISTITI pri projektovanju i izvoenju???; Ne adekvatno i nedovoljno obiljeavanje opasnih dionica na cestama itd.. .

3Pravilnikom o saobradajnim znakovima i signalizaciji na cestama, nainu obiljeavanja radova i prepreka na cesti i znakovima koje uesnicima u saobradaju daje ovlatena osoba (Sl. glasnik BiH, broj 16/2007.). 4 Stav i razmiljanje:...Nedad Dautovid, dipl.in.saobr., uposlenik preduzeda DIVEL, Sarajevo, preduzede namijenjeno za projektovanje i dr...

7Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti sigurnosti u saobradaju: Sigurnost saobradaja je prioritetan cilj pri sprovoenja aktivnosti na odravanju postojede cestovne mree kao i pri izgradnji novih cesta. U praksi se esto susredemo sa situacijama da je ovaj aspekt stavljen u drugi plan. Dosadanja istraivanja su pokazala da intervencije na poboljanju sigurnosti saobradaja imaju izuzetno visoku stopu rentabilnosti. Dobit koje drutvo ostvaruje ulaganjem u sigurnost saobradaja mnogo je veda u odnosu na ulaganja u druge privredne djelatnosti. Evropske razvijene zemlje ulau velika sredstva radi poboljanja stanja sigurnosti saobradaja. Analiza stanja sigurnosti na cestama ne bi trebala poinjati i zavravati analizom broja saobradajnih nezgoda i mjera koje su sprovedene na njihovom smanjenju. Redosljed aktivnosti bi trebao izgledati na sljededi nain: Izrada planske dokumentacije, izrada saobradajnih studija, priprema tenderske dokumentacije i izrada projektnih zadataka, izrada kvalitetne projektne dokumentacije ukljuujudi i reviziju, osiguranje finansijskih sredstava za izgradnju, izbor izvoaa radova, nadzor nad izvoenjem, izgradnja cesta, odravanje cesta i pradenje stanja sigurnosti saobradaja. Naprijed navedeni poslovi i zadaci na sigurnosti su prepoznale evropske zemlje, odnosno evropska komisija za transport koji je ove poslove obuhvatila Direktiva 2008/96/EC Evropskog Parlamenta i Vijeda od novembra 2008. godine o sigurnosti cestovne infrastrukture. U sprovoenju ovih aktivnosti kljunu ulogu bi trebali imati saobradajni inenjeri cestovnog usmjerenja. U praksi je situacija sasvim drugaija i dana s imamo sljedede:

Izrada saobradajnih analiza kao pokazatelja opravdanosti gradnje najede se izostavlja upojedinim fazama projekta;

Izrada projektnih zadataka kao kljune aktivnosti, radi se bez ueda saobradajnihinenjera a njihovu ulogu redovno preuzimaju drugi inenjeri. Takvi dokumenti, kaoosnova za izradu kvalitetne projektne dokumentacije, najede su tako loe koncipiranida svako ko se bavi tehnikim naukama daje sebi za pravo da radi saobradajne projekte;

Mnoge projektantske firme uopte nemaju zaposlenih saobradajnih inenjera iako radeznaajne i velike projekte;

Reviziju projektne dokumentacije esto rade inenjeri koji nisu saobradajne struke ilinemaju odgovarajude iskustvo i strunost;

Nadzor na izgradnjom najede rade osobe koja osim vozake dozvole nemaju nikakvihdrugih karakteristika u pogledu sigurnosti saobradaja;

Nedostatak odgovarajudih standarda i propisa vrlo vjeto koriste izvoai radova tako tougrauju najjeftiniju saobradajnu opremu koja se moe nadi na tritu;

Problem inspekcije, kao i u drugim privrednim granama, i u saobradaju je evidentan; Odravanje cesta se svodi na graevinske intervencije koje vrlo esto nemaju uporite u

poboljanju stanja sigurnosti saobradaja; Pradenje stanja sigurnosti na cestama uglavnom se sprovodi kao izdvojene akcije a ne

kao redovna aktivnost.

Iz ovoga se moe vidjeti da su potrebe i mogudnosti za angaovanjem i zapol javanjem saobradajnih inenjera u naim uslovima ogromne. Godinama je graeno miljene da je cesta prvenstveno graevinski objekat i da su sve aktivnosti nezamislive bez inenjera graevinske struke. Iskustva visoko razvijenih evropskih zemalja ne govore u prilog ovoj injenici. Ako ne prije, onda poslije ulaska u Evropsku uniju, ovakvo razmiljanje de se morati potpuno promijeniti5.

5Stav i razmiljanje:..Alikadid Adnan, dipl.in.saobr.,uposlenik Direkcije za puteve KS...

8

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti javnog prijevoza: Javni cestovni saobradaj u Bosni i Hercegovini predstavlja dominantan vid prevoza putnika. U segmentu javnog prevoza putnika procent ueda javnog cestovnog linijskog prevoza putnika iznosi 97,5%, dok na eljeznicu otpada samo 2,5%. U okviru Bosne i Hercegovine do sada nije uspostavljen avionski i rijeni saobradaj u funkciji javnog prevoza putnika. Ogranienja i veliina povrine Bosne i Hercegovine su primarni razlog zbog kojeg ne postoji unutranji javni Zrani saobradaj. Rijeni, jezerski i pomorski javni prevoz putnika nisu zastupljeni zbog niskog nivoa plovnosti rijenih tokova i lokacija vedih jezera (koja su preteno vjetake akumulacije) i nisu locirana u blizini vedih naseljenih mjesta. Duina morske obale, veliina i lokacija naseljenih mjesta uz morsku obalu ne stvaraju pretpostavke za organizovanje javnog brodskog prevoza putnika. Djelatnost javnog cestovnog prevoza putnika u okviru Bosne i Hercegovine trenutno obavlja 514 prevoznikih firmi, od ega je u Federaciji BiH zastupljeno 328 kompanija. Prema statistikim podacima krajem 2011. godine ove kompanije su raspolagale sa 875 vozila za meumjesni 783 i za gradsko prigradski saobradaj u Federaciji BiH (ukupno 1658 autobusa) te 528 za meumjesni i 518 za gradsko prigradski saobradaj u RS (ukupno 1046 autobusa). Ukupno djelatnost javnog prevoza putnika Bosne i Hercegovine raspolae sa 2.704 autobusa. Djelatnost javnog prevoza putnika u Bosni i Hercegovini, kao i sam podsistem cestovnog saobradaja, nalazi se na marginama panje i interesovanja nadlenih dravnih organa. Nauni radovi, strune publikacije i prezentacije ove djelatnosti u javnosti su nedovoljne obzirom na znaaj i ulogu ovoga javnog servisa u drutvenom i privrednom sistemu BiH. Ograniavajudi faktor za uspjeno funkcionisanje svih privrednih grana, pa samim tim i saobradaja kao izuzetno vane djelatnosti za funkcionisanje drave, predstavljaju prije svega kontinuirani politiki problemi koji stvaraju nezdravu i neproduktivnu drutvenu klimu. U takvom ambijentu se stvaraju razni negativni procesi i pojave koje onemogudavaju razvoj privrednih djelatnosti kao i drutva i cjelini6. Oblast javnog cestovnog /drumskog saobradaja regulisana je kroz trenutno tri zakona dva entitetska i jedna distriktra Brko7. U dva navedena zakona postoji zakonsku obavezu zapoljavanja ininjera saobradaja koja je ovim zakonom regulisana u oba dijela Bosne i Hercegovine osim u Federaciji Bosne i Hercegovine. Zakon o prevozu u drumskom saobradaju Republike Srpske (sl. Glasnik br. 111/08) u dijelu koji propisuje posebne uslove za obavljanje prevoza i to u lanu 8 stav (1) taka D, obavezuje sve one pravne subjekte koji ele da se bave saobradajnom djelatnodu da moraju imati na svakih 20 voznih jedinica barem jednog inenjera saobradaja. Takoer, Zakon o prijevozu u drumskom saobradaju Brko distrikta BiH (donesen od strane Skuptine Brko distrikta BiH, na 25. sjednici, odranoj 25. januara 2006.) sadri slinu klauzulu i to u lanu 10 kojim se propisuju uslovi za obavljanje javnog prijevoza stav (2) taka E u kojoj se, slino kao i u RS-u, propisuje obaveza zapoljavanja inenjera saobradaja na 20 motornih vozila. Ovim nedostatkom u Federalnom zakonu o javnom cestovnom prijevozu inenjeri saobradaja su potcjenjeni u odnosu na svoje kolege koji djeluju u RS-u i distriktu Brko.8

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti osiguranja: Na tritu osiguranja u Bosni i Hercegovini posluje 25 osiguravajudih drutva koji se, izuzev jednog drutva, bave i osiguranjem vozila. Sve vedi broj uvezenih rabljenih vozila uticao je da se premija osiguranja po osnovu automobilske odgovornosti konstanto povedava ali se proporcionalno povedava i broj

6 Stav i razmiljanje:..Dr. Muhamed adiragid, dipl.in.saobr., predsjednik Upravnog odbora i viegodinjeg uposlenika preduzeda Centrotrans Eurolines, Sarajevo, preduzede namijenjeno za javni prijevoz putnika i dr... 7-Zakon o prevozu u drumskom saobradaju Republike Srpske (Objavljen u "Sl. glasniku RS", br. 111 od 28. novembra 2008, 50/10); Zakon o prijevozu u drumskom saobradaju Brko distrikta BiH (donesen od strane Skuptine Brko distrikta BiH, na 25. sjednici, odr anoj 25. januara 2006. godine) i Zakonu o cestovnom prijevozu Federacije BiH (slubene novine broj 28/06, te izmjene i dopune Sl.nov. broj: 2/10 od 18.01.2010. godine). 8 Najnovije izmjene i dopune ovoga zakona u stavu 8 koji propisuje izmjene 13-tog lana osnovnog zakona u kojem se kae: Blie odredbe u vezi sa uvjetima, nainom i postupkom izdavanja licence prijevoznika za vrenje pojedinih vrsta prijevoza (...) propisuju se posebnim pravilnikom koji donosi federalni ministar ali po mom miljenju to bi trebalo uvrstiti u osnovni zakon kao to je to uinjeno u pomenuta dva dijela BiH.

9

odtetnih zahtjeva po ovom vidu osiguranja. Ukljuivanje diplomiranih inenjera saobradaja u oblast osiguranja poelo je poetkom 2002. godine dodjelom stipendija nesvrenim inenjerima saobradaja od strane pojedinih osiguravajudih drutava koji su tada prepoznali znaaj i ulogu inenjera saobradaja u oblasti osiguranja. Danas, 2012. godine, diplomirane inenjere saobradaja moe se susresti u gotovo svim osiguravajudim drutvima i prema statistikama oko 30 diplomiranih inenjera saobradaja zaposleno je u oblasti osiguranja. Najedi poslovi koje obavljaju su: procjena tete, procjena rizika prilikom preuzimanja osiguranja, utvrivanje visine tete, utvrivanje uzroka i propusta uesnika saobradajne nezgode, i dr. Naalost, mora se istadi da postoji i vrlo mali broj osiguravajudih drutava koji jo nisu prepoznali mogudnost poboljanja poslovanja ukljuivanjem diplomiranih inenjera saobrada u studioznu analizu saobradajnih nezgoda, odnosno prijavljenih odtetnih zahtjeva. Saobradajne nesrede FBiH trenutno kotaju 830 miliona KM godinje (oko 5,8 % godinjeg BDP-a). Dobar dio ovih trokova snose osiguravajuda drutva koja bi poboljanjem stepena sigurnosti saobradaja ostvarila znaajne utede u svom poslovanju. Formiranje sektora u osiguranju u kojem de biti uposleni diplomirani inenjeri saobradaja a koji de se iskljuivo baviti povedanjem stepena sigurnosti saobradaja je perspektiva poslovanja osiguravajudih drutava koji usljed ekanja da drugi rijee i njihove probleme najvie ispataju. Jedni od najvedih financijera i donatora su institucija koje se bave sigurnosti saobradaja u svijetu su osiguravajudu drutva i da njihovi struni ljudi aktivno uestvuju na svim strunim i naunim konferencijama kojima je cilj povedanje stepena sigurnosti saobradaja9.

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti tehnikog pregleda, homologacije i certifikacije: Broj registrovanih vozila rast u posljednjih godina, danas BiH broji oko 1.100.000 registrovanih motornih vozila sa prosjenom starodu oko 16 godina. Segment tehnike ispravnosti motornih vozila i homologacija predstavljaju izuzetan vaan segment sigurnosti u saobradaju. Kako je svima poznato trenutno jedino inenjeri saobradaja imaju u svojoj edukaciji cjelovito obraen u izuavanju segment sigurnosti u saobradaju po svim vidovima saobradaja i transporta to mu daje veliku prednost na ostalim inenjerskim izuavanjima. Rad tehnikih pregleda je u nadlenosti dravni i entitetskih ministarstava saobradaja i Vlade Brko Distrikta koje su ovlasti prenijele na strune institucije za nadzor tehnikih pregleda.10 Prema podacima iz 2011. godine u BiH broj tehnikih pregleda je slijededi: Federacija BiH-161, Republika Srpska 196. Brko Distrikt-13. Svaka stanica mora imati voditelja stanice tehnikog pregleda zaposlenog u punom radnom vremenu koji u pogledu strune spreme mora biti dipl. ing. saobradaja ili dipl. ing. mainstva.11 Broj diplomiranih inenjera saobradaja koji rade kao voditelji na stanicama tehnikog pregleda se krede u oko 130 ininjera. Prema Pravilniku o homologaciji (Slubeni glasnik BiH broj 41/08) Ministarstvo komunikacija i transporta BiH je izabralo Konzorcij12 za organizaciju administrativnih i tehnikih poslova u oblasti homologacije vozila, dijelova ureaja i opreme vozila. U okviru Konzorcija u procesu uspostavljanja i realizacije projekta homologacije angaovano je desetak diplomiranih inenjera saobradaja. Prema lanu 21. Pravilnika o homologaciju vozila dijelova ureaja i opreme vozila (Slubeni glasnik BiH broj 41/08) definisana je uloga diplomiranog inenjera saobradaja, cestovni smjer kao vieg strunog saradnika za provoenje homologacije, te je ista ostvarena kroz homologaciju vozila koja se u BiH obavlja u 46 ovlatenih tehnikih servisa. U timu za homologaciju u vedini tehnikih servisa je angaovan i

9 Stav i razmiljanje... Arnes Hadiosmanovid, dipl.in.saobr. uposlenik ASA osiguranja, Sarajevo. 10Federacija BiH- Institut za privredni inenjering d.o.o. Zenica,- Mervik d.o.o. Sarajevo. - Centar Motor d.o.o. iroki Brijeg. Republika Srpska-Univerzitet u Banja Luci Mainski fakultet Banja Luka -Univerzitet u Istonom Sarajevu Saobradajni fakultet Doboj -"AUDIOTEKS doo Banja Luka,-"EIB Internationale"- Centar za motorna vozila, Banja Luka.Brko Distrikt.Centar za tehnike sisteme d.o.o. Brko distrikt 11Prema lanu 15. Pravilnika o tehnikim pregledima (Sluebni glasnik BiH broj 13/07, 72/07, 74/08, 03/09, 76/09 i 29/11) 12 Konzorcij u u sastavu AD EIB Internationale Centar za motorna vozila Banja Luka, Insitut za saobradaj i komunikacije Sarajevo i Centar Motor iroki Brijeg.

10

diplomirani inenjer saobradaja cestovni smjer. U tehnikim servisima za homologaciju vozila gdje je takoer potreban diplomirani inenjer saobradaja cestovni smjer, broji oko 40 stanica sa oko 40 ininjera13. U okviru dvije insititucije14 primjenom Pravilnika o certifikaciju vozila izabrano je 70 ispitnih tijela za poslove certifikacije vozila. Navednim Pravilnikom je mogud angaman diplomiranih inenjera saobradaja, ali isti nije prepoznat kod vlasnika ispitnih mjesta. U okviru poslova tehnikih pregleda, homologacije i certifikacije mali broj inenjera saobradaja angaovan kod ovlatenih uvoznika/prodavaa vozila iako bi oni steenim znanjem znantno doprinjeli boljim poslovnim rezultatima. Posebno se to odnosi na segment odravanja vozila i poslove voenja servisnih radionica.

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti edukacija autokolama i dr.: Sa novim zakonom o saobradaju na putevima u BiH, u segmentu edukacije uesnika u saobradaju uvrteni su kao obavezna osoba dipl.in.saobr. to je u velikom pomoglo promocije i struke i efikasnosti u edukaciji stim da ovaj proces treba stalno unapreivati i razvijati15.

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti pedicija i logistika: Logistika i tehnologija prijevoza. Prijevozna logistika kao sistem. Struktura logistikih sistema u prijevozu. Nivoi analize prijevozne logistike. Sistemni pristup u analizi prijevozne logistike. Aktivnosti ostvarenja logistikog koncepta (rjeenja). Elementi prijevoznih procesa. Logistiki ciljevi u prijevoznim procesima. Logistika strategija u prijevoznim procesima. Logistiki subjekti prijevoznih procesa. Elementi logistike analize prijevoznih procesa. Transportni ureaji kao element prijevozne logistike. Tehnoloko logistika obiljeja transportnih ureaja. Manipulacijska sredstva kao element prijevozne logistike. Vremenska analiza i uinak manipulacijskih sredstava. Prijevozna sredstva kao element logistikih procesa u prijevozu. Infrastruktura kao element logistikih procesa u prijevozu. Razrada postupka iznalaenja optimalnog logistikog rjeenja na temelju konkretnih podataka iz pojedinih gospodarskih grana. Kvantificiranje kriterija za vrednovanje logistikog rjeenja. Navedene oblasti su oblasti koje izuavaju ininjeri saobradaja u okviru disciplina pedicija i logistika i dokazuju da su jedino oni educirani u segmentu koji podrazumijeva adekvatne logistike sisteme i peditersko poslovanje kao uu oblast. Danas u Bosni i Hercegovini postoji vie logistikih operatora koji nastoje obezbjediti logistiku uslugu korisnicima i to: INTEREUROPA - (sjedite u Sarajevu), DHL - (sjedite u Sarajevu), SCHENKER - (sjedite u Sarajevu), 24VIP LOGISTIC SERVICES - (sjedite u Sarajevu), LAGERMAX AED BIH - (sjedite u Sarajevu). U navedenim logistikim sistemima imamo vrlo malo uposlenih innjera saobradaja i komunikacija16.

Znaaj, uloga i perspektiva inenjera saobradaja u oblasti policijskog rada: Policijski poslovi u svim zemljama svijeta u dobroj mjeri se bave preventivnim i represivnim radom u saobradaju. Oko 60 % poslova policijskog rad svodi se na saobradajnu delikvenciju. U Bosni i Hercegovini uloga i znaaj diplomiranih inenjera saobradaj u dosadanjem Policijskom radu nije prepoznat. Trenutno u policijskim strukturama na svim nivoima vlasti imamo oko 8 inenjera saobradaja zaposlenih u policijskim institucijama to izuzetno loe i za sam policijski rad i segment sigurnosti u saobradaju. Promjene u ovom segmentu i shvatanja znaaja i uloge inenjera saobradaja u

13 Stav i razmiljanje... Tatarevid Adnan, dipl.in.saobr. uposlenik ISIK, Sarajevo- Instituta za saobradaj i komunikacije. 14Prema Pravilniku o certifikaciji (Slubeni glasnik BiH broj 41/08) Ministarstvo komunikacija i transporta BiH dvije organizacije za obavljanje administrativnih poslova iz oblasti certifikacije i to: Konzorcij u sastavu AD EIB Internationale Centar za motorna vozila Banja Luka, Insitut za saobradaj i komunikacije Sarajevo i Centar Motor iroki Brijeg. Automotive center Centar za motorna vozila Sarajevo. 15Stav i razmiljanje... ehid Adis, dipl.in.saobr. predsjednik Komisije za polaganje vozakih ispita KS. 16Stav i razmiljanje... Dr. Abidin Deljanin, dipl.in.ma. uposlenik Fakulteta za saobradaj i komunikacije.

11

policijskim strukturama sigurnost bi doprinjelo i boljoj organizaciji i unapreenju poslova i zadatka u ovom izuzetno vanom segmentu drutvenih aktivnosti17.

4.2. Uloga i znaaj inenjera saobradaja u eljeznikom saobradaju

Povedanjem obima prijevoza eljeznica je dobila konkurentan poloaj u prijevozu roba i zauzela je kljuan strateki poloaj na transportnom tritu zahvaljujudu svojoj masovnosti prijevoza, jeftinijem trasportu i ekoloki prihvatljivijim prijevoznim sredstvom. eljeznice u Bosni i Hercegovini raspolau s duinom pruga od 1 041 km od ega je: 948 + 732 km jednokolosjenih pruga i 93 + 053 km dvokolosjenih pruga. Kada ovaj broj kilometara pruga podijelimo po eljeznikim operaterima tada imamo da eljeznice Federacije Bosne i Hercegovine (FBH) imaju mreu pruga u duini od 617 + 495 km. eljeznice Republike Srpske (RS) raspolau s mreom pruga u duini od 424 + 290 km. EU i razvijene zemlje Evrope definisali su planove za unapreenje evropskog transportnog sistema. Jednu od vodedih uloga u realizaciji unapreenja transportnog sistema ima eljeznica. Za prostor Evrope ved su definisani eljezniki transportni koridori velike tehnike modi. BiH ima fiziku eljezniku vezu sa jednim od koridora (C11: Munchen-Salzburg-Ljubljana-Zagreb-Beograd-Sofia-Istambul), ali tehniko stanje pruge (pruga koridora Vc) koja je oslonjena na teretni koridor C11 ne zadovoljava zadate standarde i ne moe obezbjediti interoperabilnost. Za eljezniki sektor u BiH, nuna je rekonstrukcija koja mora ukljuivati i poboljanja tehnikih mogudnosti mree i koridorskih pruga. Saobradajno inenjerstvo koje je prisutno u oblasti eljeznikog saobradaja podrazumijeva najvedi spektar edukacije i poznavanja svih oblasti i domena rada eljeznikog planiranja, eksploatacije, sigurnosti i ekoloke odrivosti eljeznikog saobradaja. Osposobljavanje inenjera saobradaja i mastera podrazumijeva sljedede oblasti kroz koje prolazi u svojoj edukacije a koje su neophodne za dobro poznavanje inenjerstva eljeznikog saobradaja i transporta: Pravo u transportu; Tehnologijski marketing; inska vozila; Multimodalni transport; Teorija saobradajnih tokova; Informacijski sistemi u saobradaju i komunikacijama; Management u transportu i komunikacijama; Infrastruktura eljeznikog saobradaja; Tehnika eksploatacija inskih vozila; Nadzor i regulisanje eljeznikog saobradaja; Inteligentni transportni sistemi; Dijagnostika inskih vozila; Transport i okoli; Planiranje u saobradaju; Sigurnost eljeznikog saobradaja; Tehnologija eljeznikog transporta; Javni gradski transport; Saobradajna politika; Planiranje saobradajno transportnih sistema; Sigurnost i zatita u saobradaju i transportu; Tehnologija i organizacija rada eljeznikih stanica i vorova; Redovi i vonje i propusna mod eljeznikih pruga; Telematika u transportnim i logistikim lancima; inski sistemi u javnom gradskom prevozu; Strategije standardizacije u transportnom i logistikom lancu; Elementi sigurnosti inskih vozila; Informacione tehnologije i peditersko poslovanje18. eljezniki sistem u BiH u oba entiteta i kroz korporaciju zapoljava veliki broj inenjera saobradaja i oko njih 90 je sastavljeno od svih generacija saobradajnog inenjerstva od 1977 do 2012. godine i to su sistemi koji su tradicionalno upoljavali kadrove saobradajnih fakulteta.

4.3. Uloga i znaaj inenjera saobradaja u potanskom saobradaju

Potanski saobradaj slui za prijam, prijenos i uruenje potanskih poiljaka (prijem, otprema, carinjenje, prevoz, prispijede i uruenje) i sve druge usluge koje su navedene nomenklaturom usluga. Saobradajno inenjerstvo koje je prisutno u oblasti potanskog saobradaja podrazumijeva dobro poznavanje inenjerstva potanskog saobradaja: Teorija signala i

17Stav i razmiljanje... Klisara eljko, dipl.in.saobr. komandir saobradajne policije KS. 18Stav i razmiljanje... Vahid ozo, dipl.in.saobr. i Markovid Igor, dipl.in.saobr. uposlenici eljeznica FBiH.

12

komunikacija; peditersko poslovanje; Pravo u komunikacijama; Tehnologijski marketing; Informacijske mree; Multimodalni transport; Teorija komunikacijskih tokova; Informacijski sistemi u saobradaju i komunikacijama; Management u transportu i komunikacijama; Tehnika potanskog saobradaja; Upravljanje kvalitetom potanskih usluga; Inteligentni transportni sistemi; Simulacije u komunikacijama; Komunikacijske tehnologije i okoli; Planiranje u potanskom saobradaju; Sigurnost potanskog saobradaja; Tehnologija potanskog saobradaja; Elektronsko poslovanje; Saobradajna politika; Sistemsko inenjerstvo i menadment; Komunikacijska legislativa i standardizacija; Tehnologija platnog prometa i filatelija; Zatita u potanskom prometu; Optimizacija prometnih procesa; Upravljanje odnosima s korisnicima; Informacijski sistemi mrenih operatera; Sistemi elektronikog poslovanja; Tehnologija kurirskih slubi. Sistemsko opisivanje funkcije, struktura i procesa potanskog prometa. Tokovi poiljaka i regulativa u meunarodnom prometu. Matematiko modeliranje strukture i procesa potanskog sistema. Optimizacijski problemi potanske mree. Primjena linearnog, stohastikog i cjelobrojnog programiranja. Simulacijsko modeliranje procesa u potanskom sreditu. Planiranje mree potanskih ureda u gradovima. Logistika primjena barkodiranja. RFID sistemi pradenja poiljaka. Inteligentni transportni sistemi u pradenju poiljaka i upravljanju voznim parkom. Procesna organizacija potanskog operatora. Grupiranje radnih zadataka i organizacija poslovnih procesa. Funkcioniranje pote u posebnim uvjetima. Primjeri meunarodnih potanskih obrauna i tarifa. Modeliranje sluajnih i nesluajnih varijacija prometa. Simulacijsko modeliranje potanskih ureda i sredita za razradu poiljaka. Struktura organizacije potanskog saobradaja u Bosni i Hercegovini. Potanski saobradaj kao podsistem saobradaja i perspektive u bududnosti. Infrastruktura potanske mree. Komponente potanske mree: potanski centri, potanske jedinice, alteri, vozni park. Analiza infrastrukture potanske mree. Planiranje potanske mree. Optimizacija potanske mree. Osnovne i posebne karakteristike saobradajnog modeliranja potanskog sistema. Potanske usluge. Struktura potanskih usluga u odnosu na tehnoloki proces. Analiza ueda i mogudih uteda pojedinih dijelova potanske mree u ukupnoj cijeni potanske usluge, s posebnim osvrtom na infrastrukturne dijelove i eksploataciju. Tendencije u smanjenju infrastrukturnih komponenti. Tehniki uvjeti za objekte i prostorije. Kapaciteti u potanskom saobradaju. Uloga i podjela potanskih kapaciteta. Sredstva. Modernizacija potanskih kapaciteta i razvoj novih usluga. Kapaciteti u funkciji postizanja efikasnog i ekonominog poslovanja. Potanski Operatori koji posjeduju Dozvolu za javnog potanskog operatora na teritoriju Bosne i Hercegovine su: JP BH Pota, Sarajevo Hrvatske pote, Mostar i Pote Republike Srpske. Pored navednih tkz. Javnih operatera imamo i jo oko 15 opertera koji vre usluge potanskog saobradaja. Ovi javni potanski operateri upoljavaju oko 70 ininjera saobradaj i komunikacija.19.

4.4. Uloga i znaaj inenjera saobradaja u telekomunikacijskom saobradaju

Telekomunikacioni saobradaj slui za prenos vijesti, informacija, saoptenja, poruka, signala, slike, novca, poiljke itd. putem ianog ili beinog medija. Telekomunikacione usluge predstavljaju esencijalnu ljudsku potrebu u 21 vijeku a razvijene telekomunikacione mree i usluge predstavljaju glavni uvjet za razvoj informacionog drutva ili drutva znanja. Liberalizacija telekomunikacionog trita uticala je operateri koji djeluju na podruju Bosne i Hercegovine imaju vrlo brze odzive na novonastale situacije20. Saobradajno komunikacijsko inenjerstvo koje je prisutno u oblasti telekomunikacijskog saobradaja podrazumijeva najvedi i najprogresivniji spektar edukacije i poznavanja svih oblasti i domena rada komunikacijskog planiranja,

19Stav i razmiljanje... Manduka Mugdim,dil.in.saobr. izvrni direktor u JP BH Pota, Sarajevo. 20Stav i razmiljanje... Kahriman Sedin, dipl.in.saobr. uposlenik BH telecom, Sarajevo.

13

eksploatacije i, sigurnosti i ekoloke odrivosti telekomunikacijskog saobradaja. Osposobljavanje inenjera saobradaja i mastera podrazumijeva sljedede oblasti kroz koje prolazi u svojoj edukacije a koje su neophodne za dobro poznavanje inenjerstva saobradaja i komunikacija Teorija signala i komunikacija; Primijenjena elektronika; Pravo u komunikacijama; Tehnologijski marketing; Informacijske mree; Metode detekcije u komunikacijama; Teorija komunikacijskih tokova; Informacijski sistemi u saobradaju i komunikacijama; Management u transportu i komunikacijama; Infrastruktura komunikacija; Tehnika komunikacija; Upravljanje kvalitetom komunikacijskih usluga; Inteligentni transportni sistemi; Simulacije u komunikacijama; Komunikacijske tehnologije i okoli; Planiranje u komunikacijama; Sigurnost u komunikacijama; Tehnologija komunikacija; Mobilni komunikacijski sistemi; Saobradajna politika; Sistemsko inenjerstvo i menadment; Komunikacijska legislativa i standardizacija; Multimedijske komunikacije i usluge; Lokacijski i navigacijski sistemi; Prometni geoinformacijski sistemi; Regulacija telekomunikacijskog trita; Upravljanje odnosima s korisnicima; Umjetna inteligencija; Sigurnost i zatita informacijsko-komunikacijskog sistema.

Operatori koji posjeduju Dozvolu za javnog operatora fiksne telefonije koja im omogudava pruanje usluga fiksne telefonije na itavom teritoriju Bosne i Hercegovine kao i koji posjeduju Dozvolu za pruanje GSM usluga su: BH Telecom d.d. Sarajevo; Hrvatske telekomunikacije d.d. Mostar i Telekom Srpske a.d. Banjaluka. Ova tri opratera uposljavaju znatan broj ininjera saobradaja i komunikacija a isto tako imaju i veoma brz rast obima poslova i usluga koji podrzumijeva stalan porast visokostrunog kadra komunikacisko saobradajnog usmjerenja.

4.5. Uloga i znaaj inenjera saobradaja u zranom saobradaju

Zrakoplovni saobradaj predstavlja organizovanje kretanje zranom prostorom, kao i smjetaj letjelica i pristajanje u zranim pristanitima sa ostalom infrastrukturom zranog saobradaja. U Bosni i Hercegovini postoji 27 zvanino upisanih aerodroma, ali samo je 4 od njih uvrteno na listu aerodroma sa IATA kodom (IATA Airport Code): Aerodrom "Mahovljani" Banjaluka BNX; Aerodrom Mostar OMO; Aerodrom "Butmir" Sarajevo SJJ; Aerodrom Tuzla TZL. Najvedi i najvaniji aerodrom u zemlji je sarajevski aerodrom "Butmir". U Bosni i Hercegovini su zvanino upisana i 4 heliodroma (1999. godine).

Saobradajno inenjerstvo koje je prisutno u oblasti zranog saobradaja podrazumijeva poznavanja svih oblasti i domena rada planiranja, eksploatacije i sigurnosti zranog saobradaja. Osposobljavanje inenjera zranog saobradaja i mastera podrazumijeva sljedede oblasti: Vertikalni transport; peditersko poslovanje; Pravo u transportu; Tehnologijski marketing; Zrakoplovna sredstva; Multimodalni transport; Teorija saobradajnih tokova; Informacijski sistemi u saobradaju i komunikacijama; Management u transportu i komunikacijama; Infrastruktura zrakoplovnog saobradaja; Tehnika eksploatacija aviona; Nadzor i regulisanje zrakoplovnog saobradaja; Inteligentni transportni sistemi; Dijagnostika zrakoplovnih sredstava; Transport i okoli; Planiranje u zrakoplovnom saobradaju; Sigurnost zrakoplovnog saobradaja; Tehnologija zrakoplovnog transporta; Organizacija zrakoplovnog saobradaja; Saobradajna politika; Planiranje saobradajno transportnih sistema; Sigurnost i zatita u saobradaju i transportu; Zrakoplovna pristanita; Teorija kontrole letenja; Sistem zrakoplovnog informisanja; Organizacija i upravljanje robnim tokovima u zranom transportu. Transportne mree zranog saobradaja; Mehanika leta; Poslovna i razvojna politika aerodroma i zrakoplovnih prijevoznika. Razvoj graenja aerodroma. Aerodromska mrea Bosne i Hercegovine. Podjela i kvalifikacija aerodroma. Eksploatacijske karakteristike aerodroma. Djelovanje aviona na podlogu. Elementi aerodroma u tlocrtu.

14

Preglednost i pristupanost aerodroma. Elementi poprenog presjeka aerodromske piste. Trasiranje avionske piste. Projektiranje aerodroma. Objekti aerodromske infrastrukture. Propusna mod aerodroma. Pratedi objekti na zranim pristanitima. Odravanje aerodroma. Saobradajno-ekonomski znaaj izgradnje aerodroma.

Na meunarodnom aerodromu Sarajevo je uposleno ukupno 19 ininjera i trenutno rade na raznim rukovodedim mjestima od Direktora sektora, Tehnologa saobradaja, efova slubi i Strunih saradnika, efova smjena i Voa smjena odreenih slubi. Na aerodromu Banja Luka ima 1 mainski ininjer smjer vazduhoplovstvo, u Mostaru 2 ininjera prometa, Tuzla nema uposlenih ininjera saobradaja, Centar kontrole zranog prometa na aerodromu Sarajevo ima 19 ininjera. Uposleni su na poslovima kontrolora letenja i na nekim rukovodedim mjestima. BH Airlines 10 ininjera saobradaja, ukljuujudi pilote i ostale smjerove.

Radni zadaci ovise od pozicije do pozicije ali su uglavnom organizacija poslova unutar sektora i slubi, izrade dokumentacije i implementacije raznih sistema (sistem kvaliteta ISO 9001, sistem upravljanja okoliom ISO 14001, Sistem upravljanja sigurnosti informacija ISMS ISO 27001, Sistem upravljanja sigurnosti- Safety). Pojedini ininjeri rade i u Centru za obuku kadrova kao instruktori predavai u odreenim strunim oblastima21.

4.6. Uloga i znaaj inenjera saobradaja u vodnom saobradaju

Vodni saobradaj se naziva saobradaj koji koristi vodu kao medij za kretanje i organizovanje prijevoza. Bosna i Hercegovina ima veoma kratku morsku obalu kod Neuma i nema pristup meunarodnim vodama, pa stoga nema pomorskih luka. Od inostranih luka najvedi znaaj za njenu privredu imaju luke Ploe u Hrvatskoj, koja je najblia Sarajevu i upravo razvijena zahvaljujudi bosanskohercegovakom zeleu. Reni saobradaj je bolje razvijen, ali ni izbliza iskoriden prema mogudnostima. Tekoda je njen pogranini karakter. Glavni plovni vodotok je rijeka Sava, koja kao pritoka Dunava povezuje dravu sa drugim dravama srednje Evrope. Vane luke na Savi su Brko, Bosanski amac i Bosanski Brod.22 O ulozi i znaaju inenjera saobradaja u vodnom saobradaju u BiH se ak ne moe niti govoriti i pisati jer trenutno slovom i brojem imamo dva inenjera koji rade na prostoru BiH a koji su zavrili neki vid edukacije iz oblasti vodnog saobradaja. Nadamo se da de u narednom periodu ovaj tkz. najeftniji vid prijevoza i transporta dobiti na vedem znaaju u BiH23.

ZAKLJUAK

Saobradaj spada u one djelatnosti za koji gotovo svi ljudi smatraju da su kompetentni da daju svoje stavove,, miljenje i prijedloge. Saobradaj je nedjeljivi dio svih ljudskih aktivnosti i ima svoju fundamentalnu vanost za razvoj drutva u cjelini. Nesumnjivo je da saobradaj ima svoj uticaj na drutvene, ekonomske, socioloke, tehnoloke i druge promjene u drutvu. Zbog te svoje uloge saobradaju je potrebno i dati odgovarajudu ulogu i funkciju.

Udruenje inenjera saobradaj u BiH trenutno ima 400 lanova pojedinaca, 24 preduzeda i institucije, dva instituta jedan iz BiH jedan iz Austrije. Udruenje trenutno ima 20 strukovnih odbora razvrstanih u pojedine oblasti saobradaja, transport i komunikacija kao i pojedine odbore

21Stav i razmiljanje... Zukanovid Vahidin, dipl.in.saobr. uposlenik Meunarodnog aerodroma Sarajevo. 22http://sr.wikipedia.org/sr-, pristupljeno 01.06.2012. 23Stav i razmiljanje... Miralem Boloban, kapetan uposlenik Kapetanije Federalnog ministarstva prometa i komunikacija, Mostar.

15

u velikim gradovima u BiH. Isto tako udruenje ima u svom sastav ininjere koji dolazi sa 3 kontinenta (Evrope, Australije, Sjeverne Amerike SAD i Kanade) i 8 zemalja evrope i svijeta. Oko 3.000 osoba podrava rad udruenja. Imajudi impozantni broj i strukturu udruenja moe se redi da udruenje predstavlja znaajnu snagu u saobradajnom sistemu BiH i Evrope koji su u stanju da pomognu rjeavanju problema u oblasti saobradaja i komunikacija.

Udruenje u svome radu snano promovira znanje steeno na legalan i legitiman nain kog javnih obrazovnih institucija. Zalaemo se da po sistemu takvog obrazovanja i svi privatni subjekti obrazovanja moraju da steknu licencu za obrazovanje, misli se na privatne fakultete. naalost danas imamo poplavu privatnih diploma gdje polaznicima na tim fakultetima dolaze do diplome za nepunu godinu dana. Drava mora otro da se suprotstavi takvom procesu

Izmeu ostalog udruenje de se u svom radu i djelovanju posebno aksceptirati i na: Jaanje mjesta i uloge inenjera saobradaja i komunikacija u drutveno politikom

ambijentu BiH, Davanje strunih stavova i miljenja po svim krucijalnim pitanjima razvoja saobradaja i

komunikacija u BiH, Aktivno uede u radu, strune rasprave i davanje miljenja po pitanjima postojedih i svih

novih zakonskih projekata iz oblasti saobradaja i komunikacija, Promoviranje i unapreenje saobradaja i komunikacija i definiranje problema iz oblasti

saobradaja i komunikacija i doprinos upoznavanju javnosti o ovoj djelatnosti, Afirmacija i popularizacija profesije iz oblasti saobradaja i komunikacija i stvaranje

mogudnosti da svoja znanja i sposobnosti iskau kroz program Udruenja, Zatita interesa profesije, Stvaranje uslova i razvijanje raznih oblika stalne edukacije, odnosno usavravanja

strunjaka iz oblasti saobradaja i komunikacija, Stvaranje uslova za zapoljavanje diplomiranih inenjera saobradaja i komunikacija Povezivanje sa srodnom organizacijama, udruenjima i pojedincima u zemlji ili

inostranstvu, kao i dravnim institucijama, a radi ostvarivanja temeljnih interesaUdruenja.

Permanentno informisanje javnosti i zainteresovani sa Programskim ciljevima Udruenja, Stvaranje i intenziviranje kontakta i veza izmeu inenjera saobradajne struke, Utjecaj na razvoj i napredak zatite okolia. Pokretati samostalne ili zajednike projekte s drugim vladinim ili nevladinim, domadim ili

stranim organizacijama, Organizirati strune seminare, simpozije i teajeve vezane za edukaciju i unapreenje i

druge oblike foruma gdje se iznose razliita kritika miljenja i vri edukacija, Izdavati sve vrste publikacija iz oblasti saobradaja i komunikacija, Prezentirati svoja stajalita u javnost, te u svrhu toga organizirati press konferencije,

izdavati priopdenja za javnost, ureivati vlastitu web stranicu. Podravati se u raznim asocijacijama, saraivati sa organizacijama i ustanovama u zemlji i

inostranstvu u cilju pospjeenja statusa saobradaja i komunikacija i razmjena iskustava, Inicirati se na strunom osposobljavanju i usavravanju svojih lanova, te organizovati

struno informativne i naune ekskurzije za svoje lanove Saraivati sa nadlenim organima vlasti inicirajudi na izradi propisa za kvalitetno

rjeavanje pitanja saobradaja i komunikacija, Preduzimanje mjera u okviru zakonskih ovlatenja za zatitu profesionalnog statusa

strunjaka svih profila u oblasti saobradaja i komunikacija.

16

Popis iz arhiva svih inenjera, sa BH i evropskih i dr. prostora , svi inenjeri i diplomirani inenjeri i inenjeri koji ive i rade izvan BIH. Aktivacija naih prvih inenjera pilota i kontrolora letenja i zrakoplovnih inenjera. Udruenje ima popis oko 1.100 ininjera saobradaja i komunikacija od kontrolora letenja, pilota, do ininjera raka ceste, pt, eljeznica i komunikacija.

Pradenje i objavljivanje bh i evropske zakonske legislative zakoni i pravilnici iz pojedinih oblasti saobradaja, transporta i komunikacija sa nivoa BiH i niih nivoa organizacije BiH, Entiteti, kantoni i dr. Pradenje i objavljivanje evropskih propisa i legislativa:Direktive. Uredbe. Smjernice. Preporuke i Standardi dr. Trenutno imamo oko 10 knjiga koje su izraene ili su u izradi a obuhvataju kako domadu tako i evropsku legislativu iz svih oblasti i vidova saobradaja, transporta i komunikacija sa kratkim komentarima.

Uspostavljanje godinje liste seminara edukacija kadrova u saradnji sa centrima edukacije u okviru pojedinih preduzeda i ire: Vjetaci; predavaa i ispitivaa osoblja tehnikih pregleda; oblast policijskog rada u saobradaju; oblast rada u osiguranju, oblast rada u pediciji i logistici, pojedini specifine oblasti u eljeznikom sektoru i saobradaju, oblast upravljivosti i sigurnosti u zranom saobradaju, oblast novih tehnologija i eksploatacione prednost u telekomunikacijskom saobradaju, sistemi potanskog saobradaja i usluge, Revizori i inspektori sigurnosti (RSA i RSI), dr. osoblje, .. Do kraja mjeseca juna 2012. Obavijesti demo sve lanove udruenja o godinjem rasporedu edukacijskih seminara iz pojedinih specifinih i strunih oblasti, koji demo realizovati sa lanovima udruenja i domadim i stranim ekspertima.

Uspostavljanje nagrada i pohvala Udruenja: Nagrade poslovnim subjektima koji su uposlili najvie inenjera saobradaja; Nagrade poslovnim subjektima koji nikako ne upoljavaju inenjere saobradaja; Nagrade i priznanja drugim strukama koje su uposlili inenjere saobradaja. Nagrade za posebne doprinose u oblasti saobradaja.

Uspostavljanje evidencija i pradenje preduzeda i institucija kroz: Popis svih dravnih institucija, te institucija na svim nivoima iz oblasti saobradaja, institucija u kojima su zaposleni inenjeri saobradaja. Popis svih preduzeda i poslovnih subjekata iz oblasti saobradaja. preduzeda i poslovnih subjekata u kojima su zaposleni inenjeri saobradaja. pradenje uposlenja inenjera saobradaja u navedenim institucijama i preduzedima. Do kraja 2012. Uspostaviti demo bazu preduzeda i institucija koje se bave obladu saobradaja, transporta i komunikacija kao osnovnom djelatnodu ili djelatnodu koja ima slui za poboljanje poslovanja.

Uspostavljanje certifikata za posebne oblasti inenjera saobradaja Mogudnost nostrifikacije diploma iz drugih zemalja preko udruenja kao u SAD-u i Kanadi. Certifikati za svaki struni seminar. Struni skup juni 2012. Je ved uspostavio prvi CERTIFIKAT udruenja.

Organizovanje i okupljanje najmanje jednom godinje o pojedinoj strunoj temi: Svake godine organizator skupa je neki drugi regionalni centar. Na svakom skupu, svaki pojedini strukovni centar de iznositi postignute i ostvarene rezultate prema definisanim planovima, te prezentirati planove za naredni period. Uspostavljanje zahvalnica pojedinim zaslunim lanovima i donatorima i sponzorima Udruenja.

Aktiviranje izdanja udruenja i saradnja sa asopisima; Pokretanje vlastitog izdanja; Broure; Uputstva; Prirunici; Promotivne reklame i kampanje.

17

Na cilj je izmeu ostalog i da situaciju oko statusa inenjera saobradaja i komunikacija bitnije promijenimo da se izborimo da se naa struka ne tretira kao populistika nauka ved struka koja ima svoje zakonitosti, standarde i norme. Sigurno da inenjeri saobradaja mogu doprinijeti poboljanju ukupne racionalnosti privrednog sistema, boljom organizacijom, smanjenjem trokova transporta i ukupnoj optimizaciji tehnolokih procesa. Svakako u svesrdnu saradnju drugih inenjerskih oblasti koji moraju biti komplementarni u pojedinim oblastima izuavanja i rada saobradaja, transporta i komunikacija a prije svega srodne inenjerske mainske, graevinske i elektrotehnike struke.

Blank PageBlank Page