Zlatanovic,Svadba-Prica o Identitetu

Sawa Zlatanovi}

SVADBA — PRIÂ O IDENTITETUVrawe i okolina

SERBIAN ACADEMY OF SCIENTES AND ARTS

ETHNOGRAPHICAL INSTITUTE

SPECIAL EDITIONSVolume 47

SANJA ZLATANOVI]

THE WEDDING— A STORY

OF IDENTITETYVRANJE AND ITS SURROUNDINGS

EditorDragana Radoji~i}, PhD

BEOGRAD 2003

SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTIETNOGRAFSKI INSTITUT

POSEBNA IZDAWAKwiga 47

SAWA ZLATANOVI]

SVADBA — PRIÂO IDENTITETU

VRAWE I OKOLINA

UrednikProf. dr Dragana Radoji~i}

BEOGRAD 2003

Recenzentiprof. dr Nikola F. Pavkovi}

dr Miqana Radovanovi}

Primqeno na ÇÇÇ sednici Odeqewa dru{tvenih nauka SANU odrànoj26. marta 2002. godine, na osnovu referata akademika Dimitrija Stefanovi}a i dopisnog ~lana SANU Vojislava Stanov~i}a

Kwiga je {tampana zahvaquju}i finansijskoj pomo}i Ministarstva zanauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije

Sadràj

UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Svadba kao paradigmati~an doga|aj kulture Srba . . 7

I. TEORIJSKO-METODOLO[KI OKVIRISTRA@IVAWA . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Osnovne teorijske postavke . . . . . . . . . . 12Metodologija istraìvawa . . . . . . . . . . . 26

II. DRU[TVENO-KULTURNI KONTEKST . . . . . . . 31Istorija Vrawa i okoline do 1918. godine . . . . 31Izme|u dva svetska rata . . . . . . . . . . . . 35Period socijalizma . . . . . . . . . . . . . 41Tranzicija i tradicija . . . . . . . . . . . . 44

III. TRADICIJSKA SVADBA . . . . . . . . . . . . 51Ugovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Ispit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Pozivawe svatova . . . . . . . . . . . . . . 61Zasevka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Svadba . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Bra~na posteqa i œblaga rakijaŒ . . . . . . . . 93Posle svadbe . . . . . . . . . . . . . . . . 96Crta ispod izloènog . . . . . . . . . . . . 67

IV. SAVREMENA SVADBA . . . . . . . . . . . . . 101Veridba . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Pozivawe svatova . . . . . . . . . . . . . . 108Uo~i svadbe . . . . . . . . . . . . . . . . 109Svadba . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Posle svadbe . . . . . . . . . . . . . . . . 136Nacionalni identitet ili œTamo dalekoŒ . . . . 138Kwièvno delo Bore Stankovi}a i pri~a koju

Vrawanci pri~aju o sebi samima . . . . . . 144Tranzicija statusa u periodu dru{tvene tranzicije . 151Duh vremena . . . . . . . . . . . . . . . . 157

V. ZAKQUÂK . . . . . . . . . . . . . . . . . 159IZVORI I LITERATURA . . . . . . . . . . . 163SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . 171FOTOGRAFIJE . . . . . . . . . . . . TABLE Ç–HÇH

UVOD

Svadba kao paradigmati~an doga|ajkulture Srba

Svad ba je naj va ̀ ni ji, naj ra zra |e ni ji i sa dr ̀ in ski naj bo -ga ti ji ri tual ì vot nog ci klu sa. Ona u zgu snu tom vi du iz ra ̀ a -va dru {tve nu stvar nost — eko nom ske i srod ni~ ke od no se, po lo -àj ̀ e ne, od nos pre ma ono stra nom i mo ̀ e se ozna ~i ti kao pa ra -dig ma ti~a n do ga |aj kul tu re Sr ba (u smi slu u ko me ovaj po jamob ja {wa va Kli ford Gerc1). S ob zi rom na ta kve od li ke i zna ~ajsvad be nog ri tu a la, ko re ni te pro me ne, na sta le na glo bal nomdru {tve nom pla nu od kra ja osam de se tih go di na, a u sklo pu wih,po vra tak tra di ci ji i pro ble ma ti zo va we iden ti te ta, ne mi nov -no su se od ra zi le na we gov lik, ko ji do bi ja no ve kon tu re. Po me -nu te dru {tve ne pro me ne svad be ni ri tual, kao po seb no ose tqiv in stru ment, re gi stru je i iz ra ̀ a va.

Impuls za po vrat ak tra di ci ji, jed nim svo jim de lom, kre-nuo je œodozgoŒ, ini ci ran ja snom po li ti~ kom na me rom.2 Is tra -ì va we je usme re no na to da se sa gle da va wem stva ri œodozdoŒ,iz per spek ti ve obi~ nih qu di, usta no vi ka ko su se kre ta wa naglo bal nom pla nu od ra zi la na ri tual ko ji je naj zna ~aj ni ji u wi-ho vom ì vo tu. Na pri me ru vraw ske svad be mo gu se sa gle da tidi na mi~ ni dru {tve ni pro ce si ko ji ka rak te ri {u po sled wu de-ce ni ju XX ve ka u Sr bi ji, iako pod ru~ je Vra wa ima svo je isto-rij ske, dru {tve ne i kul tur ne spe ci fi~ no sti.

Sre di {wa te ma sa vre me ne svad be, ono {to se ob ra |u je usa mom ri tu a lu, kao i u is ka zi ma is pi ta ni ka, je ste pro blemiden ti te ta. Po jam iden ti te ta je neo dvo ji vo po ve zan s poj momri tu a la, jer su ri tu a li ugra |e ni u iden ti tet za jed ni ce i slu ̀ e

1 Kli ford Gerc, Tu ma ~e nje kul tu ra (2), XX vek, Be o grad 1998, 276–277.2 Slo bo dan Na u mo vi}, Upo tre ba tra di ci je — po li ti~ ka tran zi ci ja i pro me na

od no sa pre ma na ci o nal nim vred no sti ma u Sr bi ji 1987–1990, u: Kul tu re u tran zi ci ji,Pla to, Be o grad 1994, 105; Mir ja na Pro {i}-Dvor ni}, Mo de li œretra dicio na -li zacijeŒ: put u bu du} nost vra }a wem u pro {lost, Gla snik Et no graf skog in-sti tu ta SA NU XLIV, Be o grad 1995, 304, 306.

da ak tu a li zu ju we go ve su {tin ske ka rak te ri sti ke3, a s dru gestra ne, i je dan i dru gi po jam ne raz lu ~i vo su po ve za ni s poj momtra di ci je, ko ji ko no ti ra pro {lost i pre no {e we vred no sti sge ne ra ci je na ge ne ra ci ju. Sa vre me na svad ba je ta~ ka pre se ka ovatri poj ma, jer je ona svo jom for mom, sa dr ̀ a jem i zna ~a jem ve o ma po god na da se po sred stvom we pro ble ma ti zu ju raz li ~i ti ob li -ci iden ti te ta (na ci o nal ni, lo kal ni, po ro di~ ni...).

Na po ~et ku ra da*, to kom 1996. go di ne, dok sam kon ci pi ra -la is tra ̀ i va~ ku stra te gi ju i vr {i la re kog no sci ra we te re na,stal no sam slu {a la is ka ze in for ma to ra: œMi smo hte li da svebu de tradicionalnoŒ, œHteli smo da is po {tu je mo sve sta re srp-ske (vraw ske) obi~ajeŒ, œSve je bi lo kao u sta ro Vra weŒ. Ob ja -{wa va li su mi ka kav je œpraviŒ obi ~aj i to da su œobi~aji opet umodiŒ. ̂ e sto sam pi ta la ro di te qe mla dog bra~ nog pa ra da li je, sob zi rom na to da po {tu ju tra di ci ju, i wi ho va svad ba ta ko iz gle -da la, i da li su, kon kret no, iz ve li ne ki obi ~aj ko ji su u raz go vo -ru sa mnom po seb no ozna ~i li kao tra di ci o na lan. Re dov no samdo bi ja la od go vor da ni su, jer œbilo je dru go vremeŒ. Na mo ju mol-bu da mi ob ja sne {ta pod ra zu me va ju pod tra di ci jom, od no sno,{ta ona za wih zna ~i, oni su je lo ci ra li na pe riod pre Dru gogsvet skog ra ta, uka zu ju }i mi na ve li ke isto rij ske pro me ne ko je suna kon to ga na sta le. Iako in for ma to ri ni su bi li u sta wu da ver-bal no ta~ no iz ra ze {ta pod ra zu me va ju pod tra di ci jom, sam iz razœtradicijaŒ no si ve li ku afek tiv nu vred nost. Sim bo li tra di ci -je po kre }u emo tiv ne re ak ci je ko je se uob li ~a va ju u is ka ze da jeona ne {to le po, ne {to {to mo ra mo da ~u va mo i po {tu je mo.

8 Sawa Zlatanovi}: SVADBA — PRIÂ O IDENTITETU

3 Gail Klig man, The Wed ding of the Dead, Uni ver sity of Ca li for nia Press,Ber ke ley and Los An ge les 1988, 262, 264.

* Kwi ga pred sta vqa pre ra |e nu ver zi ju ma gi star skog ra da od bra we nog2001. go di ne na Ode qe wu za et no lo gi ju i an tro po lo gi ju Fi lo zof skog fa kul -te ta u Be o gra du. Du bo ku za hval nost du gu jem men to ru, prof. Ni ko li Pav ko vi -}u, ko ji mi je svo jim is ku stvom u na u~ nom ra du pru ̀ io ne iz mer nu po mo}. Po-seb no se za hva qu jem dr Mi qa ni Ra do va no vi}, re ce zen tu ove kwi ge, ko ja je vi-{e pu ta str pqi vo i{ ~i ta va la tekst i sa ve ti ma i kri ti~ kim pri med ba ma po-mo gla u uob li ~a va wu za vr {ne ver zi je. Ve li ku za hval nost iz ra ̀ a vam mr Mi ro -sla vi Ma le {e vi} i mr Slo bo da nu Na u mo vi }u na kon struk tiv nim raz go vo ri ma na po ~et ku ra da i po mo }i u li te ra tu ri.

Iako na kra ju, ne i na po sled wem me stu, od sr ca se za hva qu jem svi ma ko-ji su me pri ma li u svo je ku }e, po zi va li ili vo di li na svad be i bez ~i je po mo }ii sa rad we ne bih mo gla da oba vim is tra ̀ i va we.

Potre ba da se oì vi ve za s pro {lo {}u na raz li ~i timsvad ba ma ma ni fe stu je se na raz li ~i te na ~i ne. Mno ge svad be sudu go pla ni ra ne da bi bi le iz ve de ne u tra di ci o nal nom kqu ~u, aza sve svad be od kra ja osam de se tih go di na ka rak te ri sti~ no jedo da va we ma kar ne kih ele me na ta tra di ci o nal nog. Oni ri tu al -ni po stup ci, ~i ji je kon ti nu i tet odr ̀ an, na gla {a va ju se ja ~omni jan som u iz vo |e wu.

S ob zi rom na to da je va ̀ na od li ka sa vre me ne svad beupra vo te ̀ wa da bu de osmi {qe na u tra di ci o nal nom du hu, bi lo je neo p hod no utvr di ti ka ko je za i sta iz gle da la œstara vraw skasvadbaŒ na ko ju se in for ma to ri po zi va ju i pre ma ~i joj za mi -{qe noj sli ci ob li ku ju da na {wu svad bu. Sa tim ci qem, re kon -struk tiv nom ana li zom je usta no vqe na tra di cij ska svad ba, ko-ja, okvi r no, ob u hva ta pe riod od 1918. do 1941. go di ne. Gor wavre men ska gra ni ca po sta vqe na je na osno vu obra zlo ̀ e wa is pi -ta ni ka4 da po sle Dru gog svet skog ra ta do la zi do ko re ni tih dru-{tve no-isto rij skih pro me na, pa sa mim tim i do pro me na u obi-~aj noj prak si. Prem da su œpravuŒ tra di ci ju oni sme {ta li du-bo ko u neo d re |e no shva }e nu pro {lost i ~e sto u opi si ma po mi -wa li kwi ̀ ev na de la Bo re Stan ko vi }a (ko ji li te rar no tran spo -nu je pri li ke u Vra wu ne po sred no po sle oslo bo |e wa od Tu ra ka1878. go di ne), pri li kom od re |e wa do we gra ni ce pre vas hod nosam se dr ̀ a la ~i we ni ce da po sle 1918. go di ne do la zi do pro di -ra wa usta no ve mi ra za5, {to do vo di do pro me na u svad be noj pro-ce du ri, pa bi ula ̀ e we u du bqu pro {lost uma wi lo pre ci znosti po u zda nost re kon struk ci je.

Savre me na svad ba je kon ci pi ra na na osno vu sta ci o ni ra -nog, u~e sni~ kog po sma tra wa, raz go vo ra, kao i ko ri {}e wemsvih ras po lo ̀ i vih iz vo ra po da ta ka i ob u hva ta pe riod od 1990.do 1998. go di ne. Ne ki pro ce si na sta vqe ni su da se pra te i ka-sni je, u pe ri o du od 1998. do 2001. go di ne, {to je u tek stu na zna -~e no. Iako do po me nu tih dru {tve nih pro me na do la zi kra jem

UVOD 9

4 Me to do lo {ko na ~e lo ko jim sam se ru ko vo di la to kom ra da bi lo je dastva ri sa gle dam sa sta no vi {ta u~e sni ka, jer sa mo oni mo gu da da ju tu ma ~e wapr vog re da. K. Gerc, na ve de no de lo, (1), 24–25.

5 Vi do sa va Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, Vraw sko Po mo ra vqe, Srp ski et no -graf ski zbor nik SA NU LXXXVI, @i vot i obi ~a ji na rod ni, kw. 36, Be o grad1974, 432–433.

osam de se tih go di na, tek se 1990. mo ̀ e ozna ~i ti kao li ni ja raz-gra ni ~e wa iz me |u dva pe ri o da u ko ji ma se po i ma we tra di ci je iiden ti te ta bit no raz li ku je. I sa mi is pi ta ni ci su is ti ca li dase od 1990. go di ne œpromenilo vremeŒ.

Opre de qe we da se po sma tra ju na ve de na dva vre men skapre se ka pro i za {lo je iz ~i we ni ce da ih in for ma to ri — no si o -ci kul tu re do vo de u ve zu i upli }u u istu zna ~ew sku ce li nu.

Tra di cij ska svad ba, re kon stru i sa na is tra ̀ i va wem, ve o -ma se raz li ku je od to ga ka ko je vi de ak te ri sa vre me nih svad bi.Od re |e ni ri tu al ni po stup ci, oba ve zni na da na {wim svad ba -ma, funk ci o ni {u kao eks pre si ja œpravogŒ tra di ci o nal nog, ma-da su se u pro {lo sti sa svim spo ra di~ no ja vqa li ili ih uop {te ni je ni bi lo. Upo re do s tim, po sto ji i te ̀ wa da se po je di ne ri-tu al ne rad we iz o sta ve iako su op {te po zna te. Kri te ri ju mi iz-bo ra ele me na ta na osno vu ko jih se gra di sa vre me ni ri tual po-seb no su za ni mqi vi.

Iako kao po jam tra di ci ja ko no ti ra pro {lost, ona neosta je ta mo kao za u vek oka me we na i ne pro men qi va ka te go ri ja,ve} se sa sta no vi {ta sa vre me nog tre nut ka, kon flikt nog i vi-{e zna~ nog, tu ma ~i na od re |e ni na ~in, oì vqa va ju se ili re du -ku ju ne ki we ni aspek ti, ona se mo di fi ku je, pre struk tu ri ra, pai iz mi {qa. Iz pro {lo sti se uzi ma ju sa mo ne ki ele men ti ko jise iz vo de na da na {wim svad ba ma, do bi ja ju }i vi so ko vred no vanatri but œtradicionalnoŒ, ma da su u pro {lo sti, zbog dru ga ~i -jeg kon tek sta, iz vo |e ni na dru ga ~i ji na ~in ili, {to je ~e {}islu ~aj, na for mal no isti na ~in, ali su ima li sa svim dru ga ~i jezna ~e we i smi sao.

Svad be ni ri tual je slo ̀ en i za mr {en la vi rint zna ko va,bo ga to ni jan si ra na sli ka dru {tve ne stvar no sti. On za di re ute meq ne pro ble me kul tu re ko ja ga stva ra, pa se pre ko we go vogpo qa mno {tvo he u ri sti~ ki vred nih pu te va mo ̀ e pro bi ti. Tra-è }i od go vor na po sta vqe no pi ta we, kr ~i la sam put kroz la vi -rint kom bi nu ju }i raz li ~i ta te o rij sko-me to do lo {ka oru |a i~i ta ju }i, u {u mi zna ko va, sa mo one ko je sam mo gla da pro ~i tam.Osta lo je mno go ne pro ~i ta nih zna ko va, ko ji bi me, mo ̀ da, do ve -li do plo do no sni jih re {e wa. Put ko ji ov de iz no sim sa mo je je-dan od mo gu }ih pu te va kroz la vi rint, sa mo je dan od mno go broj -nih mo gu }ih od go vo ra na po sta vqe no pi ta we.


Ç. TE O RIJ SKO-ME TO DO LO [KI OKVIRIS TRA @I VA WA

Svad ba kao naj zna ~aj ni ji i sa dr ̀ in ski naj bo ga ti ji ri-tual ì vot nog ci klu sa pred met je mno go broj nih et no lo {kihstu di ja. Na ro ~i to se od po lo vi ne XIX ve ka po ja vqu je ve li kibroj ra do va ko ji opi su ju svad bu ili po je di ne we ne mo men te naju ̀ no slo ven skom pro sto ru. Obi qe po da ta ka o svad bi na la zi seu re gi o nal nim mo no gra fi ja ma, kao i u ra do vi ma ko ji se ba ve ne-kom dru gom pro ble ma ti kom (re li gi jom, po ro di com), za hva ta ju -}i, pri to me, i svad bu.6 Sve do {ez de se tih go di na XX ve ka ra-do vi su ma hom de skrip tiv nog ka rak te ra, jer je na {a et no lo gi jabi la em pi rij ski usme re na.7 Tek {ez de se tih go di na po ~i we in-ten ziv ni je po ve zi va we em pi ri je i te o ri je, pa se pro u ~a va wusvad be pri stu pa sa raz li ~i tih te o rij skih po zi ci ja.

Vraw ska svad ba, kao i kul tu ra vraw skog kra ja, uglav nomsu osta ja li iz van te meq ni jih et no lo {kih is pi ti va wa. Pr vosi ste mat sko i do da na {wih da na naj pot pu ni je et no lo {ko pro-u ~a va we Vraw skog Po mo ra vqa iz vr {i la je Vi do sa va Ni ko -li}-Sto jan ~e vi}. Ona je oba vqa la te ren ska is tra ̀ i va wa u pe-ri o du od 1956. do 1962. go di ne, ob u hva tiv {i pre deo od Kon-~uq ske do Gr de li~ ke kli su re, u ko me po sto je iz ra zi te kul tur ne raz li ke. Vre men ski, ob u hva ti la je pe riod od 1878. (pre ma po-tre bi ula zi la je i u du bqu pro {lost) pa do tre nut ka is pi ti va -wa. Ta ko po sta vqe ne vre men sko-pro stor ne ko or di na te is tra -ì va wa no se sa so bom zna tan ste pen uop {ta va wa i ne do voq nu

6 Bi bli o gra fi ja svad be nih obi ~a ja, ura |e na jo{ 1961, iz u zet no jeobim na: Rad mi la Kaj ma ko vi}, Pe tar Ko sti}, Bi bli o gra fi ja ̀ e nid be nih obi-~a ja, Gla snik Et no graf skog mu ze ja 24, Be o grad 1961, 153–176. Osvrt na li te ra -tu ru o svad bi da je rad: Mi qa na Ra do va no vi}, Obi ~a ji ì vot nog ci klu sa uSrp skom et no graf skom zbor ni ku, u: @i vot ni ci klus / @izneniàt cikãl, Et-no graf ski in sti tut s mu zeè, Sofià 2000, 20–27.

7 Epi ste mo lo {ki sa gle dan raz voj et no lo gi je u Sr bi ji do no si rad: Ni-ko la F. Pav ko vi}, Du {an Ban di}, Ivan Ko va ~e vi}, Te ̀ nje i prav ci raz vo ja et no lo gi jeu SR Sr bi ji (1945–1983), Zbor nik 1. kon gre sa ju go slo van skih et no lo gov in fol klo ri -stov 1, Lju blja na 1983, 107–122.

pre ci znost. Bez ob zi ra na na ve de na ogra ni ~e wa, mo no gra fi jaVraw sko Po mo ra vqe pred sta vqa ri zni cu dra go ce nih po da ta kao srod ni~ kim i po ro di~ nim od no si ma, o ulo zi i shva ta wu bra-ka, o bra~ nom ì vo tu, a ta ko |e i o svad be nim obi ~a ji ma, ko jeautor ka na zi va bra~ nim obi ~a ji ma.8

Osnov ne te o rij ske po stav ke

Svad ba ni je mo no li tan ri tual is kle san iz jed nog ko ma da,ve} je ve o ma raz u |e na — sva ka we na kom po nen ta ima slo je vi tuzna ~ew sku struk tu ru. S ob zi rom na to, ni je mo gao da se pri me -ni mo no li tan pri stup. Bi la je neo p hod na kom bi na ci ja te o rij -sko-me to do lo {kih kqu ~e va da bi se wen sklop œodbravioŒ. Raz-li ~i ti te o rij ski pri stu pi osve tqa va ju raz li ~i te aspek te pro-ble ma, a in te gri sa ni su u onim ta~ ka ma u ko ji ma me |u sob ne do-pu ne vo de pot pu ni jem raz u me va wu. Ciq ra da je da in ter pre ta -ci je pro iz i la ze iz sa me dru {tve ne stvar no sti, iz kon kret nogkon tek sta, a ne da to bu du œkonstrukcije bes pre ko r nih opi safor mal nog po ret ka u ~i je stvar no po sto ja we ni ko ne mo ̀ e sa-svim da verujeŒ.9 U svim fa za ma ra da, u ulo zi is tra ̀ i va ~a, bi-la sam ona ko ja po sma tra, vr {i se lek ci ju, si ste ma ti za ci ju,kon cep tu a li zu je (o ~e mu }e bi ti vi {e re ~i u odeq ku o me to do -lo gi ji) pa, shod no to me, rad pred sta vqa mo ju in ter pre ta ci jusvad be u Vra wu, da kle, sa mo jed nu od mo gu }ih in te r pre ta ci ja.

Kli ford Gerc ana li zu kul tu re vi di kao in ter pre ta tiv nu na u ku ko ja tra ga za zna ~e wi ma jer je œ~ovek ̀ i vo ti wa za ple te na u mre ̀ e zna ~e wa ko je je sam ispleoŒ i ko je, za pra vo, i ~i ne kul-tu ru.10 Ciq in ter pre ta tiv nog pri stu pa je da se usta no vizna ~e we ko je dru {tve ne rad we ima ju za svo je no si o ce, {topret po sta vqa mo gu} nost da se u|e u wi hov poj mov ni svet, ka kobi se, u pro {i re nom smi slu re ~i, sa wi ma mo glo raz go va ra ti.11

Ono {to is tra ̀ i va~ na zi va svo jim po da ci ma pred sta vqa, ustva ri, we go vo sop stve no tu ma ~e we na ~i na na ko je dru gi qu di


8 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 429–453.9 K. Gerc (1), na ve de no de lo, 29.

10 Isto, 11.11 Isto, 38.

tu ma ~e ono {to ra de, od no sno, on ob ja {wa va ob ja {we wa.12 Pre-ma re ~i ma Ger ca, an tro po lo {ki za pi si sa mi po se bi su tu ma ~e -wa i to dru gog ili tre }eg re da, a sa mo ka zi va~ — no si lac kul tu -re mo ̀ e da da je tu ma ~e wa pr vog re da, ma da ~e sto i on da je tu ma -~e wa dru gog re da.13 Na ovaj na ~in, in te r pre ta tiv na an tro po lo -gi ja od ba cu je mo gu} nost po sto ja wa uni ver zal no objek tiv nihmre ̀ a zna ~e wa, po ka zu ju }i da su one pro bi je ne is tra ̀ i va ~e -vim kul tur nim ka te go ri ja ma i pret po stav ka ma.14

Gerc me ta fo ri~ ki pro {i ru je zna ~e we poj ma tek sta iz vanpi sa nog i ver bal nog ma te ri ja la, uka zu ju }i na to da kul tu rapred sta vqa skup tek sto va, tj. da dru {tve ne rad we osta vqa jutra go ve ko ji se mo gu ~i ta ti kao tek sto vi.15 Ni je do voq no, me |u -tim, ogra ni ~i ti se sa mo na tekst. Da bi pro ces tu ma ~e wa za i sta za po ~eo, po tre ban je po dro ban opis, jer tekst i kon tekst obra zu -ju jed nu ce li nu.16 Ka da ne ki ri tual — tekst osta je ne iz me wento kom vre me na, we go vo se zna ~e we mo ̀ e ra di kal no me wa ti u za-vi sno sti od pri ro de iz vo |e wa (u~e sni ci mo gu da se do sa |u ju,da bu du rav no du {ni ili, pak, stra sno uve re ni u va ̀ nost ~i nako me pri su stvu ju) i pri ro de kon tek sta.17 U ne kom u osno vi sta-ti~ nom pe ri o du, ri tual ko ji se ne me wa mo ̀ e bi ti iz raz sta-bil no sti. Ali u pe ri o du pro me na ili kri za, on mo ̀ e bi ti na-mer no ne iz me wen da bi osta vio uti sak kon ti nu i te ta, upr koskon tek stu al nom do ka zu su prot nog.18

Sto ga je svad ba — kul tur na for ma ko ja pred sta vqa tekst,sme {te na u od go va ra ju }i dru {tve ni kon tekst, iz lo ̀ e na po drob -nim opi som, ko ji u se bi sa dr ̀ i in ter pre ta ci ju.

Ç. TE O RIJ SKO-ME TO DO LO [KI OKVIR IS TRA @I VA WA 13

12 Isto, 17.13 Isto, 25.14 Mic hael M. J. Fischer, In ter pre ti ve an thro po logy , u: Tho mas Bar fi eld

(ed.), The Dic ti o nary of An thro po logy, Blac kwell Pu blis hers, Mal den & Ox ford,1997, 264.

15 K. Gerc, na ve de no de lo, (2), 274.16 Da vid Can na di ne, The Con text, Per for man ce and Me a ning of Ri tual : The

Bri tish Mo narchy and the ‘In ven tion of Tra di tion’ c. 1820–1977, u: Eric Hob sbawm,Te ren ce Ran ger (eds.), The In ven tion of Tra di tion, Cam brid ge Uni ver sity Press,Cam brid ge 1995, 105.

17 Isto, 106.18 Isto, 105.

Osnov na te o rij ska pod lo ga za raz u me va we svad be je kon-cept ob re da pre la za. Pre ma svim svo jim ka rak te ri sti ka masvad ba pred sta vqa pre laz, most pre ko so ci jal ne pro va li je ko jana sta je od lu kom da ~lan za jed ni ce stu pi u bra~ nu ve zu, {to jepre lom ni mo me nat u ì vot nom ci klu su po je din ca, ali i {i redru {tve ne za jed ni ce u ko joj, tim ~i nom, do la zi do pre gru pi sa -va wa. Usled pre gru pi sa va wa (jed na stra na gu bi ~la na, a dru gaga do bi ja) na ru {a va se rav no te ̀ a u po sto je }em po ret ku. Mla danaj ra di kal ni je me wa svo ju so ci jal nu po zi ci ju, pa su atri bu tisvad be kao ob re da pre la za kon cen tri sa ni oko we, ali lan ~a noza hva ta ju i osta le u~e sni ke ri tu a la u za vi sno sti od wi ho vogpo lo ̀ a ja u struk tu ri za jed ni ce.

Na ovu osnov nu op ti ku do da ta su no va te o rij ska so ~i va,da bi se raz u me va we iz o {tri lo i pro du bi lo. Na na red nim stra-na ma bi }e poj mov no od re |e ni ri tual i tra di ci ja. Po tom }e seraz mo tri ti wi hov me |u sob ni od nos u ta~ ki u ko joj do la zi dopre kla pa wa sku po va wi ho vih zna ~e wa — a to je svad ba, ko ja }e,kao tre }i kqu~ ni po jam, po seb no bi ti ob ra |e na.

* * *Ritual (lat. ri tu a le , po i me ni ~e ni pri dev ri tu a lis od lat. ri-

tus œobredŒ) ka to li~ ki je cr kve ni ter min za ob red nik19, li tur -gij sku kwi gu ko ja sa dr ̀ i pro pi sa ne tek sto ve i po stup ke za ob re -de iz van mi se (sa kra men te, spro vo de, pro ce si je)20. Ter min ob red


19 Pe tar Skok, Eti mo lo gij ski rje~ nik hr vat sko ga ili srp sko ga je zi ka, knji gatre }a, JA ZU, Za greb 1973, 148.

20 Op }a en ci klo pe di ja Ju go sla ven skog lek si ko graf skog za vo da 7, Za greb1981, 137.

U en gle skom go vor nom pod ru~ ju, poj mo vi ri te i ri tual vo de po re klo od lat.ri tus i ima ju vi {e zna ~e wa, me |u ko ji ma su naj va ̀ ni ja: ri te, n. 1. a for mal or ce re mo -nial act or pro ce du re pre scri bed or cu sto mary in re li gi o us or ot her so lemn use; 2. a par ti -cu lar form or system of re li gi o us or ot her ce re mo nial prac ti ce; ri tual , n. 1. an esta blis hedor pre scri bed pro ce du re for a re li gi o us or ot her ri te; 2. a system or col lec tion of re li gi o usor ot her ri tes; 3. ob ser van ce of set forms in pu blic wor ship; 4. a bo ok of ri tes or ce re mo -ni es; 5. a bo ok con ta i ning the of fi ces to be used by pri ests in ad mi ni ste ring the sac ra -ments and for vi si ta tion of the sick, bu rial of the dead, etc; 6. a pre scri bed or esta blis hedri te, ce re mony, pro ce e ding, or ser vi ce. Web ster’s Encyclo pe dic Una brid ged Dic ti o naryof the En glish Lan gu a ge, Gra mercy Bo oks, New York 1994, 1661.

pr vi put je u srp skom kwi ̀ ev nom je zi ku za be le ̀ io Vuk Ka ra xi}i to u cr kve nom smi slu.21 Raz ma tra ju }i slo ̀ en fi lo lo {kiaspekt poj ma, kao i et no graf ske pri me re upo tre be, Ra do mir Ra-ki} iz dva ja, kao osnov no obe le` je ob re da, we gov sa kral ni ka rak -ter i uka zu je na to da bi se ob red œmogao sma tra ti po seb nom, ko-he rent nom, sti li zo va ni jom i for ma li zo va nom rad wom — ko jamo ̀ e bi ti i za sno va na na re li gij skoj idej noj osno vi (bi lo da sera di o cr kve noj ili na rod no-re li gij skoj) i re li gij ske, ko lek -tiv ne i/ili in di vi du al ne funk ci je pro ̀ i vqa va waŒ.22

Ter mi ni ri tual i ob red se u sa vre me noj do ma }oj et no lo gi -ji / an tro po lo gi ji upo tre bqa va ju sa iz ve snim zna ~ew skim raz-li ka ma. Ter min ob red uglav nom se do vo di u ve zu sa re li gij skomsfe rom, dok ri tual ima {i ri zna ~ew ski sa dr ̀ aj, pa shod no to-me i pri men qi vost. On mo ̀ e ima ti, u ve }oj ili ma woj me ri iz-ra ̀ en, re li gij ski ka rak ter, ali i ne mo ra, kao na pri mer se ku -lar ni ri tual. U sa vre me noj do ma }oj li te ra tu ri, ka da je re~ osvad bi kao ce li ni, upo tre bqa va se sin tag ma svad be ni ri tual,dok se o po je di nim we nim mo men ti ma go vo ri kao o ob re di ma.23

Veli ka su te o rij ska raz mi mo i la ̀ e wa u od re |e wu onog{to je dif fe ren tia spe ci fi ca ri tu a la, jer on poj mov no ob u hva ta {i-ro ki ras pon po ja va — od she ma ti zo va nog po na {a wa ̀ i vo ti wa ine u ro ti ~a ra, ma gij sko-re li gij skih ob re da pri mi tiv nih za jed -ni ca, ce re mo ni ja an ti~ kih ci vi li za ci ja, cr kve nih li tur gi ja,po li ti~ kih pa ra da, ini ci ja ci ja u taj na i jav na dru {tva, pa doraz li ~i tih pro sla va {i rom sve ta.24 Ed mund Li~ pi {e da œ~aki me |u spe ci ja li sti ma za ovu oblast po sto ji naj ve }e mo gu }e ne-sla ga we oko to ga ka ko ko ri sti ti re~ ri tual i ka ko raz u me ti sa-mo iz vo |e we ritualaŒ.25 Upo re do s ri tu a lom, {to do dat no


21 Ra do mir D. Ra ki}, Ogled o ob re du, Gra di na 6–7, Ni{ 1981, 74.22 Isto, 85–86.23 Na pri mer, Zo ja Ka ra no vi}, Svad be ni ri tual kao po stu pak sank ci o -

ni sa wa i pot ~i wa va wa mo }i è ne, Gla snik Et no graf skog in sti tu ta SA NUXLII, Be o grad 1993, 15–26; Mi ro sla va Ma le {e vi}, Od nos sve kr ve i sna he usvad be nom ri tu a lu, Et no kul tu ro lo {ki zbor nik I, Svr qig 1995, 177–183.

24 Je le na \or |e vi}, Ri tual, u: En ci klo pe di ja po li ti~ ke kul tu re, Sa vre me na ad-mi ni stra ci ja, Be o grad 1993, 1018.

25 Na ve de no pre ma: Sti ven Ljuks, Po li ti~ ki ri tual i dru {tve na in te gra ci ja ,Kul tu ra 73/74/75, Be o grad 1986, 141.

kom pli ku je si tu a ci ju, ko ri ste se poj mo vi ob red, ce re mo ni ja,svet ko vi na i dr. kao si no ni mi ili se, pak, uka zu je na raz li ke uni jan sa ma wi ho vih zna ~e wa, {to za vi si od pred me ta pro u ~a va -wa, kao i od te o rij skih po la zi {ta auto ra.26

Bez ob zi ra na kom plek snost i neo d re |e nost poj ma, ri tualje pri mar ni pred met pro u ~a va wa an tro po lo gi je u ~i ta voj we-noj isto ri ji, jer on, svo jim spe ci fi~ nim sa dr ̀ a jem i ob li kom,pru ̀ a obi qe in for ma ci ja o dru {tvu i kul tu ri. Iako je sam po-jam vi {e zna ~an, a ta kvi su, ana log no to me, i pri stu pi pro u ~a -va wu, kao we go ve od re |u ju }e ka rak te ri sti ke, u an tro po lo {komdis kur su, iz dva ja ju se: sim bo li~ ki ka rak ter, stan dar di zo va -nost, sti li zo va nost i re pe ti tiv nost. Sva ku ri tu al nu ak tiv -nost ~i ni mno {tvo kom po nen ti, ko je se uli va ju jed na u dru guobra zu ju }i je din stve nu po ru ku i do ̀ i vqaj.27 U naj op {ti jem,od re |u ju je pro stor na, vre men ska, vi zu el na i ver bal na di men -zi ja, ali mo gu bi ti re le vant ni i svi po kre ti, do di ri, mi ri -si.28 Su {tin ska od li ka ri tu a la je we go va mul ti di men zi o nal -nost, a we go vih sim bo la mul ti vo kal nost.29

Osnov no pi ta we u te o rij skim pro mi {qa wi ma ri tu a la jena ko ji na ~in on od ra ̀ a va dru {tve nu stvar nost. Je dan odosnov nih po stu la ta struk tu ral nog, ali i {i reg an tro po lo -{kog pri stu pa kul tu ri je da se ~o vek / dru {tve na za jed ni ca na-la zi u stal nim osci la ci ja ma re da i ha o sa. Ro |e we, skla pa webra ka, smrt i sli~ ni do ga |a ji pre lom nog ka rak te ra do vo de dove li kih po me ra wa u gru pi, po re me }a ja re da, pro va le ha o sa.^la no vi za jed ni ce su me |u sob no po ve za ni i pro me na po zi ci je


26 Rad Ma je Po vr za no vi}, Poj mo vi obi ~aj, na vi ka, ob red/ri tual , ce re mo ni ja,sla vlje, sve ~a nost i pra znik u ju go sla ven skim i ino zem nim rje~ ni ci ma, en ci klo pe di ja -ma i lek si ko ni ma, Na rod na umjet nost 24, Za greb 1987, 39–81, do no si pre gled od-re |e wa na ve de nih poj mo va. Mno {tvo de fi ni ci ja sta vqa ak ce nat na raz li ~i teaspek te ri tu a la, {to ja sno ilu stru je te o rij sko-me to do lo {ku ne pre ci znostpoj ma. Za ni mqi vo pro mi {qa we (ne)mo gu} no sti poj mov nog od re |e wa ri tu a lanu de ra do vi: Me ri Da glas, Uda qa va we od ri tu a la, Gra di na 10, Ni{ 1986,109–125; Xek Gu di, Pro tiv œritualaŒ: le ̀ er no po ve za ne mi sli o le ̀ er node fi ni sa noj te mi, Gra di na 10, Ni{ 1986, 129–139.

27 Ed mund Li~, Kul tu ra i ko mu ni ka ci ja, Pro sve ta, Be o grad 1983, 64.28 Isto, 64, 122.29 Vik tor Tar ner, Va ri ja ci je na te mu li mi nal no sti, Gra di na 10, Ni{

1986, 44.

jed nog od wih œzaraznoŒ za hva ta sve osta le, zbog ~e ga do la zi dona ru {a va wa rav no te ̀ e. Pro va la ha o sa iza zi va erup ci ju emo ci -ja ko je ~o vek / dru {tve na za jed ni ca kre a tiv nim pro ce som pre-vo di u ri tual, ~i jim po sred stvom po ste pe no pre vla da va kri zu.Ri tual je stva ra la~ ki ~in, de {a va we, pred sta va u ko joj ~la no vi ko jih se pro me na ti ~e igra ju u stan dar di zo va nim i sti li zo va -nim ulo ga ma, re la ci ja ma i po stup ci ma, ali i sa iz ve snom do zom im pro vi za ci je. Za hva qu ju }i ri tu a lu gra di se most iz me |u re dai ha o sa. Pu tem ri tu a la qu di po no vo us po sta vqa ju red, kva li -ta tiv no dru ga ~i ji od onog ra ni jeg, obo ga }e ni is ku stvom ste ~e -nim upra vo u ko le ba wi ma re da i ha o sa. S ob zi rom na ta kve od-li ke ri tu a la, on se mo ̀ e od re di ti kao œposebno dra ma ti ~anpo ku {aj da se ne ki po je di na~ ni deo ì vo ta ~vr sto i pot pu nosta vi pod kon tro lu i ure di. On pri pa da struk tu ri {u }oj stra-ni kul tur no-isto rij skih procesaŒ.30

Ritu a li ko ji omo gu }u ju pre laz, od no sno pro me nu dru-{tve nih ka te go ri ja — me sta, sta wa, so ci jal ne po zi ci je i do basta ro sti, pred sta vqa ju po seb nu gru pu ri tu a la, ko je je, po ~et -kom dva de se tog ve ka, te o rij ski for mu li sao Ar nold van Ge nep,na zvav {i ih upra vo ri tu a li ma pre la za (ri tes de pas sa ge).31 VanGe nep je po ka zao da svi ri tu a li pre la za ima ju tro del nu struk-tu ru ko ju ~i ne se pa ra ci ja, li mi nal nost ili mar gi nal na fa za i(re)agre ga ci ja. Se pa ra ci ja pod ra zu me va odva ja we po je din caili gru pe iz sta re eg zi sten ci jal ne po zi ci je. Li mi nal nost ilimar gi nal na fa za od no si se na sam pro ces pre la za, a ka rak te ri -{e je dru {tve na bez vre me nost i ne struk tu ri ra nost. Tre }a fa-za, agre ga ci ja, pred sta vqa uvo |e we u no vu po zi ci ju i kom ple ti -ra pre laz. Na ve de ne fa ze ne mo ra ju ima ti ova ko utvr |en suk ce -siv ni tok, ve}, u za vi sno sti od ri tu a la, mo gu bi ti is pre me ta nei u raz li ~i tom ste pe nu iz ra ̀ e ne. Atri bu ti svoj stve ni jed nojfa zi mo gu se is po qa va ti i u dru gim fa za ma. Ta ko |e, ele men tisvih fa za mo gu, u od re |e noj for mi, bi ti gru pi sa ni u jed noj.32

Sre di {wa, li mi nal na fa za ima pot pu no dru ga ~i je ka rak te ri -


30 Sa li F. Mur i Bar ba ra G. Ma jer hof, Se ku lar ni ri tual: for me i zna-~e wa, Gla snik Et no graf skog in sti tu ta SA NU XXXI II, Be o grad 1984, 117.

31 Ar nold van Gen nep, The Ri tes of Pas sa ge, The Uni ver sity of Chi ca goPress, Chi ca go 1960.

32 Isto, 11–12.

sti ke u od no su na po ~et no i za vr {no sta we. Ka rak te ri sti ke li-mi nal no sti is ka zu ju se kao iz o kre ta we (in ver zi ja) u od no supre ma struk tu ri ra nom dru {tve nom si ste mu. Van Ge nep je toozna ~io kao œpre o kre ta we svetogŒ, jer su ri tu al ni su bjek tiobi~ no iz dvo je ni, wi ma se pri da ju po seb na svoj stva, itd.33

Vik tor Tar ner je u svo jim ra do vi ma po seb nu pa ̀ wu po-sve tio pro ble mu li mi nal no sti, upot pu niv {i i pro du biv {i,na taj na ~in, Van Ge ne pov te o rij ski mo del.34

Ambi va lent nost je osnov ni atri but li mi nal nih en ti te -ta, jer oni pro la ze kroz mre ̀ u kla si fi ka ci ja ko jom se od re |u justa wa i po zi ci je u kul tur nom pro sto ru. Oni su œni ov de, nitamoŒ, ne gde iz me |u po zi ci ja ure |e nih za ko nom, obi ~a jem ilikon ven ci jom.35 Tar ner pro {i ru je zna ~e we li mi nal no sti iz vanpr vo bit ne upo tre be kao sre di {we fa ze ri tu a la pre la za, uka zu -ju }i na mo gu} nost we ne auto nom no sti, kao i na ka te go ri je qu diko ji traj no osta ju u sta wu mar gi nal no sti.36

Ritu a li pre la za pod ra zu me va ju odva ja we po je din ca iligru pe od ra ni je fik si ra ne ta~ ke u dru {tve noj struk tu ri, pro-boj kroz li mi nal nost i po nov no za do bi ja we utvr |e ne po zi ci je,s no vim pra vi ma i oba ve za ma u struk tu ri. Na pu to va wu iz me |ude fi ni sa nih po zi ci ja oni pro la ze kroz re al nost li mi nal no -sti ko ju ka rak te ri {e ega li tar nost, ho mo ge nost, ne iz di fe ren -ci ra nost, be sta tu snost, stva ra la~ ki na boj, {to je naj pot pu ni jeob u hva }e no la tin skim iz ra zom com mu ni tas. Struk tu ra pod ra -zu me va di fe ren ci ja ci ju, hi je rar hij ski si stem po li ti~ kih,prav nih i eko nom skih po zi ci ja sa utvr |e nim du ̀ no sti ma. Uri tu a li ma pre la za qu di se oslo ba |a ju struk tu re ura wa ju }i ucom mu ni tas, sa mo da bi se opet vra ti li struk tu ri ople me we niis ku stvom com mu ni tas-a.37 Dru {tve ni ì vot se, pre ma Tar ne -ru, sa sto ji u stal nom, di ja lek ti~ kom sme wi va wu ova dvaopre~ na prin ci pa. Ni pe riod struk tu re, ni pe riod com mu ni -


33 Isto, 12.34 Vic tor Tur ner, The Ri tual Pro cess, Ro u tled ge & Ke gan Paul, Lon don

1969; Vic tor Tur ner, Od ri tu a la do te a tra , August Ce sa rec, Za greb 1989; Vik torTar ner, Va ri ja ci je na te mu li mi nal no sti..., 40–56.

35 Vic tor Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 95.36 Isto, 110.37 Isto, 94–130.

tas-a ne mo ̀ e bi ti tra jan — oni su u ne pre sta nom oplo |u ju }emdi ja lo gu, obra zu ju }i za jed no stru ju ì vo ta.38

Edmund Li~ je u vi {e zna ~aj nih ta ~a ka do pu nio i raz ra dio Van Ge ne pov te o rij ski kon cept. On uka zu je na to da u kon ti nu u -mu pro sto ra i vre me na, ko ji je œprirodnoŒ ne pre ki dan, ~o vekstva ra ve {ta~ ke gra ni ce, de le }i ga na seg men te, da bi svom is ku -stve nom po i ma wu dao di men zi je. Sva ki seg ment ima svo je tra ja -we, ali in ter va li iz me |u wih ne ma ju. Ka da je, me |u tim, po treb -no poj mov no vre me pre tvo ri ti u dru {tve no, sva ki bez vre me niri tual i sam za u zi ma vre me. Ta ko, na pri mer, na kon cep tu al nompla nu pro me na sta tu sa od ne u da ta / neo ̀ e wen u uda ta / oè wenpred sta vqa pre laz iz jed ne ka te go ri je u dru gu, ali na ni vou rad-we, to je pre laz pre ko dru {tve ne gra ni ce ko ji se de {a va uœni~ijem vremenuŒ i iz i sku je ri tual. Za u zi ma we bi lo kog sta tu -sa pod ra zu me va dru {tve no od re |e no vre me tra ja wa, ali pre laz izsta tu sa u sta tus de {a va se u in ter va lu dru {tve ne bez vre me no -sti. Li~ je raz li ku iz me |u ja sno de fi ni sa nog dru {tve nog pro-sto ra i vre me na i gra ni ce ko ja ih odva ja iz ra zio ni zom me ta fo -ra: sva ki da {wi —ne sva ki da {wi, ve zan za vre me —bez vre men, ja-sno raz gra ni ~e ne ka te go ri je — dvo smi sle ne ka te go ri je, u sre di -{tu —na ru bu, sve to van —svet.39 Za pe riod li mi nal no sti —pre-la za u uèm smi slu, ko ji se na la zi iz me |u dru {tve no ome |e nihgra ni ca po ~et nog i za vr {nog sta wa, ka rak te ri sti~ no je iz o kre -ta we stvar no sti, ko je mo ̀ e bi ti iz ra ̀ e no na raz li ~i te na ~i -ne.40 Sve ono {to pa da iz me |u kul tu rom ja sno po sta vqe nih gra-ni ca sma tra se opa snim i ne ~i stim.41

Kon cept ri tu a la pre la za je naj po god ni ji te o rij ski okvir(osnov ni kqu~) za raz u me va we svad be, jer ona, svo jom kom plek -sno {}u, omo gu }u je ve li ki broj raz li ~i tih pre la za za raz li ~i -te ak te re. Svad ba je ri tual pre la za u naj pot pu ni jem smi slu re-~i, ali i vi {e od to ga. Ona emi tu je mno {tvo ra zno rod nih po ru -ka i ima {i ra zna ~e wa i zna ~aj ko ji ma na di la zi ri tual pre la za.


38 Isto, 129.39 E. Li~, na ve de no de lo, 52–54.40 Isto, 119.41 Me ri Da glas, î sto i opa sno, Pla to, Be o grad 1993, 134.

Pro u ~a va we ri tu a la se ve o ma du go u an tro po lo gi ji — sob zi rom na we nu pre vas hod nu usme re nost na ne iz di fe ren ci ra -ne, ma le za jed ni ce bez pi sma, u ko ji ma sve ima ja ku ve zu sa ono-stra nim — svo di lo na raz ma tra we ma gij skih i re li gij skih po-stu pa ka, od no sno, ono {to se na zi va lo ri tu a lom sma tra lo sepo du dar nim sa we go vim ma gij skim i re li gij skim ci qe vi ma.42

Su {ti na ri tu a la se, da kle, na la zi la u re li gij skoj sfe ri, a re-li gij sko se iz jed na ~a va lo sa sve tim, {to je us po sta vqa lo niz:ri tual = re li gi ja = sve to. Stro ga di stink ci ja sve to / pro fa no,ko ju je po sta vio Dir kem43, im pli ci ra da je sve sve to re li gij -sko, a sve pro fa no ne re li gij sko. Tre ti ra we sve tog i pro fa nogkao dve ra di kal no odvo je ne re al no sti po ka za lo se kao ogra ni -~a va ju }e, jer i u ne re li gij skim za jed ni ca ma po sto je stva ri ko jese sma tra ju sve tim i ne do vo de se u pi ta we. Su {tin sko obe-le` je sve tog je we go va ne u pit nost, pa shod no to me, ne {to mo ̀ ebi ti sve to iako ni je re li gij sko. Mur i Ma jer hof su uka za le nato da sve to i re li gij sko ni su si no nim ni poj mo vi, odvo ji le suwi ho va zna ~e wa i po ka za le da sve to mo ̀ e za hva ta ti i re li gij -ska i se ku lar na pod ru~ ja. Autor ke su pred lo ̀ i le skup od ~e ti -ri ka te go ri je: sve to / ne-sve to, re li gij sko / ne-re li gij sko, ko jipru ̀ a okvir za raz ma tra we ne re li gij ske sve to sti i upu }u je nato da se re li gij ski sim bo li mo gu ko ri sti ti i u pot pu no ne re -li gij skim kon tek sti ma.44

Reli gij ski i se ku lar ni ri tual ni su ap so lut no odvo je neka te go ri je, jer po sto je zna ~aj ne zo ne me |u sob nih pro ̀ i ma wa ipre kla pa wa. I je dan i dru gi sa dr ̀ e ne u pit na na ~e la, od no snokva li tet sve tog. U naj op {ti jem, re li gij ski ri tual od no si se naœonajŒ svet i te ̀ i da ga po kre ne da bi uti cao na ovaj. Se ku lar ni po kre }e ovaj i sa mo ovaj svet. Za jed ni~ ki ciq i jed nog i dru gogje, me |u tim, da uti ~u na ovaj svet.45 Mur i Ma jer hof pred la ̀ upet na ~i na na ko je se mo gu po sma tra ti re zul ta ti se ku lar nog ri-tu a la: 1. eks pli cit na svr ha; 2. eks pli cit ni sim bo li i po ru ke;3. im pli cit ni sta vo vi — ma we sve stan so ci jal ni i psi ho lo -


42 S. F. Mur i B. G. Ma jer hof, na ve de no de lo, 117.43 Emil Dir kem, Ele men tar ni ob li ci re li gij skog ì vo ta, Pro sve ta, Be o grad

1982, 35.44 S. F. Mur i B. G. Ma jer hof, na ve de no de lo, 117, 132–135.45 Isto, 127.

{ki ma te ri jal; 4. uti caj na dru {tve ne od no se; 5. kul tu ra na su -prot ha o su — ri tual afir mi {e red, ono {to je re gu li sa no, ob-ja {we no i {to se po na vqa.46

Svad ba, tra di cij ska i sa vre me na, sa dr ̀ i ele men te i re-li gij skog i se ku lar nog ri tu a la. Tra di cij ska svad ba ima ja ~ure li gij sku po tku i pre ma svo jim naj va ̀ ni jim od li ka ma mo ̀ ese po sma tra ti kao re li gij ski ri tual. Sa vre me na svad ba je bli-à od re |e wi ma se ku lar nog ri tu a la, prem da ni je œo~i{}enaŒ odre li gij skih sa dr ̀ a ja.

Ritual mo ̀ e da od sli ka va dru {tve ne od no se, ali isto ta-ko i da ih od re |u je, da bu de obra zac. On mo ̀ e bi ti œmodel ne-~egaŒ, ali i œmodel za ne{toŒ.47

* * *

Tra di ci ja (lat. tra di tio ) je po jam sa broj nim i ~e sto ne po -du dar nim zna ~e wi ma. Ne sa mo u raz li ~i tim epo ha ma ve} i ujed nom istom vre men skom i kul tur nom kon tek stu, raz li ~i tedru {tve ne gru pe je mo gu tu ma ~i ti na dru ga ~i je na ~i ne.48

Ono {to je za jed ni~ ko raz li ~i tim od re |e wi ma je ste da setra di ci ja do vo di u ve zu s pro {lo {}u, tj. da ona ozna ~a va kul-tur ne obra sce, vred no sti, pre da wa, ve ro va wa, itd. ko ji su na-sta li u pro {lo sti i pre no se se, pre sve ga, usme no, ali i pi sme -no, sve sno i ne sve sno, œs ko le na na kolenoŒ, {to im pli ci rakon ti nu i tet i tra ja we. Pod tra di ci jom se pod ra zu me va i ono{to je naj vred ni je u kul tu ri ne ke za jed ni ce, {to zah te va po seb -nu pa ̀ wu i sta ra we da bi se na sta vi lo u bu du} no sti.49 Sva ka


46 Isto, 128–129.47 K. Gerc, na ve de no de lo, (1), 127–128.48 M. Pro {i}-Dvor ni}, Mo de li œretradicionalizacijeŒ..., 302. Naj-

ce lo vi ti je od re |e we tra di ci je, œpojma-problemaŒ, da je: Slo bo dan Na u mo vi},Od ide je ob no ve do prak se upo tre be: ogled o od no su po li ti ke i tra di ci je na pri me rusa vre me ne Sr bi je, Od mi ta do fol ka 2, Li ce um, Kra gu je vac 1996, 111–115.

49 Mi lan Vu ja kli ja, Lek si kon stra nih re ~i i iz ra za, Pro sve ta, Be o -grad 1991, 897; Edit Pe tro vi}, Ne ka raz ma tra nja o poj mu œtradicija Œ, Et no an tro po -lo {ki pro ble mi 6, Be o grad 1989, 15–21, i dru gi ra do vi u istom bro ju ovog ~a so -pi sa; Ve se lin Ili}, Tra di ci ja , u: En ci klo pe di ja po li ti~ ke kul tu re, Sa vre me na ad mi ni -stra ci ja, Be o grad 1993, 1204–1210; Slo bo dan Na u mo vi}, Tra di ci ja i pro ce si

od na ve de nih, od re |u ju }ih oso bi na tra di ci je i sa ma je, me |u -tim, {i ro ka i ne do voq no pre ci zna.

Slo bo dan Na u mo vi} da je pre gled naj ~e {}e upo tre bqa va -nih zna ~e wa poj ma tra di ci ja50, ko je po tom si ste ma ti zu je naosno vu ma tri ce sa ~e ti ri ni voa zna ~e wa (sa dr ̀ in ski, funk ci -o nal ni, sim bo li~ ko-mo del ski i vred no sni) i dva ti pa od re |e -wa sa dr ̀ a ja (sup stan tiv ni i for mal ni). Sa dr ̀ in ski ni vozna ~e wa poj ma od no si se na œtraditumeŒ, ele men te ko ji se pre-no se u okvi ru tra di ci je, a funk ci o nal ni na raz li ~i te pro ce sepre no {e wa. Sim bo li~ ko-mo del ski ni vo zna ~e wa upu }u je napro blem ak ci ja ko je po sto je sa mo dok tra je wi ho vo iz vo |e we, pase ne mo gu ne po sred no pre ne ti, ve} sa mo pu tem obra za ca wi ho -vog iz vo |e wa. Vred no sni ni vo uka zu je na shva ta we od no sa pre ma tra di ci ji, ko ji mo ̀ e bi ti iz ra zi to po zi ti van, ali i ne ga ti van. Sup stan tiv ni tip od re |e wa sa dr ̀ a ja poj ma pod œpravomŒ tra-di ci jom pod ra zu me va sa mo onu ~i ji je isto rij ski kon ti nu i tetstva ran i ~i ji se sa dr ̀ aj, na ne kom od ~e ti ri ni voa zna ~e wa,tu ma ~i u fol klor nom kqu ~u. Pre ma for mal nom ti pu od re |e -wa, tra di ci ja je bi lo ko ja po ja va ko ja, na ne kom od ~e ti ri ni voazna ~e wa, ima stvar ni ili fik tiv ni kon ti nu i tet. Ukr {ta wem~e ti ri ni voa zna ~e wa sa dva ti pa od re |e wa sa dr ̀ a ja ob u hva ta ju se broj na po sto je }a od re |e wa ovog poj ma.51

Kako sam po jam tra di ci ja ni je ja sno ome |en, ta ko je i spri de vi ma tra di ci o na lan i tra di cij ski. Wi ho va zna ~e wa ni-su pre ci zno raz gra ni ~e na52 i oni se ~e sto ko ri ste kao si no ni -mi, ili se me |u wi ma us po sta vqa ju iz ve sne raz li ke.53

Tra di cij ski je od no sni ili pri svoj ni pri dev (œkoji seod no si na tra di ci ju, ko ji pri pa da tradicijiŒ). On ka zu je pri-


tran zi ci je, Gla snik Et no graf skog in sti tu ta SA NU XLI II, Be o grad 1994,141–150, i osta li ra do vi u istom bro ju; Burt Fe in tuch, Tra di tion, u: T. Bar fi eld(ed.), na ve de no de lo, 470–471.

50 S. Na u mo vi}, Od ide je ob no ve do prak se upo tre be..., 112–113.51 Isto, 113–114.52 Raz li ku iz me |u ovih pri de va evi den ti ra je di no Re~ nik srp sko hr -

vat sko ga kwi ̀ ev nog je zi ka, kwi ga {e sta, Ma ti ca srp ska, No vi Sad 1976, 253,ali je ne ob ja {wa va do voq no ja sno.

53 Vi de ti for mu la ci je di stink ci je tra di ci o na lan / tra di cij ski u:Ivan ô lo vi}, Di vlja knji ̀ ev nost, No lit, Be o grad 1985, 15; Bo jan Jo va no vi}, ̂ i ta we tra di ci je, Gla snik Et no graf skog in sti tu ta SA NU XLI II, Be o grad 1994, 138.

pa da we u naj {i rem smi slu. Tra di ci o na lan je opi sni ili kva-li fi ka tiv ni pri dev (œkoji se od li ku je tra di ci jom, ko ji je udu hu tradicijeŒ). On ka zu je oso bi nu.54

Izraz tra di ci o na li zam pod ra zu me va is ti ca we auto ri te -ta tra di ci je, da va we ve li kog zna ~a ja we nom po {to va wu i o~u-va wu.55 Na ve de no od re |e we tra di ci o na li zma, pre ma Ba lan di -jeu, ni je na u~ no plo do no sno, pa on pred la ̀ e da se is pi ta ju raz-li ~i ti ob li ci we go vog is po qa va wa.56 Pr vi ob lik, naj bli ̀ iuobi ~a je nom shva ta wu re ~i, Ba lan di je na zi va fun da men tal nitra di ci o na li zam. On se is po qa va u te ̀ wi za o~u va wem vred-no sti ko je su u pro {lo sti naj vi {e po tvr |i va ne. Dru gi ob lik,for mal ni tra di ci o na li zam, pod ra zu me va for mal no odr ̀ a va -we in sti tu ci ja, ~i ji se sa dr ̀ aj iz me nio, a sa mim tim i ulo ge ici qe vi. Re zi stent ni tra di ci o na li zam u ko lo ni jal nim okol-no sti ma slu ̀ i za pri kri va we ne pri hva ta wa i ras ki da we la na -ca za vi sno sti. ̂ e tvr ti ob lik, pse u do tra di ci o na li zam, od no si se na ma ni pu la ci ju tra di ci jom, ko ja se upo tre bqa va da bi seda lo zna ~e we no vim re a li te ti ma i udo vo qi lo ci qe vi ma su-prot nim tra di ci ji.57

Tra di ci ja, ka ko je po me nu to, ko no ti ra pro {lost, kul tur -ne vred no sti ko je se pre no se i kon ti nu i tet, pa s ob zi rom na toigra zna ~aj nu ulo gu u dru {tve nom ì vo tu. Pro gla si ti ne {totra di ci jom zna ~i iz dvo ji ti ga i za {ti ti ti, ozna ~i ti kao vred-no i ne u pit no, ohra bri ti we go vo po sto ja we.58 U skla du s tim,tra di ci ja se mo ̀ e od re di ti i kao na ~in na ko ji sa da {wost in-ter pre ti ra pro {lost s po gle dom na bu du} nost.59 Ona je stvarin ter pre ta ci je, na ~in se lek ci je i iden ti fi ka ci je.60 Po sred -stvom in ter pre ta ci je tra di ci ji se do da ju ili od u zi ma ju od re -


54 Na ve de nu di stink ci ju pri de va tra di cij ski i tra di ci o na lan usta-no vi la je dr Sta na Ri sti}, na u~ ni sa vet nik In sti tu ta za srp ski je zik SA NU.Ob ja {we we sam do bi la na kon sul ta ci ja ma.

55 Vi de ti na po me nu br. 49.56 @or` Ba lan di je, Po li ti~ ka an tro po lo gi ja , XX vek, Be o grad 1997, 228. O

Ba lan di je o vom raz li ko va wu is po qa va wa tra di ci o na li zma: S. Na u mo vi}, Tra-di ci ja i pro ce si tran zi ci je..., 148–149.

57 @. Ba lan di je, na ve de no de lo, 228–230.58 B. Fe in tuch, Tra di tion, u: T. Bar fi eld (ed.), na ve de no de lo, 471.59 Isto, 470.60 Isto, 471.

|e na zna ~e wa. Ona je tekst, u Ger co vom smi slu61, ko ji se mo ̀ e~i ta ti i tu ma ~i ti na raz li ~i te na ~i ne.

Tra di ci ja mo ̀ e bi ti sve sno spo zna ta vred nost pod lo ̀ nain stru men ta li za ci ji.62 Pro mi {qe nim iz bo rom iz in ven ta rakul tur nih obra za ca, zna wa, ve ro va wa, itd. ili iz mi {qa wemstvo re na sli ka pro gla {a va se za ne {to naj vred ni je {to od re |e -no dru {tvo po se du je, da bi se po zi va wem na wu oprav dao ilile gi ti mi sao po lo ̀ aj ne ke dru {tve ne gru pe ili za dr ̀ ao sta ri,od no sno uveo no vi ob lik po na {a wa.63

Sin tag ma iz mi {qe na tra di ci ja ko ri sti se da ozna ~isve sno stvo re ne ob li ke po na {a wa ri tu al ne ili sim bo li~ kepri ro de, ko ji po na vqa wem usa |u ju od re |e ne vred no sti i nor-me, te ̀ e }i da us po sta ve kon ti nu i tet sa od go va ra ju }om isto rij -skom pro {lo {}u. Kon ti nu i tet s pro {lo {}u mo ̀ e bi ti ve li -kim de lom iz mi {qen, kao {to i sa ma pro {lost mo ̀ e bi ti iz-mi {qe na.64

* * *Svad ba je ri tual ko ji pra ti skla pa we bra ka. Brak se de-

fi ni {e kao bio-so ci jal na za jed ni ca dve ju oso ba raz li ~i togpo la, dru {tve no odo bre na, sa vi {e funk ci ja — re pro duk tiv -nom, eko nom skom, so ci jal nom i ob red no-re li gij skom.65

Re~ svad ba pri pa da lek si~ koj gru pi ~i ji je no si lac re~svat, sve slo ven ski i pra slo ven ski ter min iz ag nat ske po ro di -ce. U sta ro cr kve no slo ven skom svatã je zna ~i lo œaffinis, ro|akŒ.66

Budu }i da pra ti skla pa we bra~ ne ve ze, svad ba pri pa dagru pi ri tu a la ì vot nog ci klu sa. Sa dr ̀ in ski, ona je skup ri-tu al no raz ra |e nih seg me na ta ko ji se od vi ja ju suk ce siv no. U naj-


61 K. Gerc, na ve de no de lo, (2), 274.62 S. Na u mo vi}, Tra di ci ja i pro ce si tran zi ci je..., 149–150.63 Isto.64 Eric Hob sbawm, In tro duc tion: In ven ting Tra di ti ons, u: Eric Hob sbawm,

Te ren ce Ran ger (eds.), The In ven tion of Tra di tion, Cam brid ge Uni ver sity Press,Cam brid ge 1995, 1–2.

65 Ni ko la F. Pav ko vi}, Brak, u: Lek si kon srp skog sred weg ve ka, Know-led ge, Be o grad 1999, 60.

66 P. Skok, na ve de no de lo, 369.

op{ti jem, tra di cij sku svad bu Vra wa i oko li ne ~i ne sle de }iseg men ti: ugo vor — is pit — za sev ka — svad ba — pr va bra~ na no}i œblaga rakijaŒ — pr va po se ta mla de ro di te qi ma — Mla den -ci. Sa vre me na svad ba je ta ko |e seg men tal no struk tu ri ra na: ve-rid ba — svad ba — pr va po se ta mla di nih ro di te qa uda toj k}e ri — Mla den ci. Pro sla vom Mla de na ca (22. mart), krug svad be nihobi ~a ja se za tva ra. Ti me je ozna ~e no da je mla di par sre |en, sku-}en i po tvr |en u bra~ nom sta tu su. Svi ovi seg men ti obra zu ju je-din stve nu ri tu al nu ce li nu u okvi ru ko je sva ki od wih ima svojna ziv i iz ve snu sa mo stal nost i za o kru ̀ e nost. Me |u tim, gra ni ce iz me |u wih mo gu bi ti po ro zne ta ko da ele men ti jed nog seg men tapro di ru u dru gi. ê sto po sto ji znat na me |u sob na is pre ple te -nost, pa i sa ̀ i ma we i sta pa we raz li ~i tih seg me na ta.

Niko la Pan te li} pod svad be nim obi ~a ji ma pod ra zu me vaœsve pri pre me, rad we i ob re de, ko ji pret ho de ~i nu ven ~a wadvo je mla dih qu di, za tim sa mom ven ~a wu, svad be no ve se qe isve {to se de {a va dok ono tra je, kao i do ga |a je i ob re de ne po -sred no po sle svad be. Na i me, sve ono {to se ~i ni za sre }an, us-pe {an i plo dan brak, za tim dru {tve no usta no vqe we i ob ja vqi -va we jav no sti skla pa wa no ve bra~ ne za jed ni ce, re gu li sa we we-nih prav no-imo vin skih od no sa pre ma dru gim i, naj zad, uvo |e -we mla de na ca u krug pu no prav nih ~la no va se o ske zajedniceŒ.67

Svad ba je ve o ma slo ̀ en ri tual, iz me |u osta log i zbog to ga {to sa so bom no si ve li ki broj raz li ~i tih tran zi ci ja.68 Mla dame wa deo svog ime na ko ji ozna ~a va pri pad nost ro du, po ro di cu,te ri to ri ju (ku }u, se lo ili kraj) i ula zi u niz no vih od no sa iulo ga — su pru ge, sna he, do ma }i ce, itd. Ona i mla do ̀ e wa stu pa -ju u ka te go ri ju so ci jal no zre lih pri pad ni ka za jed ni ce. Atri-bu ti svad be kao ob re da pre la za naj i zra zi ti ji su na ne ve sti, alilan ~a no za hva ta ju i osta le u~e sni ke ri tu a la u za vi sno sti odwi ho vog po lo ̀ a ja u struk tu ri srod ni~ ke i {i re dru {tve ne za-jed ni ce. Ri tu al ni po stup ci usme re ni su pre vas hod no na to damla du pre ve du iz jed nog sta tu sa u dru gi, ali pro me nom we nogsta tu sa me wa se i sta tus onih ko ji su sa wom u od no snim ve za ma.


67 Ni ko la Pan te li}, @e nid be ni obi ~a ji u oko li ni Bo ra, Gla snik Et no -graf skog mu ze ja 38, Be o grad 1975, 124.

68 A. van Gen nep, na ve de no de lo, 116, 144.

Ce la za jed ni ca pro la zi kroz ri tual pre la za, ali su we go ve fa ze za raz li ~i te ak te re dru ga ~i je ras po re |e ne i œdoziraneŒ. Do la -zi do sve u kup ne pro me ne sta tu sa i sa wi ma po ve za nih ulo ga. Us-po sta vqa ju se no vi od no si, a sta ri do bi ja ju dru ga ~i ji sa dr ̀ aj.

Svad ba po ma ̀ e da se pre gru pi sa va we, ina ~e emo ci o nal nobol no, pre bro di na jed no stav ni ji na ~in. We na pro ce su al nastruk tu ra omo gu }a va po ste pe no pre vla da va we ha o sa i pri hva ta -we no ve, iz me we ne si tu a ci je. U kri ti~ nom tre nut ku za o ku pqa sepa ̀ wa prak ti~ nim stva ri ma, pe sma ma od go va ra ju }eg sa dr ̀ a jaka na li {u se emo ci je, a ri tu al ni po stup ci usme re ni su na to dapo mog nu ak te ri ma da se sme ste u no ve ulo ge i no ve od no se.69

Svad be ni ri tual je, svo jom for mom i sa dr ̀ i nom, ve o mapo go dan da se do ve de u ve zu sa tra di ci jom. On se du go pla ni ra ipri pre ma, ima jav ni ka rak ter, ve o ma je raz ra |en i raz u |en, pamu se mo gu, pre ma ̀ e qi i po tre bi, do da va ti ele men ti tra di ci -o nal nog.

Meto do lo gi ja is tra ̀ i va waIstra ̀ i va we sam za po ~e la u ma ju 1996, a za vr {i la u sep-

tem bru 1998. go di ne. U pe ri o du od 1999. do 2001. go di ne u vi {ena vra ta sam bo ra vi la na te re nu ra di do pu wa va wa i pro ve re po-da ta ka. Is tra ̀ i va we sam oba vqa la na te ri to ri ji gra da Vra wa,Vraw ske Ba we i u se li ma u wi ho voj ne po sred noj oko li ni (Ti-bu ̀ de, Do we Tre be {i we, Do wi Ne ra do vac, Do we @ap sko, Dub-ni ca, Mi li voj ce, Do wi Vr to go{, ]u ko vac, Ku ma re vo i Izum-no). Me |u po me nu tim se li ma sa mo je Izum no brd sko, a osta la surav ni ~ar ska. Da bi pri ku pqe ni po da ci bi li pot pu ni ji i pre-ci zni ji, opre de li la sam se da is pi ti va wem ob u hva tim ma wute ri to ri ju. Pro stor ne gra ni ce se ne mo gu pre ci zno po vu }i, sob zi rom na iz ra ̀ e na mi gra ci o na kre ta wa na ovom pod ru~ ju, do-se qa va wa sa se la u grad, na ~i we ni cu da je ~e sto je dan bra~ nipart ner iz ne kog kra ja ju ̀ ne Sr bi je ko ji ni je ob u hva }en is tra -ì va wem i sl. Iz bo ri ko je sam pra vi la (vre men sko-pro stor nedi men zi je is tra ̀ i va wa, in stru men ta ri jum, iz vo ri, itd.) uveksu pro iz i la zi li iz kon kret nog kon tek sta.


69 An drew S. Buc kser, Ri tual, u: T. Bar fi eld (ed.), na ve de no de lo, 411.

Da bi se raz u me la sa vre me na svad ba, ko ja je u fo ku su is-tra ̀ i va wa, bi lo je neo p hod no utvr di ti ka ko je za i sta iz gle da -la œstara vraw ska svadbaŒ pre ma ~i joj se za mi {qe noj sli ci onamo de lu je. Na osno vu ras po lo ̀ i vih iz vo ra, re kon struk tiv nomana li zom usta no vqe na je tra di cij ska svad ba onako kako seizvodila izme|u dva svetska rata. Sa vre me na svad ba jeposmatrana u periodu od 1990. do 1998, a pojedini problemiprate se i kasnije, do 2001. go di ne ({to je u tek stu is tak nu to).Vre men ske gra ni ce jed nog i dru gog mo de la, obra zlo ̀ e ne u uvo-du, po sta vqe ne su na osno vu od re |e wa sa mih in for ma to ra.

Da bi se na zna ~e ni pro blem naj pot pu ni je ra sve tlio, tra di -cij ska svad ba je po sta vqe na kao pod lo ga i re fe rent ni okvir u od-no su na ko ji se po sma tra sa vre me na svad ba. Ima ju }i u vi du spe ci -fi~ no sti vraw ske svad be, kao i ele men te ko ji pred sta vqa ju we note ̀ i {te, opre de li la sam se da ana li zu fo ku si ram na po zi ci jeglav nih ri tu al nih su bje ka ta u struk tu ri ri tu a la. Zbog raz li ka upri ro di kon tek sta, me to do lo {ki je bi lo ne iz vo dqi vo œi}iŒ krozri tual (tra di cij ski i sa vre me ni) œta~ku po ta~kuŒ i po vla ~i tipa ra le le istog / raz li ~i tog iz me |u wih. Ana li za je usme re na naone mo men te tra di cij ske i sa vre me ne svad be oko ko jih se kao okosto ̀ e ra ({to sva ka ko ni je slu ~aj no) go mi la la gra |a.

Kako bi se na naj pot pu ni ji na ~in kon ci pi ra li mo de litra di cij ske i sa vre me ne svad be, ko ri {}e ni su i ukr {ta ni, uskla du sa ste pe nom wi ho ve po u zda no sti, svi ras po lo ̀ i vi iz-vo ri po da ta ka.

Tra di cij ska svad ba je re kon stru i sa na na osno vu ver bal -nih is ka za sta ri jih ka zi va ~a i sa dr ̀ i ele men te pro ̀ i vqe nog,vi |e nog i slu {a nog.70 Svad be o ko ji ma su pri ~a li pri re |i va nesu u pe ri o du od 1930. do 1940. go di ne, ali je re kon struk ci ja du-bqe pro {lo sti bi la mo gu }a s ob zi rom na to da pro ces pro me nani je bio ta ko in ten zi van kao da nas, i za hva qu ju }i do dat nim iz-vo ri ma in for ma ci ja — li te ra tu ri, kwi ̀ ev nim de li ma i fo to -gra fi ja ma71.


70 Zo ri ca Raj ko vi}, Obi lje` ja et no graf ske gra |e i me to de nje zi na te ren skogis tra ̀ i va nja , Et no lo {ki pre gled 12, Lju blja na 1974, 131.

71 U is tra ̀ i va wu je fo to gra fi ja ima la po seb nu ulo gu jer je vi zu el nopri bli ̀ a va la svad bu o ko joj su is pi ta ni ci pri ~a li. ê sto je to bi la je di na

Savre me na svad ba je kon ci pi ra na na osno vu sta ci o ni ra -nog, ne po sred nog u~e sni~ kog po sma tra wa, raz go vo ra i ko ri -{}e wem do pun skih iz vo ra. U~e sni~ ko po sma tra we pod ra zu me -va da se po sred stvom di rekt nog is ku stva do |e do po da ta ka. Is-tra ̀ i va~ je u mo gu} no sti da vi di {ta se de {a va ka da se qu dipri pre ma ju za ne ki do ga |aj ili po sle we ga, ka ko to iz gle da ka dare a gu ju spon ta no i da do bi je in fo r ma ci je iz œprve rukeŒ.72 Ta-ko is tra ̀ i va~ ima ne ku vr stu dvo stru ke ulo ge — da pa ̀ qi vopo sma tra si tu a ci ju ko ja se stal no me wa i da se pro mi {qe nokre }e iz me |u u~e {}a i po sma tra wa.73

Moja ulo ga is tra ̀ i va ~a — u~e sni ka ima la je svo je spe ci -fi~ no sti. Ro |e na sam u Vra wu, deo sam we go ve so ci jal ne mre-è, a to mi je i olak {a va lo i ote ̀ a va lo po sao. Ote ̀ a va lo, jerte ma za di re u li~ ne i de li kat ne sfe re, pa su qu di po ne kad bi-li za tvo re ni, nu di li ide al nu ver zi ju i ~i ni mi se da bi lak {ei is kre ni je stran cu pri ~a li. Olak {a va lo je to {to po zna jemsre di nu i qu de — mno gi od is pi ta ni ka su mo ji du go go di {wipri ja te qi ili ro |a ci; mo gla sam da raz go va ram na di ja lek tu ipi ta wa pri la go dim is ku stvu ka zi va ~a; pi ta we po ve re wa, pri-ma wa u ku }u, da va wa vi deo-ka se ta i sl. ni je se po sta vqa lo. Po-zi va na sam na svad be u ko ji ma sam u~e stvo va la u ulo zi ro |a keili pri ja te qi ce. Pri pad nost is pi ti va noj sre di ni omo gu }i lami je spo zna ju iz nu tra. Isto vre me no, kao ne ko iz van sre di ne,opre mqen od re |e nim te o rij skim zna wi ma, stal no sam pre vo di -la na re la ci ji emic — etic, na sto je }i da ih ob je di nim. Tru di lasam se da se em pa tij ski od no sim pre ma pri ~a ma is pi ta ni ka,ali i da za dr ̀ im svoj odvo je ni iden ti tet is tra ̀ i va ~a, {to jepret po stav ka u~e sni~ kog po sma tra wa. Bez ob zi ra na to, u pri-ku pqa wu i ana li zi ma te ri ja la, po sma tra la sam, odva ja la, kon-


fo to gra fi ja ko ju ima ju iz mla do sti. Osim pri vat nih, pre gle da la sam i skrom-nu, ali dra go ce nu zbir ku ven ~a nih fo to gra fi ja u Na rod nom mu ze ju u Vra wu.Fo to gra fi ja pru ̀ a dva ni voa oba ve {te wa — go vo ri o ono me {to je fi zi~ kivi dqi vo, ali ot kri va i vred no sni si stem kul tu re, na ro ~i to ono {to se sma-tra lo re pre zen ta tiv nim i {to se è le lo ove ko ve ~i ti. Mir ja na Pro {i}-Dvor ni},Mo gu} no sti ko ri {}e nja fo to gra fi je u pro u ~a va nju ma te ri jal ne kul tu re , Et no lo {kesve ske IV, Be o grad 1982, 100, 102.

72 Jean Jac kson, Fi eld work, Par ti ci pant -Ob ser va tion, u: T. Bar fi eld (ed.),na ve de no de lo, 188, 348.

73 Isto, 348.

cep tu a li zo va la, si ste ma ti zo va la, pro jek to va la i sto ga ana li zapred sta vqa moj na ~in ~i ta wa tek sta svad be nog ri tu a la.

Kori {}e we do pun skih iz vo ra u pro ce su is tra ̀ i va waomo gu }i lo je ce lo vi ti ju, iz ni jan si ra ni ju sli ku.74 Na osno vusta ti sti~ kih po da ta ka75 do bi jen je uvid u struk tu ru sta nov ni -{ta (eko nom ski po lo ̀ aj, ve ro i spo vest, broj za kqu ~e nih bra ko -va, go di ne stu pa wa u brak mla do ̀ e we i ne ve ste…). Po da ci izma ti~ nih i cr kve nih kwi ga ven ~a nih, kao i ~lan ci iz lo kal ne{tam pe upot pu wu ju i do ku men tu ju ma te ri jal pri ku pqen u ne-po sred nom te ren skom ra du.

Na sa vre me nim svad ba ma u Vra wu i u okol nim se li ma oba-ve zno je fo to gra fi sa we i sni ma we ka me rom. U za vi sno sti odè qa, sni ma se ce la svad ba ili we ni naj bit ni ji mo men ti. însta vqa wa bur mi, pot pi si va we u kwi gu ven ~a nih i ~e sti ta wana kon to ga ne iz o stav no se fo to gra fi {u. Fo to gra fi je i vi-deo-za pi si se po sle svad be ve o ma ra do po ka zu ju, a za naj va ̀ ni jesva to ve pra ve se du pli ka ti. Vi zu el na gra |a (fo to gra fi je i vi-deo-za pi si ko ji su de lom zvu~ ni iz vor), iako na sta la ne za vi sno od pro ce sa is tra ̀ i va wa,76 pred sta vqa iz vor ve li ke sa znaj nevred no sti. Ogra ni ~e we ovog iz vo ra otva ra pro blem dvo stru kein ter pre ta ci je, i to ka ko sa me svad be, ta ko i sni ma te qe ve in-ter pre ta ci je,77 {to mo ̀ e bi ti kqu~ za sa gle da va we po ̀ eq nogre da stva ri. Sni ma teq uti ~e na stvar nost ko ju be le ̀ i, vr {e }ise lek ci ju sni ma wem i mon ti ra wem onih seg me na ta i po stu pa ka ko ji se sma tra ju re pre zen ta tiv nim.


74 S ob zi rom na to da pe riod is tra ̀ i va wa ka rak te ri {e oì vqa va wein te re so va wa za tra di ci ju, mo glo se pret po sta vi ti da in for ma to ri sma tra juda bi et no lo gu tre ba lo da ka ̀ u da po zna ju i po {tu ju tra di ci ju, tj. da is ka zepri la go de pret po sta vqe nim o~e ki va wi ma i vred no sti ma is tra ̀ i va ~a. Is ka -zi in fo r ma to ra upo re |e ni i do pu we ni s dru gim iz vo ri ma da ju ja snu sli ku is-pi ti va nog pro ble ma.

75 Pi ta we da li je sta ti sti ka, pre ma ste pe nu po u zda no sti, pri mar niili se kun dar ni iz vor, ili ob lik iz me |u, ve o ma je slo ̀ e no i za vi si od kva li -te ta pri ku pqa wa iz vor nih oba ve {te wa i wi ho ve ob ra de, {to je te {ko utvr di -ti pri li kom is tra ̀ i va wa: Vo jin Mi li}, So ci o lo {ki me tod, No lit, Be o grad 1978,541. U ovom is tra ̀ i va wu sta ti sti ka je tre ti ra na kao pri mar ni iz vor.

76 Slo bo dan Na u mo vi}, Pi ta we vi zu el ne gra |e u et no lo gi ji, Et no lo -{ke sve ske IX, Be o grad — No vi Pa zar 1988, 118.

77 Isto, 121.

Istra ̀ i va we je ob u hva ti lo ve li ki broj is pi ta ni ka obapo la, raz li ~i te sta ro sti i ste pe na obra zo va wa78. Na sto ja la samda po dat ke do bi jem od qu di ko ji ima ju raz li ~i te po zi ci je udru {tve noj struk tu ri œjer dru {tve no-eko nom ski po lo ̀ aj bit-no uti ~e na ka te go ri ju subjektivnogŒ79. Svi is pi ta ni ci su seiz ja {wa va li kao Sr bi pra vo slav ne ve re.

Poten ci jal ni in for ma tor je mo gao da bu de sva ko, jer jesva ko imao is ku stvo svad be — bi lo da je u pi ta wu we go va svad-ba, bi lo da je u od re |e noj ulo zi u~e stvo vao na ne koj svad bi, ilije ma kar bio po sma tra~. Te ̀ i la sam da pro u ~im {to vi {e kon-kret nih pri me ra i da raz go va ram sa oni ma ~i je su ulo ge bi lekqu~ ne. U raz go vo ri ma su se ocr ta va le raz li ~i te pe r spek ti vedo ̀ i vqe nog. Mu {kar ci, na ro ~i to sta ri ji, pri ~a li su o œspo-qa {wimŒ do ga |a ji ma, o to ku pro ce du re, ja sno su pam ti li ko je{ta ugo va rao, pla }ao i sl. Za è ne je svad ba du bo ko pro ̀ i vqe -no is ku stvo jer je s wom skop ~a na ve li ka pro me na u wi ho vomì vo tu. One su po ka zi va le uz bu |e we i ve li ku li~ nu ose tqi -vost pri ~a ju }i o svo joj svad bi ili o svad ba ma svo je de ce. Po-treb no je uze ti u ob zir i okol nost da sam sa è na ma mo gla daostva rim pri sni ji kon takt i da sam sa wi ma mo gla lak {e da seiden ti fi ku jem. I ka da sam o jed noj is toj svad bi pri ~a la sa vi-{e we nih ak te ra, do bi ja la sam raz li ~i te ver zi je jer je sva koimao svoj ugao do ̀ i vqa va wa. Iako bi kon kret ne ~i we ni ce iz-ne li na isti na ~in, sen ~i li su ih raz li ~i tim emo ci o nal nimto no vi ma. U na pr sli na ma is pri ~a nog ja sno su se ocr ta va le she-me ide al nog i ostva re nog.


78 Ime na is pi ta ni ka i po da ci o wi ma na la ze se u mo joj do ku men ta ci ji.Iz po tre be da sa ~u vam wi hov iden ti tet, fo to gra fi je sa vre me ne svad be u pri-lo gu pra te sa mo po da ci o me stu i go di ni prire|ivawa svad be.

79 Mir ja na Pro {i}-Dvor ni}, Ode va nje u Be o gra du od 1878. do 1915. go di ne,dok tor ska di ser ta ci ja, I tom, Be o grad 1984, 52. (Ru ko pis u bi bli o te ci Ode qe waza et no lo gi ju i an tro po lo gi ju Fi lo zof skog fa kul te ta u Be o gra du).

ÇÇ. DRU [TVE NO-KUL TUR NI KON TEKST

Vraw sko pod ru~ je ob li ko va li su raz li ~i ti kul tur niuti ca ji. U go to vo svim opi si ma Vra wa (isto ri o graf skim ikwi ̀ ev nim) is ti ~e se da je we go va pro {lost is pu we na bur nimdo ga |a ji ma jer se grad na la zi na ras kr sni ci va ̀ nih pu te va ikul tur nih do di ra.80 Po je di na raz do bqa ni su u na u ci do voq nois tra ̀ e na i o wi ma ne ma po u zda nih po da ta ka. Naj bo qe su pro u -~e ni XVI i XIX vek.

Isto ri ja Vra wa i oko li ne do 1918. go di neVra we se pr vi put po mi we u vi zan tij skom iz vo ru 1093.

go di ne. Gr ki wa Ana Kom ni na u de lu o vla da vi ni svog oca Alek-si ja I Kom ni na pi {e da je ve li ki srp ski ̀ u pan Vu kan pre ko Ko-so va pro dro u otvo re na po qa kod Vra wa.81 Vra we je, me |u tim,po no vo pri pa lo Vi zan ti ji. Tek je Ste fan Ne ma wa 1183. go di neovu oblast pri po jio Sr bi ji.

U dr ̀ a vi Ne ma wi }a ma lo na se qe Vra we je se di {te triù pe (Pre {e vo, Vra wa i Ino go {te) i po mi we se u vi {e pi sa -nih iz vo ra (iz do ba Ste fa na Pr vo ven ~a nog, kra qa Mi lu ti na,Ste fa na Du {a na, itd.). U pi sa nom iz vo ru iz vre me na vla da vi ne Ste fa na Du {a na na la zi se po da tak da je Do we Vra we ima lo 32,a Gor we Vra we 30 do mo va.82

80Kwi ̀ ev ni kri ti ~ar Mi lo{ Sav ko vi}, u skla du sa dis kur som svog vre-me na, to ova ko iz ra ̀ a va: œNe na tro me |i, jer ti me se ne bi sko ro ni {ta mo gloob ja sni ti. Na {e sto me |i, na sed mo me |i le ̀ i Vra we. Na sed mo me |i ra sa, dr ̀ a -va, so ci jal nih for ma ci ja, eko nom skih ak tiv no sti, po li ti~ kih eks pe ri men ti -sa wa, kul tur nih pli ma i ose ka, Slo ve na, Gr ka, Ar na u ta, Bu ga ra, Sr ba, Tu ra ka,Ci ga na... To je ~u do ko li ko se ra snih, po li ti~ kih, eko nom skih, so ci jal nih ikul tur nih po li go na tu su da ri lo, u jed noj je di noj ta~ ki, svo jim naj o {tri jim ro-gqe vi ma i tim su da rom stvo ri lo je dan je di ni ma li ali tvr di ~vorŒ, Mi lo{Sav ko vi}, Pi sma iz Vra wa I, Mi sao, kw. XLII, sv. 1–4, Be o grad 1933, 190–191.

81 Kon stan tin Ji re ~ek, Isto ri ja Sr ba, pr va kwi ga do 1537. go di ne (po-li ti~ ka isto ri ja), Na u~ na kwi ga, Be o grad 1952, 138.

82 \or |e Sp. Ra doj ~i}, Fe u dal na po ro di ca Ba ga{ iz Vra wa, u: Vra wekroz ve ko ve I, Vra we 1993, 85.

Vraw sko pod ru~ je je igra lo va ̀ nu ulo gu u srp skoj sred-wo ve kov noj dr ̀ a vi zbog svo je ge o graf ske i voj no-stra te gij skepo zi ci je. Sto jan No va ko vi} pi {e: œKad uzme mo na oko sit-ni~ ku do li nu ili pri {tin ski kraj kao sre di nu srp ske dr ̀ a ve,vi de }e mo, ka ko se na wu na sla wa vraw sko Po mo ra vqe kao jed no, a pri zren sko Pod ri mqe kao dru go kri lo. U to me se pro sto runaj vi {e kre tao srp ski ì vot XI II i XIV vekaŒ.83

Pod tur sku vlast Vra we je pa lo 1427. go di ne, za vre mesul ta no vog po ho da na No vo Br do.84 Def ter iz 1455. go di ne sa-dr ̀ i i po pis pla }e ni ka u tvr |a vi No vo Br do iz ra znih kra je vaBal ka na, me |u ko ji ma je bi lo i Vra wa na ca mu sli ma na.85 Ovajiz vor ni po da tak pred sta vqa do kaz da je u gra du ra no po ~e laisla mi za ci ja. Vla da vi na Tu ra ka se mo ̀ e po de li ti na dva pe ri -o da: od 1427. do 1690. (austrij sko-tur ski rat i ra se qa va we sta-nov ni {tva) i od 1690. do oslo bo |e wa od osman lij ske vla sti1878. go di ne. Vra we je, za vre me tur ske vla sti, uprav no-ad mi -ni stra tiv ni cen tar {i re oko li ne: ka ze, na hi je, vi la je ta u XVve ku i pr vim de ce ni ja ma XVI ve ka, ka di lu ka od XVI ve ka i pa-{a lu ka od po ~et ka XIX ve ka do 1843, ka da je on uki nut. Od 1843.se di {te je kaj ma ka mlu ka, a po tom ka ze do 1878.

Pored Vra wa je u do ba Ne ma wi }a i osman lij ske vla stipro la zio va ̀ an put Bo sna — Ko so vo — No vo Br do — Mo ra va —Vla si na — Ca ri grad ski drum.

Tur ci su Vra we ra no na se li li. Ve} u pr voj po lo vi ni XVIve ka u sa mom gra du je bi lo 35 mu sli man skih do mo va, a hri {}an -ska 33.86


83 Sto jan No va ko vi}, No vo Br do i vraw sko Po mo ra vqe u isto ri ji srp-skoj XIV i XV ve ka, Go di {wi ca Ni ko le ]u pi }a, god. III, Be o grad 1879, 273–274.

84 Sta ri ja li te ra tu ra na vo di da je Vra we pa lo pod tur sku vlast1454/1455. go di ne. Isto ri ~ar tur ko log A. Sto ja nov ski, na osno vu no vih iz-vor nih po da ta ka, uka zu je na to da je pod ru~ je Vra wa ukqu ~e no u okvi re Tur-skog car stva jo{ 1427. go di ne. Alek san dar Sto ja nov ski, Vranj ski ka di luk u XVI ve-ku, Na rod ni mu zej, Vra nje 1985, 14.

85 Ne dim Fi li po vi}, Iz isto ri je No vog Br da u dru goj po lo vi ni XV i u pr voj po-lo vi ni XVI ve ka, Go di {njak isto rij skog dru {tva Bo sne i Her ce go vi ne VI, Sa ra je vo1954, 64.

86 Ol ga Zi ro je vi}, Su mar ni pre gled Vraw skog ka di lu ka 1530/31. go di -ne, Vraw ski gla snik IV, Vra we 1968, 417.

U XVI ve ku Vraw ski ka di luk, sa se di {tem u Vra wu, pri-pa dao je ]u sten dil skom san xa ku Ru me lij skog ela je ta. U sa stavovog ka di lu ka ula zi le su na hi je: Vra we, Mo ra va, Mo ra vi ca,Pre {e vo, P~i wa i Ino go {te. Vra we je bi lo naj ma wa na hi ja.87

U tur skom def te ru iz 1530/31. go di ne sto ji po da tak da je uka di -lu ku po sto ja lo 5 118 hri {}an skih i 88 mu sli man skih do mo -va,88 {to zna ~i da je ovo pod ru~ je bi lo re la tiv no do bro na se -qe no. Tur ski def te ri po tvr |u ju da je i ne po sred na oko li naVra wa bi la gu sto na se qe na srp skim sta nov ni {tvom. Def te risa dr ̀ e ime na svih se la u ko ji ma sam vr {i la is tra ̀ i va we. Evoko li ki je, na pri mer, broj do mo va u po je di nim se li ma 1519. i1570. go di ne: Do we Tre be {i we 76, 80; Do wi Vr to go{ 30, 61;Ti bu ̀ de 75, 90.89

Aus trij sko-tur ski ra to vi 1690. i 1737. go di ne sna ̀ no suza hva ti li jug da na {we Sr bi je. Go di ne 1690. Sr bi su u~e stvo va -li na stra ni austrij ske voj ske, {to je iza zva lo od ma zdu Tu ra ka.Ma na stir Pro hor P~iw ski je opu sto {en, a ka lu |e ri po u bi ja -ni. Sta nov ni {tvo je stra da lo, ali se i u ve li kom bro ju ise qa -va lo na se ver, pre ko Sa ve i Du na va.

Na pod ru~ ju Vraw skog Po mo ra vqa u dru goj po lo vi niXVI II i u pr voj po lo vi ni XIX ve ka bi lo je ma lo autoh to nog sta-nov ni {tva. Na se qa va we opu sto {e ne Vraw ske ko tli ne tra ja loje sko ro je dan vek. Do se qe ni ka je bi lo iz raz li ~i tih kra je va,ali su dve glav ne mi gra ci o ne stru je bi le ko sov ska i p~iw ska.

Usta ni~ ke bor be u [u ma di ji po ~et kom XIX ve ka pod sta -kle su sta nov ni {tvo Vra wa i oko li ne na pru ̀ a we ot po ra Tur-ci ma. Po sle pro pa sti Ka ra |or |e vog ustan ka 1813. na stu pi lo jevre me re pre si ja.

Ja~a we Sr bi je i we ne te ri to ri jal ne pre ten zi je pre ma ju-gu iza zva le su uz ne mi re nost tur ske vla sti u Vra wu. Po li -ti~ ko-eko nom ska si tu a ci ja se po gor {a va la. Se la su bi la u po-seb no te {kom po lo ̀ a ju. Ka da je \ul han skim ha ti {e ri fom1839. go di ne uki nut spa hij ski agrar ni si stem i uve den ni zam, uvraw skim se li ma, u iz me we nim dru {tve nim i eko nom skim

ÇÇ. DRU [TVE NO-KUL TUR NI KON TEKST 33

87 A. Sto ja nov ski, na ve de no de lo, 15.88 O. Zi ro je vi}, na ve de no de lo, 418.89 A. Sto ja nov ski, na ve de no de lo, 37–44.

okol no sti ma, po ja vqu ju se ~i tluk-sa hi bi je (be go vi) ko ji ku-pu ju, ali pr ven stve no oti ma ju ze mqu od se qa ka. Od nos be gapre ma ~iv ~i ji (se qa ku) ilu stru je iz re ka œOnomu ze mqa, ovo-mu grbinaŒ. ̂ i tluk-sa hi bi je su ima li pra vo da ote ra ju se qa ke sa ze mqe, a tur ska vlast je, po pra vi lu, bi la glu va na wi ho veàlbe.

U pr voj po lo vi ni XIX ve ka Vra we je ima lo ve o ma raz vi je -nu tr go vi nu na Bal kan skom po lu o str vu. Odr ̀ a va ne su tr go -va~ ke ve ze sa So lu nom, Ca ri gra dom, a i sa ko sov skim gra do vi ma— Pri {ti nom, Pri zre nom i No vim Br dom. Pro da va na je ko no -pqa, uà ri ja, ko zi na, grn ~a ri ja, a uvo zi la se svi la, ~o ja, gaj tan,so i dr.90

Sta nov ni {tvo je u Vra wu i oko li ni u XIX ve ku po et-ni~ kom sa sta vu bi lo ve o ma he te ro ge no. Gr ci i Cin ca ri iz Ma-ke do ni je i Epi ra na se qa va li su se kao tr gov ci i za na tli je. Upo je di na se la u {i roj oko li ni Vra wa pro di ra li su Ar ba na si.Usta no va ~i tlu ~e wa iza zi va la je in ten ziv ne unu tra {we mi-gra ci je. Do se qe ni ci iz P~i we, sa Ko so va i dru gih kra je vastal no su se pre se qa va li sa ~i tlu ka na ~i tluk.91

Vra we i oko li na su 1878. go di ne oslo bo |e ni od vi {e ve -kov ne osman lij ske vla sti i ad mi ni stra tiv no su pri po je niKne ̀ e vi ni Sr bi ji. U pe ri o du od 1878. do 1912. go di ne do {loje do ra di kal nih pro me na u po li ti~ kom i kul tur nom ì vo tu.Vraw ski okrug je bio ve o ma ose tqi va gra ni~ na oblast s Tur-skom, a Vra we je po sta lo po gra ni~ no me sto od po seb nog stra te -gij skog i po li ti~ kog zna ~a ja. Pre ma od lu ci Ber lin skog kon-gre sa, za pad na gra ni ca se na la zi la iz me |u no vo brd ske Kri vere ke i Po qa ni ce. Po tom je vo di la pla nin skim ven cem, na do -mak Vra wa, do Kar pi ne, a oda tle po red Ri stov ca, do bu gar skegra ni ce. Bu ja no vac, Pre {e vo i P~i wa osta li su u Tur skoj i odwih je for mi ra na Pre {ev ska ka za. Ta ko je po de qe na ge o graf ska i pri vred na ce li na ju ga Sr bi je.


90 Jo van F. Tri fu no ski, Vra we, Go di {en zbor nik na Fi lo zof ski ot fa-kul tet na Uni ver zi te tot vo Sko pje, Pri rod no-ma te ma ti~ ki od del, kw.7, Sko-pje 1954, 131.

91 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 20.

Vra we se na {lo na pe ri fe ri ji ma le dr ̀ a ve i eko nom -ski je po ~e lo na glo da sla bi, jer su bi le pre se ~e ne pri vred ne ve ze sa Ca ri gra dom i So lu nom, a i sa ko sov skim gra do vi maPri zre nom i Pri {ti nom. Tr go va~ ke ve ze su pre ki nu te i uiz me we nim dru {tve no-eko nom skim okol no sti ma pro pa da justa ri za na ti. Se la po ~i wu eko nom ski da ja ~a ju jer je spro ve -de na agrar na re for ma, ta ko da su biv {e ~iv ~i je do {le do po-treb ne ze mqe.

Godi ne 1878. i ne po sred no po sle we, do {lo je do no vihmi gra ci o nih kre ta wa. Mu sli man sko sta nov ni {tvo se ise li loiz Vra wa. U Vraw ski okrug pre be gao je ve }i broj Sr ba iz P~i-we i iz bu ja no va~ kih i pre {ev skih se la, ko ja su osta la pod tur-skom upra vom. Iz Gwi la na se, zbog na si qa, do se lio u Vra we ve-}i broj po ro di ca (tr go va ca i za na tli ja).

Pre ma po pi su iz 1879. go di ne, u vraw skim se li ma (u ce-lom sre zu) bi lo je sve ga 185 pi sme nih mu {ka ra ca, od ko jih jenaj ve }i broj ì veo u srp sko-cin car skom se lu Pre o bra ̀ e wu. UVraw skoj Ba wi ni je bi lo pi sme nih.92

Posle bal kan skih ra to va 1912–1913. go di ne, gra ni ca sTur skom je po me re na pre ma ju gu i za pa du i u sa stav Vraw skogokru ga u{li su Bu ja no vac i Pre {e vo. U iz me we nim po li -ti~ kim okol no sti ma po me ra we dr ̀ av ne gra ni ce iza zva lo je no-ve mi gra ci je srp skog sta nov ni {tva s ju ga u oslo bo |e nu Sr bi ju.

Izme |u dva svet ska ra taPosle Pr vog svet skog ra ta (1914–1918) Vraw ski okrug je

u{ao u sa stav ju go slo ven ske dr ̀ a ve i do 1941. pri pa dao je Var-dar skoj ba no vi ni.

Izme |u dva svet ska ra ta Vra we je se di {te okru ga i sre zai zna ~a jan pri vred ni (tr go va~ ki i za nat ski) i kul tur no-obra -zov ni cen tar {i re obla sti. Svo jom ak tiv no {}u is ti ca la seî ta o ni ca (osno va na 1879. go di ne), ko ja je pri ma la 11 do ma }ihi 13 stra nih li sto va i ~a so pi sa i bi la me sto oku pqa wa in te -


92 M. Ra ki}, Iz no ve Sr bi je, Otax bi na, kw.V, Be o grad 1880, 34–37,51–54. Na ve de no pre ma: Ta to mir Vu ka no vi}, Vra we, Rad ni~ ki uni ver zi tet,Vra we 1978, 84–86.

li gen ci je. Gim na zi ja (osno va na 1881) ima la je pro bran pro fe -sor ski ka dar i bi la je di na sred wa {ko la u okru gu.

Gra |an ska ka si na, osno va na 1919. go di ne, bi la je zna ~aj nakul tur na usta no va ko ja je or ga ni zo va la pre da va wa, mu zi~ ke ve-~e ri i ba lo ve. Ak ti van po zo ri {ni ì vot po ~i we 1924, ka da jeosno va no po zo ri {te Gra |an ske ka si ne.

Indu stri ja ni je bi la raz vi je na. Po sto jao je sa mo Mo no -pol — du van ska in du stri ja. U Vraw skoj Ba wi je ra di la fa bri ka za pre ra du ko no pqe. Upra vo zbog ne raz vi je no sti in du stri je ine mo gu} no sti na la ̀ e wa za po sle wa, u ovom pe ri o du go to vo dani je bi lo do se qa va wa sa se la u grad.

Izme |u gra da i se la po sto ja la je o{tra so ci jal na gra ni -ca. Sta re grad ske po ro di ce ì ve le su za tvo re nim ì vo tom uod no su na se lo. Se qa ci iz pri grad skih na se qa te {ko su mo-gli i da u|u u grad sku ku }u. S ob zi rom na ta kvu po dvo je nost,kul tur ni uti caj gra da se spo ro i te {ko {i rio. Ma lo broj nograd sko sta nov ni {tvo, a po seb no vi sok tr go va~ ki sloj i in te -li gen ci ja — u~i te qi, pro fe so ri, advo ka ti i dr ̀ av ni slu ̀ be -ni ci ima li su odvo jen kul tur ni ì vot. Or ga ni zo va ni su ba-lo vi i ras ko {ne svad be na ko ji ma su se igra le okret ne igre. Upe ri o du do Dru gog svet skog ra ta u Vra wu ni je bi lo teh ni~ kein te li gen ci je.

U gra du su po sto ja le ve li ke so ci jal ne raz li ke. Tr go va~ ki sloj je bio ne u po re di vo bo ga ti ji od za na tli ja i rad ni ka. Naj ve -}e tr go va~ ke po ro di ce: Vla jin ci, Sta ji }i, Go lo ~ev ci i dr.ima li su i ve }e ze mqi {ne po se de, ko je su ob ra |i va li nad ni ~a -ri. I za na tli je ni su osta ja li sa mo na za na tu, ve} su, po pra vi lu, ima li ba {tu, vi no grad i dr. Sto ka je ~u va na i u sa mom gra du.Sta ri ji Vra wan ci pri ~a ju da su ~ak i po sle Dru gog svet skogra ta ov ce i{le uli ca ma. Da na {wi de lo vi gra da So bi na i [a-pran ce bi li su pra va ze mqo rad ni~ ka sre di na.

Grad ska pa tri jar hal na po ro di ca ima la je ve li ki broj~la no va u pe ri o du do Pr vog svet skog ra ta, ka da u woj na stu pa juna gle pro me ne. De ca u~e gim na zi ju, {ko lu ju se u Be o gra du iuda jom / è nid bom osni va ju po seb ne po ro di ce, ali or ga ni zo va -ne na pa tri jar hal nim prin ci pi ma. Gim na zi ju je za vr {a vao ve o -ma ma li broj de vo ja ka iz vraw skih po ro di ca. U pe ri o du od


{kol ske 1927/28. do {kol ske 1937/38. go di ne, od ukup no 243ma tu ran ta bi lo je sve ga 36 de vo ja ka.93

Vraw sko se lo je iz me |u dva svet ska ra ta bi lo eko nom skiza o sta lo. Eks ten ziv na ze mqo rad wa i sto ~ar stvo ~i ni li su we-go vu eko nom sku osno vu. Ze mqa je pri mi tiv no ob ra |i va na. Ora-lo se plu gom, a u brd skim kra je vi ma ra lom. @e lo se sr pom, a vr-hlo ko wi ma i vo lo vi ma. Od in du strij skih bi qa ka ga je na je ko-no pqa (ko ja se pro da va la i van Vraw skog okru ga) i du van. Se-qak u gra du ni je mo gao la ko da pro da svo je pro iz vo de, jer ni jebi lo in du strij skih rad ni ka ko ji bi ih ku po va li. œDo pa ru sete {ko do la zi loŒ — go vo ri li su naj sta ri ji in for ma to ri.94

Seoska po ro di ca, s ve li kim bro jem ~la no va, or ga ni zo va -na na pa tri li ne ar nim i pa tri lo kal nim prin ci pi ma (za dru -ga)95 ras pro stra we na je i sta bil na iz me |u dva ra ta, pa i 10–15go di na po sle Dru gog svet skog ra ta. Tek sa ubr za nom in du stri ja -li za ci jom do la zi do we nog ras pa da wa. Mu {ka de ca su obi~ noza vr {a va la ~e ti ri raz re da osnov ne {ko le i ni su na pu {ta la za-dru gu, ko ja je naj ~e {}e bro ja la oko 25 ~la no va. Za stu pqe na sudva ob li ka srod ni~ ke za dru ge: o~in ska (otac, maj ka, oè we nisi no vi) i bra tin ska (bra }a i wi ho vi oè we ni si no vi). Glav nure~ je vo dio otac ili de da ko ji je bio iz u zet no po {to van. We go -vu ulo gu je mo gao da pre u zme je dan od bra }e ili si no va i to naj-sta ri ji ili naj spo sob ni ji. Udo vi ca, uko li ko bi se pre u da la,de cu je osta vqa la u za dru zi. Sta ri ji in for ma to ri idi li~ noopi su ju slo gu i po ve za nost ~la no va.96 Uko li ko se od no si po re -


93 Ri sta Si mo no vi}, Gim na zi ja od 1915. do 1941. go di ne, u: Vraw skaGim na zi ja 1881–1981, Od bor za pro sla vu sto go di {wi ce po sto ja wa i ra daGim na zi je, Vra we 1981, 312–317. Po treb no je ima ti u vi du i ~i we ni cu da jeme |u u~e ni ci ma bi lo i de ce onih ko ji su u Vra wu slu ̀ bo va li (pro fe so ri, voj-na li ca i sl.), kao i to da su se ov de {ko lo va la de ca iz Ko sov skog Po mo ra vqa.

94 Se o sko do ma }in stvo je mo glo bi ti imu} no u ze mqi, sto ci i po qo -pri vred nim pro iz vo di ma, ali to ni je mo glo da se pro da da bi se u gra du ku pi la in du strij ska ro ba.

95 U no vi joj li te ra tu ri o po ro di ci i srod stvu na Bal ka nu pred la ̀ e seiz be ga va we ter mi na za dru ga. Op {ir ni je: Karl Ka zer, Po ro di ca i srod stvo na Bal -ka nu: Ana li za jed ne kul tu re ko ja ne sta je, Udru ̀ e nje za dru {tve nu isto ri ju, Be o grad2002, 38–63.

96 In for ma to ri ne upo tre bqa va ju re~ œzadrugaŒ, ve} ka ̀ u œzajednicaŒili œbra}aŒ.

me te, ova kav tip po ro di ce se ra sta vqao na ma we je di ni ce (nu-kle ar ne po ro di ce).

Seoska po ro di ca je funk ci o ni sa la kao eko nom ska je di ni -ca. ̂ la no vi su svo jim ra dom pod mi ri va li sve ̀ i vot ne po tre be. Ret kost je bi la ku }a ko ja ni je ima la svoj raz boj za tka we. @e nesu tka le vu nu i pa muk, pra vi le ko {u qe od ko no pqe, mu {ke ka-pu te od suk na. Se qa ci su no si li opan ke od sviw ske ili vo luj -ske ko ̀ e, ko je su sa mi pra vi li. In du strij ska ro ba je ve o ma ma-lo tro {e na. Tek uo~i Dru gog svet skog ra ta mla |i qu di su ku po -va li ple te ne, za nat ski iz ra |e ne opan ke ili ci pe le i to sa mo zasve ~a ne pri li ke, kao {to je svad ba.

Svi po slo vi u se o skoj po ro di ci bi li su ras po re |e ni pre-ma po lu. @e na je bi la pre op te re }e na ra dom, po seb no u do ma -}in stvu sa mno go ze mqe i sto ke. Ona je tka la, pri pre ma la suk-no, pra vi la sla ma ri ce, ra di la u po qu, dva pu ta dnev no mu zla20–70 ova ca, itd. Mu ̀ a sto ke i pri pre ma mle~ nih pro iz vo da,kao i hra ne uop {te, bi la je u we noj is kqu ~i voj nad le ̀ no sti.Va ̀ nu ulo gu ko ju è na — do ma }i ca ima u pa tri jar hal noj za jed -ni ci iz ra ̀ a va ju i po slo vi ce: œMu` je gos’, a è na do ma }i ca uku}uŒ; œ[to mu` sas vi lu uno si, ̀ e na sas slam ku da iz no si, ne-ma ni {ta od ku}uŒ.

Mla da sna ha je na ro ~i to bi la op te re }e na po slo vi ma, a uzto je mo ra la da uga |a svi ma. U pr voj go di ni bra ka, ona je, kao iz-raz po {to va wa, sve kru i sve kr vi uve ~e pra la no ge i po kri va laih pre spa va wa.97 Ro |e wem de te ta (œdeca su we na snagaŒ), na ro -~i to mu {kog, wen po lo ̀ aj se bit no me wao. Na ta li tet je bio vi-sok — bra~ ni par je, u pro se ku, imao ~e tvo ro do {e sto ro de ce.De ca su za maj ku ve za na i u kri ti~ nim si tu a ci ja ma uvek su na we-noj stra ni, jer je u pa tri jar hal noj po ro di ci qu bav pre ma maj ciiz ra ̀ e na go to vo do kul ta.98 O od no su de ce pre ma maj ci re ~i to


97 Po lo ̀ aj mla de sna he ilu stru je pri ~a ko ju sam za be le ̀ i la u se luDub ni ca. Ona je, na let woj è zi, ko pa la smol ni cu, ze mqu te {ku za ob ra du, awe na za o va (ko ju sve kr va, kao svo je de te, za {ti }u je) osta la je kod ku }e da pe ~ehleb. Sna ha, ne sme ju }i ~ak ni da se po ̀ a li da joj je te {ko, ka ̀ e: œDuni ve tre,sej ~e ’leb da pe~eŒ.

98 Mi ro sla va Ma le {e vi}, Ri tu a li za ci ja so ci jal nog raz vo ja è ne —Tra di ci o nal no se lo za pad ne Sr bi je, Zbor nik ra do va Et no graf skog in sti tu taSA NU, kw. 19, Be o grad 1986, 35.

go vo re po slo vi ce: œIma{ li maj ku, ima{ i tat ka; ne ma{ li maj-ku, ne ma{ ni tatkaŒ; œK’d mu tat ko umre, de te je po la si ro ma {~e,a k’d mu maj ka umre, ce lo siroma{~eŒ; œK’d mu je te {ko, ni koj nevi ka: ’O, le le, tat ko!’, ne go svi vi kav: ’O, le le, maj ke!’Œ99

U Pr vom svet skom ra tu po gi nu lo je mno go mu {ka ra ca,{to je na po lo ̀ aj ̀ e ne dvo ja ko uti ca lo. S jed ne stra ne, po lo ̀ aj è ne — maj ke je oja ~ao, jer ona pre u zi ma na se be broj ne mu {keoba ve ze (mno gi ro do vi u vraw skom kra ju no se ime po è ni, napri mer, Ma ri }i, Ru ̀ i }i...), ali je po lo ̀ aj de vo ja ka po stao te-ì jer su mo gu} no sti za uda ju sma we ne. Od 1918. go di ne po ~i weda pro di re usta no va mi ra za.100 Ubr zo je mi raz uz de voj ku po stao oba ve zan. Sve to svad be ni ri tual ose tqi vo re gi stru je — sve kr -va ima ve o ma ak tiv nu ulo gu u svim fa za ma svad be ne pro ce du re,a je dan seg ment svad be — ugo vor i po sto ji da bi se œugovorioŒde voj ~in mi raz.

Da li je i u ko joj me ri sna ha ~e stvo bi lo za stu pqe no uovom pe ri o du, te {ko je utvr di ti. V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi} uka-zu je na to da je do oslo bo |e wa od Tu ra ka 1878. go di ne è nid bama lo let nih de ~a ka od ra slim de voj ka ma bi la uobi ~a je na po ja vako ja sa svim ne sta je u iz me we nim okol no sti ma iz me |u dva svet-ska ra ta.101 @en ski se ni o rat i u me |u rat nom pe ri o du eg zi sti ra i u gra du i na se lu. De voj ka je od mla di }a obi~ no bi la sta ri ja1–3 go di ne. Na te re nu sam na i {la sa mo na jed nog in for ma to ra~i ji po da ci mo gu do pu sti ti od re |e ne pret po stav ke, ali ni ka ko ne i za kqu~ ke. In for ma tor (ro|. 1932. god. u Do wem Tre be {i -wu, gde i sa da ̀ i vi) oè nio se sa 20 go di na, a we go va su pru ga jeta da ima la 28. Za ni mqi vi ja je, me |u tim, raz li ka u go di na mawe go vih ro di te qa. Otac (ro|. 1904) pri li kom skla pa wa svogbra ka imao je 16, a maj ka 28 go di na.102


99 Na ve de ne po slo vi ce su i da nas ̀ i ve u go vo ru Vra wa i oko li ne, a ob-ja vqe ne su u: Ha xi To dor Di mi tri je vi}, Vraw ske po slo vi ce, Be o grad 1935,135–136.

100 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 432–433.101 Isto, 336–337.102 Sa wim ni sam mo gla da raz go va ram o to me da li su u po ro di ci pre la -

è ne gra ni ce u od no si ma sve kar — sna ha, jer je on sta ri ji ~o vek, a te ma je de li -kat na. We go va pr va è na je umr la, a on se po no vo oè nio.

Ispi ta ni ci su èn ski se ni o rat ob ja {wa va li eko nom skimraz lo zi ma, tj. po tre bom za rad nom sna gom — mo mak je mlad, pa akoi de voj ku uzmu mla du, ko }e on da ra di ti. Po treb no je da je ona, ka-ko su mi ob ja {wa va li, œvrzala koskuŒ, {to zna ~i da je do voq no sa-zre la i o~vr snu la za te {ke fi zi~ ke po slo ve. U mno gim slu ~a je vi -ma sve kr va je ini ci ra la ̀ e nid bu ma lo let nog si na sta ri jom de voj -kom da bi do bi la œodmenuŒ. Tre ba uze ti u ob zir i ~i we ni cu da je uovom pe ri o du bi lo ma we mu {ka ra ca, da je mi raz bio oba ve zan, pasu zbog ote ̀ a nih uslo va uda je de voj ke ula zi le u go di ne.

Narod na pe sma, me |u tim, iako ne di rekt no, do voq no in-di ka tiv no pro go va ra:

Aoj sve kre mo re, aoj sve kre,aoj sve kre mo re, di vqi ve pre!{to se gu ra{, le le, {to se gu ra{,{to se gu ra{, le le, uz og wi {te,kao ble sav, le le, kao ble sav,kao ble sav, le le, na bu wi {te! 103

Sve kar se œguraŒ oko sna he, jer da ̀ e li sa mo da se ogre je uzog wi {te, ne bi bi lo pri pe va œleleŒ, ni ti bi bi lo po re |e wa sdi vqim ve prom.

U rav ni ~ar skim se li ma, u ko ji ma sam i vr {i la is tra ̀ i va -we, ra di lo se da wu, a no }u su svi spa va li u ku }i. U brd skim se-li ma ve }a je iz dvo je nost, po sto ja li su ka tu ni, pa je bi lo i vi {euslo va za sna ha ~e stvo.104 Na te re nu ni sam pri ku pi la do voq no


103 Mom ~i lo Zla ta no vi}, Na rod ne pe sme i ba sme ju ̀ ne Sr bi je, Srp skiet no graf ski zbor nik SA NU XCVI II, Srp ske na rod ne umo tvo ri ne, kw. 6, Be o -grad 1994, pe sma br. 493.

104 Bo ra Stan ko vi} u ro ma nu œNe~ista krvŒ ob ra |u je i sna ha ~e stvo uP~i wi, izo lo va noj pla nin skoj obla sti. Sve kar, ga zda Mar ko, oè nio je svogdva na e sto go di {weg si na Sof kom, dva de set {e sto go di {wom de voj kom iz ha-xij ske grad ske po ro di ce. O~a ran we nom ret kom le po tom i fi nim op ho |e wem,ga zda Mar ko, kao sve kar, tra ̀ i isto pra vo ko je su ima li we gov otac i ded.Okol no sti, me |u tim, ni su iste. Ot me na Sof ka ni je P~i wan ka, a i on ni je ono{to su bi li we gov otac i ded — {ko lo vao se u ma na sti ru Pro hor P~iw ski, tr-gu je na dr ̀ av noj gra ni ci s Tur skom, itd. Ne ma ju }i sna ge da otvo ri vra ta Sof-ki ne so be, uz ja hao je ala ta i od ju rio na gra ni cu oda kle ni je è leo ìv da sevra ti. Do sna ha ~e wa ni je do {lo. Bo ri sav Stan ko vi}, Ne ~i sta krv, Sa bra nade la III, Pro sve ta, Be o grad 1970.

po da ta ka ko ji bi mi omo gu }i li do no {e we po u zda nih za kqu ~a kao tome da li je sna ha ~e stvo bi lo za stu pqe no i iz ko jih raz lo ga.

Period so ci ja li zmaVra we i oko li na su u Dru gom svet skom ra tu, pod bu gar -

skom oku pa ci jom od 1941. do 1944. go di ne, pre tr pe li te {kastra da wa. Na kon ra ta do {lo je do ko re ni tih dru {tve no-isto -rij skih pro me na, ili, pre ci zni je re ~e no s ob zi rom na pred metis tra ̀ i va wa, do {lo je do du bo kih pro me na i po me ra wa u kon-tek stu. Pro ces iz grad we so ci ja li zma, no vog dru {tve nog ure |e -wa, u ide o lo {kom po gle du je ve o ma slo ̀ en, a ana li za bi pre va -zi la zi la ci qe ve ovog tek sta. On je sa so bom no sio kom plek sne isve o bu hvat ne kul tur ne pro me ne i po tre se, po red osta log i mar-gi na li za ci ju se qa {tva.

U Vra wu je od 1950, a na ro ~i to od 1960. go di ne, do {lo doubr za ne in du stri ja li za ci je, {to je iza zva lo ja ka mi gra ci o nakre ta wa od se la ka gra du. Ve }i na sta nov ni ka vo di po re klo iz{i re oko li ne: P~i we, Po qa ni ce, Pre {ev ske Cr ne Go re i Pre-{ev ske Mo ra vi ce. Ne {to do se qe ni ka bu gar ske na ci o nal no stido {lo je iz Bo si le grad skog kra ji {ta. Pri do {li ce u grad supre te ̀ no iz brd skih i pla nin skih se la, ko ja do ̀ i vqa va ju de-mo graf ski slom. U grad pre la zi i sta nov ni {tvo okol nih rav-ni ~ar skih se la, a u wih se spu {ta sta nov ni {tvo pla nin skih ibrd skih se la. U po je di nim rav ni ~ar skim se li ma u oko li niVra wa broj sta nov ni ka je ostao re la tiv no sta bi lan. Evo, napri mer, ko li ki je bio broj sta nov ni ka u ne kim se li ma 1948. i1981. go di ne: Do we Tre be {i we 949, 814; ]u ko vac 1141, 918;Ti bu ̀ de 991, 1021; Ku ma re vo 494, 289.105

U Vra wu do la zi do na glog po ra sta bro ja sta nov ni ka:1948. go di ne broj sta nov ni ka je 11252, 1953. go di ne 13465,1961. bi lo je 17999 sta nov ni ka, 1971. po pi sa no je 28613, a 1981.go di ne 44094 sta nov ni ka.106 Na ve li ki broj sta nov ni ka 1981.


105 Po pis ’91, Sta nov ni {tvo, Upo red ni pre gled bro ja sta nov ni ka ido ma }in sta va 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. i sta no va 1971, 1981. i1991. Po da ci po na se qi ma i op {ti na ma, 9, Sa ve zni za vod za sta ti sti ku, Be o -grad 1995, 78, 80.

106 Isto, 78.

go di ne uti ~e i to {to su pri grad ska na se qa So bi na, [a pran -ce, Ra {ka i dr. ad mi ni stra tiv no u{la u sa stav gra da.

Veli ki broj qu di na glo je pro me nio svoj po lo ̀ aj na pro-stor no-so ci jal noj ma pi, tj. pre {ao je sa se la u grad ili iz pla-nin skih se la u rav ni ~ar ska, a da za to ni su stvo re ni od go va ra -ju }i eko nom ski i so ci jal ni uslo vi. Oni su te ̀ i li da na pu stesvoj sta ri na ~in ̀ i vo ta i kul tur ne vred no sti, ali za re cep ci ju grad ske kul tu re ni su bi li pri pre mqe ni. Sa dru ge stra ne, gra-|an ski sloj u Vra wu je bio ta nak i u po vla ~e wu. Ta ko se ve li kibroj qu di na {ao u ras ko ra ku iz me |u kul tur nih vred no sti, od-no sno, ka ko se to obi~ no ka ̀ e u dis kur su o no vo kom po no va nojkul tu ri, œpo{ao je iz se la, a ni je sti gao u gradŒ.

Iako je te kao pro ces ubr za ne in du stri ja li za ci je, ka pa ci -te ti gra da Vra wa su se po ka za li kao ogra ni ~e ni za na gli pri-liv sta nov ni ka. Bi lo je ve o ma ma lo stam be nih zgra da. Pri do -{lo sta nov ni {tvo se ni je use qa va lo u grad sko je zgro, ve} na le-di nu, vo de }i eg zi sten ci jal nu bor bu. U ovom pe ri o du ve o ma jeiz ra ̀ e na ten den ci ja da se iz gra di sop stve na ku }a. Ona je sim-bol po stig nu tog sta tu sa, po ka za teq da je grad œosvojenŒ. Po di -ù se, s ob zi rom na ma te ri jal ne mo gu} no sti, iz u zet no ve li keku }e ko je se gra de go di na ma, pa i de ce ni ja ma. Ideal su tro-sprat ne ku }e sa spra to vi ma — sta no vi ma ko ji ~e sto ima ju odvo-je ne stru jo me re. Ta kve ku }e gra de se s ci qem da u bu du} no sti,ka da se si no vi oè ne, osta nu tu. Ta ko do la zi do pa ra dok sal nesi tu a ci je: ro di te qi, ko ji su na pu sti li svo je ro di te qe u se lu ido {li u grad, sa da plan ski gra de ve li ke ku }e da bi de ca ̀ i ve lapod istim kro vom s wi ma.

Veli ki broj onih ko ji su pre {li u grad ni su sa se lompre ki da li ve ze. Od la zi li su u po se tu ro di te qi ma, po ma ga liim u ob ra di ze mqe, a do bi ja li su za uz vrat po qo pri vred ne pro-iz vo de. Iako su sa se lom odr ̀ a va ne eko nom ske ve ze, struk tu raauto ri te ta u po ro di ci se me wa la. Sa mim tim {to su se mla dipro stor no odvo ji li od ro di te qa, a uz to su ima li vi {i ste penobra zo va wa107, po sao u gra du, i bi li œnaprednijiŒ s ob zi rom na


107 Me |u mo jim sta ri jim in for ma to ri ma na se lu bi lo je mno go mu {ka -ra ca sa ~e tvo ro go di {wom osnov nom {ko lom i è na bez {ko le, ~i ji su po tom -ci ste kli vi so ko obra zo va we.

ide o lo {ki pro kla mo va ne vred no sti, auto ri tet sta ri jih ni jeta ko sna ̀ an kao u pret hod nom pe ri o du. Oni su bez zna ~aj ni jeguti ca ja na od lu ke u po ro di ci svo je de ce ko ja ̀ i ve u gra du.

Unu tar po ro di ce, ka ko u gra du ta ko i na se lu, do la zi dotran sfor ma ci je ulo ga. Is tra ̀ i va wa po ka zu ju da su po ro di~ neulo ge u dez in te gri sa nom, ne us kla |e nom sta wu, tj. za stu pa semo de ran nor ma tiv, ali se ulo ga is pu wa va na tra di ci o na lan na-~in.108 Po sto ji ras ko rak iz me |u de kla ri sa wa i stvar nog po na -{a wa ko je je bli ̀ e tra di ci o na li zmu.109 @e na, prem da za po sle -na ({to je od zna ~a ja za wen po ro di~ ni sta tus), oba vqa i sve po-slo ve ko ji tra di ci o nal no pri pa da ju èn skom do me nu. Po ro -di~ ni ì vot je or ga ni zo van na tra di ci o nal nim osno va ma —otu da i po tre ba za iz grad wom ve li kih ku }a u ko ji ma }e vi {e ge-ne ra ci ja bi ti na oku pu.

Ova kva dru {tve na kre ta wa (i na ma kro pla nu i na mi kro -pla nu) na la ze svoj od raz u svad be nom ri tu a lu.

U ovom pe ri o du, ko ji je tra jao du ̀ e od po la ve ka, od nosœodozgoŒ pre ma na ci o nal noj pri pad no sti i tra di ci ji bio je ve-o ma slo ̀ en i pro men qiv.110 U osno vi, sim bo li na ci o nal nogiden ti te ta su po ti ski va ni, a tra di ci ja je ima la iz ra zi to ne ga -ti van pred znak. ê sto su, me |u tim, ele men ti tra di ci je, fol-klo ra, itd. ko ri {}e ni u po li ti~ ke svr he ima ju }i pri to meœfunkciju sim bo li za ci je i sla vqe wa sin tag me ’brat stvo i je-din stvo’Œ.111

œOdozdoŒ se od nos pre ma tra di ci ji, ko ja je no si la stig muœzaostalogŒ, œprimitivnogŒ, onog {to pr ven stve no pri pa da se-qa {tvu, ma ni fe sto vao u te ̀ wi za dis tan ci ra wem od se o skihko re na. I da qe po sto ji iz ra zi ta te ̀ wa da se œnapraviŒ svad ba,ali se ri tual po jed no sta vqu je i pri la go |a va iz me we nim uslo-vi ma ì vo ta. œObi~ajiŒ se iz be ga va ju, kao i ven ~a wa u cr kvi,ali je kon ti nu i tet no se }ih ele me na ta svad be za dr ̀ an.


108 Oli ve ra Bu ri}, Te o rij sko-me to do lo {ki mo del za is tra ̀ i va nje po ro di~ netran sfor ma ci je i nje go va em pi rij ska pro ve ra , So ci o lo gi ja 3–4, Za greb 1970, 335.

109 Isto, 339.110 Op {ir ni je: M. Pro {i}-Dvor ni}, Mo de li œretradicio nali za -

cijeŒ..., 298–299.111 Isto, 301.

Tran zi ci ja i tra di ci ja

Od kra ja osam de se tih go di na XX ve ka na sta je raz do bqedu bo kog pre o bra ̀ a ja dru {tva ili, pre ci zni je od re |e no s ob zi -rom na pred met is tra ̀ i va wa — raz do bqe na glih, iz ra zi tih ira di kal nih pro me na kon tek sta.

Slo ̀ e ni i sve o bu hvat ni dru {tve ni pro ce si, ko ji iz ra -zi to ubr za we do bi ja ju od kra ja osam de se tih go di na, od vi ja ju sena znat no slo ̀ e ni joj dru {tve no po li ti~ koj po za di ni (de {a va -wa u is to~ noj i cen tral noj Evro pi, œpad komunizmaŒ, pad Ber-lin skog zi da 1990. go di ne, itd. {to je da qe iza zva lo la nac pro-me na na glo bal nom ni vou) i uslo vqe ni su du bo kim isto rij skim raz lo zi ma.112 Slo ̀ e ni od no si me |u re pu bli ka ma, ~la ni ca mafe de ral ne dr ̀ a ve, kri za so ci ja li sti~ kog sa mo u prav nog ure |e -wa ko ja se pro du bqi va la, na go mi la ni i za o {tre ni pro ble mieko nom ske, so ci jal ne i po li ti~ ke pri ro de — u~i ni li su dakra jem osam de se tih go di na za po~ ne pro ces bur nih pro me na ko-ji do bi ja u za ma hu i za hva ta sve sfe re dru {tva. Do la zi do na-glog ru {e wa po ret ka.

Tran zi ci ja dru {tve nog si ste ma, u smi slu u ko me ovaj po-jam od re |u je Go de li je113, za po ~i we 1987. go di ne, a kul mi na ci ju do sti ̀ e 1990. vi {e stra na~ kim iz bo ri ma ko ji do vo de do no vogob li ka po li ti~ kog ure |e wa Sr bi je114. Pre laz iz jed no par tij -skog u plu ra li sti~ ki si stem pred sta vqa for ma lan, ali ne i re-


112 Isto, 293–309.113 Kao œposebnu fa zu u evo lu ci ji jed nog dru {tva, fa zu u ko joj ono sve

vi {e na i la zi na unu tra {we ili spo qa {we te {ko }e u re pro duk ci ji eko nom -skih i dru {tve nih od no sa na ko ji ma po ~i va i ko ji mu da ju lo gi ku funk ci o ni -sa wa i spe ci fi~ nog raz vo ja, i gde se u isto vre me po ja vqu ju no vi dru {tve ni ieko nom ski od no si ko ji }e vi {e ili ma we si lo vi to, po sta ti op {ti i po sta tiuslo vi funk ci o ni sa wa jed nog no vog dru {tva... To je tre nu tak ka da se na ~i nipro iz vod we, na ~i ni mi {qe wa, in di vi du al nog ili ko lek tiv nog ra da, su o ~a -va ju bi lo sa unu tra {wim bi lo sa spo qa {wim gra ni ca ma i po ~i wu da se ce pa -ju, da gu be zna ~aj, da se ra{ ~la wu ju, go to vi da ve ko vi ma ve ge ti ra ju na ma wezna ~aj nim me sti ma, sprem ni da se uga se sa mi po se bi ili si ste mat skom vo qomdru {tve nih gru pa ko je se pro ti ve wi ho voj re pro duk ci ji u ime dru gih na ~i napro iz vod we, mi {qe wa i ra da ~i ji raz voj èleŒ. Mo ris Go de li je, Ana li zatran zi tor nih pro ce sa, Gla snik Et no graf skog in sti tu ta SA NU XXXVI II, Be-o grad 1989, 203.

114 S. Na u mo vi}, Upo tre ba tra di ci je ..., 101, 109.

a lan za vr {e tak pro ce sa tran zi ci je115, ko ja se na sta vqa i u no-vom ve ku. Pe riod tran zi ci je mo ̀ e se ozna ~i ti kao li mi nal nafa za pre la za (sa atri bu ti ma kao {to su: vi {e zna~ nost, pa ra -dok sal nost, kon flikt nost, in ver zi ja...) iz me |u dva ob li ka dru-{tve nog ure |e wa.116

Gra |an ski ra to vi na pro sto ru biv {e Ju go sla vi je, kao iwen ras pad, mi gra ci je iza zva ne ra tom, pri ti sci me |u na rod neza jed ni ce, izo la ci ja, du bo ka eko nom ska kri za i hi pe rin fla ci -ja, naj i zra zi ti ja 1993. go di ne, œsivaŒ eko no mi ja — ka rak te ri {u pr vu po lo vi nu po sma tra nog pe ri o da.

U si tu a ci ji na gle tran sfor ma ci je dru {tva, ra to va i ne-iz ve sno sti, me wa se i od nos pre ma tra di ci ji. Po vra tak tra di -ci ji ini ci ran je ja snom po li ti~ kom na me rom — we na upo tre bau po li ti~ ke svr he po sta je iz ra zi ta od 1989. go di ne, a vre me nomdo bi ja na ubr za wu i za hva ta sko ro sve sfe re ì vo ta u Sr bi -ji.117 Ob u ze tost pro {lo {}u, na ci o nal nom kul tu rom, ko re ni -ma, po tra gom za sop stve nim iden ti te tom (u so ci ja li zmu sim bo -li na ci o nal ne kul tu re i iden ti te ta su po ti ski va ni i ne ga tiv -no vred no va ni) obe le ̀ a va Sr bi ju u ovom pe ri o du. Slo bo danNa u mo vi} ob ja {wa va da je tra di ci o na li zam, od red ni ca du havre me na u Sr bi ji, re zul tat sve sne po li ti~ ke na me re, ali i po-seb nog sti ca ja okol no sti, od no sno, uza jam nog dej stva tri raz li -~i te stru je:

— spon ta nog na rod nog tra di ci o na li zma, ko ji je pri bli -àn Ba lan di je o vom od re |e wu fun da men tal nog tra di ci o na li -zma, ma da se, na iz ve stan na ~in, po du da ra i sa for mal nim tra-di ci o na li zmom; ovaj ob lik tra di ci o na li zma je iz raz qu ba vipre ma na ci o nal noj kul tu ri i ono me {to je u po sled wih po lave ka po ti ski va no;118

— opo zi ci o nog œtradicionalizma otporaŒ — tra di ci ja jeupo tre bqe na kao iz raz po li ti~ kog sta va;119


115 Isto, 109.116 Mir ja na Pro {i}-Dvor ni}, Pred go vor , u: Kul tu re u tran zi ci ji, Pla to, Be o -

grad 1994, 10.117 S. Na u mo vi}, Upo tre ba tra di ci je …, 95–119.118 Isto, 99, 105, 114.119 Isto, 105.

— œslu`benog tradicionalizmaŒ — tra di ci ja se ko ri stikao sred stvo le gi ti mi za ci je po li ti~ ke eli te.120

Poste pe no od 1995, a na ro ~i to od 1996. go di ne do la zi doza o kre ta u dr ̀ av noj po li ti ci i do sti {a va wa rat nog vi ho ra.Pro ces tran sfor ma ci je dru {tva ula zi u fa zu u ko joj su for mu -li sa ni za ~e ci no vih od no sa. Ko so vo je i da qe kri zno pod ru~ je,a pri ti sak Za pa da kul mi ni ra 1999. go di ne bom bar do va wem ko je su iz vr {i le ze mqe ~la ni ce NA TO-a.

U pe ri o du in ten ziv nih dru {tve nih pre vi ra wa, na ci o -nal ni iden ti tet se gra dio, do gra |i vao i raz gra |i vao u sta wupro du ̀ e ne kri ze, di rekt no za vi san od po li ti~ kih pro ce sa.121

* * *

Vraw ska op {ti na, sa se di {tem u Vra wu, pri pa da P~iw-skom okru gu.122 Op {ti na za hva ta po vr {i nu od 860 km2, od ~e ga su53,2% po qo pri vred ne po vr {i ne. Uku pan broj sta nov ni ka op {ti -ne je 86518, a gu sti na na se qe no sti je 101 sta nov nik na 1 km2.123

Pre ma po pi su iz 1991. go di ne, grad Vra we ima 51818sta nov ni ka, Vraw ska Ba wa 5779, Do wi Vr to go{ 1340, Do we@ap sko 435, Do we Tre be {i we 780, Do wi Ne ra do vac 552,Dub ni ca 860, Izum no 406, Ku ma re vo 306, Mi li voj ce 149, Ti-bu ̀ de 1291 i ]u ko vac 958 sta nov ni ka.124 Broj sta nov ni kavraw ske op {ti ne, na ro ~i to sa mog gra da, stal no se po ve }a va.Pro ce wen broj sta nov ni ka op {ti ne, sta we 30. ju na, za 1994.


120 Isto.121 Op {ir nu, iz ni jan si ra nu ana li zu pro ble ma srp skog iden ti te ta da-

je: Je le na \or |e vi}, Plen ili ̀ r tva: jed no raz mi {lja nje o srp skom iden ti te tu, u: Kul tur -ni i et ni~ ki iden ti te ti u pro ce su glo ba li za ci je i re gi o na li za ci je Bal ka na , Cen tar za bal-kan ske stu di je I, Ju go slo ven sko udru ̀ e nje za na u~ no is tra ̀ i va nje re li gi je IX, Ni{2002, 274–282.

122 P~iw ski okrug, po red Vra wa, ~i ne i op {ti ne: Bo si le grad, Bu ja no -vac, Vla di ~in Han, Pre {e vo, Sur du li ca i Tr go vi {te.

123 Pre ma po pi su iz 1991, Op {ti ne u Re pu bli ci Sr bi ji 1996, sta ti -sti~ ki po da ci, Re pu bli~ ki za vod za sta ti sti ku Sr bi je, Be o grad 1997, 17.

124 Po pis ’91, Sta nov ni {tvo..., 78, 80. Vraw sku op {ti nu ~i ni znat nove }i broj se la. Ov de su iz ne ti po da ci sa mo za ona se la u ko ji ma sam vr {i la is-tra ̀ i va we.

go di nu je 87800, za 1995. — 88000, za 1996. — 88300, a za 1997.— 88500.125

Pre ma po pi su iz 1991. go di ne, sa stav sta nov ni {tva op-{ti ne pre ma ve ro i spo ve sti je sle de }i: pra vo slav na 78458,pro te stant ska 353, islam ska 439, ka to li~ ka 82, pro o ri jen tal -nih kul to va 5, dru ge ve ro i spo ve sti 362, neo pre de qe ni ver nik5, ni je ver nik 317, ne po zna to 6497.126

Dru {tve na kre ta wa o ko ji ma je bi lo re ~i na po ~et ku ovogodeq ka za hva ti la su i Vra we. Zna tan je pri liv sta nov ni ka izde lo va biv {e Ju go sla vi je za hva }e nih ra tom. Eko nom ska kri za jedu bo ka iako po je di na ve li ka dru {tve na pred u ze }a na sta vqa ju iu uslo vi ma blo ka de da funk ci o ni {u uspe {no (me wa ju }i u ho du ob lik svo je or ga ni za ci je) kao na pri mer œSimpoŒ (ko ji pro {i -ru je svo ju de lat nost, otva ra niz ma lih fa bri ka) i œAlfa plamŒ.Pri vre da je u pro ce su ra di kal ne tran sfor ma ci je (pri va ti za -ci je). Iz ra ̀ en je pad ̀ i vot nog stan dar da. Go di ne 1998. u vraw-skoj op {ti ni ukup no je ne za po sle nih 8498, od ko jih 6269 pr viput tra ̀ i po sao.127 Mno gi su na pri nud nim od mo ri ma, a i oniko ji su za po sle ni ima ju ma le pri ho de i mo ra ju do dat nim ra domda obez be de sred stva za ì vot. Po vo qan ge o graf ski po lo ̀ ajomo gu }u je ì vu tr go vi nu i cve ta we œsiveŒ eko no mi je.

Oni ko ji ̀ i ve u gra du, pr ven stve no pri pad ni ci sred we ista ri je ge ne ra ci je, iz eko nom skih raz lo ga okre }u se se lu (ve zesa se lom ni su ni ka da pre ki da ne). Ba ve se ze mqo rad wom, p~e-lar stvom i sl., ali ne i sto ~ar stvom ko je bi ih oba ve zi va lo nasva ko dnev ni bo ra vak na se lu. Iako po sto ji ten den ci ja po vrat ka na se lo, ta mo se bo ra vi krat ko, u se zo ni po qo pri vred nih po-slo va ili za vi kend. ̂ ak i oni ko ji se pen zi o ni {u ne vra }a ju seœza stalnoŒ.

U pro {lo sti su po sto ja le o{tre raz li ke iz me |u gra da ise la. Da nas su gra ni ce kraj we flu id ne, jer isti qu di isto vre -me no ì ve i u gra du i na se lu. Ovo na ro ~i to va ̀ i za uzak po jasvraw skih se la ob u hva }e nih is tra ̀ i va wem. De ca sa se la po ha -


125 Op {ti ne u Re pu bli ci Sr bi ji 1998, sta ti sti~ ki po da ci, Re pu -bli~ ki za vod za sta ti sti ku Sr bi je, Be o grad 1999, 95.

126 Op {ti ne u Re pu bli ci Sr bi ji 1996…, 65.127 Op {ti ne u Re pu bli ci Sr bi ji 1998..., 127.

|a ju sred wu {ko lu u Vra wu. Po je di ni ~la no vi se o skog do ma -}in stva ra de u gra du i sva ko dnev no pu tu ju ili, iako ̀ i ve na se-lu, u gra du ima ju ku }u u ko joj po vre me no bo ra ve.

Op{ta re tra di ci o na li za ci ja dru {tva od ra ̀ a va se i napo ro di cu128, {to svad be ni ri tual ose tqi vo re gi stru je i iz ra -à va.

U pret hod nom pe ri o du, ka ko je po me nu to, po ro di~ ne ulo-ge su bi le u ve li koj me ri ne us kla |e ne i dez in te gri sa ne. Qu disu ima li po tre bu da se de kla ri {u kao œnapredniŒ, ali je stvar-no po na {a we bi lo bli ̀ e tra di ci o nal noj po de li ulo ga.129 Tono vo, œnaprednoŒ ni je se pot pu no pri hva ti lo, tj. pri hva ti lo sesa mo de kla ra tiv no. Sto ga je u kli mi op {te re tra di ci o na li za -ci je dru {tva i re tra di ci o na li za ci ja po ro di ce bi la mo gu }a.

Mla di bra~ ni par ni je u mo gu} no sti da se eko nom ski osa-mo sta li i pri nu |en je da osta ne u istom do ma }in stvu s ro di te -qi ma mla do ̀ e we. Brak je pa tri lo ka lan. Ret ki su pri me ri neo-lo kal nog bra ka. Neo lo kal no sta no va we, za stu pqe no is kqu ~i vo u gra du, mla dom pa ru obi~ no omo gu }u ju ro di te qi mla de. Ro di -te qi su po di za li ve li ke ku }e s na me rom da oè we ni si no viosta nu s wi ma. Mla di par, me |u tim, iz raz li ~i tih raz lo ga (ne-su gla si ca iz me |u sve kr ve i sna he, za to {to bi ra di je ì ve li ume stu stu di ra wa...) è li da se odvo ji i osa mo sta li. Ve li ke ku-}e, ~ak i ka da se, u ret kim slu ~a je vi ma, ro di te qi od lu ~e na tajko rak, zbog eko nom ske kri ze ni je mo gu }e pro da ti, da bi se ku pi -la dva ili tri po seb na sta na.

Iz eko nom skih raz lo ga, da kle, mla di par ne mo ̀ e da seodvo ji od ro di te qa, {to se od ra ̀ a va na wi hov od nos. S ob zi -rom na to da je za po {qa va we ote ̀ a no, a pri ma wa ma la, mu` na-sto ji da do dat no za ra di ba ve }i se tr go vi nom ili ne kom dru gomvr stom po sla. To pod ra zu me va we go vo stal no od su stvo va we odku }e, rad bez utvr |e nog rad nog vre me na i sl. U skla du sa pa tri -jar hal nim vred no snim si ste mom sma tra se da je mu {ka rac od go -vo ran da obez be di sred stva za ì vot po ro di ce, a on je eko nom -


128 O osnov nim obe le` ji ma sa vre me ne po ro di ce u Vra wu: Ja dran ka\or |e vi}, Srod ni~ ki od no si u Vra wu, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu -ta SA NU, kw. 45, Be o grad 2001, 31–40.

129 O. Bu ri}, na ve de no de lo, 335, 339.

ski za vi san od svo jih ro di te qa u ~i joj ku }i ̀ i vi i ko ji mu nov-cem, œvezamaŒ i na dru ge na ~i ne po ma ̀ u da po kre ne ili seukqu ~i u ne ki pri vat ni po sao. Od nos pre ma auto ri te tu sta ri -jih je ve o ma am bi va len tan — od wih se o~e ku je i tra ̀ i po mo}, aupo re do postoji ja ka te ̀ wa za odva ja wem i osa mo sta qi va wem.U ta kvoj kon ste la ci ji po ro di~ nih, kao i {i rih dru {tve nihod no sa, è na bez po sla, na pri nud nom od mo ru ili sa ma limpri ma wi ma ima po tre bu da se po tvr di u tra di ci o nal no èn-skim ulo ga ma maj ke i do ma }i ce. Mno ge mla de è ne sa ko ji masam raz go va ra la is ka zi va le su è qu za ra |a wem tre }eg de te ta,kao i za mu {kom de com. Jed na mla da è na, sa vi so kim obra zo va -wem, à li la mi se na to da je ro di te qi su pru ga ne pri hva ta ju, aona je ro di la si na. Ova kav stav pre ma mu {koj de ci, kao i pre masop stve noj èn skoj ulo zi i po lo ̀ a ju, iz ra ̀ en na raz li ~i te na-~i ne, bio je pre o vla |u ju }i me |u mo jim mla |im sa go vor ni ca ma.One su ob ja {wa va le da se è na po sred stvom de ce ostva ru je, dokje za mu {kar ca o~in stvo sa mo je dan od na ~i na ostva re wa. Naova kvom ure |e wu po ro di ce na ro ~i to in si sti ra ju sve kr ve, na-gla {a va ju }i ma te rin sku ulo gu è ne i ob ja {wa va ju }i da su se ione œ`rtvovaleŒ za svo ju de cu i po ro di cu, pa to o~e ku ju i odsvo jih sna ha.

@ene se po vla ~e pred ha o som na jav noj sce ni i okre }u sepri vat noj sfe ri i wo me ovla da va ju, pa ta ko na mi kro ni vou (po-ro di ce, do ma }in stva) ja ~a mo} è ne.130 Na sta je stro ga po dvo je -nost iz me |u mu {ke jav ne mo }i i èn ske pri vat ne mo }i.131 Ova-kvom sta wu stva ri sva ka ko je po go do va la i pli ma na ci o na li zmako ji glo ri fi ku je è nu is kqu ~i vo u we noj ma te rin skoj ulo-zi.132 Po treb no je ima ti u vi du da na sta la si tu a ci ja, sta vo vi iod no si ima ju ~vr stu kul tur nu pod lo gu i ute me qe we, pa u vre-me nu kri ze i op {te re tra di ci o na li za ci je po no vo iz bi ja ju napo vr {i nu.


130 Ma ri na Bla go je vi}, Sva ko dne vi ca iz èn ske per spek ti ve: sa mo ̀ r tvo va nje ibeg u pri vat nost, u: Dru {tve ne pro me ne i sva ko dnev ni ì vot: Sr bi ja po ~et kom de ve de se -tih, In sti tut za so ci o lo {ka is tra ̀ i va nja Fi lo zof skog fa kul te ta, Be o grad 1995, 206–207.

131 Isto, 186.132 An |el ka Mi li}, Na ci o na li zam i œènsko pitanjeŒ u is to~ noj Evro pi, u:

Kul tu re u tran zi ci ji, Pla to, Be o grad 1994, 52.

ÇÇÇ. TRA DI CIJ SKA SVAD BA

Tra di cij sku svad bu Vra wa i oko li ne ka rak te ri {e bo gat -stvo zna ~ew skih slo je va. Ciq ovog po gla vqa je da se pro ~i ta jusa mo ne ki slo je vi, da se u slo ̀ e nom i ne sa gle di vom la vi rin tuzna ko va svad be nog ri tu a la pr ven stve no od go net nu oni ~i je raz-u me va we mo ̀ e po mo }i u eks pli ka ci ji da na {we svad be.

Tra di cij ska svad ba sa sto ji se iz seg me na ta (de lo va utvr-|e nog ri tu al nog obra sca): ugo vo ra, is pi ta, za sev ke, svad be, pr-ve bra~ ne no }i mla de na ca i œblage rakijeŒ, pr ve po se te ne ve -ste ro di te qi ma i Mla de na ca. Ona ni je stvrd nut ri tual, ve}po ka zu je broj ne va ri ja ci je u za vi sno sti od to ga da li su mla den -ci u ve zi ili se uop {te ne po zna ju, da li se wi ho vi ro di te qipo zna ju i u ka kvom su od no su, da li su iz istog se la ili kra ja iko li ka je wi ho va me |u sob na uda qe nost, da li se lo ima cr kvu,od ma te ri jal ne si tu a ci je, itd.

Svad ba je, u osno vi, bi la ista i u gra du i na se lu. Me |u -tim, u ovom pe ri o du, ka ko je ve} bi lo re ~i, po sto ja le su iz ra ̀ e -ne kul tur ne raz li ke iz me |u gra da i se la, a pre ci zno zna ~e weri tu a la uslo vqe no je pri ro dom kon tek sta. S ob zi rom na to,pri li kom kon ci pi ra wa mo de la tra di cij ske svad be, ima la samu vi du i grad sku svad bu, ali sam se opre de li la da iz la ga we pre-vas hod no usredsredim na svadbu u se lu. Iz me |u dva svet ska ra-ta gra |an ski sloj u Vra wu je ma lo bro jan, s ten den ci jom pre la -è wa u ve }e gra do ve, pr ven stve no u Be o grad, {to je po seb no do-{lo do iz ra ̀ a ja po sle Pr vog svet skog ra ta. Za gra |an ski, a na-ro ~i to za tr go va~ ki sloj, bi lo je ka rak te ri sti~ no i skla pa webra ko va sa oso ba ma iz dru gih kra je va Sr bi je ili Ma ke do ni je,{to je, sva ka ko, uti ca lo na sa dr ̀ aj ri tu a la. Da na {we sta nov -ni {tvo Vra wa je pre te ̀ no se o skog po re kla.

* * *U ovom pe ri o du brak i we go vo pra vo vre me no za sni va we

sma tra li su se ve o ma va ̀ nim. Sa mo u iz u zet nim slu ~a je vi ma(bo le sti i sl.) de {a va lo se da ne ko osta ne, pre ma re ~i ma mo jih

sta ri jih sa go vor ni ka, œneodomenŒ, tj. da ne u|e u brak. Ko li kise zna ~aj pri da vao bla go vre me nom stu pa wu u brak, po ka zu je i~i we ni ca da je dru {tve na za jed ni ca (srod ni ci i su se di) ve}pri li kom ro |e wa de te ta, na sim bo li~ kom pla nu, pred u zi ma lako ra ke u tom prav cu. No vo ro |en ~e tu se no sio œkravajŒ (ma la po-ga ~a bez kva sca), ~ime je tre ba lo obez be di ti de te tu da se la kouda ili oè ni, a do no si o cu bo ga tu è tvu.133

Mla di }i i de voj ke su se upo zna va li i œgledaliŒ na sa bo -ri ma, svad ba ma i u sli~ nim pri li ka ma. Bi la je utvr |e na prak sa da se zi mi do vo de, od no sno raz me wu ju œgostinkeŒ — de voj ke izdru gog se la ili kra ja, ko je bi u go sti ma pro vo di le 10 do 15 da-na. De voj ke su, ra zu mqi vo, œuga|aleŒ u kom se lu i kod ko jih ro-|a ka }e bo ra vi ti. To je bi la pri li ka da de voj ka bu de vi |e na, alii da sa ma vi di po ten ci jal nog mla do ̀ e wu. De voj ka sprem na zabrak uvek je na sa bo re, u po se te i sl. od la zi la u prat wi sta ri -jih. S ob zi rom na to da je de voj ku, uko li ko bi se uda la za mom kasa se la, ~e kao na po ran fi zi~ ki rad (ko pa we ku ku ru za, è tva...),sma tra lo se da je za wu naj bo qe da œotide na se de weŒ, tj. da seuda za sve {te ni ka, u~i te qa ili ne ko ga sa dr ̀ av nom slu ̀ bom ioba vqa sa mo ku} ne po slo ve. Da bi se de voj ka uda la œna se de weŒ,mo ra la je bi ti iz ugled ne po ro di ce i s ve li kim mi ra zom. Mno-go se po la ga lo na vred no }u de voj ke, kao i na to da je izœdoma}inskeŒ ku }e. I de voj ~i ni ro di te qi su, ta ko |e, vo di lira ~u na o to me da im k}er ode u œdoma}inskuŒ ku }u. ê sto se do-ga |a lo da se sta ri ji o sve mu do go vo re, a da se mla di po pr vi putvi de na is pi tu. Mla di }i su se po vi no va li od lu ci ro di te qa,dok je me |u de voj ka ma bi lo onih ko je su na la zi le na ~i na da sesu prot sta ve i uti ~u na iz bor svog su pru ̀ ni ka. De voj ka je uda-jom na pu {ta la ro di teq ski dom pa joj je bi lo lak {e da se su-prot sta vi wi ho vim zah te vi ma, dok je mla di} do vo dio ne ve stu uku }u ro di te qa i sa mim tim je, ka da je o iz bo ru re~, bio u slo ̀ e -ni joj si tu a ci ji.134 î we ni ca da su ro di te qi, i uop {te sta ri ji u po ro di ci, do no si li od lu ku o iz bo ru bra~ nog part ne ra, kao io tre nut ku stu pa wa u brak, a ve li ki broj srod ni ka se an ga ̀ o vao


133 U svad be nom ri tu a lu ob red ni hle bo vi, kao i p{e ni ca, ima ju iz ra -è nu se man ti ku, o ~e mu }e bi ti vi {e re ~i u da qem tek stu.

134 Ve ra S. Er lich, Po ro di ca u tran sfor ma ci ji , Na pri jed, Za greb 1964, 146.

u œra spi ti va wuŒ i po sre do va wu, po ka zu je da je brak u ovom pe-ri o du pre vas hod no in sti tu ci ja ko jom se obez be |u je kon ti nu i -tet i re pro duk ci ja po ro di ce, kao i srod ni~ ki od nos dve ju po-ro di ca, pa i {i reg kru ga wi ho vih srod ni ka, a ne stvar qu ba vii bli sko sti mla dih.135

Rodi te qi su stro go vo di li ra ~u na o to me da wi ho va de ca(i mu {ka i ̀ en ska) ula ze u brak po re do sle du ra |a wa. U ret kimslu ~a je vi ma se stra je mo gla da œpreèniŒ (uvek se ko ri sti iz-raz œpreènitiŒ bez ob zi ra na pol onog ko ji re me ti red) sta ri -jeg bra ta, ali se na ta kav po stu pak ni je gle da lo bla go na klo no.Onaj ko ji je pre sko ~io red utvr |en ra |a wem, bio je du ̀ an dasta ri jem bra tu ili se stri da ne ku vr stu ma te ri jal ne na dok na -de.136 Na ovaj na ~in, u skla du sa rit mom ro da, omo gu }e na je pra-vil na i suk ce siv na sme na ge ne ra ci ja.137

Mla di ma je pri li kom skla pa wa bra ka obi~ no bi lo oko 20go di na. De voj ka je od mla di }a naj ~e {}e bi la sta ri ja 1–3 go di ne.

Pre ma po ̀ eq nom re du stva ri, skla pa we bra ka pra ti la jesvad ba.138 Po sto ja la je na gla {e na te ̀ wa da se œnapraviŒ svad-ba, tj. da se sve iz ve de pre ma dru {tve no pro pi sa nim nor ma ma.Uko li ko se ra di lo o si tu a ci ji u ko joj je sve, pre ma re ~i ma in-for ma to ra, œi{lo po redŒ, pro ce du ra je za po ~i wa la ta ko {tobi bio an ga ̀ o van pro vo da xi ja, ko ji je ov de na zi van œna vo da xi -

ÇÇÇ. TRA DI CIJ SKA SVAD BA 53

135 Du {an Ban di}, Ta bu u tra di ci o nal noj kul tu ri Sr ba , BIGZ, Be o grad 1980,344; Ni ko la Pan te li}, Na sle |e i sa vre me nost, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 35, Be o grad 1991, 111.

136 Na ovo uka zu je i V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 336.137 Ra dost Iva no va, Bãlgarskata fol klor na svat ba, BAN, Sofià

1984, 166.138 Do la zi lo je i do ot mi ce de vo ja ka. Ote ta de voj ka, ve} sa mim tim {to

je do ve de na u mom ko vu ku }u, tre ti ra na je kao we go va è na. Be ̀ a we joj ne bivre de lo, jer se za dru gog mom ka vi {e ni je mo gla uda ti. Mom ko vi ro di te qi od-la zi li su œna mirbuŒ kod de voj ~i nih, ali je svad ba iz o sta ja la. Si tu a ci ja u ko-joj se mla di} i de voj ka do go vo re o to me da je on jed no stav no od ve de u svo ju ku }u, na zi va la se œza vo |e weŒ. Za de voj ku ko ja je ta ko po stu pi la go vo ri lo se da seœzavelaŒ i na zi va li su je œzavedojkaŒ. Do œza vo |e waŒ je do la zi lo ve o ma ~e sto,na ro ~i to ka da de voj ~i ni ro di te qi ni su odo bra va li wen iz bor, kao i u si tu a -ci ja ma ka da su po ro di~ ni od no si bi li ne sklad ni ili ma te ri jal ne mo gu} no sti sla be. Ova kav po stu pak de voj ke ni je se po zi tiv no oce wi vao. Mno ge sta ri je ̀ e-ne su sa po no som is ti ca le da ni jed na de voj ka iz wi ho ve po ro di ce ni je œoti-{la ne nakitenaŒ, {to zna ~i bez svad be (ide al ni mo del).

jaŒ ili œgo vor xi jaŒ. Pro vo da xi ja je bio naj ~e {}e mu {ka rac,ali je to mo gla bi ti i è na (œna vo da xi kaŒ), u sva kom slu ~a juoso ba sa iz ra ̀ e nim pre go va ra~ kim ve {ti na ma. Pro vo da xi ja jeimao ak tiv nu po sred ni~ ku ulo gu iz me |u dve ju od no snih po ro -di ca sve do sa me svad be. Ste pen i ob lik we go ve an ga ̀ o va no stiza vi si li su od kon kret ne si tu a ci je. On bi naj ~e {}e sve uta na -~io, a bu du }i pri ja te qi su pr vi ne po sre dan kon takt ima li naugo vo ru. U po je di nim slu ~a je vi ma, sve kar i sve kr va su od la zi li de voj ~i nim ro di te qi ma œna pi ta weŒ i ta da su se do go va ra li oda nu ugo vo ra i is pi ta.

Uko li ko bi se de voj ka i we ni ro di te qi, od no sno sta ri ji upo ro di ci, od lu ~i li da pri hva te po nu du, de voj ka je mom ku, kaopo tvr du pri stan ka, sla la pre ko pro vo da xi je ili bu du }eg sve kran i { a n139 — dar ko ji su ~i ni li ko {u qa, ~a ra pe i pe {kir. Ni-{an se {a qe ka da pre go vo ri u|u u za vr {nu, si gur ni ju fa zu. De-voj ka mla di }a da ru je pr va, a dar ima sna gu oba ve zi va wa.140 Onada je pred me te ko je je li~ no, za tu pri li ku, iz ra di la, unev {i uwih sve svo je ume }e, de vo ja~ ke sno ve i na da wa, kao i sna gu svogbi o lo {kog po ten ci ja la.141 Le po ta de vo ja~ kih da ro va pred sta -vqa la je sa stav ni deo do ̀ i vqa ja vred no sti i le po te sa me de voj -ke. Dar ko ji ona {a qe mla di }u kao po tvr du pri hva ta wa bra~ nepo nu de je ne {to {to je iz ra zi to obe le ̀ e no wo me, {to no si wenli~ ni pe ~at i {to, za pra vo, pred sta vqa wu sa mu. Da ro va nu ko-{u qu mla di} }e pr vi put obu }i na dan svad be. De voj ka, me |u tim, dar ne pre da je mla di }u li~ no, ve} {a qe pre ko po sred ni ka. Mla-do ̀ e wa je ci qao, ni {a nio na de voj ku, a ni {an (wen dar = ona sa-ma) do no si mu pro vo da xi ja, we gov iza sla nik. De voj ka mla di }u nepre da je svoj dar di rekt no, jer su kon tak ti iz me |u wih stro gokon tro li sa ni.


139 Ni {an, m. (pers.) 1. ciq, me ta pri li kom pu ca wa iz va tre nog oru` ja; na pra va na pu {ci ili to pu za ci qa we. 2. be leg, znak na te lu... 3. or den, od li ko -va we. 4. obe le` je, dar ko ji se da je de voj ci pri li kom ve rid be ili pro sid be,itd. Ab du lah [ka lji}, Tur ci zmi u srp sko hr vat skom je zi ku, Svje tlost, Sa ra je vo 1989,493. Tur ci zam ni {an, da kle, ima vi {e zna ~e wa. Na is pi ti va nom pod ru~ ju ni-{an je dar ko ji de voj ka {a qe mla di }u.

140 Mar sel Mos, So ci o lo gi ja i an tro po lo gi ja II, Pro sve ta, Be o grad 1982, 57, 92.141 Zo ja Ka ra no vi}, Svad ba i dar ili di ja log ko ji tra je, Do me ti 68–69,

Som bor 1992, 124; Z. Ka ra no vi}, Svad be ni ri tual kao po stu pak sank ci o ni sa -wa..., 19.

Kada se ni {an do ne se u mla do ̀ e wi nu ku }u, pu ca wem izpu {ke do ga |aj se ob zna wu je dru {tve noj za jed ni ci. Ve {ta~ kimzvu kom, ka ko ob ja {wa va Ed mund Li~, ozna ~a va ju se gra ni ce(vre men ske, pro stor ne ili me ta fo ri~ ke): bu ka / ti {i na = sve to / pro fa no.142 De voj ka i mla di}, kao i ~la no vi wi ho vih po ro di -ca, po me re ni su iz utvr |e ne ta~ ke u so ci jal noj struk tu ri. Pro-ces se pa ra ci je, odva ja wa od pret hod nog sta tu sa je za po ~eo (obe-le ̀ en je pu ca wem), kao i ula zak u ne sva ki da {we, sve to, {to }evre me nom sa mo do bi ja ti u in ten zi te tu. Ova pro me na im pli ci -ra na ru {a va we rav no te ̀ e u dru {tvu i sna ̀ nu pro va lu ha o sa.

Soci jal na pro va li ja je, da kle, otvo re na. Ri tu a lom po ~i -we po ste pe no da se gra di pre laz pre ko we.

Ugo vorOvaj seg ment svad be nog ri tu a la svi in for ma to ri na zi va -

ju ugo vor. U okvi ru ugo vo ra, kao ce li ne, ~in pro {e wa de voj ke,ka da se mla do ̀ e win otac obra }a de voj ~i nom ocu, na zi va se pro-sid ba. Re~ pro sid ba, s ob zi rom na to da se ra di o uèm poj mu,upo tre bqa va se znat no re |e.

Ugo vor se odr ̀ a vao uve ~e (ni je bi lo od re |e no kog da na,ali su iz be ga va ni uto rak i su bo ta) u ku }i de voj ke. Sve kar i sve-kr va su sa pro vo da xi jom i even tu al no sa jo{ ne kim bli skimsrod ni kom (naj vi {e 5–6 qu di) od la zi li da pre go va ra ju sa de-voj ~i nim ocem. Pr vo je go vo rio pro vo da xi ja, on da bu du }i sve-kar, a po tom de voj ~in otac. Ka da se sta ri ji na ~el no do go vo re,po zi va ju de voj ku. Ona je sve sta ri je qu bi la u ru ku.143 Sve kar jetom pri li kom da ru je nov cem. De voj ka se ta da po vla ~i, a sta ri jida qe pre go va ra ju. Do me |u sob nog spo ra zu ma, me |u tim, ne do la -zi la ko. Bu du }i pri ja te qi mo gu da pre go va ra ju i da se po ga |a jusa ti ma, pa ~ak i ce lu no}, a da se ne do go vo re. U naj ve }em bro juslu ~a je va sve se za vr {i do po no }i, jer je osnov ni pred met raz-go vo ra — mi raz de voj ke pro vo da xi ja okvir no ve} utvr dio. Sve-kar tu te mu za po ~i we pi ta wem: œ[to }e da de te sas de voj ku?Œ


142 E. Li~, na ve de no de lo, 95.143 U za vi sno sti od kon kret ne si tu a ci je, de voj ka je ni {an za mla do ̀ e -

wu mo gla da pre da i bu du }em sve kru na ugo vo ru.

Usta no va mi ra za u Vra wu i oko li ni po ~e la je da pro di reod 1918. go di ne.144 Mi raz uz de voj ku je ubr zo po stao oba ve zan,jer su uslo vi za uda ju ote ̀ a ni —s jed ne stra ne pro di ra la jenov-~a na pri vre da na se lo145, a sa dru ge po sto ja la je broj ~a na ne sra -zme ra me |u po lo vi ma, jer je mno go mu {ka ra ca na stra da lo u Pr-vom svet skom ra tu.146

Miraz, ~i ja je ve li ~i na va ri ra la, pod ra zu me vao je ne {tood pred me ta po ku} stva — kre vet, sto sa sto li ca ma, ma {i nu za{i ve we i sl. U grad skim, po seb no tr go va~ kim po ro di ca ma, mi-raz je bio znat no vred ni ji. No vac, du ble147 ili sto ka re |e su~i ni li sa dr ̀ aj mi ra za, a ze mqa je bi la neo tu |i va. Uz mi razi{la je i de vo ja~ ka œspremaŒ ili œruvoŒ — tek stil ni pred me tiko je je de voj ka sa ma iz ra di la. Sve kr va je œspremuŒ gle da la naugo vo ru i uka zi va la na to ko ga, ka ko i ~i me tre ba da ri va ti nasvad bi, od no sno, {ta je jo{ po treb no da de voj ka pri pre mi.

Sve de voj ke, na rav no, ni su mo gle ima ti mi raz. Ako se, napri mer, zna lo da po ro di ca de voj ke ni je u mo gu} no sti da pri-pre mi mi raz ili u si tu a ci ji ka da de voj ka ne ma ì ve ro di te qe,a pri to me je ve o ma vred na (œrabotnaŒ), bu du }i sve kar bi sam re-kao da tra ̀ i sa mo de voj ku i ni {ta vi {e. U no voj po ro di ci po-lo ̀ aj mla de sna he }e bi ti bo qi uko li ko je do ne la od go va ra ju }i mi raz.

Kada su bu du }i pri ja te qi sve œugovoriliŒ, ugo vor su po-tvr |i va li r a z m e n o m r a k i j a. Oni su ot pi ja li iz kon di ra148

ko ji je do neo mla do ̀ e win otac (on je na ugo vo ru do no sio sa mo ra-ki ju jer is hod jo{ uvek ni je bio si gu ran), po tom iz kon di ra de-voj ~i nog oca, a on da bi se po qu bi li i na taj na ~in œpri ja te qi -liŒ, od no sno na ~i ni li pr vi ko rak u tom prav cu. Uza jam nom raz-me nom ra ki ja oni }e se œpri ja te qi tiŒ u vi {e na vra ta u da qemto ku svad be ne pro ce du re i na taj na ~in, raz me nom istog, utvr |i -


144 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 432–433.145 Ve ra S. Er lich, U dru {tvu s ~o vje kom, SNL, Za greb 1978, 193; V. S. Er-

lich, Po ro di ca u tran sfor ma ci ji ..., 173.146 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 34.147 Du bla je krup ni ji zlat nik. Obi~ no vre di dva du ka ta, pa otu da i na ziv.148 Kon dir je mo gao bi ti od sta kla ili ze mqe. Sud sa ra ki jom ko ja ima

iz ra zi to ri tu al nu funk ci ju (slu ̀ i za œpri ja te qe weŒ, wo me se po zi va ju ilido ~e ku ju sva to vi i sl.) oba ve zno je za ki }en bi qem.

va ti pri ja teq stvo. Ri tu a li zo van po stu pak raz me ne ra ki ja pod-ra zu me va i to da pri po la sku mla do ̀ e win otac osta vqa pri ja te -qu svo ju ra ki ju, a uzi ma we go vu. Raz me na istog — ra ki je uka zu jena rav no pra van sta tus (kao i na oba ve ze ko je iz to ga pro iz i la ze)obe ju stra na. Mom ko vi i de voj ~i ni ro di te qi ula ze u srod ni~ kiod nos ko ji se na zi va œpri ja teq stvoŒ — od nos u ko me su, po de fi -ni ci ji, obe stra ne rav no prav ne. Re al no, me |u tim, o rav no prav -no sti dve ju stra na ne ma ni go vo ra. De voj ~i ni ro di te qi ne sa mo{to da ju k}er, ve} uz wu mo ra ju da da ju i mi raz. Upra vo zbog to ga,ri tual, svo jim sim bo li~ kim je zi kom, po ku {a va da iz ra zi i raz-re {i kon tra dik tor nost i pre vla da kri zu po ten ci ra ju }i prin-cip jed na ko sti. No vo u spo sta vqe ni od nos je kr hak i ne sta bi lan,a va ̀ an — œpri ja te qe weŒ zbog to ga, ekvi va lent nom raz me nom,mo ra da se po no vi i po tvr di vi {e pu ta to kom ri tu a la.

U tre nut ku kri ze, pre gru pi sa va wem (jed na po ro di ca gu bi~la na / dru ga do bi ja) na ru {e ne dru {tve ne rav no te ̀ e, us po sta -vqa se srod ni~ ki od nos — pri ja teq stvo iz me |u dve ju po ro di ca, od nos na ko me se te me qi ~i ta va mre ̀ a dru gih od no sa. Na zna ~aj pri ja teq stva dve ju po ro di ca, ose tqi ve, a va ̀ ne dru {tve ne ve-ze, ri tual sta vqa ak ce nat.

Ovom pri li kom od re |en je i da tum is pi ta mla dih. Odugo vo ra do is pi ta obi~ no je pro la zi lo 10–15 da na. U ovom in-ter va lu ula zi se du bqe u se pa ra ci ju, kri za po sta je iz ra zi ti ja.

Ispit

Ovaj seg ment svad be nog ri tu a la pod ra zu me va, pre ma utvr-|e nom pra vo slav nom ka no nu, is pit mla dog pa ra pred sve {te ni -kom, a na kon to ga œpri ja te qe weŒ dve ju stra na, ko je je ovom pri li -kom sa dr ̀ in ski bo ga ti je, raz ra |e ni je i sa ve }im ste pe nom oba-ve zno sti, za tim da ri va we, kao i sve ~a ni ru ~ak i ve se qe.

Ispit se odr ̀ a vao u ne de qu. U se li ma ko ja ni su ima lacr kvu, is pit se is kqu ~i vo odr ̀ a vao u ku }i de voj ke. U gra dukao i u se li ma ko ja su ima la cr kvu is pit se ta ko |e odr ̀ a vao uku }i de voj ke, a u ret kim slu ~a je vi ma mla di bi bi li œispitaniŒu cr kvi da bi se iz be gli tro {ko vi. Sve {te ni ka je po zi vao de-voj ~in otac, ko ji je i sno sio tro {ko ve.


Na dan is pi ta u ku }i de voj ke oku pqa ju se we ni srod ni ci, a oko po dne va do la ze mla do ̀ e wi ni sa svi ra ~i ma. Na is pi tu je,sa jed ne i sa dru ge stra ne, ukup no bi lo 30–60 qu di.

Devoj ~i ni ro di te qi i srod ni ci do ~e ku ju mla do ̀ e wi neis pred ku }e (gde sve kar vo di ko lo), po zdra vqa ju se sa wi ma iuvo de ih unu tra. Mla do ̀ e wi ni do no se dar za de voj ku, kao i ra-ki ju, vi no i po ga ~u, re kvi zi te po sred stvom ko jih }e se œpri ja -te qi tiŒ. De voj ka je u iz dvo je noj pro sto ri ji, u ko ju ne ka od we-nih ro |a ka uvo di mla di }a, a on da ih za jed no do vo di kod sta ri -jih. De voj ka sve sta ri je qu bi u ru ku.149 Sve {te nik, pre ma cr-kve nom ka no nu, oba vqa is pit mla de na ca. De voj ka sve {te ni kada ru je pe {ki rom.

Nakon to ga de voj ~in i mom kov otac se œpri ja te qeŒ tj. raz-me wu ju ra ki ju i vi no ({to je do dat ni ele me nat) na ve} opi sa nina ~in. Ovom pri li kom po pr vi put se œpri ja te qeŒ i ta ko {toza jed no lo me po ga ~e.150 Na sto lu ili so fri po red wih sta vqa juse dve po ga ~e jed na pre ko dru ge. Od o zdo je po ga ~a ko ju je do neobu du }i sve kar, a od o zgo je, pre ko we, do ma }i nova po ga ~a. Ka kosu mi sa go vor ni ci ob ja {wa va li, uvek je œdoma}inskaŒ po ga ~aod o zgo i pr vo se ona lo mi (jer su u we go voj ku }i, na we go voj te-ri to ri ji), a po tom se, na isti na ~in, lo mi sve kro va po ga ~a ko jase na la zi od o zdo. Pri ja te qi se pre kr ste, uhva te po ga ~u je dan sjed ne, dru gi sa dru ge stra ne, ma lo je po dig nu (da bi, pre ma mi-{qe wu ka zi va ~a, sve na pre do va lo, i{lo na vi {e) i pre lo me jena po la. Sva ko svoj deo lo mi da qe sa onim ko mu je naj bli ̀ i.Svi ma se da je da oku se od po ga ~e (da kle, da par ti ci pi ra ju), pama kar to bi la i mr vi ca. ̂ in ko ma da wa, de qe wa po ga ~e (ce li ne,kru ga) ozna ~a va us po sta vqa we od no sa. Pri ja te qi se na konœpri ja te qe waŒ po qu be. S ob zi rom na to da su se wi ho vim œpri-ja te qe wemŒ za pra vo œpri ja te qi leŒ dve srod ni~ ke gru pe, svipri sut ni s jed ne i sa dru ge stra ne qu be se, go vo re }i: œNeka je


149 ê sto je de voj ka i mla di }a qu bi la u ru ku. Jed na od mo jih sa go vor ni -ca is pri ~a la je da ju je maj ka sa ve to va la da ta ko po stu pi, vraw skom iz re kom:œI pet’l (pe tao, u smi slu si tan i ne u gle dan, prim. S. Z.) da je, mu` je!Œ

150 Na is pi ti va nom pod ru~ ju pod po ga ~om se pod ra zu me va okru gao hlebod p{e ni~ nog bra {na sa kva scem, na ~i joj gor woj po vr {i ni su na ~i we ni ukra-si od te sta.

sre} no pri ja teq stvoŒ. Od tog tre nut ka oni jed ni dru ge oslo-vqa va ju sa œpri ja te quŒ i œpri ja teq keŒ.

Mali deo jed ne i dru ge po ga ~e mla do ̀ e wi ni no se na zad,svo joj ku }i. Sa go vor ni ci su mi ob ja {wa va li da se ta ko ~i ni zbogto ga {to su to ko ma di œod do bro, od pri ja teq stvoŒ. Za pra vo, kodku }e je sva ka ko ostao ne ko od ~la no va po ro di ce.151 Deo se vra }ada bi i on oku sio od po ga ~e, ~i ja je osnov na sim bo li ka, u ovomkon tek stu, pri ja teq stvo, tj. da bi i on u~e stvo vao u ~i nu œpri ja -te qe waŒ i da bi se ta ko iz me |u svih ~la no va dve ju po ro di ca us-po sta vio srod ni~ ki od nos. Po stu pak œpri ja te qe waŒ po sred -stvom po ga ~a po na vqa se vi {e pu ta to kom ri tu a la (ukup no tripu ta), kao i raz me na ra ki je i vi na, da bi se sklo pqe nom pri ja -teq stvu da la te ̀ i na oba ve zno sti. Sva ki na gli po mak u ri tu al -nom pro ce su svad be za pe ~a }u je se œpri ja te qe wemŒ.

Osim po ga ~a ko je su u funk ci ji œpri ja te qe waŒ, u ri tu a luse sre }u i dru ge vr ste po ga ~a i ob red nih hle bo va uop {te. Sva-ki od wih po je di na~ no ima sop stve nu se man ti ku u za vi sno stiod kon kret nog ri tu al nog kon tek sta u ko me se na la zi (ta ko }e ibi ti raz ma tran), ali su zna ~ew ski po ve za ni u je din stve nu ce-li nu, ko ja ima jak se man ti~ ki na boj. Ona, po ve za na sa dru gim,se man ti~ ki sna ̀ nim ele men ti ma svad be nog ri tu a la, obra zu jewe go vu osnov nu po ru ku.

œPri ja teq skaŒ po ga ~a, ka ko sa mo we no ime i ulo ga u ri tu -a lu upu }u je, u osno vi sim bo li zu je pri ja teq stvo. Ume {e na je odp{e ni~ nog bra {na. U agrar noj kul tu ri tra di cij skog dru {tvap{e ni ca ima po se ban zna ~aj,152 a hleb pred sta vqa osnov nu hra-nu153. Ova po ga ~a aso ci ra plod nost, bla go sta we, do bro bit, pre-


151 U pri li ka ma kao {to je is pit, svad ba i sl. sma tra se da ku }a ne smebi ti za tvo re na i da oba ve zno ne ko mo ra osta ti u woj da je œ~uvaŒ. Ova kav zah tev je ra zu mqiv ako se ima u vi du spe ci fi~ na ose tqi vost tre nut ka i sa mim timpo ve }a na mo gu} nost pod le ga wa ne ga tiv nim dej stvi ma. Od la zak na is pit pod-ra zu me vao je i ce lo dnev no od su stvo va we od ku }e, pa su po je di ni ~la no vi po ro -di ce bi li spre ~e ni oba ve za ma oko ma le de ce, sto ke i sl.

152 Du {an Ban di}, Na rod na re li gi ja Sr ba u 100 poj mo va, No lit, Be o -grad 1991, 59–61.

153 A. L. To por kov, Hleb, u: Sve tla na M. Tol stoj, Qu bin ko Ra den ko vi}(re dak to ri), Slo ven ska mi to lo gi ja — en ci klo pe dij ski re~ nik, Zep ter Bo okWorld, Be o grad 2001, 562–564; A. A. Plot ni ko va, Ko la~, u: S. M. Tol stoj, Q.Ra den ko vi}, (re dak to ri), na ve de no de lo, 274.

ma re ~i ma ka zi va ~a — œberi}etŒ. Wu, ali i sve dru ge vr ste ob-red nih hle bo va mo ̀ e da me si is kqu ~i vo oso ba ko ja ima ì vero di te qe. Ova kav zah tev va ̀ i i za mno ge dru ge ri tu al ne po-stup ke (o ~e mu }e bi ti re ~i u da qem tek stu) i pred sta vqa sve-tlu ca vu nit ko jom je prot kan i obe le ̀ en ceo svad be ni ri tual.œPri ja teq skaŒ po ga ~a, da kle, sa dr ̀ i prin cip ì vo ta, plod no -sti, plo do tvor no sti — prin cip ko ji se po ten ci ra kroz ceo ri-tual. Ti me {to od we mo ra ju da oku se svi (ova kav zah tev od no sise na jo{ ne ke po ga ~e u ri tu a lu), prin cip ko ji ona sa dr ̀ i, za-hva ta i pro ̀ i ma sve, ob je di wu ju }i ih u re al no sti com mu ni -tas-a — za jed ni {tva, ho mo ge no sti, jed na ko sti, kre a tiv no sti.154

Nakon œpri ja te qe waŒ pri stu pa se da ri va wu. Ni {an ko jije de voj ka po sla la mla do ̀ e wi pred sta vqa ka mi ~ak oko ko jeg sekrug onih ko je ona da ru je kon cen tri~ no {i ri. Ovom pri li komona da ru je ~la no ve mla do ̀ e wi ne uè po ro di ce — oca, maj ku,bra }u i se stre, a na sa moj svad bi si stem da ri va wa }e se jo{ vi-{e pro {i ri ti. ^la no vi ma mla do ̀ e wi ne po ro di ce de voj kapre da je bo {~a luk155, a oni joj, kao uzdar je, da ju no vac u sim bo -li~ noj vred no sti. Iste da ro ve ko je im je pre da la na is pi tu, uku }i svo jih ro di te qa, de voj ka }e im po no vo pre da ti na svad bi,ali u wi ho voj ku }i i to po red og wi {ta — pro stor u ko me sepre da je dar uti ~e na we go vo zna ~e we.156 Iako mla do ̀ e wi ni do-bi je ne da ro ve no se ku }i, oni pre ma wi ma ima ju pot pu ni od nospo se do va wa tek na kon {to im ih ne ve sta pre da u wi ho voj ku }i,i to on da ka da ju je sve kr va uve la u do ma }i kult.

U kri zu se za ko ra ~i lo du bo ko — da ri va we je u pe ri o di maugro ̀ e no sti po ja ~a no,157 a uz to œda va we ima mo} oba ve zi va wadru gih, a da pri tom ni je po treb no pri be ga va ti siliŒ.158 De voj -


154 V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 96.155 Bo {~a luk, m. (pers.-tur.) dar ko ji se sa sto ji od odev nih pred me ta,

za mo ta nih u bo {~u, oda kle i na ziv. Bo {~a, f. (pers.) plat no ~e tvo ro u ga o nogob li ka u ko je se ne {to za mo ta va. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 149.

156 An na Zam brzycka-Ku nac ho wicz, Kul tur na funk ci ja da ra , Et no an tro po -lo {ki pro ble mi 2, Be o grad 1987, 19.

157 Isto, 15.158 Ma u ri ce Go de li er, L’énig me du don, II. De l’exi sten ce d’Ob ject Sub sti tuts

des Hom mes et des Di e ux, So cial Ant hr o po logy 3/2, Cam brid ge Uni ver sity Press,Cam brid ge 1995, 103.

ka da rom oba ve zu je ~la no ve mla do ̀ e wi ne po ro di ce, ali i onioba ve zu ju wu i to ne sa mo uzdar jem. U ime ku }e, sve kr va de voj cipre da je ne ki ko mad na ki ta, ma te ri jal za blu zu, œ{amijuŒ (tan kuma ra mu za gla vu, obi~ no od mar ki ze ta) i ogle da lo159.

Dari va wem se za vr {a va ozbiq ni, œslu`beniŒ deo i ula zise u do men lu di~ kog, iz o kre nu tog. Sve ~a ni ru ~ak i ve se qe tra ju do ka sno u no}.

Od is pi ta do svad be obi~ no pro |e 2–3 me se ca. U ovom pe-ri o du de voj ka ubr za no za vr {a va da ro ve i tek stil ne pred me te zasvo je bu du }e do ma }in stvo. Ona i mla di} ima ju pra vo da za jed noœstojeŒ na sa bo ri ma i u sli~ nim pri li ka ma, ali se vo di ra ~u nao to me da s wi ma uvek bu de ne ko od de voj ~i nih srod ni ka. Me |upri ja te qi ma ne po sto je di rekt ni kon tak ti, ve}, ako je to neo p -hod no, po sre du je pro vo da xi ja. ^la no vi za jed ni ce ko jih se pro-me na ti ~e u ovom pe ri o du su na sa mom ru bu se pa ra ci je, gde ihza pqu sku ju ja ki ta la si mar gi nal no sti. Oni plu ta ju ({to na ro -~i to va ̀ i za œispitanuŒ de voj ku ko ja vi {e ni je de te, ve} se po-sve }e no pri pre ma za no vo do ma }in stvo, ali jo{ uvek ne pri pa -da ka te go ri ji so ci jal no zre lih jer su we ni kon tak ti s mla di -}em pod stro gom kon tro lom sta ri jih) iz me |u de fi ni sa nih po-zi ci ja u dru {tve noj struk tu ri, u sta wu u ko me se u sim bi o zina la ze ele men ti jed nog i dru gog sta tu sa.

Pozi va we sva to vaNa svad bu se pr vo po zi va kum, po tom sta ri svat (svad be

bez ku ma i sta rog sva ta ne mo ̀ e bi ti), a on da osta li u~e sni cisa jed ne i sa dru ge stra ne. Sva to vi se po zi va ju na ri tu al noutvr |en na ~in, s tim {to je po zi va we ku ma i sta rog sva ta po seb -no ri tu al no raz ra |e no.

Kum stvo pred sta vqa so ci jal no-du hov nu usta no vu (funk-ci je su uglav nom dru {tve nog ka rak te ra), pre no si vo i na sled nodo bro, sa pa tri li ne ar nom li ni jom tran smi si je.160 Na te ri to -


159 Ogle da lo ima apo tro pej ska svoj stva. D. Ban di}, Na rod na re li gi ja...,102; [pi ro Ku li {i}, Pe tar @. Pe tro vi}, Ni ko la Pan te li}, Srp ski mi to lo -{ki re~ nik, Et no graf ski in sti tut SA NU, Be o grad 1998, 329–330.

160 Ni ko la F. Pav ko vi}, Et no lo {ka kon cep ci ja na sle |i va nja , Et no lo {ke sve-ske IV, Be o grad 1982, 32.

ri ji Vra wa i oko li ne u po sma tra nom pe ri o du kum stvo je ~vr-sta, traj na i na sled na me |u po ro di~ na ve za.161 Ku mu se uka zu jeiz u zet no po {to va we. Sma tra se za ve li ki greh ras ki nu ti kum-stvo, ili se na bi lo ko ji na ~in ku mu za me ri ti. Kon tak ti iz me -|u ku ma i ku ma {i na su ve o ma re du ko va ni, sve de ni na pri god nepri li ke, da bi se spre ~i la sva ka mo gu} nost na stan ka kon flikt -ne si tu a ci je.

Kod ku ma, da bi mu upu tio po ziv za svad bu, od la zi sve kar,a sa wim mo ̀ e da po |e i sve kr va ili ne ki dru gi sta ri ji srod-nik. Oni sa so bom oba ve zno vo de i jed nog su se da. No se ra ki ju ipo ga ~u. Sve kar po zi va ku ma na svad bu i nu di ga ra ki jom. Kumpri hva ta ra ki ju, {to zna ~i da je pri hva tio po ziv. Kum na zdra -vqa, bla go si qa mla den ce i is ka zu je naj bo qe è qe. Na kon to ga,po ga ~u ko ju je sve kar do neo, kum lo mi (na na ~in na ko ji se lo miœpri ja teq skaŒ po ga ~a, s tim {to je ov de sa mo jed na — sve kro va)sa su se dom svog ku ma {i na. Po sto ji stro ga za bra na da kum i ku-ma {in za jed no lo me po ga ~u. U si tu a ci ja ma ka da se kum stvo ras-ki ne ili ka da se iz me |u ku ma i ku ma {i na po re me te od no si, ka-è se: œIskr{i{e poga~uŒ.

Kum stvo je traj na i na sled na ve za. Od nos pre ma ku mu jepun po {to va wa i pa ̀ we. Iz me |u ku ma i ku ma {i na iz be ga va juse u~e sta li, ne po sred ni kon tak ti kao i sve si tu a ci je ko je bimo ̀ da mo gle da do ve du do su ko ba. Za jed ni~ ko lo mqe we po ga ~eje ve} di rek tan, bli zak kon takt. Zbog to ga sve kar sa so bom vo disu se da, oso bu ko ja je iz van od no sa kum stva. On }e u ovoj pri li ci za me ni ti ku ma {i na i s ku mom pre lo mi ti po ga ~u.

Poga ~a ko jom se po zi va kum ni je u funk ci ji us po sta vqa -wa no vog od no sa s ob zi rom na to da on ve} po sto ji kao na sle dan.Wo me se ose tqi vi od nos kum stva po tvr |u je i u~vr {}u je u kri-ti~ nom tre nut ku. Ku mov bla go slov je na svad bi naj va ̀ ni ji dar,pa mu se po ga ~om uka zu je ~ast. Po ga ~a, sa mim tim {to je jed na,{to ju je sve kar do neo u ku mo vu ku }u, iz ra ̀ a va ne rav no pra vansta tus. Od we svi pri sut ni po je du po par ~e (deo sve kar vra }ana zad jer od we mo ra ju da oku se i uku }a ni) da bi par ti ci pa ci -


161 Is crp nu ana li zu pro ble ma kum stva sa ak cen tom na dru {tve noj osno-vi po ja ve nu di rad: Ra do mir D. Ra ki}, Kum stvo u pra vo slav nih ju go slo ve na kaoso ci jal no-struk tur ni ob lik, Et no lo {ki pre gled 10, Ce ti nje 1972, 105–117.

jom, na osno vu prin ci pa ko ji po ga ~a sa dr ̀ i, u od nos kum stva, upre lom nom mo men tu, bi li ob je di we ni i utvr |e ni svi.

Sta ri svat (œstarejkoŒ) je, pre ma ide al nom obra scu, mla do -è win ujak (sve kr vin ro |e ni brat), a pre ma ostva re nom srod nik,ko ji mo ̀ e bi ti i da qi, s maj ~i ne stra ne. On je oba ve zno oè wen~o vek. Kod sta rog sva ta, da bi mu upu ti li po ziv, od la ze sve kar isve kr va s jo{ ne ko li ko srod ni ka (obi~ no 5–6 qu di). No se ra ki jui po ga ~u. Sve kar se obra }a sta rom sva tu i nu di ga ra ki jom, ko juovaj pri hva ta. Na kon to ga sve kar i sta ri svat lo me po ga ~u na na-~in na ko ji se lo mi œpri ja teq skaŒ po ga ~a. In for ma to ri su ob ja -{wa va li da je od nos sa sta rim sva tom slo bod ni ji, opu {te ni ji ine ta ko va ̀ an kao od nos sa ku mom. Sta ri svat ima po se ban zna ~ajsa mo na svad bi (po sle svad be on ima zna ~a ja kao srod nik, ali we-go va ri tu al na ulo ga pre sta je), pa sa wim sve kar mo ̀ e da pre lo mipo ga ~u. ̂ i nom ko ma da wa po ga ~e, iz me |u sve kra i sta rog sva ta po-sto je }i srod ni~ ki od nos do bi ja ri tu al nu di men zi ju. Od pre lo -mqe ne po ga ~e svi po je du po par ~e, a je dan deo sve kar vra }a svo jojku }i iz istih raz lo ga iz ko jih se vra }a i po ga ~a ko jom se po zi vakum, kao i œpri ja teq skaŒ po ga ~a.

Sve kar ili ne ki dru gi mu {ka rac iz ku }e (na pri mer, mla-do ̀ e win stric ili sta ri ji brat) s ra ki jom po zi va osta le sva-to ve. Na isti na ~in se po zi va ju i sva to vi na de voj ~i noj stra ni.

Zasev ka

Zasev ka je sa stav ni, uvod ni deo svad be u uèm smi slu re ~i. Ona se or ga ni zu je u su bo tu uve ~e (da kle, uo~i sa me svad be) u mla-do ̀ e wi noj ku }i. Obi~ no po ~i we oko 18 ~a so va i tra je do po no -}i. Sa dr ̀ aj nu spe ci fi~ nost za sev ke ~i ni ko lo ko je vo di sve kr -va sa si tom pu nim p{e ni ce i dr. ko jim otva ra svad be no ve se qe.

U li te ra tu ri ko ja raz ma tra svad bu na ju ̀ no slo ven skompro sto ru ne po mi we se za sev ka. Vi do sa va Ni ko li}-Sto jan ~e -vi} opi su je za sev ku, ali ne ula zi u po re klo i zna ~e we ter mi -na.162 U bu gar skoj tra di cij skoj svad bi za sev ka kao seg mentsvad be nog ri tu a la po sto ji, ali ima dru ga ~i ji sa dr ̀ aj i for mu


162 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 437.

— pod za sev kom se pod ra zu me va pri pre ma ob red nih hle bo va.163

Ra dost Iva no va pi {e da je u osno vi pr vog de la ovog ter mi na se-ja we ì ta ili pro se ja va we bra {na, a dru gi deo ozna ~a va raz li -~i te eta pe u pri pre mi hle ba.164 Na ve de no ob ja {we we na stan kater mi na u bu gar skom je zi ku, po da tak sa te re na da se pr vo se ja wep{e ni ce na zi va œzasejkaŒ, kao i to da sve kr va to kom igre iz ba -cu je sa dr ̀ aj iz si ta ta kvim po kre tom ru ku kao da se je — upu }u ju na pret po stav ku da je ~in se ja wa u osno vi na zi va ovog seg men tari tu a la.

Na za sev ku do la zi {i ri krug srod ni ka i su se da, jer je tonaj sve ~a ni ji, naj u zbu dqi vi ji tre nu tak svad be, ~i ji }e po ~e taksve kr va svo jim, s v e k r v i n i m k o l o m, ozna ~i ti. Svi è leda pri su stvu ju mo men tu ka da ona œzaigrujeŒ165 (u za vi sno sti odpo lo ̀ a ja u struk tu ri srod ni~ ke, ali i {i re dru {tve ne za jed -ni ce, u ulo zi u~e sni ka ili ma kar po sma tra ~a). Srod ni ci i su-se di oku pqa ju se u dvo ri {tu, a tu su i svi ra ~i. Sve kr va ih nedo ~e ku je — ona je u ku }i, pri pre ma se i obla ~i po seb nu ode }u.

Sve kr vin ko stim sna ̀ no ko re spon di ra sa ne ve sti nim ko-sti mom (~e mu }e bi ti po klo we na po seb na pa ̀ wa u da qem tek-stu). Wih dve su naj i stak nu ti ji ri tu al ni su bjek ti, pri god noob u ~e ne, vi zu el no iz dvo je ne od osta lih, a jed na na spram dru geobe le ̀ e ne atri bu ti ma ko ji su zna ~ew ski po ve za ni. Ni je slu-~aj no ri tu al ni sce na rio zah te vao wi ho vu ko sti mi ra nost, jersvi ko ji do ̀ i vqa va ju pro me nu sta tu sa obla ~e po seb nu ode }u dabi is ta kli tu pro me nu.166 Sve kar i mla do ̀ e wa su ob u ~e ni sve-~a no, u no vu ode }u, ali ni su wo me po seb no obe le ̀ e ni.

Sve kr va i ne ve sta su na svad bi bi le ode ve ne u pri god neale ne167 f u t e. Fu ta je pra vo u ga o ni ko mad tka ni ne, 3–4 me tra{i ri ne i 80–90 cen ti me ta ra du ̀ i ne, ru~ ne iz ra de, sa utka nimtan kim ver ti kal nim pru ga ma. Naj ti pi~ ni je fu te su œna dvestrukeŒ, tj. iz dva de la, ho ri zon tal no spo je na, ali ta ko da sepru ge jed nog de la na sta vqa ju na pru ge dru gog de la (vi de ti sli-


163 R. Iva no va, na ve de no de lo, 43.164 Isto.165 Za sve kr vu se uvek ka ̀ e da ona œzaigrujeŒ, tj. vo di pr vo ko lo na svad bi.166 E. Li~, na ve de no de lo, 82.167 Alen, adj. (pers.) cr ven, jar ko cr ve ne bo je. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 88.

ke 3. i 4). Fu ta se ob mo ta va oko po ja sa, pri ~e mu kra je vi slo bod -no pa da ju i pre kla pa ju se je dan pre ko dru gog for mi ra ju }i vr stu du ga~ ke suk we. Ona se oba vi ja sa mo jed nom, jer se gu sto na bi rena uzi ci ko jom se ve zu je oko stru ka. Du` do we ivi ce op {i ve naje gaj ta nom ili sa te nom. U po ~et ku je bi la pre ga ~a168, a ka sni jeje evo lu i ra la u vr stu suk we.169 Po sto ji vi {e vr sta fu ta u za vi -sno sti od ma te ri ja la (vu na, ku de qa...), bo je (cr na, tam no pla -va...), itd. Na ro ~i to su bi le na ce ni fu te iza tka ne od po seb nevr ste pa mu ka, tzv. vaj ka ra.170

U po sma tra nom pe ri o du, fu ta je osnov ni odev ni pred metse o ske è ne, ka ko u sva ko dnev nim, ta ko i u sve ~a nim pri li ka -ma. Ale na fu ta ima la je ri tu al nu funk ci ju — no si le su je sa mosve kr va i ne ve sta na svad bi. Ne ve sta je ale nu fu tu no si la i usve ~a nim pri li ka ma (po se ta ku mu, sta rom sva tu i sl.), ali is-kqu ~i vo to kom pr ve go di ne bra ka. Ne ve sta bi svo ju ale nu fu tuna kon to ga sta vi la u {kri wu i ~u va la je za dan ka da }e bi ti sve-kr va da tu istu fu tu po no vo œopa{eŒ. Uko li ko sve kr va ni je vi-{e ima la si no va za è nid bu, ona je svo ju ale nu fu tu mo gla po-klo ni ti sna hi ili k}er ki. Ale ne fu te su se kao vred nost ~u va -le i pre no si le.

Osim u ale nu fu tu, sve kr va je bi la ode ve na i u li ba de,deo gra |an skog ko sti ma, {to uka zu je na wen po vi {e ni sta-tus.171 Na gla vi je ima la ma ra mu od mar ki ze ta, pa stel ne bo je,za ve za nu u ~vor is pod bra de. Cr ve ni cvet u ko si, sa de snestra ne, bio je naj zna ~aj ni ji (ne iz o sta van i kod sve kr ve u gra-du) in di ka tor we nog sta tu sa. Na no ga ma je no si la opan keili, za tu pri li ku ku pqe ne, ci pe le. Ova kav sve kr vin ko stimmo gao je bi ti do pu wen ni zom du ka ta ili du bli oko vra ta i ve-ze nim pe {ki rom pri ka ~e nim za po jas sa de sne stra ne, da pa da pre ko fu te.


168 Fu ta, f. (ar.) pre ga ~a, ke ce qa, za sti ra~. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 286.169 V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 289.170 Op {i r ni je o fu ti: Mi len ko Fi li po vi}, Be le {ke o se o skoj no {wi

u Vraw skom Po mo ra vqu, Gla snik Et no graf skog mu ze ja 22–23, Be o grad 1960,159–169; V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 288–294.

171 Sve kr ve sa se la li ba de su ku po va le u gra du i no si le su ga is kqu ~i vo na svad bi.

Crve na bo ja, di stink tiv no obe le` je sve kr vi nog sta tu sa,ko no ti ra krv, ̀ i vot, ra dost,172 od no sno va tru, krv, vul vu,173 a ukon tek stu svad be nog ri tu a la ostva re nu plod nost.

Sve kr va iz la zi iz ku }e. Pa ̀ wa svih pri sut nih usme re naje na wu. De voj ka (k}er ili ro |a ka ko ja ima ̀ i ve ro di te qe) pre-da je joj si to174. Sve kr va se pre kr sti i sa si tom u de snoj ru cipo ~i we da igra svo je, sve kr vi no ko lo. Po red we je sve kar, pa da-qe, pre ma ste pe nu srod stva, osta li ~la no vi za jed ni ce. Si to jeza ki }e no cve }em, a po kri ve no bo {~om175. U si tu je p{e ni caoba ve zna, a osim we tu je i bo si qak, {e }er, bom bo ne, si tan no-vac i œkravaj~eŒ (ma li hlep ~i} bez kva sca). To kom igre sve kr vatri pu ta iz ba cu je sa dr ̀ aj iz si ta u prav cu is to ka176. Ona naovaj na ~in œsejeŒ sa dr ̀ aj iz si ta da bi, ana log no kva li te tu sa-sto ja ka, obez be di la mla den ci ma: p{e ni com i œkravaj~etomŒ177

— plo dan brak i œberi}etŒ, {e }e rom i bom bo na ma — sla dak ̀ i-vot, nov ~i }i ma — obi qe, a bo si qak, mo }an apo tro pa jon, tu je daza {ti ti œsetvuŒ.178 Ri tu al ni po stu pak ko ji ima za ciq da, pre-ma prin ci pi ma imi ta tiv ne ma gi je, obez be di plod nost, iz vo di


172 E. Li~, na ve de no de lo, 86.173 Qu bin ko Ra den ko vi}, Sim bo li ka sve ta u na rod noj ma gi ji Ju ̀ nih

Slo ve na, Po seb na iz da wa Bal ka no lo {kog in sti tu ta SA NU, kw. 67, Be o grad;Pro sve ta, Ni{ 1996, 293.

174 Va wa Ni ko lo va ob ja {wa va da na za sev ki bu gar ske tra di cij ske svad-be si to sim bo li zu je ulo gu èn skih re pro duk tiv nih or ga na. Si to s otvo romna vi {e pri ma bra {no (= oplod wa), za dr ̀ a va ga na tre nu tak, a po tom bra {noiz la zi iz si ta (= ra |a we). Vanà Ni ko lo va, Svat be ni te œzasevkiŒ. Opit za se-man ti ~en ana liz, Bãlgarska etnografià, kn. 4, Sofià 1993, 61.

175 Vi de ti na po me nu br. 155.176 In for ma to ri su go vo ri li œnakude iz grev ku sunceŒ, tj. u prav cu iz-

la ska sun ca. Is tok i za pad, stra ne sve ta ve za ne za iz la zak i za la zak sun ca, sme-nu da na i no }i, ula ze u red opo zi ci ja ti pa œgore — doleŒ, œdobar — r|avŒ, itd.{to od re |u je zna ~ew sku sim bo li ku: is tok — sve tlost, pra ved nost, bla go sta -we, ì vot nost, iskon sko, za pad — ne ~i sto }a, ne pra ved nost, si ro ma {tvo,smrt nost. N. I. Tol stoj, Is tok — Za pad, u: S. M. Tol stoj, Q. Ra den ko vi}, (re-dak to ri), na ve de no de lo, 230.

177 Po pra vi lu, œkravaj~eŒ se iz si ta ne iz ba cu je sa osta lim sa dr ̀ a jem.U na ~i nu po stu pa wa s wim po sto je lo kal ne va ri jan te, ali se naj ~e {}e onoosta vqa i ~u va u ku }i.

178 Pri li kom œzasejkeŒ — pr ve se tve bo si qak se sta vqa u se me. O apo-tro pej skim svoj stvi ma bo siq ka op {ir ni je: [. Ku li {i}, P. @. Pe tro vi}, N.Pan te li}, na ve de no de lo, 60–61; D. Ban di}, Na rod na re li gi ja..., 57–59.

è na ko ja je ostva ri la svo ju bi o lo {ku mo}, ro di la si na i upra-vo do ̀ i vqa va pro mo ci ju u sta tus sve kr ve, za è nu naj vi {i mo-gu }i sta tus u pa tri jar hal noj za jed ni ci.179

Sve kr vi no ko lo je tip otvo re nog ko la180, ~i ji je pra vackre ta wa ude sno, kru ̀ nom li ni jom i tra je ve o ma du go. Ka da seza vr {i, sve kr va sa ma pla }a svi ra ~i ma, a si to vra }a de voj ci odko je ga je pri mi la.181 Woj on da svipri la ze i ~e sti ta ju joj {to jepo sta la sve kr va, re ~i ma: œAj, ne ka je sa sre }u, sve kr vo!Œ Od togmo men ta, pa do kra ja svad be svi je oslo vqa va ju sa œsvekrvoŒ, aona se na to ra do oda zi va. Ovim ko lom ona je jav no pro mo vi sa nau sta tus sve kr ve, {to se mo ̀ e ozna ~i ti kao œvrhunac we nogèn skog postignu}aŒ182. Me ni bli ska oso ba, ro |e na 1919. go di -ne, ~i ji se sin oè nio bez svad be, du bo ko je ̀ a li la zbog to ga go-vo re }i da se, eto, woj ni je da lo da bu de sve kr va. Iako su {tin -ski je ste sve kr va, jer ima sna hu i unu ke, ona tog da na ni je do ̀ i -ve la zva ni~ nu pro mo ci ju u taj sta tus. Uko li ko sve kr va imaoè we nog si na, wen sta tus do bi ja ve }i zna ~aj sa sva kom no vomsna hom.

U svim fa za ma svad be ne pro ce du re sve kr va ima ve o ma ak-tiv nu ulo gu, ali je za sev ka u pu nom smi slu re ~i wen tre nu tak.To kom is tra ̀ i va wa, pi ta la sam zbog ~e ga je ulo ga sve kr ve ta kois tak nu ta, za {to, na pri mer, pr vo ko lo ne vo di sve kar, s ob zi -rom na to da se ra di o pa tri jar hal no or ga ni zo va noj za jed ni ci.Re dov no sam do bi ja la od go vor: œZatoj {to je ona maj ka!Œ Cr ve nabo ja we ne ode }e je, ka ko su mi in fo r ma to ri ob ja {wa va li, œnaradostŒ {to je oè ni la si na, a pri god no je ob u ~e na œda se zna jeda je sve kr va. Sve kar se di s ku ma i sta rej ka, pi je i me zi, a sve kr -


179 M. Ma le {e vi}, Ri tu a li za ci ja so ci jal nog raz vo ja ̀ e ne..., 106–107.Lu cid nu ana li zu dru {tve nog kon tek sta vi so kog ri tu al nog do sto jan stva sve-kr ve na {i rem bal kan skom pro sto ru da je M. Ma le {e vi}, Od nos sve kr ve i sna he u svad be nom ri tu a lu..., 177–184.

180 O otvo re nom i za tvo re nom ko lu: Oli ve ra Mla de no vi}, Ko lo u Ju-`nih Slo ve na, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 14, Be o -grad 1973, 110–116.

181 Sve kr va naj ~e {}e igra sa mo sa si tom. U ne kim slu ~a je vi ma ona jemo gla da, vra tiv {i si to de voj ci, od we pri mi œkondir~eŒ pu no ra ki je i sawim u ru ci od i gra jo{ je dan krug.

182 M. Ma le {e vi}, Od nos sve kr ve i sna he u svad be nom ri tu a lu..., 177.

vu svi gu vi kav: ’Daj ovoj, ku de je onoj’Œ, {to ja sno ilu stru je we-nu is tak nu tu i ak tiv nu ulo gu.

Put ko ji do ve de na ne ve sta pro la zi u okvi ru mu ̀ e vqe vepo ro di ce Ed mund Li~ ob ja {wa va: œSvaka uda ta è na pr vo sekao tu |in ka ukqu ~i u lo kal nu gru pu ob je di we nu pre ma po re -klu. Ona je su {tin ski zla — stra ni pred met, sek su al ni obje kat, ne ~i sta. Ali to kom vre me na ona po sta je maj ka no vog ~la na lo ze.U ovom dru gom svoj stvu ona je su {tin ski do bra, oli ~e we vr li -ne i ~i sto te, an ti te za sek su al nom objektuŒ.183 Ro div {i de te,sna ha je ko na~ no pri mqe na u mu ̀ e vqe vu ku }u, od no sno, pro ceswe ne in te gra ci je (za po ~et pro sid bom) sa da je za vr {en. Ka zi va -~i ob ja {wa va ju da je ona, ro div {i de te, œpu{tila korenŒ. Po-sred stvom de te ta ona iz gra |u je po zi ci ju unu tar no ve ku }e, ko ja}e bi ti bo qa uko li ko su de te ili de ca mu {kog po la.184 Otu da isna ̀ no ve zi va we maj ke za si na, jer joj on, za pra vo, obez be |u jesta tus. Sin je me di jum po mo }u ko ga ona od tu |in ke po sta je Maj-ka — stub po ro di ce. We go vom è nid bom ona da qe na pre du je usta tu su, jer kao sve kr va do bi ja naj vi {i mo gu }i ste pen auto ri -te ta, ko ji, kao ̀ e na, mo ̀ e da ima u pa tri jar hal noj za jed ni ci.

Na svad bi su mo gle bi ti i t r i s v e k r v e, ali sa mo jed na od wih je œpravaŒ — mla do ̀ e wi na maj ka. Sve tri su ode ve ne upri god nu ode }u i sva ka od wih igra svo je, sve kr vi no ko lo. Onesu, pre ma ide al nom obra scu, tri je tr ve. U prak si su mo gle bi tii se stre ili, na pri mer, dve je tr ve, a tre }a je za o va ili ne ka su-set ka. Smi sao ova kvog kon cep ta ri tu a la je, pre ma re ~i ma in-for ma to ra, da i ona ̀ e na ko ja ne ma si na do bi je pri li ku da bu de sve kr va. Na ma te rin sku ulo gu è ne i to sve kr ve — maj ke si nari tual sta vqa ak ce nat.

Posle sve kr ve ko lo vo di sve kar, a on da re dom, pre ma ste-pe nu srod stva i auto ri te ta, osta li ~la no vi za jed ni ce. Na konve se qa, po sta vqa se so fra.


183 E. Li~, na ve de no de lo, 114.184 U na {oj pa tri jar hal noj po ro di ci iz ra zi ta je te ̀ wa da se obez be di

mu {ko po tom stvo, ko je na sle |u je ma te ri jal na, du hov na i so ci jal na do bra.K}er je is kqu ~e na iz na sled stva. Ona sa mo ima pra vo na ot prem ni nu pri li -kom uda je. Op {ir ni je: N. F. Pav ko vi}, Et no lo {ka kon cep ci ja na sle |i va nja ..., 33,35–36.

* * *Tokom da na, u su bo tu uo~i svad be, i u jed noj i u dru goj ku-

}i te ku in ten ziv ne pri pre me. Mla di, ko ji ima ju ì ve ro di te -qe, obe le ̀ a va ju gra ni ce — ka pi ju (iz nad ko je se na me {ta du ga -~ak vr bov prut u ob li ku po lu kru ga, ople ten cve }em i ze le ni -lom) i ula zna vra ta ku }e (iz nad ko jih je na niz od cve }a na cr ve -nom kon cu), a pri pre ma ju i cve }e ko jim }e bi ti ozna ~e ni u~e-sni ci ri tu a la. U mla do ̀ e wi noj ku }i, na ta va nu iz nad ula znihvra ta, sta vqa se po ga ~a œda bi sva to vi bi li mirniŒ. U kri znomtre nut ku, ova po ga ~a (= plod nost, obi qe, do bro bit) ima funk-ci ju us po sta vqa wa i odr ̀ a va wa sklad nih od no sa.

Kupa we mla do ̀ e we i ne ve ste je oba ve zno. Pro ~i ta no uri tu al nom kqu ~u, to je ~i {}e we, œski da weŒ sta rog, da bi ini-ci jant mo gao da pri mi no vo. U ku pa wu, kao i u obla ~e wu i ukra-{a va wu, ne ve sti mo gu da po ma ̀ u is kqu ~i vo oso be ko je ima juì ve ro di te qe. Tom pri li kom iz vo de se ma gij ske rad we s ci-qem da se ne ve sta, u ose tqi vom sta wu mar gi nal no sti, za {ti tiod ne ga tiv nih uti ca ja, ali i da se, upra vo u ta kvom tre nut ku(ka da se ~i ni la ko œprimajuŒ) uti ~e na we nu plod nost.

Svad baU ne de qu, ra no uju tru, pre ne go {to po~ nu da se oku pqa ju

sva to vi185, i u jed noj i u dru goj po ro di ci, uko li ko se uda je iliè ni po sled we de te, œkitiŒ se sto ̀ er, stub po sta vqen na gum-no, u dvo ri {tu, ko ji slu ̀ i za vr {id bu.186 Mla di }i ko ji ima juì ve ro di te qe ki te sto ̀ er ta ko {to na we gov vrh sta vqa ju ja-bu ku, pe {kir, vi no, ra ki ju i bo si qak. Sto ̀ er se ki ti da bi seozna ~i lo da su ro di te qi is pu ni li svo ju ro di teq sku du ̀ nost i


185 Na is pi ti va nom pod ru~ ju, sva to vi su u~e sni ci svad be. Iz raz svat /sva to vi ima po zi tiv nu ko no ta ci ju. U upo tre bi je i iz raz svad ba ri, ali on imaiz ve snu pe jo ra tiv nu ni jan su. To su sva to vi na ne koj tu |oj svad bi, da le ko odnas, oni ko ji pra ve bu ku i sl.

186 Sto ̀ er pred sta vqa sim bol sta bil no sti do ma }in stva, kao cen tar ne-po kret ne imo vi ne (ze mqe, ku }e) ima zna ~e we kult nog me sta. A. A. Plot ni ko va,Sto ̀ er, u: S. M. Tol stoj, Q. Ra den ko vi}, (re dak to ri), na ve de no de lo, 512.

da su svu svo ju de cu udo mi li. Vr {id ba (po sao oko ì ta je za vr -{en, hleb je obez be |en) u ri tu a lu se, sim bo li~ kim pu tem, po-sred stvom sto ̀ e ra, iz jed na ~a va sa za vr {e nim ro di teq skim po-slom — ̀ e nid bom / uda jom naj mla |eg de te ta. Po za vr {et ku svad-be sto ̀ er se ras ki ti.

I u mla do ̀ e wi nu i u ne ve sti nu ku }u naj pre do la ze naj bli -ì srod ni ci. U ne ve sti noj ku }i te ku uobi ~a je ne pri pre me za do-~ek pri ja te qa, dok je œglavnaŒ rad wa u mla do ̀ e wi noj ku }i.

Sve kar sva to ve do ~e ku je na ka pi ji ra ki jom, a sa wim suosta li mu {ki ~la no vi po ro di ce (we gov otac, brat i sl.). Tu je,ali ma lo po stra ni, i mla do ̀ e wa, a po red we ga je we gov pra ti -lac, œml a d o ̀ e w s k i m o m a kŒ, is tak nu ti ri tu al ni su bjekt.œMla do ̀ ew ski momakŒ je naj bo qi drug mla do ̀ e we, mlad ~o vek,oba ve zno oè wen (pre ma ide al nom mo de lu tek oè wen). On se to-kom ce le svad be od mla do ̀ e we ne odva ja i u sve mu mu po ma ̀ e. Ra-zu mqiv je zah tev da œmla do ̀ ew ski momakŒ bu de oè wen ~o vek,da ima is ku stvo ko je mla do ̀ e wi, obi~ no ve o ma mla dom, ne do sta -je, a ko ji je uz to we gov drug — ne ko ko mu je bli zak i ra van. Ri tu -al no obe le` je œmla do ̀ ew skog momkaŒ je œkondir~eŒ sa za sla |e -nom ra ki jom, za ki }e no ra zno boj nim cve }em, ta ko da bu de {to {a-re ni je. On œkondir~eŒ no si sa so bom to kom ce le svad be, a oba ve -zan je da ra ki jom po nu di sva to ve ko ji do la ze.

Sva to vi ma ko ji pri sti ̀ u pri la ze dve de voj ke sa pri pre -mqe nim cve to vi ma (cve }e je oba ve zno pri rod no, cr ve nim kon-cem pri ~vr {}e no za osno vu od œve~no zelenogŒ bi qa) ko je sta-vqa ju na wi hov re ver kao ozna ku sta tu sa — ri tu al nog (da suu~e sni ci svad be ne ce re mo ni je; glav ni ri tu al ni su bjek ti za ki -}e ni su ve }im i lep {im cve to vi ma; mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew -ski momakŒ do bi ja ju be le cve to ve, a sve kr va cr ve ni i sl.), ali ibra~ nog — oni ma ko ji su u bra ku cvet se sta vqa na de snu stra nu, a oni ma ko ji ni su na le vu. Mla do ̀ e wi se u we go voj ku }i cvetsta vqa na le vu stra nu, a u ne ve sti noj on do bi ja cvet i na de snoj,~i me se ozna ~a va we gov li mi nal ni (vi {e ni je neo ̀ e wen, alijo{ ni je oè wen) sta tus. Osta li sva to vi sa mla do ̀ e wi ne stra-ne u ne ve sti noj ku }i bi va ju po no vo za ki }e ni na is toj stra ni nako joj to ve} je su. Oni se od sva to va s ne ve sti ne stra ne raz li ku jupo to me {to ima ju po dva cve ta — ozna ku da su pre {li dve gra-ni ce. Ka da se sva to vi ma za ka ~i cvet na re ver, oni, tim ~i nom,


po sta ju po sve }e ni, obe le` jem iz dvo je ni od œspo qa {wegŒ,œpro fanogŒ sve ta, ula ze u ne sva ki da {wu vre men sko-pro stor nura van, ko jom vla da ju spe ci fi~ ne za ko ni to sti. Za taj cvet — ula-zni cu u dru gu re al nost oni da ju no vac sim bo li~ ne vred no sti —sva ko pre la ̀ e we gra ni ca pra ti raz me na da ro va.187

Kada se oku pe naj bli ̀ i srod ni ci, svi za jed no, sa svi ra ~i -ma, od la ze da œsretnuŒ sta rog sva ta. Sta ri svat na svad bu do la zipre ku ma i dru gih sva to va, a od la zi po sled wi. Na do go vo re no me-sto, 200–300 me ta ra od ku }e, oni do ~e ku ju sta rog sva ta, po zdra -vqa ju se sa wim i we go vim go sti ma (sta ri svat vo di 15–20, pa ivi {e svo jih pra ti la ca). Igra ju }i, do la ze mla do ̀ e wi noj ku }i,is pred ko je sta ri svat vo di ko lo. Po tom, pred vo |e ni sta rim sva-tom, svi za jed no od la ze da, na isti na ~in, œsretnuŒ ku ma. Kum saso bom vo di ma we go sti ju, obi~ no 7–10. U dvo ri {tu mla do ̀ e wi -ne ku }e kum vo di ko lo, a po tom se po sta vqa do ru ~ak.

Pri sti ̀ u i osta li sva to vi, da qi srod ni ci i su se di.For mi ra se ko lo na i kre }e se œpo sna{kuŒ. Ko lo nu pred vo dista ri svat. On ru ko vo di svad bom, tem pi ra po la zak i kre ta wesva to va, kao i tra ja we po je di nih seg me na ta, we ga svi slu {a ju —œsve je ka ko sta rej ko kaèŒ. Kum se sma tra œstarijimŒ od sta rogsva ta i we go va re~ je va ̀ ni ja. Ali, on je to li ko po {to van auto-ri tet da se ne me {a u tok do ga |a ja, ve} se dr ̀ i po stra ni i u sve-mu je ume ren. On je sa sta rim sva tom na ~e lu ko lo ne. Iza wih jewi ho va œprat waŒ — go sti ko je oni vo de, po tom sve kar i sve kr va, de ver, pa osta li, pre ma srod stvu i auto ri te tu, ~la no vi za jed ni -ce. Mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ su na za ~e qu. Sva to visu po ne ve stu naj ~e {}e i{li pe {i ce ili su ja ha li ko we;imu} ni ji su se vo zi li ~e za ma. Ko wi i ~e ze bi li su za ki }e ni pe-{ki ri ma i sve ̀ im cve }em.

Kada se sva to vi pri bli ̀ e ne ve sti noj ku }i, is pred wih seiz dva ja ju œmu {tu lug xi jeŒ, 2–3 mla di }a, ko ji idu da na ja ve do la -zak. U ne ve sti noj ku }i ih, za glas ko ji su do ne li, da ru ju pe {ki -ri ma i ra ki jom. Sa do bi je nim da ro vi ma — obe le` jem oni sevra }a ju na zad da oba ve ste mla do ̀ e wi ne sva to ve da je za wi hovdo ~ek sve sprem no.


187 Mal gor za ta Maj, Pri log ana li zi ob red nog da ra , Et no an tro po lo {ki pro ble -mi 2, Be o grad 1987, 30.

* * *Ispred ne ve sti ne ku }e ko lo vo di sta ri svat ili sve kar.

Igra ju }i, oni sa svi ra ~i ma ula ze na ka pi ju, gde ih pri ja teq, sasta ri jim ~la no vi ma srod ni~ ke za jed ni ce, do ~e ku je ra ki jom. ̂ a-sni ci, sve kar i dru gi va ̀ ni ji sva to vi ula ze u ku }u. Pri ja te qiih slu ̀ e hra nom i pi }em, svi se za jed no ve se le, a kum i sta risvat dr ̀ e zdra vi ce.

Kod mla de, ko ja je u po seb noj, iz dvo je noj pro sto ri ji, pr voula zi sve kr va i pre da je joj veo (me to ni mij ski znak ne ve ste188) sven ~i }em za ko su. Spe ci fi~ nost ve la na is pi ti va nom pod ru~ ju je u to me {to on ne po kri va ne ve sti li ce, ve} ce lom du ̀ i nompa da pre ko we nih le |a. Ni je slu ~aj no ri tu al ni sce na rio zah te -vao da kod ne ve ste pr vo u|e sve kr va i da joj upra vo ona pre daozna ku ne ve stin skog sta tu sa — wi ho va po ve za nost }e u da qemto ku svad be ne pro ce du re po sta ja ti sve iz ra zi ti ja. Kod ne ve steza tim ula zi de ver (de ~ak od 10–15 go di na, mla do ̀ e win bratili srod nik), a mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ mo gu dau|u tek ka da ih po zo vu. Mla di se slu ̀ e pr ̀ e nim ja ji ma i pi-tom. De ver ne ve sti do no si na dar ono {to su ku pi li sve kar isve kr va — ci pe le ili pa pu ~e ko je joj li~ no obu va i pr sten, ko ji}e, pre ne go {to joj sta vi na ru ku, pro vu }i kroz do ne tu obu }u.Ne ve sta de ve ru ve zu je (pre ko de snog ra me na, sa kra je vi ma uve za -nim is pod le vog pa zu ha) po se ban de ver ski pe {kir, ko ji seod osta lih pe {ki ra na svad bi iz dva ja du ̀ i nom i le po tom (vi-de ti sli ku 5). On na kra je vi ma ima ura |e nu ~ip ku, a mo ̀ e da bu-de prot kan i svi le nim ni ti ma. De ver na svad bi ima za da tak dase od ne ve ste ne odva ja, da je œ~uvaŒ, a ona, da ju }i mu pe {kir, ko-ji pred sta vqa ozna ku de ver skog sta tu sa, iz ra ̀ a va svo ju sa gla -snost. U ne ve sti nu ku }u de ver je do neo i ven ~i} is ple ten odsve ̀ eg cve }a, po ve za nog cr ve nim kon cem, kao i œgrabenupoga~uŒ. On ne ve sti da je da po pi je gu tqaj cr nog ili cr ve nog vi-na189 kroz ven ~i}, ko ji on da iz nad we ne gla ve ras ki da (ne ve sta


188 E. Li~, na ve de no de lo, 83.189 O vi nu kao sup sti tu tu, sim bo li za ci ji kr vi (= ì vo ta), op {ir ni je:

D. Ban di}, Na rod na re li gi ja..., 44–48; N. I. Tol stoj, Vi no, u: S. M. Tol stoj, Q.Ra den ko vi}, (re dak to ri), na ve de no de lo, 82.

moè ma lo da se sa gne, ali se sma tra da na svad bi ne sme da se di,da bi lak {e ra |a la). Po tom de ver nad ne ve sti nom gla vom dr ̀ iœgrabenu poga~uŒ (spe ci fi~ nost ove po ga ~e u od no su na dru gevr ste po ga ~a u ri tu a lu je u to me da se pri li kom we nog spre ma wane ko ri sti kva sac, ve} so da bi ka r bo na i da se do da ju ja ja190 i {e-}er) od ko je, na {ta i we no ime upu }u je, svi pri sut ni œgrabeŒ.Ova po ga ~a se lo mi ne po sred no pre ne go {to mla du iz ve du iz ku-}e, da kle, na gra ni ci. Ko ma da we po ga ~e i ven ~i }a je, za pra vo, ko-ma da we, ras ta ka we pret hod nog sta tu sa, znak da je jed na eta pa ri-tu al nog to ka za vr {e na. In for ma to ri ob ja {wa va ju da su u so bikod ne ve ste is kqu ~i vo mla di qu di, pa se po ga ~a œgrabiŒ da bi seta ko i oni œgrabiliŒ jed ni za dru ge — de voj ke za mla di }e, mla di -}i za de voj ke. Ugra biv {i ko mad po ga ~e, ko ja ozna ~a va pri bli ̀ a -va we kra ju se pa ra ci o ne fa ze, oni œgrabeŒ ko mad ri tu al nog pro-ce sa, da bi on i wih, pre ma prin ci pu kon ta gi o zne ma gi je, po neoka no vom, po ̀ eq nom, bra~ nom sta tu su.191

Za to vre me u pro sto ri ji u ko joj su ~a sni ci i sta ri ji te ~epa ra lel na rad wa. Mla do ̀ e wi ni ro di te qi do ne li su po ga ~u,ra ki ju, vi no i ma lo bra {na i so li da bi se œpri ja te qi liŒ. Po-stu pak œpri ja te qe waŒ je isti kao na is pi tu, s tim {to sa da po-sto ji do dat ni ele me nat. Pre ko po ga ~e ko ju je do neo sve kar sta-vqa se do ma }i no va po ga ~a (kao na is pi tu), a pre ko wih se sta-vqa ~i ni ja sa bra {nom i so qu iz obe ju po ro di ca. Sta ri svat utu ~i ni ju sta vqa bur me mla de na ca, a on da iz me {a no bra {no iso iz obe ju ku }a pro vla ~i kroz bur me. To isto ~i ni i kum, a on da re dom svi pri sut ni s mla do ̀ e wi ne stra ne. Oni u tu ~i ni justa vqa ju i no vac, ko ji, na kra ju, sa ku pqa sta ri svat i pre da jene ve sti noj maj ci, kao na dok na du {to je o~u va la k}er. Po me {a -no bra {no i so sta ri svat de li na dva de la i vra }a sve kr vi i ta-{ti. Po stup kom me {a wa bra {na i so li — dve ju osnov nih kom-


190 Mla da i mla do ̀ e wa su po slu ̀ e ni ja ji ma; œgrabena poga~aŒ, ko ja selo mi nad mla dom, je di na je po ga ~a na svad bi ko ja u se bi sa dr ̀ i ja ja. Ja je ko no -ti ra plod nost, ra |a we, ì vot. Op {ir ni je: D. Ban di}, Na rod na re li gi ja...,48–49; L. N. Vi no gra do va, Ja je, u: S. M. Tol stoj, Q. Ra den ko vi}, (re dak to ri),na ve de no de lo, 234–236.

191 Ka ko je ob ja {we no na po ~et ku ovog po gla vqa, brak se, kao i we go vopra vo vre me no za sni va we, sma tra ve o ma va ̀ nim. Go vo ri se: œRano ru ~aj, ne majse, mlad se è ni, ne kaj seŒ.

po ne na ta za pri pre mu hra ne — i wi ho vim pro vla ~e wem krozbur me, sim bo li~ kim je zi kom, ri tual iz ra ̀ a va su {ti nu no vo u -spo sta vqe nog od no sa. Bra {no s po ga ~a ma i ̀ i tom iz si ta obra-zu je je din stve no se man ti~ ko po qe, a so uop {te igra zna ~aj nuulo gu u us po sta vqa wu od no sa, skla pa wu sa ve za i sl. Pri ja te qina kon to ga lo me po ga ~e i raz me wu ju ra ki ju i vi no na isti na ~in i iz istih raz lo ga kao na is pi tu.

Opi sa nu rad wu sa bra {nom, so qu i bur ma ma iz vo di sta ri svat, prem da bi bi lo lo gi~ ni je da to ~i ni kum, zbog we go ve ve zesa cr kve nim ce re mo ni ja lom. Upra vo to po ka zu je spe ci fi~ nostulo ga ku ma i sta rog sva ta na is pi ti va nom pod ru~ ju — kum se dr-ì do sto jan stve no i po stra ni, a sta ri svat ima ak tiv nu i is-tak nu tu ulo gu.

Sve kr va nad gle da i, pre ma po tre bi, po ma ̀ e u iz vo |e wuob re da i u jed noj i u dru goj pro sto ri ji. Ve ru je se da ona na svad-bi ne sme da sed ne, a na ro ~i to to ne sme da u~i ni u mla di noj ku-}i. In for ma to ri do da ju da ona ne sa mo da ne sme, ve} i ne sti ̀ e da sed ne, jer je neo p hod na na vi {e me sta isto vre me no.

Kada to od re di sta ri svat, sva to vi po la ze iz mla di ne ku-}e. Pr vo iz la ze svi sta ri ji, a on da ne ve stu iz vo di brat ko ji jeneo ̀ e wen i de ver. Ne ve sta bra tu na ra me sta vqa dar — ko {u qu, pe {kir i ~a ra pe. Is pred ku }e brat ne ve stu pre da je de ve ru. Ri-tu al ni sce na rio na la ̀ e da i ne ve stin i mla do ̀ e win brat bu duneo ̀ e we ni, pa ma kar to bi li i de ~a ci mla |i od 10 go di na. Mla-do ̀ e win otac je de voj ku is pro sio od we nog oca, a de ver, mla do -è win brat, pre u zi ma je od we nog bra ta, onog ko ji ju je do ta daœ~uvaoŒ. O~e vi, da kle, ugo va ra ju, a bra }a vr {e pri mo pre da ju.Ri tual pod vla ~i da }e ne ve sta auto ri tet mu {ka ra ca (oca, bra-ta) iz svo je pri mar ne po ro di ce za me ni ti auto ri te tom mu {ka -ra ca po ro di ce u ko ju od la zi.192 Ova kvom pre da jom, u ko joj je ne-ve sta pa siv ni su bje kt, fa za se pa ra ci je se in ten zi vi ra i po ste -pe no pri vo di kra ju.

U dvo ri {tu ne ve sta da ru je svo je uku }a ne i srod ni ke nari tu al no utvr |en na ~in. Ona naj pre pre da je ~a {i cu ra ki je, na{ta onaj ko ji pri ma dar uz vra }a zdra vi com. Ne ve sta mu on da nara me sta vqa dar, tek stil ne pred me te ko je je li~ no iz ra di la, a


192 M. Ma le {e vi}, Ri tu a li za ci ja so ci jal nog raz vo ja è ne..., 65.

on joj uz vra }a nov cem sim bo li~ ne vred no sti. Na wen dar uvekse od go va ra uzdar jem; on se sim bo li~ no pla }a. Krug ne ve sta —pri ma lac da ra uvek je za tvo ren. Ne ve sta na ra stan ku odva ja je-dan deo svo je œspremeŒ, ko ja, iako iz ra |e na od ma te ri ja la i nov-ca iz ku }e, no si wen li~ ni pe ~at, da bi da ro va la oca, maj ku, alii {i ru rod bi nu, i to u tre nut ku ka da istu pa iz wi ho vog ro da(brat ju je pre dao de ve ru), a u no vi rod jo{ ni je pri mqe na. Da-ri va we (tran sak ci ja ko ja ocr ta va i sim bo li~ ku i eko nom sku ra-van dru {tva) pra ti se pa ra ci ju ne ve ste od svo jih, ali (kao {to}e bi ti re ~i u da qem tek stu) i we nu in te gra ci ju u no vu gru pu.Mla do ̀ e wa tom pri li kom da ru je ta {tu i sva sti ke (obi~ no ma-te ri ja lom za blu zu; pre ma re ~i ma in for ma to ra, œzet da je re daradiŒ) da bi, na gra ni ci, po tvr dio us po sta vqe ne od no se. U za-vi sno sti od ras po lo ̀ i vog vre me na, sva ko sa pri mqe nim da romna ra me nu vo di ko lo.

Na po la sku, ne ve sta se od svo jih opra {ta qu be }i sta ri je(oca i maj ku oba ve zno) u ru ku i pri ma ju }i wi hov bla go slov. Toisto ~i ni i mla do ̀ e wa. Ne ko od we nih da je joj ~a {u cr nog ilicr ve nog vi na (vi no = krv, ̀ i vot)193 da po pi je gu tqaj i ~a {u ba-ci iza se be. Na ovaj na ~in ne ve sta, ri tu al ni su bjekt ko ji naj ra -di kal ni je me wa svo ju so ci jal nu po zi ci ju i na ko me su atri bu tiob re da pre la za naj i zra zi ti ji, bu kom ko ju pro iz vo di raz bi ja we,ali i sa mim raz bi ja wem, ras par ~a va wem, ozna ~a va gra ni cu —sam kraj se pa ra ci je.194

U za vi sno sti od kon kret ne si tu a ci je, pri li kom iz vo |e wa ne ve ste iz ku }e ili, pak, pri we nom iz la sku na ka pi ju, pe va na jepe sma ve o ma tu ̀ ne in to na ci je:

Tre {wa se od kor wa kor wa {e,mo ma se od maj ke de le {e,tre {wa se od kor wa kor wa {e,mo ma se od maj ke de le {e:œPro{}evaj, maj ko, pro {}e vaj,pro {}e vaj ce la rod bi no.Do sad sam maj ku slu {a la,Od sa da slu {am sve kr va,


193 Vi de ti na po me nu br. 189.194 Ivan Ko va ~e vi}, Se mi o lo gi ja ri tu a la , Pro sve ta, Be o grad 1985, 124.

Sve kr va, zal va, je tr va,I toj ma lo de ver ~e.Œ195

U pe smi je ne ve sta upo re |e na sa tre {wom, jer je tre {wavo} ka ko ja pr va cve ta i pr va zri, sa be lim cve to vi ma i cr ve nimplo do vi ma. Opo zi ci ja be lo / cr ve no, pri sut na i u ko sti mu ne-ve ste (ale na fu ta i be la blu za i veo), no si du bo ka zna ~e wa, ko jase, po na vqa wem u ri tu a lu, po ja ~a va ju. Tre {wa, sim bol pro le }a i no vog ì vo ta, ne ka da ma we, ne ka da vi {e, ali uvek ra |a, uvekda je plo do ve. Po put tre {we, mla da se is ko re wu je iz po ro di ce uko joj je ro |e na, na pu {ta svo je se lo ili kraj, me wa deo ime na (su-{tin sku ozna ku iden ti te ta), da bi bi la pre sa |e na na dru go me-sto, u dru gu ku }u i ta mo da va la plo do ve.

U tre nut ku ra stan ka, o~e ku je se da mla da pla ~e, a isto ta-ko da i we ni srod ni ci po ka ̀ u tu gu. Ova pe sma, ko ja u struk tu ri ri tu a la ima ta~ no utvr |e no me sto, u for mi mla di nog opro {ta -ja iz ra ̀ a va we na emo ci o nal na pre ̀ i vqa va wa. Ona po ja ~a vaemo ci o nal ni ton tre nut ka, da bi, kul mi na ci jom tu ge, bi la iza-zva na ka ta r za. Ka tar zi~ ni ka rak ter pe sme po ma ̀ e mla doj da za-vr {i svo ju emo ci o nal nu se pa ra ci ju, odvo ji se od ro di teq skogdo ma i de vo ja~ kog ì vo ta, da bi no vi dom mo gla du bo ko da pri-hva ti kao svoj i da bi u we mu mo gla da da je plo do ve. Smi sao ve-ro va wa da }e de ca ro |e na u bra ku li ~i ti na ne ve sti ne srod ni keako se ona pri po la sku okre ne, pro iz i la zi iz zna ~a ja ko ji ri-tual pri da je we noj emo ci o nal noj se pa ra ci ji. Mla do ̀ e wi nipa ze da se ne ve sta ne okre ne, zbog to ga {to ona mo ra da se is ko -re ni, da za bo ra vi, da oà li.

Pesma uka zu je na odva ja we ne ve ste od maj ke — ne od oca. Uku }i, u ~i ni ji sa bra {nom, so qu i bur ma ma, mla do ̀ e wi niosta vqa ju no vac za ne ve sti nu maj ku kao na dok na du {to je o~u va -la k}er — ne za oca. Ma te rin sku ulo gu è ne, we nu pri snu ve zusa de com ri tual stal no na gla {a va. I u no voj ku }i ne ve sta }e bi-ti upu }e na na èn ski krug, pr ven stve no na sve kr vu. Mla do ̀ e -wu pe sma i ne po mi we.


195 Pe sma ima ve li ki broj va ri ja na ta i po zna ta je u {i roj oko li ni Vra-wa i u Ma ke do ni ji. Na ve de na va ri jan ta ob ja vqe na je u: Oli ve ra Va si}, Di mi -tri je Go le mo vi} (prir.), Na rod ne pe sme i igre u oko li ni Bu ja nov ca, Po seb naiz da wa Et no graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 21, Be o grad 1980, pe sma br. 65.

U emo ci o nal nom po gle du svad ba ima dva po la. Na jed nomje ra dost, ve se qe, a na dru gom tu ga. Ri tual œvidiŒ i zah te va tu gu ne ve ste i we nih srod ni ka, ko ji ma pe sma po ma ̀ e u oslo ba |a wuod bol nih emo ci ja iza zva nih gu bit kom i u wi ho vom ka na li sa -wu, ali po sto ji, iako ne eks pli cit no iz ra ̀ e na, i tu ga mla do -è wi nih. Tu gu do no si sam ~in pro me ne, do la ska no vog ~la na,œtu|e krviŒ, u ku }u. Do la skom ne ve ste me wa ju se po sto je }i od-no si i ulo ge. Ko vi tlac ob re da pre la za za hva ta sve, ali su we go -ve fa ze na svad bi is pre me ta ne i po me {a ne.196 Na sa mom po ~et -ku se pa ra ci je, odva ja wa od po ~et nih po zi ci ja, po ja vqu ju se ele-men ti mar gi nal no sti, ko ji vre me nom pre o vla da va ju i do bi ja juna in ten zi te tu. Od vo |e we ne ve ste mo ̀ e se ozna ~i ti kao krajfa ze se pa ra ci je i pot pu no ula ̀ e we u do men li mi nal nog.

* * *

Mla di ni ro di te qi i srod ni ci ne pri su stvu ju ven ~a wu ucr kvi, ni ti da qem to ku svad be, {to ja sno go vo ri o su {ti ni na-sta le pro me ne. Po vor ku mla do ̀ e wi nih sva to va ka cr kvi pred-vo di sta ri svat. Na ~e lu po vor ke je ne ve sta (ve ru je se da ona nesme bi ti pra znih ru ku, pa no si bu ket sve ̀ eg cve }a ili ma ra mi -cu), ko ju vo di de ver, a mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ suna za ~e qu. Na pu tu pre ma cr kvi pe va ju se pe sme o tu go va wu ne-ve sti nom. Ovo je deo jed ne od wih:

œ...Oj Da ni ce mo ri, Da ni ce ne ve sto,{to si tol’ko, tol’ko, mo re, uil ne na?Da li ne ma{, mo ri, da re da da ru je{?ŒPro go va ra, mo re, Da ni ca ne ve sta:œJa si imam, mo re, da re da da ru jem,i na sve kra, mo re, toj be la ko {u qa,na sve kr va, mo re, toj ale na fu ta;no sam uil ne na, mo re, tu |o se lo idem,uil ne na, mo re, tu |o se lo idem.


196 Di ja hro nij ska struk tu ra svad be ne po kla pa se sa di ja hro nij skomstruk tu rom ob re da pre la za. M. Ma le {e vi}, Ri tu a li za ci ja so ci jal nog raz vo jaè ne..., 64.

Tu |i tat ko, mo re, tu ga je go le ma,tu |a maj ka, mo re, tu ga je go le ma.Œ197

Ven ~a we u cr kvi oba vqa se pre ma utvr |e nom pra vo slav -nom ka no nu. Po iz la sku iz cr kve ras po red u ko lo ni sva to va jeisti: mla du vo di de ver, a mla do ̀ e wa je, opet, na kra ju ko lo ne.

Ven ~a we u cr kvi ve} pred sta vqa po ~e tak agre ga ci je. Ne-ve sta je zva ni~ no pri pa la od re |e nom mu {kar cu, a sa mim tim iwe go vom ro du. Us po sta vqe na agre ga cij ska ve za je jo{ uvek tan-ka. Ona se po ste pe no po ja ~a va uvo |e wem ne ve ste u ku }u, pr vombra~ nom no }i, itd. pa je vre me nom li mi nal nih ele me na ta svema we, a pre o vla |u ju agre ga cij ski. Ali do agre ga ci je, pri ma wane ve ste u no vu za jed ni cu (kao i pri hva ta wa no vih ulo ga odstra ne onih ko ji su u toj za jed ni ci sa wom u od no snim ve za ma), upu nom smi slu re ~i do la zi tek ka da ona ro di de te.

* * *Pri li kom ula ska u dvo ri {te mla do ̀ e wi ne ku }e, na se lu,

sva to vi se obra }a ju sve kru: œAjde, sve kre, ka zuj {to da va{ nasna {ku!Œ Sve kar tra ̀ i da do ve du te le ili jag we, ko je pre da jesna hi. Ona mla dun ~e da ru je ve zu ju }i mu pe {kir oko vra ta, qu biga u ~e lo, a sve kra u ru ku. Pre la ̀ e we sva ke gra ni ce pra ti raz me -na da ro va,198 a dar ima sna gu oba ve zi va wa199. Da ro va no mla dun ~e sa da pri pa da sna hi, ona ga ~u va i pre ma we mu ga ji po seb nu ne-`nost. Ta ko se ne ve sta od mah, na ula zu, ve zu je za po slo ve u se o -skom do ma }in stvu, kao i za sa mo do ma }in stvo. To {to ona do bi jaupra vo mla dun ~e, u kon tek stu svad be nog ri tu a la, u sklo pu sadru gim we go vim ele men ti ma, no si i dru ge va ̀ ne po ru ke.

Onda ne ve sti pre da ju œna kow ~eŒ, ma lo mu {ko de te (do 5go di na), ko je ona tri pu ta po di ̀ e da bi u bra ku ima la mu {kipo rod. œNa kow ~eŒ da ru je ~a ra pa ma. Maj ke su de cu ne ra do da va -le ako je po sto ja la i naj ma wa sum wa da mla da ni je de vi ca, jer seve ro va lo da }e u tom slu ~a ju de te bi ti krat kog ve ka. Svad be ni


197 M. Zla ta no vi}, Na rod ne pe sme i ba sme..., pe sma br. 205; ob ja {we wepe sme na str. 313.

198 M. Maj, na ve de no de lo, 30.199 M. Mos, na ve de no de lo, 57, 92.

ri tual ce lim svo jim to kom usme ren je na to da obez be di plod-nost u bra ku, a u sklo pu ta kve te ̀ we ne dir nu ta sek su al nostmla de po sta vqa se kao neo p ho dan uslov.

U za vi sno sti od kon kret ne si tu a ci je i kra ja, mla da je svo-je, sna {ki no ko lo, mo gla da od i gra pri ula sku u dvo ri {te,na kon {to bi da ro va la œna kow ~eŒ, ili ka sni je, ka da bi ve} bi la uve de na u do ma }i kult. Za ni mqi vo je da mo me nat igra wa sna-{ki nog ko la ni je u ri tu a lu ~vr sto struk tu ri ran, ali me sto je-ste — dvo ri {te mla do ̀ e wi ne ku }e, a ne we ne. Ovo ko lo ima zaciq we nu agre ga ci ju, ve zi va we za no vi dom.

Daqi tok svad be ne pro ce du re in ten zi vi ra sta tu sno na pre -do va we i ne ve ste i sve kr ve, ali i wi ho vu me |u sob nu po ve za nost.Ka ko je ve} re ~e no, one su naj i stak nu ti ji ri tu al ni su bjek ti, obe-le ̀ e ne atri bu ti ma ko ji su zna ~ew ski po ve za ni. Sa mo wih dve supri god no ob u ~e ne i ti me vi zu el no iz dvo je ne od osta lih. Pro me -na sta tu sa uvek je obe le ̀ e na pro me nom, od no sno, obla ~e wem po-seb ne ode }e.200 Sve kr va je ode ve na u ale nu fu tu i li ba de, sa oba-ve znim cr ve nim cve tom u ko si. Ne ve sta je, ta ko |e, u ale noj fu ti,ali we na blu za i veo su be le bo je201 (vi de ti sliku 3). Wi ho vi ko-sti mi sna ̀ no ko re spon di ra ju: sve kr va / ne ve sta = cr ve no / be lo.Cr ve na bo ja ko no ti ra krv, ì vot, ra dost,202 va tru, vul vu,203 a ukon tek stu svad be nog ri tu a la ostva re nu plod nost. Be la bo ja ne ve -sti ne ode }e aso ci ra ~i sto tu, ne vi nost. Ali, u okvi ru we nog ko-sti ma po sto ji kon trast cr ve no / be lo, {to upu }u je na plod nostko ja tek tre ba da se ostva ri. Ve za be lo — cr ve no ozna ~a va po zi -ci ju pro me ne204, ko ja je za mla du naj i zra zi ti ja. Cr ve na bo ja, mo-}an apo tro pa jon ko ji od bi ja uro ke205, ima za ciq da ne ve stu i


200 E. Li~, na ve de no de lo, 82.201 Ne ve ste u gra du bi le su ode ve ne u be lu ha qi nu (vi de ti sli ke 1 i 2).

Na se lu be lu ha qi nu je no si la je di no ne ve sta u~i te qa i sl. No {e we be le ven-~a ne ha qi ne u se li ma u oko li ni Vra wa usta qu je se tek iz me |u 1950. i 1960. go-di ne.

202 E. Li~, na ve de no de lo, 86.203 Q. Ra den ko vi}, na ve de no de lo, 293.204 Isto, 293; Ka da se ra di o sklo pu bo ja, kom bi na ci ja cr ve no — be lo

su prot sta vqe na je sklo pu ù to — cr no u zna ~e wu ì vot — smrt, sve tlost —ta ma, zdra vqe — bo lest, O. B. Be lo va, Bo ja, u: S. M. Tol stoj, Q. Ra den ko vi},(re dak to ri), na ve de no de lo, 44.

205 [. Ku li {i}, P. @. Pe tro vi}, N. Pan te li}, na ve de no de lo, 58.

sve kr vu za {ti ti u ose tqi vom tre nut ku pre la za iz me |u de fi ni -sa nih po zi ci ja u so ci jal noj struk tu ri. Wi ho vo po na {a we re-gu li sa no je za bra nom se de wa na svad bi, {to im pli ci ra ak tiv nu ulo gu i sve pri sut nost. Sa mo wih dve ima ju svo ja ko la — sve-kr vi no ko lo i sna {ki no ko lo . Oba ko la ima ju za ciq agre-ga ci ju u no vi sta tus.

Ispred ula znih vra ta mla do ̀ e wi ne ku }e, ko ja pred sta -vqa ju va ̀ nu sta ni cu sta tu snog pu to va wa i sve kr ve i ne ve -ste206, kon cen tra ci ja ri tu al nih po stu pa ka sve vi {e pri bli ̀ a -va dve ̀ e ne jed nu dru goj. Sve kr va ne ve sti pre da je si to, ko je onama lo vr ti kao da se je, a on da za hva ta tri pu ta i iz ba cu je pre mais to ku pre o sta li sa dr ̀ aj. Tim si tom, ko jim je sve kr va za po ~e la œsetvuŒ, mla da za vr {a va — kao da kom bi na ci jom imi ta tiv ne ikon ta gi o zne ma gi je sve kr va tre ba svo ju po tvr |e nu bi o lo {kumo} (i sve ono {to ta mo} im pli ci ra) da pre ne se na ne ve stu ikao da u sa mom ri tu a lu sve kr va za cr ta va put ko jim }e ne ve stai}i, sle de }i wu. Ve} je na sa moj svad bi sve kr va (è na ko ja je ro-di la si na i do ̀ i ve la pro mo ci ju u, za è nu, naj vi {i mo gu }idru {tve ni sta tus) po sta vqe na kao uzor za iden ti fi ka ci ju.Sve kr va i ne ve sta, ona ko ka ko su po sta vqe ne i pred sta vqe ne uri tu a lu (ko sti mi, ko la, za bra na se de wa, si to...) ima ju isti zna-~ew ski ime ni teq — plod nost / ra |a we.

Pored ula znih vra ta, de voj ka ko ja ima ì ve ro di te qe(ova kav zah tev po sta vqa se svim oso ba ma ko je po ma ̀ u glav nimri tu al nim su bjek ti ma u iz vo |e wu rad wi) dr ̀ i u ru ci ~i ni jusa ma slom iz ko je mla da za hva ta pr stom i ma ̀ e vra ta po uglo vi -ma, di ja go nal no, tri pu ta na isti na ~in. Sve kr va to bri {e kr-pom. S ob zi rom na to da bi bi lo lo gi~ ni je da je po stu pak obra-tan (mla doj se uka zu je na bu du }u du ̀ nost — da slu {a i sle disve kr vu), ov de se ra di o in ver zi ji, ka rak te ri sti~ noj za sre di -{wu, li mi nal nu fa zu.207 Ovaj po stu pak, u sklo pu sa po stup ci -ma ko ji sle de, pri mer je pre pli ta wa ele me na ta iz o kre nu testvar no sti i nor ma tiv nog po ret ka.


206 œPrag mla do ̀ e wi ne ku }e po sled wa je gra ni ca ko ju tre ba pre }i dabi se do spe lo ’unu tra’, pre sve ga u so ci jal nom smi slu, da bi se ta mo pri pa da -lo.Œ M. Ma le {e vi}, Od nos sve kr ve i sna he u svad be nom ri tu a lu..., 178.

207 V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…,167–168.

Ista de voj ka da je mla den ci ma {e }er ili med, ~i me onislu ̀ e jed no dru go — da bi im za jed ni~ ki ì vot bio sla dak.Mla do ̀ e wu on da is te ru ju, uda ra ju }i ga po le |i ma i vi ~u }i:œKol’ko udar ca, tol’ko mu {kar ca!Œ (tj. to li ko mu {ke de ce), asve kr va uvo di u ku }u ne ve stu ko ja no si dva hle ba i dva kr ~a gavo de.208

U ku }i, po red og wi {ta, me sta iz ra ̀ e ne sim bo li ke, dveè ne uza jam no po ve za nih i uslo vqe nih sta tu sa, u jed nom istom,ten zi jom obe le ̀ e nom tre nut ku, pre la ze dru {tve nu gra ni cu ijed na dru goj po ma ̀ u u to me. Iako je ko lom sve kr vi sta tus pri-znat od stra ne dru {tve ne za jed ni ce, neo p hod no je da joj mla dada ko na~ nu po tvr du, da ru ju }i je ale nom fu tom209. Tim ~i nom,sve kr vin sta tus }e bi ti pot pu no za o kru ̀ en, dok je za mla duuvo |e we u do ma }i kult, ko je oba vqa sve kr va, sa mo eta pa do pot-pu no ostva re nog sta tu sa do ko jeg }e do }i po sle pr ve bra~ ne no-}i (a u pu nom smi slu tek ro |e wem de te ta).

Sve kr va, u ulo zi oso be ko ja za da je po slo ve, raz ba cu je kla-sje oko og wi {ta (stva ra we ne re da ka rak te ri sti~ no je za li mi -nal nost), ko je mla da bez po go vo ra sa ku pqa. Po sle to ga, ne ko odsva to va pro si pa ma lo vo de is pod sve kr ve, vi ~u }i {a qi vo da seona po mo kri la. U pre lom nom mo men tu we nog de fi ni tiv noguvo |e wa u vi so ki dru {tve ni sta tus, ova ko in sce ni ra na si tu a -ci ja je ble sak in ver zi je — li mi nal nost onih ko ji na pre du ju usta tu su pod ra zu me va uni ̀ a va we i iz ru gi va we210.

Onda joj pri la zi mla da sa pri pre mqe nim da ro vi ma. Sve-kr va je, po pra vi lu, do bi ja la pet stva ri: ko {u qu, po jas, pe-{kir, ~a ra pe i fu tu, kao ne iz o sta van dar. U ve o ma raz gra na tomsi ste mu da ri va wa (dar je jed na od naj va ̀ ni jih re ~i ri tu al nogje zi ka svad be) sa mo sve kr va do bi ja fu tu. To je iz u zet no vre dandar, ko ji je ne ve sta svo jom ru kom iz ra di la. S ob zi rom na to, fu-ta je pred met iz ra zi to obe le ̀ en wo me, pa œopasuju}iŒ sve kr vu


208 Za bra na do di ra pra ga pri li kom uvo |e wa ne ve ste u ku }u, na is pi ti -va nom pod ru~ ju, ne po sto ji.

209 Ale na fu ta i uop {te cr ve na bo ja je di stink tiv no obe le` je sve kr vi -nog sta tu sa, jer mla da je mo gla bi ti i u be loj ha qi ni. Pre ma ide al nom mo de lu,mla da je sve kr vu da ri va la ale nom fu tom. U prak si, to je mo gla da bu de i dru ga -~i ja fu ta.

210 V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 168.

fu tom, ona, u stva ri, ob mo ta va se be oko we. Funk ci ja da ra je ve-zi va we, a fu ta ko ja se ve zu je oko po ja sa pred sta vqa ve zi va wepo ja ~a nog ste pe na — na sim bo li~ kom pla nu, po sred stvom we,dve è ne se ne ras ki di vo po ve zu ju u kon ste la ci ji po ro di~ nihod no sa ko ji su u for mi ra wu. Ka ko je ve} re ~e no, dar oba ve zu -je211 i ~i we ni ca da upra vo sve kr va do bi ja ta ko zna ~a jan daruka zu je na we nu ulo gu u bu du }em ì vo tu ne ve ste.

One sto je, jed na na spram dru ge, pu ne emo ci ja, a ne me. U ne-ver bal nom di ja lo gu ko ji te ~e iz me |u wih dve pe sma de vo ja kaima ulo gu me di ja to ra ko ji ar ti ku li {e ten zi ju tre nut ka:

œNe li sam ti da la, mo ri sve kr vo,ne li sam ti da la, mo ri aj ma no212,ale nu fu tu, mo ri sve kr vo,ale nu fu tu, mo ri aj ma no![a re ni po jes, mo ri sve kr vo,{a re ni po jes, mo ri aj ma no!Mu {ke ~a ra pe, mo ri sve kr vo,mu {ke ~a ra pe, mo ri aj ma no!Ko lo ~ar {a fi, mo ri, ve ze ni,ko lo ~ar {a fi, mo ri aj ma no![a ren }i li ma, mo ri aj ma no,{a ren }i li ma, mo ri sve kr vo!Ja ne sam lo {a, mo ri sve kr vo,ja ne sam lo {a, mo ri aj ma no!Œ213

Pozor ni ca je po sta vqe na i pe smom, u for mi mla di nogobra }a wa sve kr vi, in sce ni ran je za plet.

Ambi va len ci ja je osnov na od red ni ca od no sa sve kr ve isna he. Wi hov su kob je ne mi no van jer je on struk tu ral ne pri ro -de214, ali, upo re do sa tim, one su de li le po slo ve i bi le neo p -hod ne jed na dru goj. Ovo ilu stru je i pri ~a jed ne mo je in for -mant ki we da joj ro di te qi ni su do zvo li li da se uda za mom ka izugled ne po ro di ce sa obra zlo ̀ e wem: œU tuj ku }u ne ma sve kr va,


211 M. Mos, na ve de no de lo, 57, 92.212 Aj ma na, f. (tur.) ì vin ~e. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 77.213 M. Zla ta no vi}, Na rod ne pe sme i ba sme..., pe sma br. 222; dru ga i tre-

}a va ri jan ta su pod bro je vi ma 223 i 224; ob ja {we we pe sme na str. 313.214 M. Ma le {e vi}, Od nos sve kr ve i sna he u svad be nom ri tu a lu..., 182.

ti }e pro pad ne{ od rabotuŒ. Sna ha je mo ra la da po {tu je auto-ri tet sve kr ve i da, u da qem sa zre va wu, svoj èn ski iden ti tetgra di po we nom mo de lu, ka ko bi jed nog da na i sa ma bi la sve kr va,tj. pu tem svad be nog ri tu a la do ̀ i ve la pro mo ci ju u taj sta tus.

Ritual is ti ~e ne sa mo wih dve kao glav ne fi gu re, ve} i ja-ku ve zu ko ja se me |u wi ma us po sta vqa. Wi hov me |u sob ni od nosve o ma je va ̀ an i de li ka tan i ri tual na we ga sta vqa ak ce nat.Pe smom se kon flikt di rekt no po kre }e ka ko bi one svo ju re la -ci ju u sa mom za ~et ku ob ra di le i for mu li sa le. Na sce ni kod og-wi {ta, pro sto ra ̀ en ske vla da vi ne, one igra ju kao u pra voj psi-ho dra mi, me |u sob no za me wu ju }i ulo ge. Mla da je sta vqe na u po-zi ci ju da, po sred stvom pe sme, po sta vqa pi ta wa, kri ti ku je ipre ko re va. Za to vre me sve kr va }u ti — ni je za be le ̀ e na pe smawe nog obra }a wa ne ve sti. Na ovaj na ~in, ri tu a lom in sce ni ra nasi tu a ci ja iz ra ̀ a va po te {ko }e wi ho vog od no sa, ko ji one, obr ta -wem ulo ga, is pi tu ju iz nu tra i ob ra |u ju. U jed nom istom, ve o madra ma ti~ nom tre nut ku — mla da se, i ina ~e to kom ri tu a la cen-tral na fi gu ra, uz di ̀ e naj vi {e: pe smom se, u we no ime, kri ti -ku je sve kr va i na zi va po grd nim ime nom, a uz to se ve li ~a vred-nost we nih da ro va. To je vr hu nac we nog vi so kog sta tu sa, tre nu -tak naj i zra zi ti je in ver zi je215, jer }e ona, ve} u sle de }em ko ra -ku, uga |a ti uku }a ni ma, da ju }i im ime na od mi qa. I za sve kr vu jeto tre nu tak in ver zi je — ona se uni ̀ a va pe smom i si mu la ci jommo kre wa. Sa mi ka zi va ~i is ti ~u {a qi vi smi sao ovog po stup ka,do da ju }i da se sve kr va to bo ̀ e po mo kri la zbog ve li ke ra do sti{to do bi ja fu tu. Ne ve sta, da kle, do sto jan stve no da je vre dandar, na ko ji sve kr va ne do stoj no od go va ra. Sta tus sve kr ve pod ra -zu me va auto ri tet, a u ovom mo men tu ri tu a la ona je pri ka za nakao ne ko ko ni so bom ne vla da. U na red noj ta~ ki ri tu al nog pro-ce sa sve kr va }e, sa no vom fu tom, utvr |e na u sta tu su, vo di ti ko-lo. U se kven ci ri tu a la, u ko joj se pre pli }u ele men ti li mi nal -ne i agre ga cij ske fa ze ob re da pre la za, obe se ̀ e ne isto vre me nona la ze u vr tlo gu ri tu al ne in ver zi je.

Pesma, kao ob lik ko mu ni ka ci je me |u u~e sni ci ma, u uza-jam nom od no su sa dru gim aspek ti ma ri tu a la, obra zu je seg ment


215 Li mi nal nost ri tu al nog su bjek ta ko ji re gre di ra u sta tu su obe le ̀ e -na je uz di za wem. V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 168.

svad be ~i ja je sa dr ̀ aj na spe ci fi~ nost in ver zi ja. Opi sa ni seg-ment krat ko tra je, ali je bo gat smi slom.

Sve kr va i mla da, da kle, isto vre me no, u ve o ma o{tromkon tra stu, do ̀ i vqa va ju in ver zi ju sta tu sa. Od nos mla di nog imla do ̀ e wi nog sta tu sa, to kom ce log ri tu a la, ka rak te ri {e in-ver zi ja. Mla da je sve vre me u sre di {tu pa ̀ we, dok je mla do ̀ e -wa po stra ni, na za ~e qu sva tov ske po vor ke, do bi ja udar ce u mo-men tu ka da mla da ula zi u ku }u, itd., {to ne od go va ra re al nojdru {tve noj mo }i mu {kar ca u pa tri jar hal nom dru {tvu.216 Mo-è se re }i da ne ve sta, mla do ̀ e wa i sve kr va pro la ze kroz fa zeob re da pre la za, s tim {to u li mi nal noj fa zi mla din sta tus do-bi ja po vi {en ton, a mla do ̀ e win i sve kr vin uni ̀ en. Ko li ko jena is pi ti va nom pod ru~ ju zna ~aj na ulo ga sve kr ve, po ka zu je ~i-we ni ca da ona, mla da i mla do ̀ e wa ~i ne ele men te jed nog obra-sca, pro la ze }i kroz fa ze ob re da pre la za sa svim pra te }im atri-bu ti ma. Sve kar osta je u svom sta tu su do ma }i na to kom ce le svad-be. Sa mom svad bom, me |u tim, ru ko vo di sta ri svat (sve kr vinbrat), a is tak nu ta je i po zi ci ja ku ma. U od no su na wih sve kar je,u iz ve snom smi slu, u sen ci. On je, ta ko |e, u sen ci ulo ge ko ju uri tu a lu ima sve kr va. Po sta vqa se pi ta we da li on mo ̀ da, na tajna ~in, kao ne ko ko re al no ima vi sok dru {tve ni sta tus, pro la zii kroz zo nu li mi nal no sti.

Pored og wi {ta, na kon {to je da ro va la sve kr vu, ne ve stapre da je da ro ve osta lim ~la no vi ma mla do ̀ e wi ne uè po ro di -ce. Ona ih da ru je istim onim da ro vi ma ko je im je ve} da la na is-pi tu, even tu al no do pu we nim. Sa da im ona da ro ve pre da je kaowi ho va sna ha, ve} uve de na u do ma }i kult i ne slu ~aj no ba{ po-red og wi {ta — sim bo la do ma }eg (po ro di~ nog) ì vo ta. Ne ve stasve kru u bo {~a lu ku pre da je }i lim, ja stuk, pe {kir, ko {u qu i~a ra pe. Mla do ̀ e wi noj bra }i i se stra ma da va la je ko {u qe, pe-{ki re, ~a ra pe i sl. Po sle to ga, pr vo sve kr va, pa sve kar i osta li sa do bi je nim da ro vi ma, sta vqe nim na ra me, vo de ko lo.

U ne de qu ka sno po pod ne ili uve ~e do la ze œ~estitariŒ —mla di ni ro di te qi, srod ni ci, ali i su se di (mo ̀ e ih bi ti i 50).


216 Op {ir ni ja ana li za ovog pro ble ma u: M. Ma le {e vi}, Ri tu a li za ci -ja so ci jal nog raz vo ja è ne..., 76–77; Bo jan Jo va no vi}, Ma gi ja srp skih ob re da ,Sve to vi, No vi Sad 1993, 113–144.

Oni do la ze œna ~estitoŒ. Svo jim do la skom oni po ka zu ju da pri-hva ta ju na sta lu pro me nu i po tvr |u ju ne ve sti no no vo pre bi va li -{te, ~i me otva ra ju put za we nu po se tu i bu du }e uza jam ne po se te.Oni do vo ze mla di nu œspremuŒ ko ja se sa ko la ne ski da dok pre kowe sve kr va ne sta vi ne {to svo je kao dar ne ve sti (to mo ̀ e bi ti,na pri mer, }i lim). Ne ve stin otac do no si po ga ~u, ra ki ju i vi no,da bi se sa mla do ̀ e wi nim ocem po sled wi put œpri ja te qi oŒ, tj.sa da, ka da je we go va k}er ve} tu, po tvr dio pri ja teq stvo. Ali,ovog pu ta we go va se po ga ~a sta vqa od o zdo, a po ga ~a sve kra — do-ma }i na od o zgo. Po ga ~e se lo me i ra ki ja i vi no raz me wu ju na ve}opi sa ni na ~in. œêstitariŒ se ~a ste hra nom i pi }em i svi se za-jed no ve se le. Oni osta ju 2–3 sa ta, a pri po la sku ih mla do ̀ e wi -ni sa svi ra ~i ma pra te 200–300 me ta ra od ku }e.

* * *Cele no }i iz me |u ne de qe i po ne deq ka tra je ve se qe i go-

zba. Srod ni ci i su se di do no se hra nu (pi te, me so i sl.) ko ju sta-vqa ju na sto is pred se be i wo me slu ̀ e okol ne go ste, a an ga ̀ o va -ne su i œa{~ikeŒ, è ne po seb no ve {te u pri pre mi je la. Na ~e lusto la su kum i sta ri svat, a sa wi ma su i dru gi va ̀ ni go sti. Ne-ve sta, de ver, kao i mla di uop {te su u po seb noj pro sto ri ji. Mla-da ula zi kod sta ri jih sa mo kad je po zo vu. Ona pre ve ~e re sve sta-ri je qu bi u ru ku, {to ~i ni i mno go pu ta to kom ri tu a la (po ~ev -{i od ugo vo ra). Mla da je cen tral ni ri tu al ni su bjekt, pa ovajgest, prem da iz raz we ne po kor no sti, isto vre me no pred sta vqa isvo je vr stan dar.217 Ona igra vr lo ma lo (opet, sa mo on da ka da jesta ri ji po zo vu), ni ka ko ne pe va, dr ̀ i se skrom no i smer no. Mla-den ci ne se de jed no po red dru gog i ne raz me wu ju zna ko ve me |u -sob ne pa ̀ we. Mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ po ma ̀ u uslu ̀ e wu go sti ju, do no se pi }e, na me {ta ju klu pe i sl. Pe va ju seor ske pe sme218, a u ve se loj at mos fe ri go sti se pe wu na klu pe i


217 Z. Ka ra no vi}, Svad ba i dar..., 138.218 M. Zla ta no vi}, Na rod ne pe sme i ba sme..., pe sme od br. 413 do br. 460.

Naj o mi qe ni je pe sme bi le su: Ki ti ce, da di ce, ne mi l’ì bra ta, br. 418 i419, i Al ta no, ka da no mo ri, br. 420–422. O vraw skim grad skim pe sma ma i sev-da lin ka ma op {ir ni je: Mom ~i lo Zla ta no vi}, Na rod no pe sni {tvo ju ̀ ne Sr-bi je, Na rod ni mu zej, Po seb na iz da wa, kw. 7, Vra we 1982, 95–118.

igra ju. De da i ba ba mla do ̀ e we igra ju bez obu }e — u ~a ra pa ma, jersu do ~e ka li da oè ne unu ka, {to je œnajgolem ra dos’Œ.

Na svad bi je ve o ma in te re sant na ulo ga ku ma i sta rog sva ta,kao i wi hov me |u sob ni od nos. Oni ru ko vo de svad bom, sva ko nasvoj na ~in. Ka ko je na vi {e me sta u tek stu na zna ~e no, pre ma ku muse svi op ho de s naj ve }im po {to va wem. We gov bla go slov je naj va -`ni ji dar mla den ci ma. Kum naj ~e {}e bla go si qa u utvr |e nimfor mu la ma, na pri mer: œDa cve ta te kao u pro let, da vr zu je te kaou jesenŒ. On ima pra vo i du ̀ nost da se ve se li, vo di ko lo, pi je,ali u sve mu mo ra bi ti ume ren i do sto jan stven. Ve za sa cr kvom(kr {te we, ven ~a we) da je mu auto ri tet, ozbiq nost, ali i dis tan -cu. Ku mo vo pri su stvo je ga ran ci ja sve to sti i is prav no sti ne sa-mo bra~ ne ve ze ve} i ce lo kup nog ri tu a la. We ga na svad bi pra tewe go vi go sti (ko jih ima 7–10), ko ji se na zi va ju œprikumciŒ. Ipre ma œprikumcimaŒ svi iz ra ̀ a va ju po {to va we i pa ̀ wu.

Sta ri svat je ve o ma slo ̀ en i spe ci fi ~an lik, ko ji u se biob je di wu je pro ti vu re~ ne oso bi ne. S jed ne stra ne on je auto ri -tet, ru ko vo di svad bom, od re |u je po ~e tak i tra ja we po je di nihseg me na ta, we gov za da tak je œda iz ve de redŒ. On se ~e sto obra }aku mu, pi ta ju }i ga, na pri mer, ka da }e se kre nu ti po mla du, da bimu uka zao po {to va we. Di ja log iz me |u wih od vi ja se na utvr |enna ~in: œKume, ka zuj (ka zuj u smi slu na re |uj — prim. S. Z.), }e po-o di mo li!Œ Na to bi mu kum od go vo rio: œTi si sta rej ko, tikazujŒ i na taj na ~in po ka zao da je upra vqa we svad bom, kao i iz-da va we na red bi, du ̀ nost sta rog sva ta. S dru ge stra ne, sta risvat mo ra da stva ra i odr ̀ a va ve se lu at mos fe ru. We ga svi slu-{a ju i po {tu ju, ali se isto vre me no s wim op ho de slo bod no, {a-le se i ve se le. Sta ri svat mo ra da bu de ugle dan ~o vek,œdoma}inŒ, a isto vre me no {i ro ke ru ke, ve se qak, ko mu ni ka ti -van, otre sit i sna la ̀ qiv, in te gri {u }i u svo joj ulo zi prin cipre da, ozbiq no sti i prin cip ko mi ke. Po mno gim svo jim oso bi -na ma i za du ̀ e wi ma u ri tu a lu, on je bli zak ~a u {u.219 Sta ri svatje glav ni vo di~ u pre mo {}a va wu otvo re ne so ci jal ne pro va li je— on or ga ni zu je put vo de }i ra ~u na o we go voj ozbiq no sti, ali,isto ta ko, i o po tre bi da bu de ve seo. Mo ̀ e se re }i da je on svo-


219 De san ka Ni ko li}, â u{ u svad be nom ob re du Sr ba, Et no kul tu ro lo -{ki zbor nik I, Svr qig 1995, 140–147.

je vr stan ce re mo ni jal-maj stor. On na svad bu mo ̀ e da do ve de ivi {e od 20 svo jih go sti ju, me |u ko ji ma mo ra bi ti mno go mla di -}a i mla dih oè we nih mu {ka ra ca, ko ji se na zi va ju œstarejkovimomciŒ. Oni mu po ma ̀ u u ve se qu, iz vr {a va ju we go ve na red be,œizvode {aleŒ i uve se qa va ju sva to ve. Sta ri svat je oba ve znooè wen ~o vek, a we go va è na se na zi va œstarejkovicaŒ. On je,pre ma ide al nom obra scu, sve kr vin brat. Pre ma mo jim is pi ti -va wi ma, on je naj ~e {}e i bio sve kr vin brat ili srod nik. Ali,za sta rog sva ta ko ri sti se i iz raz œpobratimŒ, od no snoœpobratimkaŒ za we go vu è nu, {to upu }u je na to da je on mo gaobi ti i do bar pri ja teq.

Izme |u ~a sni ka — ku ma i sta rog sva ta po sto ji opo zi ci ja:kum je pri pad nik mla do ̀ e wi nog ro da po ocu, a sta ri svat pomaj ci. Dok se kum dr ̀ i do sto jan stve no i po stra ni, sta ri svatima ve o ma ak tiv nu i is tak nu tu ulo gu. On ru ko vo di œspo qa -{wimŒ to kom svad be i ne ula zi u sit ni ce, a sve kr va upra vqaœu nu tra {wimŒ to kom — rad wa ma ve za nim ne po sred no za mla-den ce i sl. Na me }e se pi ta we — zbog ~e ga sta ri svat i sve kr va(me |u ko ji ma je bli ska srod ni~ ka ve za) ru ko vo de svad bom, a nene ko iz ro da mla do ̀ e wi nog oca. Sve kr va je kao ne ve sta do ve de -na u rod i ro |e wem mu {kog de te ta iz bo ri la se bi me sto u we mu,ali za ni mqi va je ulo ga we nog bra ta. Ov de je od ve li ke po mo }idi stink ci ja struk tu ra / com mu ni tas ko ju uvo di Tar ner.220

U tra di cij skom dru {tvu, li ni ja na sle |i va wa (ma te ri jal -nih, du hov nih i so ci jal nih do ba ra) je ste pa tri li ne ar na.221

Tar ner ob ja {wa va da u pa tri li ne ar nom dru {tvu srod stvo poocu pod ra zu me va du ̀ nost, oba ve ze, imo vi nu, sva ko dnev ni ì-vot i pred sta vqa struk tu ru. Srod stvo po maj ci je pod re |e nastra na u srod ni~ kom si ste mu i, sa mim tim, neo p te re }e na imo-vin skim od no si ma, pro ble mi ma de o be i na sle |i va wa, du ̀ no -sti ma, sva ko dnev nim ì vo tom i pred sta vqa po jam com mu ni -tas-a — za jed ni {tva, opu {te no sti, bli sko sti, me |u sob ne pa-`we, dru gim re ~i ma, œveza pre ko maj ke oslo bo |e na je na pe to stistruktureŒ.222 On, da qe, pi {e da se oni ko ji su struk tu ral no


220 Vi de ti na po me ne br. 37 i 38.221 N. F. Pav ko vi}, Et no lo {ka kon cep ci ja na sle |i va nja ..., 31–32.222 V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 114.

in fe ri or ni po ka zu ju kao ri tu al no su per i or ni, tj. se ku lar nosla bi kao sa kral no mo} ni.223 Upra vo se u ri tu a li ma pre la zaqu di oslo ba |a ju ste ga struk tu re, ura wa ju }i u com mu ni tas, dabi se opet vra ti li struk tu ri obo ga }e ni is ku stvom com mu ni -tas-a.224 Ulo ga sta rog sva ta na svad bi (com mu ni tas je naj ne po -sred ni je ve zan za li mi nal nu fa zu) je ste ma ni fe sta ci ja ri tu al -nih mo }i pod re |e ne stra ne u srod ni~ kom si ste mu pa tri jar hal -nog dru {tva.

Kum i sta ri svat na svad bu do no se po ga ~e. Ovog pu ta (ka dasu po zi va ni kum i sta ri svat, lo mi la se sa mo jed na, do ma }i no vapo ga ~a) lo me se po dve po ga ~e: œdoma}inskaŒ i ku mo va na jed nojstra ni i opet, œdoma}inskaŒ i po ga ~a sta rog sva ta na dru goj.Kum i sve kar (ku ma {in) ne sme ju da lo me po ga ~u, pa œdoma-}inskuŒ po ga ~u kum lo mi sa ne kim ko za me wu je sve kra, a ku mo vupo ga ~u lo mi sve kar sa ne kim ko za me wu je ku ma. Sve kar i sta risvat obe po ga ~e lo me za jed no. Od pre lo mqe nih po ga ~a svi mo ra -ju da po je du po par ~e.

U no }i iz me |u ne de qe i po ne deq ka, na vr hun cu sla vqa igo zbe, pri re |u je se œdolijaŒ.225 œStarejkova dolijaŒ je bi la oba-ve zna i i{la je pr va, a po sto ja la je i ku mo va œdolijaŒ; de ve ro vave} sa svim ret ko. In for ma to ri ob ja {wa va ju da je ciq œdolijeŒpri ku pqa we nov ca za mla du, kao i stva ra we ve se le at mos fe re.Iz vo |e we œdolijeŒ ima lo je dva osnov na ob li ka. To je mo gla bi-ti ja bu ka u ko ju su po bo de ne ~e ti ri vi qu {ke da bi sva to vi iz-me |u wih, kao u ka kvu kor pu, sta vqa li no vac, ili je, pak, u ja bu -ku za bo de na igla po mo }u ko je sva to vi pri ba da ju pa pir ne nov ~a -ni ce. Me tal ni no vac za ba da se di rekt no u ja bu ku. Ja bu ka je kru-ì la iz me |u go sti ju. Ova kav je obi~ no bio tip ku mo ve œdolijeŒ.

œDolijuŒ sta rog sva ta in sce ni ra li bi œstarejkovi mom-ciŒ. Wen sa dr ̀ aj je la sci van, va ri ra te mu van bra~ nog za ~e }a, imo ̀ e da se im pro vi zu je na raz li ~i te na ~i ne, da bi se iza zvaosmeh i ras po lo ̀ e we. Ova do li ja pod ra zu me va dva ma ski ra na


223 Isto, 125.224 Isto, 129.225 Do li ja, f. (tur.) tr pe za za ko jom ide red na ~a {a; ~a {a ko jom se na pi -

ja ju zdra vi ce. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 223. V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi} po mi weda je ovaj obi ~aj na stao po du li ji, vr sti dru ma ri ne ko ju su Tur ci na pla }i va li.V. Ni ko li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 23.

mu {kar ca s œbebomŒ. Je dan od wih je ma ski ran u è nu i no siœbebuŒ — lej ku226 uvi je nu u kr pe. Dru gi mu {ka rac je wen pra ti -lac i on no si ve li ki {tap, fa lu sni sim bol. I on je ma ski ran,ali ta ko da de lu je {to vi ril ni je. Ka da se po ja ve, svi ra ~i ih na-ja vqu ju ubr za nim rit mom: œOp, op, ide do li ja!Œ Oni on da idume |u sva to ve i go vo re ka ko ni su ven ~a ni, a, eto, do bi li su de te,pa tra ̀ e no vac za kr {te we. Ili, œènaŒ tra ̀ i no vac od sva to va,da ne bi iz da la po ten ci jal nog oca, ko ji je me |u wi ma. Ma ski ra ni par bi se ~e sto obra tio ne kom od sva to va re ~i ma: œTi si tat ko,de te li ~i na te be, daj pa re!Œ Sva to vi mu {kar ci su se udva ra liœèniŒ i gr li li je, a wen pra ti lac bi je bra nio. œ@enaŒ je po slebi la sva u mo dri ca ma od do di ra pi ja nih sva to va.

œDolijaŒ, in sce na ci ja erot skog sa dr ̀ a ja, pod sti ~e raz u -zda nost i oslo ba |a we sek su al nih i agre siv nih im pul sa. Wusta ri svat pri re |u je u li mi nal noj fa zi, za ko ju je ka rak te ri -sti~ no iz o kre ta we nor ma tiv nog po ret ka, u ovom slu ~a ju, pa tri -jar hal nih mo ral nih na ~e la. Ono {to je za bra we no u sva ko dnev -nom ì vo tu pa tri jar hal nog dru {tva iz ra ̀ a va se i ka na li {e uokvi ru dru {tve no utvr |e ne i kon tro li sa ne ri tu al ne for me.227

Pre ma pa tri jar hal nom mo ra lu pred bra~ ni i van bra~ ni sek su -al ni ì vot bio je za bra wen, od de voj ke se zah te va lo da u braku|e ne vi na, a ona ko ja bi ro di la van bra~ no de te bi la je ì go sa -na. U re al no sti su se, me |u tim, ta kve stva ri de {a va le. Upra vozbog po sto ja wa ras ko ra ka iz me |u dru {tve no pro pi sa nog i re al -no mo gu }eg228, ali sub ver ziv nog, ja vqa se œdolijaŒ. U do zvo qe -noj for mi i mo men tu, po sred stvom li mi nal no sti (com mu ni -tas-a) ne u tra li {u se dru {tve ne na pe to sti, da bi se qu di po sleto ga opet vra ti li hi je rar hij skoj struk tu ri i mo ral nim vred-no sti ma sva ko dnev nog ì vo ta, ko je pri vre me no ru {e we sa mou~vr {}u je.229


226 Lej ka je vrg. Iz du bqe na i osu {e na ko ri sti se kao po su da. Lej ka imadr {ku (li ~i na du bqi ti gaw) i ko ri sti se za si pa we vo de.

227 B. Jo va no vi}, Ma gi ja srp skih ob re da ..., 130.228 Is crp nu ana li zu ovog pro ble ma na pri me ru po klad nog ri tu a la da je

rad: Mir ja na Pro {i}-Dvor ni}, Po klad ni ri tual, u: Fol klor ni te a tar ubal kan skim i po du nav skim ze mqa ma, Po seb na iz da wa Bal ka no lo {kog in sti tu -ta SA NU, kw. 21, Be o grad 1984, 143–158.

229 V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 176.

U zo ru se sva to vi ra zi la ze. Oni ko ji ì ve u bli zi ni, od-la ze svo jim ku }a ma, a osta li se od ma ra ju pri slo we ni na sto.Po red ne ve ste je de ver, mla do ̀ e wi ne se stre i sl.

* * *

U po ne de qak uju tru mla da po li va sva to ve pri li kom umi-va wa. U ba kar ni ko tao, oda kle ona cr pe vo du, oni ba ca ju si tanno vac. Uko li ko sta ri svat ̀ i vi u bli zi ni, on da ne ve sta u prat-wi de ve ra, sve kr ve i dru gih srod ni ka od la zi u we go vu ku }u ita mo ga po li va vo dom. We mu ona no si pe {kir i ~a ra pe, ko je bitre ba lo li~ no da mu obu je. Mo ji in for ma to ri ka ̀ u da se uo~iDru gog svet skog ra ta ta ko ne {to ve o ma ret ko de {a va lo, jer sta-ri svat obi~ no to ne bi do zvo lio. Sa sta rim sva tom oni se vra-}a ju mla do ̀ e wi noj ku }i, gde se po sta vqa do ru ~ak.

Nakon do ru~ ka pri stu pa se da ri va wu. Si stem da ri va wana svad bi je ve o ma kom pli ko van i raz gra nat i mo ̀ e bi ti pred-met po seb ne stu di je. Ov de }e bi ti uka za no sa mo na naj op {ti jeka rak te ri sti ke.

Naj pre se na jed nom me stu pri ku pe po klo ni ko je su sva to -vi do ne li. To obi~ no ~i ni ne ko od œstarejkovih momakaŒ. Sva-to vi su mla den ci ma do no si li pred me te po ku} stva, naj ~e {}epo su |e. Osim to ga, oni su bi li u oba ve zi da do ne su i do bre è-qe, ko je iz ra ̀ a va ju vi {e pu ta to kom ri tu a la, za tim no vac ko jida ju mla doj, ali i svi ra ~i ma, i hra nu. Ko li ~i na i sra zme ra na-bro ja nih ka te go ri ja da ro va ko je su sva to vi do no si li za vi si laje od ste pe na srod stva, kao i wi ho vog sta tu sa u ri tu a lu. Naj zna -~aj ni je po klo ne, a na ro ~i to iz ra ze do brih ̀ e qa, bi li su oba ve -zni da da ru ju kum i sta ri svat. Uz to, sta ri svat je mo rao da seve se li, pla }a svi ra ~i ma i uop {te da se œpokaèŒ. Kum i sta risvat su uz pred me te po ku} stva do no si li i dar za ne ve stu: ma te -ri jal za blu zu, ma ra mu za gla vu i sl. Mla do ̀ e wi ni su do no si li ni ka kav dar, {to je pri mer ri tu al ne in ver zi je re al nih dru-{tve nih sta tu sa mla de i mla do ̀ e we. Na mo je pi ta we zbog ~e gamla do ̀ e wa ne do bi ja ni ka kav dar, jed na sta ri ja ̀ e na je od go vo -ri la: œOn i ona koj ima naj go lem dar: sna {ku!Œ Ovaj od go vorilu stra tiv no po ka zu je re al ni dru {tve ni po lo ̀ aj mla do ̀ e we


— on do bi ja mla du, onu ko ja je sve vre me ri tu a la u cen tru pa-`we, uz di za na i da ri va na.

Mla da da ru je na isti na ~in kao u ro di teq skom do mu — s~a {i com ra ki je. I ovom pri li kom, do bi ja no vac kao uzdar je.Ona naj pre ku mu da je bo {~a luk u ko me su da ro vi za sve ~la no vewe go ve po ro di ce (}i lim, ko {u qe, pe {ki ri...), po tom isti ta-kav dar pre da je sta rom sva tu, a on da da ru je srod ni ke, pro vo da -xi ju, de ve ra, œmla do ̀ ew skog momkaŒ, i dru ge. Mla da je u oba ve -zi da da ru je sve sva to ve. Ma we va ̀ nim sva to vi ma (su se di ma isl.) da va la je sa mo pe {kir. Na svad bi je pe {kir naj za stu pqe ni -ji dar, pri su tan u sva kom bo {~a lu ku, wi me ne ve sta da ru je isve {te ni ka na is pi tu, pa se na me }e pi ta we — zbog ~e ga ba{ pe-{kir. Pe {kir je be le bo je, ko ja pred sta vqa sim bol mla de. Ka-zi va ~i su ~e sto, opi su ju }i ka ko je mla da mno go da ro va la, go vo -ri li da se ce lo dvo ri {te œbeleloŒ od we nih da ro va. Pe {kirmo ̀ e bi ti ve zen ili na ne ki dru gi na ~in ukra {en, {to na naj-re pre zen ta tiv ni ji na ~in po ka zu je we no ume }e. On aso ci ra ~i-sto }u (opet ne ve stin atri but) jer se wi me bri {e is kqu ~i vo~i sto te lo. Da ro vi se pri pre ma ju una pred, a pe {kir je uni ver -za lan (ne ma ozna ku po la i ve li ~i ne) i vi {e funk ci o na lan (mo-è da slu ̀ i i kao ukras na ogle da lu). Funk ci ja da ra je ve zi va -we, i pe {ki rom se, ko ji je zbog svog ob li ka za to po go dan, nasim bo li~ kom pla nu to upra vo ostva ru je.

U ro di teq skom do mu, ne ve sta da ru je svo je naj bli ̀ e, a umla do ̀ e wi nom sve pri sut ne. Ka ko je na vi {e me sta is tak nu to,dar oba ve zu je i ne ve sta, da ru ju }i sve, in ve sti ra u no vo u spo sta -vqe ne od no se. Ona je do {la u tu |u ku }u, u tu |e se lo ili kraj, isvo jim da rom ona ostva ru je kon takt sa svi ma, oba ve zu je sve.Mla da je mo ra la mno go da da ru je, a uz to da u no vi dom do ne semi raz i tek stil ne pred me te. In for ma to ri su ob ja {wa va li daje po ro di ci ko ja uda je k}er u eko nom skom po gle du bi lo ve o mate {ko.230


230 Na svad bi su ap so lut no svi mo ra li da bu du da ri va ni, ~ak iœa{~ikeŒ. Po ne kad je sve kr va po ma ga la ne ve sti, do dav {i we nim da ro vi ma ne-{to svo je. Po lo ̀ aj mla de sna he u no vom do mu }e bi ti bo qi uko li ko je na svad-bi ade kvat no da ri va la.

Mre ̀ a raz me na na svad bi je ve o ma slo ̀ e na i za mr {e na,jer ne ob u hva ta sa mo ma te ri jal ne pred me te, a opet, i sa mi ma te -ri jal ni pred me ti ima ju ma we ili vi {e iz ra ̀ en sim bo li~ kika rak ter. Ukrat ko se, me |u tim, mo ̀ e re }i da mla da, cen tral nisu bjekt svih tran sak ci ja, da ru je pred me te ko je je svo jom ru komiz ra di la i ko ji su, sa mim tim, pro ̀ e ti ma gij skim svoj stvi maèn skog bi o lo {kog prin ci pa.231 Ona œdarujeŒ i ta ko {to vi {epu ta sve sta ri je qu bi u ru ku, po li va ih pri li kom umi va wa,itd. Sva to vi joj uz vra }a ju nov cem i pred me ti ma po ku} stva, pasu, po sma tra no na sim bo li~ kom pla nu, oni ko ji su do {li nasvad bu bi li na do bit ku. Na eko nom skom pla nu, pak, in du strij -ska ro ba je bi la te {ko pri stu pa~ na, {to joj je, u ta da {wem si-ste mu vred no sti, da va lo ve }i zna ~aj. Kao pri log ob ja {we wuin ver zi je mla di nog sta tu sa, po treb no je do da ti i to da no vacko jim je da ri va na pri pa da woj sa mo za vre me tra ja wa iz o kre nu -te stvar no sti. ̂ im is tek ne ri tu al no vre me, ona do bi je ni no vac pre da je sta ri ji ma u ku }i.

Sa do bi je nim da ro vi ma naj pre kum vo di ko lo, pa sta risvat, a po tom srod ni ci. Ve se qe tra je do ka snog po sle po dne va,jer svi va ̀ ni ji sva to vi mo ra ju da œizigrajuŒ do bi je ne da ro ve.

Kada sva to vi po~ nu da se ra zi la ze, po la zi i kum. We gasvi, pred vo |e ni sta rim sva tom, pra te 200–300 me ta ra od ku }e.

Anti struk tu ra ka rak te ri sti~ na za li mi nal nost sa da do-sti ̀ e svoj vr hu nac, ali i kraj. Sta ri svat, ka ko je ve} ob ja {we -no, upra vqa svad bom, isto vre me no stva ra ju }i i red i ne red. Uovom mo men tu on i red i ne red do vo di do pa ra dok sa: na re |u je,tra ̀ i da mu se is pu ne ne ki po seb ni zah te vi, i {a li se i qu ti,svi se utr ku ju da bi mu ugo di li. We go vi mom ci pra ve sit ne{te te, hva ta ju ko ko{, ko ja od mah mo ra da bu de is pe ~e na, ma ̀ usta rog sva ta bla tom po li cu, a ne ve sta mo ra da ga bri {e, on da gaœukra{avajuŒ li {}em i gran ~i ca ma, a ona ga ~i sti, ba ca ju svo jeka pe ko je ona do no si... Oni su mo gli ko nop cem da uve ̀ u sta rogsva ta, a mla da je mo ra la da ga raz ve zu je. On bi joj za to pla tio. Isve kra i sve kr vu su ve zi va li za sto ̀ er, a mla da ih je raz ve zi va -la. U is pu wa va wu zah te va sta rom sva tu, ne ve sti po ma ̀ u svi


231 Z. Ka ra no vi}, Svad ba i dar..., 124; Z. Ka ra no vi}, Svad be ni ri tualkao po stu pak sank ci o ni sa wa..., 19.

uku }a ni. Sta ri svat tom pri li kom se di na }i li mu, na me {te -nom na ze mqi. ]i lim se po me ra tri pu ta, sve bli ̀ e i bli ̀ e iz-la zu, ali on da ka da sta ri svat, odo bro vo qen is pu we wem ne kogsvog zah te va, to ka ̀ e. Ka da se }i lim tre }i put po me ri, do ma }i -ni sta rom sva tu do no se po ga ~u, ko ju on lo mi i je de. Oko vra tamu se sta vqa ve nac su vih pa pri ka i on ta ko, sa pe ~e nom ko ko -{kom na {ta pu i even tu al no jo{ jed nom po ga ~om spre mqe nomda je po ne se, u prat wi svo jih go sti ju, od la zi. Od svih sva to va,sta ri svat uvek od la zi po sled wi. Uku }a ni ga pra te 200–300 me-ta ra od ku }e.

Bra~ na po ste qa i œblaga rakijaŒO ovom seg men tu svad be raz go va ra la sam sa mo sa è na ma.

Na mo je ve li ko iz ne na |e we, one su o to ku svad be pri ~a le uop-{te no, is pre me ta no i vr lo br zo su pre la zi le na pri ~u o to meka ko je iz gle da la pr va bra~ na no}, i ka sni je, obe le ̀ a va we wi-ho ve œispravnostiŒ. Pri ~a le su de taq no, otvo re no, emo tiv no,s po no som. Za è ne ovaj deo svad be pred sta vqa du bo ko pro ̀ i -vqe no is ku stvo. Po na ~i nu pri ~a wa, po raz ra |e no sti po stu pa -ka, o~e vi dan je jak ak ce nat ri tu a la na ~ed no sti ne ve ste. Ni jesa mo ri tu al no raz ra |e no obe le ̀ a va we ne ve sti ne œisprav no -stiŒ, ve} i u slu ~a ju œneispravnostiŒ ri tu al ni po stu pak ne iz-o sta je.

U po ne de qak uve ~e sve kr va i œmla do ̀ ew ski momakŒ uvo-de mla den ce u pro sto ri ju u ko joj }e oni spa va ti. Naj pre mla do -è wu uvo di œmla do ̀ ew ski momakŒ (on je, da pod se ti mo, mla do -è win drug, ali oè wen), a ka sni je sve kr va do vo di ne ve stu.Po red wi ho vog uz gla vqa sve kr va sta vqa po ga ~u i vo du. Ri tu a -li zo van je na ~in na ko ji }e mla den ci u pr voj za jed ni~ koj no }ipri stu pi ti jed no dru gom: mla do ̀ e wa je oba ve zan da œraskitiŒmla du, tj. da joj ski ne veo i ven ~i} — ozna ke ne ve stin skog sta tu -sa. Sve kr va pri slu {ku je is pred vra ta, a od la zi tek ka da po zvu-ci ma bu de si gur na da je sve za vr {e no. Ona to ~i ni da, pre ma ve-ro va wu, de ca ro |e na u bra ku ne bi bi la glu va.232


232 M. Ma le {e vi} pi {e da se krv ko ja pra ti de flo ra ci ju sma tra la ve o -ma opa snom, te da je mu {ka rac mo rao ne ka ko da se za {ti ti. U sred stva za {ti te

* * *

Uju tru mla do ̀ e wa usta je pr vi i od la zi, ne kim una pred is-pla ni ra nim po slom, da le ko od ku }e i ta mo se, {to je mo gu }e du-è, za dr ̀ a va. Ako je i pri su tan, po vu ~en je i sti dqiv. Kad i mla-da usta ne, u so bu ula zi sve kr va i gle da po ste qu i ne ve sti nu ko-{u qu da bi, pre ma tra go vi ma kr vi, usta no vi la we nu do tada ne-dir nu tu sek su al nost. Okr va vqe nu ko {u qu ili ~ar {av ona sta-vqa u si to i di rekt no ili uvi je ni je (na pri mer, re ~i ma:œSna{ka je ubavaŒ) sa op {ta va ra do snu vest ko ju svi i{ ~e ku ju.Ka ko je jed na è na opi sa la at mos fe ru: œK’d toj sve kr va vi di, ce-la ku }a ve se la jeŒ. Sve kr va on da po no vo obla ~i svoj ko stim sve-kr ve, sta vqa cr ve ni cvet u ko su i od la zi da svo jim ro |a ka ma isu set ka ma, is kqu ~i vo uda tim è na ma, sa op {ti ra do snu vest ipo zo ve ih na œblagu rakijuŒ — pro sla vu ko ju ona uve ~e or ga ni zu je u ~ast ~ed no sti svo je sna he. Jed na è na mi je is pri ~a la da je we-


spa da œi oku pqa we mla do ̀ e wi nih ro |a ka is pred vra ta oda je da mla do ̀ e wuza dir ku ju, od no sno svo jim pri su stvom uma we ra zor nu mo} è ni ne mi sti~ nesnageŒ. M. Ma le {e vi}, Ri tu a li za ci ja so ci jal nog raz vo ja è ne..., 75. U tomkqu ~u mo ̀ e se pro ~i ta ti i pri su stvo sve kr ve.

Svad be ni ri tual po ten ci ra mla di nu se pa ra ci ju od pret hod nog sta tu sa, ali ne i mla do ̀ e wi nu. [ta vi {e, u tre nut ku ka da do la zi œtu|a krvŒ, pred u zi -ma ju se me re da se on za {ti ti od we nog uti ca ja i do dat no ve ̀ e za ~la no ve pri-mar ne po ro di ce. Ni u in tim nom tre nut ku ni je mu do zvo qe no da sa svo jom è-nom osta ne sam, ve} je tu, na ko rak od wih, ta ko re }i pri sut na, we go va maj ka.

Na mla do ̀ e wi noj stra ni po sto ji strah od uti ca ja ne ve ste, ko ji ona mo-è ostva ri ti ma gij skim pu tem, pa se na sto ji da se mla do ̀ e wa upo zo ri i za-{ti ti: pre po la ska po mla du, sve kr va sto ji na dve sto li ce, a on se pro vla ~i is-pod, da bi bio imun na ma gij sko de lo va we; kad do |e u ne ve sti nu ku }u, on vo dira ~u na da ona we ga ne ugle da pr va (jer }e u tom slu ~a ju ona do mi ni ra ti, a mo ̀ ega po gle da ti i kroz uzde i ta ko ga œzauzdatiŒ), ve} on wu; u ne ve sti noj so bi onje po slu ̀ en pr ̀ e nim ja ji ma, ko ja ni ka ko ne sme da je de, zbog pod met nu tih ~i-ni. Ka zi va ~e — mu {kar ce sam pi ta la da li su se po slu ̀ i li ja ji ma i oni su re-dov no od go va ra li da im je re ~e no da kod ne ve ste ne sme ju da je du. @e ne su, pak,pri zna va le da se u ta ja ja ne {to do da va lo, na pri mer, vo da u ko joj se mla da ku-pa la i sl.

Mla do ̀ e wa se ~u va od ma gij skog de lo va wa s ne ve sti ne stra ne. Opa-snost te vr ste s ne ke dru ge stra ne se ne o~e ku je. Ne ve sta se {ti ti uop {te no,ali ne ma po stu pa ka za za {ti tu od ma gij skog de lo va wa mla do ̀ e we ili we go vih srod ni ka, {to go vo ri o su {ti ni od no sa (mo }i) me |u po lo vi ma u pa tri jar hal -noj po ro di ci.

na sve kr va bi la to li ko ra do sna da je sa ma, pe {i ce, oti {la u ne-ko uda qe no se lo da bi oba ve sti la sta ro sva ti cu i po zva la je naœblagu rakijuŒ. Ku ma se (bez ob zi ra na pro stor nu uda qe nost) nasve ~a nost ne zo ve.

Neve sta pri pre ma po ga ~u, ko ju uve ~e sve kar sa jo{ dvasta ri ja srod ni ka no si we nim ro di te qi ma. Po ga ~a je obi~ noukra {e na ne kim cve }em i bo siq kom, a na wu se sta vqa i ne {tonov ca. Oni ni {ta ne go vo re, ali sam wi hov do la zak i ve se la li-ca ne ve sti nim ro di te qi ma go vo re sve. Po sta vqa se ve ~e ra i dodu bo ko u no} se raz go va ra, je de i pi je. Uju tru ne ve sti na maj kazo ve naj bli ̀ i krug svo jih ro |a ka i su set ki, uda tih è na, ko jeslu ̀ i za sla |e nom vru }om ra ki jom.

Dok su mu {kar ci kod ne ve sti nih, do la ze po zva ne è ne,~e sti ta ju sve kr vi, a mla doj da ju ne ki si tan dar (ma ra mi cu isl.). One gle da ju œpo{tenl’kŒ — mla di nu ko {u qu ili ~ar {av usi tu, a po tom sve kr va s tim si tom u ru ci vo di ko lo. U ko lu i uve se qu uop {te u~e stvu ju is kqu ~i vo uda te è ne. Mla da se dr-ì skrom no i po stra ni, slu ̀ i hra nom i pi }em, a igra sa mo ka-da je po zo vu. De voj ke iz ku }e, mla do ̀ e wi ne se stre, mo gu da pri-su stvu ju, ali ne i da igra ju. To je ve li ko èn sko sla vqe na ko mese igra, pe va, pi je za sla |e na vru }a ra ki ja, i iz ko jeg su mu {kar -ci (iz u zev jed nog svi ra ~a) pot pu no is kqu ~e ni. At mos fe ra jeì vqa i opu {te ni ja ne go na sa moj svad bi. U okri qu pa tri jar -hal nog prin ci pa, gde je ne vi nost è ne im pe ra tiv, upra vo sve-kr va i dru ge è ne iz za jed ni ce tim po vo dom bu~ no sla ve, a mu-{kar ci svo jim od su stvom to le ga li zu ju.

Sve kr va je opet u svom ko sti mu cr ve ne bo je (= ostva re naplod nost), za raz li ku od mla de, ko ja je sek su al nim ~i nom de fi -ni tiv no uve de na u sta tus uda te è ne, pa je, sa mim tim, ne ve -stin ska ode }a (be lo = ne vi nost) pri pa la we noj pro {lo sti. Isve kr va opet igra svo je ko lo sa si tom, ali u we mu je sa da do kazmla di nog œpo {te waŒ — i kao da igrom, ko sti mom, si tom, onasvoj re a li zo van bi o lo {ki po ten ci jal, pre ko kr vi is te kle izmla di nog te la, pre no si na wu.

Mla di no de vi ~an stvo pred sta vqa lo je ga ran ci ju ce lo -kup nog we nog po {te wa, po {te wa po ro di ce iz ko je je po te kla,kao i po {te wa po ro di ce u ko ju je do {la. We no œne po {te weŒpred sta vqa lo je sra mo tu ne sa mo za wu ve} i za we nog mu ̀ a i za


obe od no sne po ro di ce. Sve mo je in fo r mant ki we su pri ~a le dasu u brak u{le kao de vi ce, {to je i po emo ci ja ma ko je su pra ti le is ka ze bi lo o~i gled no. One su go vo ri le da se ni je ni de {a va lodru ga ~i je. Ali, po sto ja we raz ra |e nog ri tu al nog po stup ka uslu ~a ju œne po {te waŒ po ka zu je da se to ipak do ga |a lo.

Uko li ko je mla da jo{ kao de voj ka, pre ma re ~i ma mo jih sa-go vor ni ca, œpogre{ilaŒ sa onim za ko ga se uda la, du ̀ na je dasa ~u va i po ka ̀ e ko {u qu, a mla do ̀ e wa to tre ba da po tvr di. On-da se or ga ni zu je œblaga rakijaŒ na ve} opi sa ni na ~in. Me |u tim,uko li ko se to ne ve sti de si lo sa ne kim dru gim, ako je i ne vra te,ì vot u no voj ku }i ne }e joj bi ti lak. Sve kar u tom slu ~a ju no siwe nim ro di te qi ma na ~e tu po ga ~u (da sim bo li~ no po ka ̀ e da jeta kva bi la i wi ho va k}er) na ko joj je struk cr nog lu ka, i sme }eko je pro si pa u wi ho voj ku }i. Re |e, sve kr va je mo gla, zbog ugle daku }e, da pri kri je œsramotuŒ i or ga ni zu je sla vqe.

Ishod pr ve bra~ ne no }i svi su i{ ~e ki va li, svad be no ve se -qe je tra ja lo tri da na, mla do ̀ e wa je bio ve o ma mlad, obi~ no 1–3go di ne mla |i od ne ve ste… Mo ̀ e se pret po sta vi ti da je u ta kona pe toj si tu a ci ji re zul tat ko ji bi se sla vio mo gao iz o sta ti iwe go vom kri vi com, ali pa tri jar hal no dru {tvo to pre }ut ku je.

Posle svad beNa svad bi ele men ti fa za ob re da pre la za ~e sto te ku is pre -

ple te no, u od re |e nom me |u od no su. în ven ~a wa u cr kvi pred-sta vqa uvod u agre ga ci ju ko ja }e se vre me nom po ste pe no po ja ~a -va ti i utvr |i va ti. Bra~ na no} mla de na ca je naj zna ~aj ni ji mo me -nat agre ga ci je u no vi sta tus i to ne sa mo za mla du i mla do ̀ e wuve}, kao {to se iz iz ne tog ma te ri ja la vi di, i za sve ko ji su sawi ma srod ni~ ki po ve za ni. Ali, sa ja kim pro to kom agre ga cij -skih ele me na ta na kon bra~ ne no }i osta ju upo re do i li mi nal ni,prem da ih je vre me nom sve ma we i sve su sla bi ji.

Za ne ve stu, kao naj zna ~aj ni jeg ri tu al nog su bjek ta, li mi -nal nost }e bi ti za vr {e na tek ka da ro di de te, ili, me ta fo ri~ kiiz ra ̀ e no, u kon tek stu iz lo ̀ e nog ma te ri ja la, ona je sa da pre sa -|e na tre {wa, ko ja jo{ ni je œpu{tila korenŒ. Tek ka da ro di de-te, ona }e bi ti pri hva }e na kao œwi ho vaŒ. Do go di nu da na odsvad be, mla da u sve ~a nim pri li ka ma no si ale nu fu tu i na zi va


se œnevestaŒ. Na kon go di nu da na krug ri tu al nog se za tva ra, jerse o~e ku je da ne ve sta u tom pe ri o du ve} po sta ne maj ka. Brak bezpo tom stva sma tra se pro ma {e nim, pa je po lo ̀ aj è ne ne rot ki -we ve o ma te ̀ ak. Ona se sma tra ne sre }om za ku }u i pre ma woj sesvi od no se s pre ko rom. Ona traj no osta je u sta wu li mi nal no -sti, bez utvr |e nog me sta u so ci jal noj struk tu ri.233 Za raz li kuod mla do ̀ e we ko ji sta tu sno na pre du je po ver ti ka li, ne ve staima dvo stru ki pre laz: ho ri zon tal ni — iz jed ne za jed ni ce u dru-gu, pa è na bez de ce osta je u me |u pro sto ru œna{aŒ / œtu|aŒ iver ti kal ni — od de voj ke, {to ona vi {e ni je, u sta tus ̀ e ne, ko jiza wu osta je ne do sti ̀ an jer se u pa tri jar hal nom dru {tvu è nade fi ni {e ra |a wem de ce.234

Izve sno vre me po sle svad be, naj ~e {}e za ne ki pra znik,ne ve sta je u prat wi mu ̀ a, sve kra i even tu al no jo{ ne kog od uku-}a na od la zi la u pr vu po se tu ro di te qi ma. Pri ja te qi i zet bitom pri li kom bi li le po ugo {}e ni, ali je ne ve sta sa ma osta ja lakod svo jih do 7 da na, ka da oni do la ze po wu.

Mla den ci (22. mart), pra znik onih ko ji su te ka len dar skego di ne stu pi li u brak, obe le ̀ a vao se spo ra di~ no i ni je imaove li ki zna ~aj.

Crta is pod iz lo ̀ e nogUko li ko se is pod sve ga iz lo ̀ e nog pod vu ~e cr ta, mo gu se,

po zna ~ew skim gru pa ma, iz dvo ji ti sle de }i ri tu al ni su bjek ti:Neve sta

ène, u ri tu a lu naj i stak nu ti jeSve kr va

Mla do ̀ e wapo pri ro di stva ri is tak nu ti, ali ihri tual sta vqa u sen ku è na

Sve kar


233 Slav ka Gre be na ro va, Mla da ta bul ka — li ce s oso ben sta tus, u: Et-no graf ski pro ble mi na na rod na ta kul tu ra, tom 5, Sofià 1998, 186.

234 Pet ko Hri stov, Li mi nal nost ta na àlovicata (è na ta bez det ka)v bãlgarskata tradicià, u: Et hno ses and cul tu res on the Bal kans , vol. 1, So fia2000, 254–267.

Kumvodi ~i kroz ce re mo ni ju, sva ko sa svo jim za du ̀ e wi ma i œprat womŒ

Sta ri svat

Deversta ra ju se o mla doj i mla do ̀ e wi

œMla do ̀ ew ski momakŒ

* * *Na svad bi je za stu pqen ve li ki broj po ga ~a (oko 17), ko je

ima ju ~vr sto struk tu ri ra no me sto i ulo gu. Za ve }i nu, ri tu al nisce na rio na la ̀ e ko ma da we i par ti ci pa ci ju svih ~la no va za-jed ni ce. Ako se, u kon tek stu agrar ne kul tu re, uzme u ob zir iœkravaj~eŒ u si tu, pa sa mo si to sa svo jim sa dr ̀ a jem (p{e ni ca jeoba ve zna), za tim ki }e we sto ̀ e ra uko li ko u brak stu pa naj mla |e de te, pri ~e mu je uda ja od no sno è nid ba po sled weg de te ta iz-jed na ~e na sa vr {id bom, a uz to i œkravajŒ ko ji se no si po ro di -qi da bi de te la ko za sno va lo bra~ nu za jed ni cu, a do no si lacimao bo ga tu è tvu — do bi ja se ce lo vi ta po ru ka. Po ga ~e, wi ho -vo ko ma da we, si to, œsetvaŒ (ko ju ~i ni sve kr va, ali i mla da priula sku u no vi dom), ì to, sto ̀ er, bra {no kroz ko je pro vla ~ibur me sta ri svat, itd. aso ci ra ju plod nost, ra |a we, bla go sta we,do bro bit. Po ga ~e sme da me si is kqu ~i vo oso ba ko ja ima ì vero di te qe, a ta kav zah tev va ̀ i i za dru ge po stup ke — ki }e westo ̀ e ra, ka pi je i vra ta ku }e, po mo} sve kr vi oko si ta i uvo |e wane ve ste u ku }u, itd. Ako se to me do da i za stu pqe nost cr ve ne bo-je, ja sno je da ri tual ce lim svo jim to kom in si sti ra na prin ci -pu ì vo ta, plod no sti, plo do tvor no sti. To kom pu to va wa iz-me |u utvr |e nih po zi ci ja u dru {tve noj struk tu ri, u pre lom nomi kri znom mo men tu, na ve de ne po ru ke ri tu a la mo ra ju da se {a-qu, pri ma ju, raz me wu ju i po tvr |u ju vi {e pu ta, jer œmi ula zi mou ob re de da bi smo pre ne li ko lek tiv ne po ru ke se bi samimaŒ.235

Ritual ima svo jih va ri ja ci ja, ali ono {to se strikt nopod ra zu me va pod obi ~a jem mo ra se iz ve sti, pre ma re ~i ma in-


235 E. Li~, na ve de no de lo, 69.

for ma to ra, œpo redŒ, bez ika kvih iz me na ili od stu pa wa. Du bo -ko se ve ru je da po na {a we svih u ri tu a lu ima uti ca ja i na do ga -|a je iz van we ga, pr ven stve no na bu du }i ̀ i vot mla de na ca.236

* * *Plod nost i ì vo tvor nost su uni ver zal ne po ru ke svad be -

nog ri tu a la, ko je u tra di cij skoj svad bi Vra wa i oko li ne ima juspe ci fi~ nu sim bo li za ci ju.

Za ra |a we je po treb no dvo je, ali na plod nost è ne ri tualsta vqa ak ce nat, {ta vi {e, za o ku pqen je we nom spo sob no {}ura |a wa. Dve è ne su kqu~ ni ri tu al ni su bjek ti — jed na ko ja jepo tvr di la svo ju plod nost i dru ga ko ja je na pu tu da to u~i ni.One su u ri tu a lu pred sta vqe ne kao bli ̀ e pri ro di — sim bo li -ka cr ve ne bo je u wi ho vim ko sti mi ma, zr ne vqe p{e ni ce (da kle,si ro vo) ko je ba ca ju iz si ta, œblaga rakijaŒ... Mu {kar ci (sve kar, tast, kum i sta ri svat) lo me po ga ~e; oni ~ak no se po ga ~u i ne ve -sti noj maj ci po sle pr ve bra~ ne no }i. Po ga ~a pri pa da ka te go ri -ji pe ~e nog, da kle, zgo to vqe nog i to po mo }u cre pu qe, za to na me -we nog su da. Le vi-Stro so va di stink ci ja si ro vo / zgo to vqe no,pri ~e mu je pre tva ra we si ro vog u zgo to vqe no pre laz od pri ro -de ka kul tu ri, ov de je sa svim pri men qi va.237 @e na je pri ka za na kao bli ̀ a pri ro di, ali je ta ko |e sme {te na i u pro ble ma ti~ nime |u pro stor pri ro da — kul tu ra (ona pri pre ma po ga ~e), dok jemu {ka rac iz jed na ~en s kul tu rom.238


236 Na to uka zu je i D. Ban di}, Ta bu u tra di ci o nal noj kul tu ri ..., 344.237 Cla u de Lévi-Stra uss, Ku li nar ski tro kut, Kri ti ka, sv. 4, Za greb 1970, 168.238 [e ri Ort ner, @e na spram mu {kar ca kao pri ro da spram kul tu re ?, u: An tro -

po lo gi ja è ne, Pro sve ta, Be o grad 1983, 161–162 i da qe u ra du.

Çç. SA VRE ME NA SVAD BA

Ana li za tra di cij ske svad be je re kon struk tiv na. Sa vre -me nu svad bu pro u ~a va la sam ne po sred nim, u~e sni~ kim po sma -tra wem. Moj te ren ski rad je bio po ku {aj da za hva tim deo re keko ja te ~e, jer se u pe ri o du in ten ziv nih dru {tve nih pro me na ipre vi ra wa od 1990. do 2001. go di ne me wao i ri tual — u we ga suula zi li od re |e ni ele men ti, mo di fi ko va li se, gu bi li, a ne kiosta ja li u we mu kao kon sti tu tiv ni. Sa vre me ni ri tual je po putose tqi vog se i zmo gra fa re gi stro vao i iz ra ̀ a vao dru {tve nepo tre se i pro ce se. Na po ~et ku is tra ̀ i va nog pe ri o da u ri tualsu ula zi li ele men ti sa ozna kom tra di ci je, ali se od nos pre mawi ma me wao i po me rao to kom vre me na.

U ra du je tra di cij ska svad ba po sta vqe na kao pod lo ga uod no su na ko ju se po sma tra sa vre me na svad ba. Dru gim re ~i ma,tra di cij ska svad ba je tu da bi se bo qe raz u me la sa vre me na. Bioje neo p ho dan po dro ban opis tra di cij ske svad be jer ana li zi ra -ni ele men ti svo je pu no zna ~e we do bi ja ju tek u {i ro kom sple tusa dru gim ele men ti ma ri tu a la. Ipak, zna ~ew ski po ten ci jaltra di cij ske svad be ti me ni je is cr pqen, kao {to rad ne ma zaciq ni da pro ~i ta sve zna ko ve unu tar sa vre me ne svad be. Pri ~ao svad bi je, za pra vo, pri ~a o mno go ~e mu dru gom — o po ro -di~ nim i srod ni~ kim od no si ma, o po lo ̀ a ju è ne, re li gij skimuve re wi ma, mo di... Ima ju }i u vi du kom plek snost svad be, is tra -ì va we je usme re no na to da je sa gle da u sve tlu po vrat ka tra di -ci ji i pro mi {qa wa iden ti te ta. Iz me |u tra di cij ske i sa vre -me ne svad be ne po vla ~e se pa ra le le istog / raz li ~i tog, jer sekon tekst du bo ko iz me nio. I oni po stup ci ko ji se na sa vre me -nim svad ba ma for mal no iz vo de na isti na ~in, ne ma ju isto zna-~e we zbog iz me we nog kon tek sta. Tekst ri tu a la mo ̀ e osta tiisti, ali on ne ma zna ~e we sam po se bi, is trg nut i ne za vi san,ve} is kqu ~i vo unu tar sve o bu hvat nog kon tek sta.239 Pro u ~a va we sa vre me ne svad be na u~ no re le vant nim i ak tu el nim ~i ni upra-vo we na ose tqi vost na pro me ne u kon tek stu.

239 D. Can na di ne, na ve de no de lo, 105.

Na~in na ko ji sta ri ji in for ma to ri ob ja {wa va ju od re |e -ne ri tu al ne po stup ke i ka ko to ~i ne pro ta go ni sti sa vre me nihsvad bi — du bo ko je raz li ~it. U pro {lo sti je bi lo lo kal nih va-ri ja na ta i spe ci fi~ no sti, iz nim nih slu ~a je va, ali je po sto jaoja san mo del i ak te ri su na sto ja li, u skla du sa mo gu} no sti ma, dase mo de la pri dr ̀ a va ju. Da na {wa svad ba se osmi {qa va, re ̀ i -ra. Iz bo ga tog re per to a ra ri tu al nih po stu pa ka, ko ji su ak te ri -ma na ras po la ga wu (ka ko sta rih vraw skih, ta ko i iz dru gih kra-je va Sr bi je usvo je nih po sred stvom me di ja240, ali i za pad nih,vi |e nih u ho li vud skim fil mo vi ma), svad ba se sve sno kom po nu -je u skla du sa vred no sti ma ko je se ̀ e le is ta }i. Za sva ku ta~ ku uri tu al nom pro ce su svad be po sto ji ve li ki broj po stu pa ka ko jise mo gu pri me ni ti. Ak te ri se do go va ra ju, ras pra vqa ju oko to gaka ko svad ba tre ba da iz gle da, pri ~e mu sva ko ima svo ju pred sta -vu ka kav je œpraviŒ obi ~aj i da li su i ka kva su od stu pa wa mo gu -}a. Ka ko mi je jed na sve kr va ilu stra tiv no ob ja sni la — ona je ra-do i{la na mno ge svad be, po sma tra la je obi ~a je (œoduvek sam vo-le la obi~ajiŒ) i ono {to bi joj se do pa lo, {to je le po iz gle da lo, pam ti la je, na me ra va ju }i da to pri me ni na svad ba ma svo jih si-no va. Naj ~e {}e se uzi ma ju oni po stup ci ko ji su vi zu el no atrak-tiv ni, a u iz vo |e wu im se do da ju no ve ni jan se dram skog i za bav -nog. Pro ta go ni sti sa vre me nih svad bi ras pi tu ju se i kod sta ri -jih, a ~e sto se ne ka lo kal na va ri jan ta iz dru gog kra ja ju ̀ ne Sr-bi je na me }e kao œpravo starinskoŒ.

* * *

Qubav mla dih je pret po stav ka wi ho ve ve ze, ~e sto vi {e go -di {we, ali stav pre ma svad bi i na ~in we ne or ga ni za ci je po ka -zu je da je brak i da nas, u ve li koj me ri, in sti tu ci ja ko jom seobez be |u je kon ti nu i tet i re pro duk ci ja po ro di ce, kao i srod-ni~ ki od nos iz me |u mla di ne i mla do ̀ e wi ne po ro di ce.241 Ida nas, prem da kroz {a lu, vo di se ra ~u na o to me da de ca ula ze ubrak po re do sle du ra |a wa. Onaj ko ji pre sko ~i red utvr |en ra |a -


240 Na ovo uka zu je i N. Pan te li}, Na sle |e i sa vre me nost..., 106.241 Vi de ti na po me nu br. 135.

wem, sta ri jem obi~ no ku pu je ne ki po klon, pre ma re ~i ma in for -ma to ra, œobi~aja radiŒ.242

Kada se do ne se od lu ka o stu pa wu u brak, mla di or ga ni zu juupo zna va we ro di te qa ko je se na zi va do go vor. Mom ko vi ro di te -qi, za jed no s wim, od la ze u de voj ~i nu ku }u. Tom pri li kom no sene ki sim bo li ~an dar (cve }e, bom bo we ru...). Ro di te qi se u pri-su stvu mla dih do go va ra ju o da nu ve rid be i svad be, bro ju zva ni -ca i sl. U se li ma (u gra du sa svim spo ra di~ no) i da nas po sto jiod be ga va we de voj ke.243 Ta da mom ko vi ro di te qi, obi~ no ve} su-tra dan, od la ze na mir bu kod de voj ~i nih. Uko li ko je do {lo dood be ga va wa de voj ke i mir be, ve rid ba iz o sta je, ali se svad ba naj-~e {}e or ga ni zu je na uobi ~a je ni na ~in.

Savre me nu svad bu sa ~i wa va ju seg me na ti: ve rid ba, svad ba,pr va po se ta mla di nih ro di te qa k}e ri i pri ja te qi ma i Mla-den ci.

Sva ka svad ba je ce li na or ga ni zo va na na svoj na ~in, a wi-hov za jed ni~ ki ime ni teq je po tre ba da se us po sta vi ve za sa, naraz li ~i te na ~i ne shva }e nom, tra di ci jom. Po vra tak tra di ci jiima {i ro ku pa le tu svo jih ma ni fe sta ci ja i ne za hva ta iste kom-po nen te na svim svad ba ma. Mno ge svad be su du go pla ni ra ne ipri pre ma ne da bi bi le iz ve de ne u tra di ci o nal nom kqu ~u, alije za sve, pa i one sa svim œobi~neŒ, ka rak te ri sti~ no do da va we,ma kar u ne kom de ta qu, atri bu ta tra di ci o nal nog. U iz la ga wu sevo di ra ~u na o ra zli ci iz me |u œobi~nihŒ svad bi i onih na ko ji -ma su œispo{tovani svi sta ri obi~ajiŒ.

Verid baOvaj seg ment ri tu a la pod ra zu me va pro sid bu de voj ke,

œpri ja te qe weŒ — us po sta vqa we srod ni~ kog od no sa iz me |u dve-ju po ro di ca, da ri va we, sve ~a nu go zbu i ve se qe. Ve rid ba se odr-à va is kqu ~i vo u de voj ~i noj ku }i.

Çç. SA VRE ME NA SVAD BA 103

242 Na jed noj svad bi u Vra wu, iz è qe da se œispo{tuje tradicijaŒ,mla do ̀ e wa je svom sta ri jem bra tu bli zan cu ku pio ci pe le.

243 U ta kvoj si tu a ci ji mla di}, obi~ no po sle ve ~er weg iz la ska, do ve dede voj ku u ku }u ro di te qa, œza stalnoŒ, sa wi ho vom sa gla sno {}u ili bez we. Ida nas se za de voj ku ko ja je ta ko po stu pi la ka ̀ e œzavela seŒ.

Verid bi mo gu pri su stvo va ti sa mo ~la no vi dve ju po ro di -ca, ali obi~ no je broj pri sut nih s jed ne i dru ge stra ne znat nove }i — od 20 do 40 oso ba. Na ne kim ve rid ba ma je pri sut nih ~aki vi {e od 80, pa de voj ~i ni ro di te qi iz najm qu ju {a tru. Uko li -ko je ma wi broj pri sut nih, ve rid ba kra }e tra je i pro ce du ra jejed no stav ni ja. Ve rid be s ve }im bro jem zva ni ca osmi {qa va ju seu tra di ci o nal nom du hu i oba ve zno se sni ma ju ka me rom.

Nepo sred no pre po la ska de voj ci mom ko vi srod ni ci seoku pqa ju u we go voj ku }i, a tu su i svi ra ~i. Sve kr va vo di ko lodr ̀ e }i po ga ~u pri pre mqe nu za ~in œpri ja te qe waŒ. Po ga ~a jeuvi je na u ce lo fan, ~i ji su kra je vi sku pqe ni i na vr hu uve za nima {nom. Is pred de voj ~i ne ku }e, sve kr va opet s po ga ~om vo diko lo i igra ju }i, mom ko vi pri la ze bu du }im pri ja te qi ma i po-zdra vqa ju se s wi ma. De voj ka se s mla di }em i we go vim srod ni -ci ma mo ̀ e po zdra vi ti ka da oni u|u u ku }u i pri su stvo va tipro sid bi, ali mo ̀ e bi ti i u po seb noj pro sto ri ji, gde }e mla-di}, s bu ke tom cve }a, u}i da je po zo ve, na kon {to ju je we govotac is pro sio od we nog oca.

Verid ba obi~ no po ~i we uve ~e oko 21 ~as. Naj pre se krat-ko, neo ba ve zno raz go va ra, a on da mom kov otac usta je i sa op {ta -va raz log do la ska (tom pri li kom mo ̀ e odr ̀ a ti i ~i tav go vor),a de voj ~in otac da je svo ju sa gla snost. Ret ko se de {a va da mla-di} sam pro si de voj ku. Na jed noj ve rid bi je na sta la ne u god nasi tu a ci ja ka da se mla di} obra tio bu du }em ta stu i za pro sio de-voj ku, a ovaj je od go vo rio da o~e ku je da to u~i ni we gov otac, i dabi oni, kao o~e vi, tre ba lo o to me da se do go vo re. Ka da je pro-sid ba uspe {no za vr {e na, mo mak de voj ku œkitiŒ zlat nim na ki -tom. Sve kr va joj pre da je svoj po klon uvi jen u sjaj nu, ukra snuhar ti ju — sve ~a ni ji ko stim, ta {nu, sob ne pa pu ~e i sit ni jeodev ne pred me te. Sve kar je u oba ve zi da de voj ci da vred ni ju de-vi znu nov ~a ni cu. Pre ma po ̀ eq nom re du, sve kar ili mla di} saosta lim na ki tom de voj ci da je i du kat ili du blu244. To je po ro -di~ na sac ra, ko ja se ne otu |u je, ve} pod ra zu me va pre no {e we s ge-ne ra ci je na ge ne ra ci ju i, sa mim tim, ima ja ku mo} oba ve zi va wa.Is pro {e noj de voj ci se to da je kao pri zna we da je pri mqe na ipri hva }e na u po ro di ci. Ti me se ona oba ve zu je na ~u va we po ro -


244 Vi de ti na po me nu br. 147.

di~ nih vred no sti, ra |a we po tom stva, pr ven stve no mu {kog, ~i-me }e obez be di ti wi hov da qi pre nos na ge ne a lo {kom sta blu.Od mah u po ~et ku sta tus is pro {e ne de voj ke im pli ci ra bu du }ipo ̀ eq ni sta tus maj ke, ~u va ri ce po ro di~ nih vred no sti i tra-di ci je. De voj ka po no sno no si do bi je ni du kat ili du blu na ogr-li ci. Pred jav no {}u je to stvar pre sti ̀ a, jer mom ko va po ro di -ca ti me do bi ja sta tus onih ko ji ima ju na sle |e ne vred no sti ipo ro di~ nu tra di ci ju. De voj ci svi pri sut ni ~e sti ta ju i pre da -ju joj sit ne da ro ve (ko zme ti ku i sl.).

Devoj ka se po vla ~i da bi obu kla œwi ho vuŒ, od sve kr ve do-bi je nu ode }u, ~i me wen no vi sta tus po sta je evi den tan. Na ne-kim ve rid ba ma de voj ka sve kr vi sta vqa cr ve ni cvet u ko su, pa,na taj na ~in, jed na dru gu, jo{ pre svad be, uvo de u no vi sta tus.Po tom de voj ka da ru je mla do ̀ e wu i ~la no ve we go ve po ro di ce, aoni joj, kao uzdar je, da ju no vac. De voj ~i ni da ro vi (}e bad, po ste -qi na, ko {u qe, pe {ki ri...) in du strij ske su pro iz vod we, uvi je -ni u sjaj nu, ukra snu har ti ju i sa ma {nom. Maj ke èn ske de ce,mno go go di na pre ne go {to im k}e ri bu du zre le za brak, pri pre -ma ju da ro ve, da bi uo~i ve rid be i svad be, ka da su tro {ko vi ve-li ki, ku pi le sa mo ono {to tre ba ku pi ti u od go va ra ju }oj ve li -~i ni. Da nas se sma tra da je za da ro ve od go vor na mla di na maj ka,~ak se eks pli cit no ka ̀ e da je we na du ̀ nost da ih pri pre mi, ioni fi gu ri ra ju kao ne {to {to je do bi je no od we, a de voj ka ihsa mo pre da je.

Mom ko vi su u ku }u de voj ke do ne li po ga ~u, ra ki ju, vi no itor tu da bi se œpri ja te qi liŒ. Pro blem, me |u tim, na sta je okoto ga ka ko bi ta~ no tre ba lo po stu pi ti s na ve de nim re kvi zi ti -ma. Jed ni sma tra ju da bi tre ba lo naj pre raz me ni ti ra ki ju i vi-no, pa on da lo mi ti po ga ~e, dok, pre ma dru gi ma, po ga ~e idu prepi }a. Uz to, pre ma ne kim mi {qe wi ma, ra ki ja i vi no se raz me -wu ju sa mo uza jam nim ot pi ja wem iz fla {a jed nog i dru gog pri ja -te qa, dok dru gi in si sti ra ju na to me da je po treb no da sve karosta vi svo ju ra ki ju i vi no u ta sto voj ku }i, a po ne se we go vu. ê-sto na sta ne zbr ka, jer se ra di o de ta qi ma ko ji ni su una pred mo-gli da bu du do go vo re ni. Svi zna ju, ili se ras pi ta ju uo~i ve rid -be, {ta je za œpri ja te qe weŒ po treb no pri pre mi ti, ali pre ci -zan na ~in ka ko }e se to iz ve sti obi~ no na met ne onaj ko me je sta-lo da se œistera obi~ajŒ, a se be pred sta vi za do brog po zna va o ca.


Pri li kom lo mqe wa po ga ~a na sta je ~i ta va pri ~a. Svi ma je po-zna to da se po ga ~e sta vqa ju jed na pre ko dru ge, ali pro blempred sta vqa wi hov ras po red. U pro {lo sti, u svim mo men ti maœpri ja te qe waŒ, uvek se do ma }i no va po ga ~a sta vqa la od o zgo ipr va se lo mi la. Mno gi to i da nas zna ju i o to me vo de ra ~u na, jerras po red po ga ~a iz ra ̀ a va sta tu sni od nos dve ju stra na. Jed nasve kr va je to ova ko for mu li sa la: œNa ve rid bi je po ga ~a pri ja -te qa — ta sta od o zgo. Dok ne uzme mo de voj ku, mi smo is pod we ga.On je gazdaŒ. Ne ki sma tra ju da pra vi la ne po sto je. Jed na sve kr va mi je is pri ~a la da se, eto, bez raz lo ga, pri ja teq na ve rid bi na-qu tio zbog to ga {to su oni svo ju po ga ~u sta vi li pre ko wi ho ve,a {to je, po we nom mi {qe wu, sa svim sve jed no. U ne kim slu ~a je -vi ma se in si sti ra na to me da uvek œmu{kaŒ po ga ~a, da kle, onako ju su do ne li mom ko vi ro di te qi, ide od o zgo i lo mi se pr va.No vi pro blem na sta je zbog na ~i na na ko ji se po ga ~e lo me.Uglav nom pri ja te qi uhva te po ga ~u je dan s jed ne, dru gi sa dru gestra ne, ma lo je po dig nu, pa je za jed no okre }u ude sno vi {e pu ta,a on da je pre lo me na po la. Po lo vi ne pre lo mqe ne po ga ~e po di -ù, qu be, sa sta vqa ju da na ~i ne ce li nu, pa opet odva ja ju, po di -ù, qu be — sve to po tri pu ta (vi de ti sli ku 6). On da se pri ja te -qi po qu be i raz me ne ko ma de. Ne ki mo ji sa go vor ni ci, pro ta go -ni sti sa vre me nih svad bi, tvr di li su da se pre lo mqe ni hleboba ve zno qu bi i da tu ne ma ni ka kvih di le ma. Sta ri ji in for ma -to ri, ven ~a ni pre Dru gog svet skog ra ta, ob ja {wa va li su mi,pak, da se hleb qu bi sa mo na sla vi, i da su se na svad ba ma u pro-{lo sti po ga ~e jed no stav no lo mi le na po la, bez okre ta wa i sa-sta vqa wa pre lo mqe nih po lo vi na. Pro ta go ni sti sa vre me nihsvad bi, ko ji su se be pred sta vqa li kao po zna va o ce tra di ci je, uraz go vo ru su mi ob ja {wa va li de ta qe, na pri mer, da se po ga ~alo mi ka unu tra, ili da se lo mi ka spo qa, in si sti ra ju }i naœpravomŒ obi ~a ju. U ne kim si tu a ci ja ma, ka da pri ja te qi okre }upo ga ~u, pri dru ̀ u ju im se i su pru ge. Od pre lo mqe nih po ga ~a,svi pri sut ni po je du po par ~e, i na taj na ~in, par ti ci pa ci jom,bi va ju ob je di we ni, utvr |u ju }i ti me no vo u spo sta vqe ni od nos.No va di le ma na sta je oko to ga da li mom ko vi pri po la sku vra }a -ju deo sa mo svo je po ga ~e ili i po ga ~e pri ja te qa. Tor ta se slu ̀ ina kra ju go zbe, a je dan wen deo mom ko vi vra }a ju svo joj ku }i. Zah-tev da po ga ~e ko je su u funk ci ji œpri ja te qe waŒ ili one ko je


ima ju dru gu sim bo li~ ku funk ci ju na svad bi, mo ra da pri pre mais kqu ~i vo oso ba ko ja ima ̀ i ve ro di te qe mo di fi ko van je, pa jesa da do voq no da ta kva oso ba sa mo za po~ ne me {e we.

U svim se kven ca ma po stup ka œpri ja te qe waŒ, sve kar i tastse kr ste vi {e pu ta, go vo re }i: œNeka je sre} no pri ja teq stvo!Œ,œDa smo svi ì vi i zdra vi!Œ, pri ~e mu ak ce nat sta vqa ju na ko-lek tiv, a ne na mla den ce. Svi pri sut ni ~e sti ta ju jed ni dru gi ma no vo u spo sta vqe ni od nos, a tom pri li kom pe va se no vo kom po -no va na pe sma, ~i ji re fren gla si: œPrijo mo ja, ka ko }e mo? / Pri-ja te qu, la ko }e mo / Pri jo, sa mo ka ̀ i / Pri ja te qu, vaìŒ. Ovape sma je ve o ma omi qe na i pe va se vi {e pu ta i na svad bi.

Redo sled po stu pa ka na ve rid bi ni je ~vr sto struk tu ri ran. œPri ja te qe weŒ mo ̀ e da se oba vi po sle pro sid be, a da raz me nada ro va usle di na kon to ga. Po stup ci mo gu da idu ne po sred no je-dan za dru gim, ali me |u wi ma mo gu bi ti i kra }e ili du ̀ e pa u zeve se qa. U ne kim slu ~a je vi ma sma tra se da bi sve tre ba lo za vr -{i ti pre po no }i, a tek po sle we oti }i iz de voj ~i ne ku }e. ê-{}e se (na ro ~i to ako je na ve rid bi mno go zva ni ca, bez ob zi ra dali se ri tu al ni po stup ci œpri ja te qe waŒ i raz me ne da ro va oba-vqa ju pre po no }i ili po sle we), ~e ka da sva ne, jer, ka ko su miob ja {wa va li, œtakva je sta ra tradicijaŒ. To kom no }i, sve do zo-re, igra se, pe va, slu ̀ i hra nom i pi }em. U zo ru svi iz la ze iigra ju is pred ku }e. Tom pri li kom mo ̀ e i da se pu ca (œtri pu tapu {ka mo ra da pukneŒ), ako to ve} ni je u~i we no ne po sred no po-sle pro sid be. Ti me se na sta la pro me na ob zna wu je jav no sti.

U po sma tra nom pe ri o du utvr |e na je prak sa da na kon ve-rid be mom ko vi po ve du sa so bom is pro {e nu de voj ku. Na ra stan -ku od svo jih de voj ka se sa svi ma qu bi i pla ~e, a oni joj da ju no-vac i iz ra ̀ a va ju naj bo qe è qe. Ona vo di sna {ki no ko lo , aon da od la zi sve kro voj ku }i, {to je pra }e no zvu kom auto mo bil -skih si re na ko ji ma se ozna ~a va gra ni ca245 — kraj zna ~aj ne eta pe u pro ce su se pa ra ci je. In for ma to ri su ob ja {wa va li da zo ra mo-ra da se sa ~e ka, jer œsna{ka se u dan vodiŒ. U no vi dom, mla daula zi no se }i hleb i vo du ko je joj da je sve kr va. Po sle ce lo -no} nog ve se qa, svi se od ma ra ju, a po pod ne se po zi va ju pri ja te -qi i su se di œna kr~muŒ, ko ja se pri re |u je i u de voj ~i nom do mu.



U svad be nom ri tu a lu fa ze ob re da pre la za ~e sto su is pre -me ta ne, a u po je di nim mo men ti ma te ku upo re do. Sna {ki no ko loje opro {taj no, se pa ra ci o no, za raz li ku od tra di cij ske svad be,ka da je ne ve sta svo je ko lo igra la u dvo ri {tu mla do ̀ e wi ne ku }e,ve zu ju }i se na taj na ~in za wu. Ne ve sta sa da, u jed nom istom tre-nut ku, do ̀ i vqa va se pa ra ci ju od pret hod nog sta tu sa i agre ga ci ju u no vi sta tus, ne pro la ze }i kroz li mi nal nu fa zu. Ali, agre ga ci -ja ni je pot pu na — ne ve sta }e se vra ti ti ro di teq skoj ku }i, i nasa moj svad bi po no vo pro ̀ i ve ti se pa ra ci ju, pro pu to va ti krozli mi nal nost, i on da tek za do bi ti za o kru ̀ en sta tus su pru ge isna he. Opet, sam bo ra vak ne ve ste u no vom do mu u pe ri o du od ve-rid be do svad be mo ̀ e se oka rak te ri sa ti kao svo je vr sna li mi nal -nost, uokvi re na agre ga cij skim ele men ti ma (no vi dom). Ova kavput pro la ze i oni ko ji su s wom u od no snim ve za ma.

Ele men ti sa ozna kom œtradicionalnoŒ na ve rid bi se iz vo -de na teg nu to, ose }a se ne po zna va we pra vi la i otu |en od nos pre-ma wi ma. Ri tu al ni po stup ci se uslo ̀ wa va ju, do da ju im se pre-li vi dram skog i de ko ra tiv nog. Ak te ri se po zi va ju na tra di ci ju uraz mi {qa wi ma o to me da li bi sve ri tu al ne rad we tre ba lo oba-vi ti pre po no }i ili ne, da li ~e ka ti zo ru ili ne, a u pro {lo stii ugo vor i is pit, ~i ji po je di ni ele men ti ~i ne sa dr ̀ aj ve rid be,iz gle da li su sa svim dru ga ~i je. Ni na ugo vo ru, ni na is pi tu zo rase ni je ~e ka la, i na ro ~i to, de voj ka se, iz u zev u slu ~a je vi ma ot mi -ce ili od be ga va wa, pre ven ~a wa u cr kvi ni je do vo di la u ku }u.Ro di te qi mla de na ca, sred wa ge ne ra ci ja in for ma to ra, okvi r nozna ju {ta je ni {an, ugo vor i is pit, ali, bez ob zi ra na to, pred-sta vqa ju ne ke po stup ke i ele men te kao œpraveŒ tra di ci o nal ne,iako ih u pro {lo sti, u tom ob li ku, ni je bi lo.

Pozi va we sva to vaI da nas se na svad bu pr vo po zi va kum. U pe ri o du so ci ja li -

zma, traj nost kum stva, we go va bit na ka rak te ri sti ka, do ve de na jeu pi ta we.246 In for ma to ri su, me |u tim, go vo ri li da ima juœstaro kumstvoŒ. Ko li ka je sta rost wi ho vog kum stva, ni su ta~ nomo gli da od re de. œStaro kumstvoŒ pred sta vqa ide al ni obra zac


246 R. D. Ra ki}, Kum stvo u pra vo slav nih ju go slo ve na..., 113.

— u na pr sli na ma is pri ~a nog ja sno se vi de lo da kod mno gih kum-stvo da ti ra od gra |an skog ven ~a wa ro di te qa mla de na ca.

Kum se po zi va s po ga ~om i ra ki jom. Ova kav po stu pak je use li ma uglav nom za dr ̀ ao kon ti nu i tet, a u gra du oì vqa va napo ~et ku is pi ti va nog pe ri o da i osta je u ri tu a lu kao kon sti tu -tiv ni ele me nat. Ak te ri ma je uglav nom do bro po zna to na ko jina ~in se ku mu upu }u je po ziv, ko mo ̀ e da lo mi po ga ~u i sl. De-{a va se i da kum sam ka ̀ e, u pri li ci ka da mu ku ma {i ni na ja -vqu ju do la zak, da è li da ga po zo vu na tra di ci o na lan na ~in —sa po ga ~om.

U sve tlu po vrat ka tra di ci ji, ulo ga sta rog sva ta je po seb -no za ni mqi va. Sta ri svat je obi~ no mla do ̀ e win ujak ili srod-nik s maj ~i ne stra ne. On mo ̀ e bi ti i pri ja teq mla do ̀ e wi nihro di te qa ili sa mog mla do ̀ e we. Sa svim ret ko je, is kqu ~i vo izeko nom skih raz lo ga, to oso ba s de voj ~i ne stra ne. On mo ̀ e, aline mo ra, bi ti oè wen. Mno ge spe ci fi~ no sti we go ve ulo ge, kaoi na ~in po zi va wa (s po ga ~om i ra ki jom), ula ze u ri tual na po-~et ku is tra ̀ i va nog pe ri o da (ka ko u gra du, ta ko i u se li ma) i, spod jed na kom za stu pqe no {}u, osta ju u we mu sve vre me to kom is-tra ̀ i va wa. Pri li kom po zi va wa sta rog sva ta, s ob zi rom na toda on ru ko vo di svad bom, ugo va ra ju se, pre ma re ~i ma mo jih sa go -vor ni ka, œsvi obi~ajiŒ. Sta ri svat ka ̀ e do ma }i ni ma ko je }eobi ~a je on na kra ju svad be œizvoditiŒ i {ta je po treb no da muoni pri pre me. Jed na sve kr va, ko ja je se be pred sta vi la kao do-brog po zna va o ca tra di ci je, ovom pri li kom je re kla sta rom sva-tu: œU sta rom sti lu pra vi mo svad bu. Ka ko smo po ~e li, ta ko }e-mo i da zavr{imoŒ.

Osta le sva to ve po zi va sve kar sa od {tam pa nom po ziv ni -com i fla {om ra ki je. Isto ta ko po stu pa i de voj ~in otac.

Uo~i svad be

Od ve rid be do svad be obi~ no pro |e dva-tri me se ca. Uovom pe ri o du obe po ro di ce se in ten ziv no pri pre ma ju za svad-be no ve se qe. O~e vi mla de na ca ugo va ra ju za kup re sto ra na ili{a tre. Mla di bi ra ju pri god nu ode }u, u ~e mu sve kr va ak tiv nou~e stvu je i, po pra vi lu, da je ko na~ nu re~ i pla }a.


Iako se mi raz od de voj ke eks pli cit no ne tra ̀ i, a i sa mare~ je sve ma we u upo tre bi, o~e ku je se da we ni ro di te qi uo~isvad be opre me spa va }u so bu ili ku pe ne ki ko mad na me {ta ja, auz to da ju i œmekane stvariŒ, ka ko se da nas na zi va ju tek stil nipred me ti za do ma }in stvo ko je do no si mla da. Uko li ko de voj kane do ne se u no vi dom bar deo onog {to je dru {tve no pro pi sa no,sve kr va }e joj to pre ba ci ti ve} pri li kom pr vih ne su gla si ca.

U pri pre ma ma za svad bu de voj ka u no vom do mu u~e stvu jekao ~lan po ro di ce. Dan pre svad be, u prat wi ve re ni ka, ona sevra }a ro di teq skoj ku }i. Uko li ko je de voj ka po sle ve rid be osta-la u ku }i ro di te qa, dan uo~i svad be po se }u je je ve re nik i do no -si joj ven ~a ni cu. Uve ~e joj do la ze dru ga ri ce na de vo ja~ ko ve ~e.Mla do ̀ e wa svo je po sled we mo ma~ ko ve ~e pro sla vqa u ka fi }usa dru go vi ma, is kqu ~i vo neo ̀ e we nim mu {kar ci ma.

Svad baSvad ba se pri re |u je u su bo tu ili u ne de qu. Naj ve }i broj

svad bi je u pro le }e i le to, jer se ra di o ri tu a lu ko ji se du go pla-ni ra i pri pre ma, pa se vo di ra ~u na o vre men skim pri li ka ma.

Ele me nat ko ji je u se li ma, prem da spo ra di~ no, za dr ̀ aokon ti nu i tet, a u gra du pred sta vqa oì vqe nu tra di ci ju je steki }e we s t o ̀ e r a — u grad skim uslo vi ma, du ga~ kog {ta papri ~vr {}e nog za gra nu ne kog sta bla (vi de ti sli ku 7). Iako seupo tre bqa va re~ sto ̀ er, ra di se, za pra vo, o we go voj si mu la ci -ji, a ana lo gi ja sa ̀ e tvom (za vr {en po sao oko ̀ i ta = za vr {en ro-di teq ski po sao) sa svim je iz gu bqe na.247

Na dan svad be, uju tru i pre pod ne, i u mla di noj i u mla do -è wi noj ku }i oku pqa ju se srod ni ci, bli ski pri ja te qi i su se -di. U mla di noj ku }i ubr za no se za vr {a va ju po slo vi ve za ni zado ~ek pri ja te qa. Svad ba, u pu nom smi slu re ~i, za po ~i we u mla-do ̀ e wi noj ku }i.

Ispred ku }e sve kar sa mla do ̀ e wom i œmla do ̀ ew skimmomkomŒ do ~e ku je sva to ve i svi ra ~e nu de }i ih ra ki jom. œMla-do ̀ ew ski momakŒ, zna ~aj ni ri tu al ni su bjekt, mla do ̀ e winje pra ti lac i po mo} nik, we gov bli zak drug, ko ji, uz to, mo ra bi-



ti i neo ̀ e wen. Pro ta go ni sti ma sa vre me nih svad bi uop {te ni-je po zna ta ~i we ni ca da je pre Dru gog svet skog ra ta œmla do ̀ ew -ski momakŒ mo gao bi ti is kqu ~i vo oè wen ~o vek, sa is ku stvomko je mla do ̀ e wi, obi~ no ve o ma mla dom, ne do sta je (on je i u~e-stvo vao u svo |e wu mla de na ca). Sa dr ̀ aj we go ve ulo ge da nas seis cr pqu je od vo |e wem mla de iz ro di teq skog do ma. Atri butœmla do ̀ ew skog momkaŒ je œkondir~eŒ sa za sla |e nom ra ki jom,na ki }e no ra zno boj nim pla sti~ nim tra ka ma, ma {ni ca ma i per-la ma da bu de {to upa dqi vi je (vi de ti sli ku 8). Mla do ̀ e wa iœmla do ̀ ew ski momakŒ ima ju na re ve ru, sa le ve stra ne (sta tusneo ̀ e we nih), pri ka ~e ne be le ve {ta~ ke cve to ve, ku pqe ne za jed -no sa mla di nom ven ~a ni com i pri god nim ukra si ma. U ne ve sti -noj ku }i, mla do ̀ e wi }e, kao ozna ku pro me ne sta tu sa, isti ta kav cvet sta vi ti i na de snu stra nu.

Sva to ve ko ji pri sti ̀ u dve de voj ke ozna ~a va ju kao u~e sni ke ri tu a la, sta vqa ju }i im na re ve re (na le vu ili de snu stra nu, u za-vi sno sti od wi ho vog bra~ nog sta tu sa) ukra se u vi du cve }a, na ~i -we ne od ukra snih pla sti~ nih ili pa pir nih tra ka, za {ta oni da-ju no vac sim bo li~ ne vred no sti. Tim cve to vi ma se ozna ~a va da suoni pre {li pro stor nu, ujed no i me ta fo ri~ ku gra ni cu — ka pi juili ula zna vra ta ku }e (ko ja su, ta ko |e, ukra {e na — obe le ̀ e nauple te nim tra ka ma i ma {na ma) i u{li u do men ri tu a la, iz dvo je -ne re al no sti, ko ja ima svo ja, spe ci fi~ na pra vi la. Sva to vi ko jido la ze u ku }u obi~ no su, ma we ili vi {e, za hva }e ni na sta lompro me nom u so ci jal noj struk tu ri. Pri ja te qi i ko le ge sa po slaro di te qa ili mla de na ca do la ze pra vo u Op {ti nu ili re sto ran ine do bi ja ju cvet, ozna ku ri tu al ne, a za pra vo dru {tve ne pri pad -no sti za jed ni ci u ko joj je pre gru pi sa va we u to ku.

Ve{ta~ ki cve to vi, naj ~e {}e u ob li ku ma {ni ca na re ve -ri ma sva to va, na ka pi ji i vra ti ma ku }e, na su do vi ma ko ji ima juri tu al nu funk ci ju (œkondir~eŒ, fla {e s ra ki jom ko jom se do-~e ku ju sva to vi), pot pu no po ti sku ju sve ̀ e, pri rod no cve }e. Ak-te ri svad bi sma tra ju da su ova kvi cve to vi prak ti~ ni ji jer mo gu ra ni je da se na ba ve, a de lu ju in te re sant ni je od pri rod nih iosta ju sva to vi ma kao uspo me na sa od re |e ne svad be. âk i le ti,ka da je sve ̀ e cve }e na do hva tu ru ke, ko ri sti se ve {ta~ ko saobra zlo ̀ e wem da po vru }i ni pri rod no cve }e od mah uve ne i de-lu je ru ̀ no, dok pla sti fi ci ra no ukra {a va ri tual sve vre me


we go vog tra ja wa. Sve je to si mu la ci ja tra ja wa i svo je vr stan pa-ra doks — ve {ta~ ki, be ̀ i vot ni cve to vi ve~ no tra ju, za raz li kuod pra vog, ne pa tvo re nog cve }a ko je, is trg nu to iz svog sta bla,ima pro la zan vek. Na ve de ni ele men ti po ve za ni sa dru gim, se-man ti~ ki sli~ nim ele men ti ma, o ko ji ma }e bi ti vi {e re ~i uda qem tek stu, ~i ne deo zna ~ew skog je zgra sa vre me nog svad be nog ri tu a la.

Kada se oku pe srod ni ci, a pre do la ska ku ma i sta rog sva-ta, sve kr va œzaigrujeŒ, tj. otva ra svad bu svo jim, sve kr vi nimko lom. Svo je ko lo ona igra uju tru, jer se za sev ka u da na {wevre me ne pri re |u je, a i sam ter min je go to vo iz gu bqen. Oì-vqa va we tra di ci je ima {i ro ku le pe zu svo jih ostva re wa, ali jepre vas hod no iz ra ̀ e no po sred stvom ulo ge sve kr ve, ko ja }e bi tide taq ni je raz mo tre na.

Tokom te ren skog ra da qu di su me ~e sto upu }i va li na ne-ku od re |e nu oso bu ko ja œzna obi~ajeŒ re ~e ni com: œOna to svezna, bi la je svekrvaŒ. Da kle, ako je ne ka è na bi la sve kr va (tose ka ̀ e u pro {lom vre me nu, jer se mi sli na tre nu tak ka da jeona na svad bi pro mo vi sa na u taj sta tus) pod ra zu me va se da je,sa mim tim, ri tu al no po sve }e na i da ima ne ka zna wa ko ja dru giqu di, na pri mer, è na ko ja je ta {ta, ne ma ju. Mno ge sve kr ve sumi sa me go vo ri le: œJa sam sve izreìralaŒ, ili su me mla den -ci upu }i va li na wu kao naj po zva ni ju da go vo ri o svad bi. Sve-kr ve bi u raz go vo ru re kle da su se uo~i svad be bri ̀ qi vo ras-pi ta le kod sta ri jih ro |a ka ili su set ki, a ne ke su tvr di le dasu œu~ile obi~ajeŒ od ma le na, jer, ka ko se jed na od wih iz ra zi -la: œSvadbe su me od u vek odu {e vqa va leŒ. Mno ge sve kr ve su mipri ~a le da su jo{ na po ro |a ju, sa znav {i da su ro di le mu {kode te, se be vi de le ka ko igra ju sve kr vi no ko lo, ili, da ih je mu-zi ka sve kr vi nog ko la uvek uz bu |i va la, jer bi on da se be za mi -{qa le ka ko igra ju sa si tom. Jed na od mo jih sa go vor ni ca je re-kla: œToliko sam vo le la da za i gram. Sr ce mi treperiŒ. U tre-nut ku ka da mi je jed na sve kr va pri ~a la o to me, wen mu` je do-dao da su oni svad bu, ko ju mla di ni su è le li, or ga ni zo va li1993. go di ne, za vre me hi pe rin fla ci je, sa mo zbog to ga œda biona bi la svekrvaŒ.

Za da na {we sve kr ve dru {tve na pro mo ci ja — agre ga ci ja utaj sta tus pu tem svad be ve o ma je zna ~aj na i one na to me na ro ~i to


in si sti ra ju.248 Za ni mqi vo je, me |u tim, da upra vo sve kr va,osim svog ko la, ~vr sto struk tu ri ra nog, ko je igra sa si tom u ru-ci otva ra ju }i svad be no ve se qe, u gra ni~ nim ri tu al nim mo men -ti ma — is pred svo je ku }e ne po sred no pre po la ska na ve rid bu idva pu ta is pred mla di ne ku }e (pre ula ska u wu na ve rid bi i nasvad bi) — vo di ko lo sa po ga ~om u ru ci. Ona, za pra vo, na sa vre -me noj svad bi ima vi {e svo jih ko la — we na agre ga ci ja u no vista tus se u vi {e na vra ta po tvr |u je i na gla {a va.

Sve kr va iz la zi iz ku }e, a de voj ka ko ja ima ì ve ro di te qe(o to me se vo di ra ~u na) pre da je joj si to. Sve kr va se kr sti i sasi tom u ru ci po ~i we da igra. U si tu je p{e ni ca oba ve zna, a tusu i bom bo ne, {e }er u koc ki, si tan no vac, vred ni ja de vi znanov ~a ni ca, œkravaj~eŒ ve} sa svim ret ko. Si to je po kri ve no be-lim ku ki ~a nim mi qe om, a ukra {e no pa pir nim i pla sti~ nimtra ka ma i ma {ni ca ma. Raz li ~i ta su mi {qe wa o to me ka kav jeœpraviŒ obi ~aj u po stu pa wu sa sa dr ̀ a jem si ta. Pre ma ne kimmi {qe wi ma, sve kr va ko lom mo ra na ~i ni ti tri kru ga i sa dr ̀ ajiz si ta tri pu ta iz ba ci va ti. Dru gi, pak, sma tra ju da ni je bi tanbroj kru go va, ve} broj iz ba ci va wa sa dr ̀ a ja iz si ta. Jed na sve kr -va, ko ja je se be pred sta vi la kao do brog po zna va o ca tra di ci je,tvr di la je da sve kr va sa mo igra sa si tom, ali ne ba ca ni {ta, ve}to ~i ni ne ve sta pre uvo |e wa u ku }u. Na jed noj svad bi pri re |e -noj, pre ma re ~i ma sve kr ve, œu sta rom stiluŒ, ona je igra la sa si-tom iz ba civ {i sav we gov sa dr ̀ aj. Pre ma we nom mi {qe wu,sve kr va bi on da tre ba lo da ba ci si to na krov (œda sve ide u vi-si nu, da we na de ca napredujuŒ), ali, s ob zi rom na to da je ku }a


248 Ko li ko je na is pi ti va nom pod ru~ ju za è nu zna ~aj na pro mo ci ja usta tus sve kr ve, ilu stra tiv no po ka zu je tu ̀ ba li ca za be le ̀ e na u se lu Ra nu tov -cu, u ne po sred noj oko li ni Vra wa. Jed na sta ri ja è na, na sa hra ni svog mu ̀ a1998. go di ne, tu ̀ i la je i za dav no pre mi nu lom sna hom:

œStoj no, mo ri Stoj no,oti {la si mla da,i ne si do ~e ka la da bid ne{ sve kr va.Ne si, mo ri, ko lo pred ku }u po ve la,ne si pri ja te qa sre la,ne si sna ju vi de la,ne si si to u ru ke uze la...Œ

Mom ~i lo Zla ta no vi}, Tu ̀ ba li ca u ju ̀ noj Sr bi ji, Et no kul tu ro lo {ki zbor nik V, Svr qig 1999, 105.

tro sprat na, si to je ume sto we ba cio mla do ̀ e wa. Ona, da kle,sma tra da mla da ne ma ni ka kve ve ze sa si tom. Na jed noj svad bi,ta ko |e osmi {qe noj u tra di ci o nal nom du hu, sve kr va je igra latri kru ga — pr vi krug sa si tom, tri pu ta iz ba cu ju }i sa dr ̀ aj,dru gi krug s œkondir~etomŒ ra ki je, ko je pri pa da œmla do ̀ ew -skom momkuŒ, i tre }i krug s plat ne nim pe {ki rom, na ko me jeura |en vez na {i va }oj ma {i ni, a {to je ona, spe ci jal no za tupri li ku, na ru ~i la. Jed na od sve kr va, mo jih sa go vor ni ca, ni jeiz si ta iz ba ci va la sa dr ̀ aj, ve} je to, ume sto we, u~i ni la ro |a -ka, mla da de voj ka ko ja ima ̀ i ve ro di te qe. Ovaj ri tu al ni po stu -pak po ka zu je bez broj ne va ri ja ci je i pred sta vqa me {a vi nu lo-kal nih spe ci fi~ no sti i po tre be za œspo qa {wimŒ, de ko ra tiv -nim i dram skim efek ti ma. Upra vo u in si sti ra wu na œpravomŒobi ~a ju i de ta qi ma, u od su stvu spon ta no sti, ose }a se otu |enod nos ak te ra ri tu a la pre ma tra di ci ji i po tvr |u je po stav ka daje ona pre vas hod no stvar in ter pre ta ci je249.

Sve kr va je naj ~e {}e ode ve na u ha qi nu ili kom plet cr ve -ne ili bor do bo je. Cr ve ni, pri rod ni cvet u ko si, sa de sne stra-ne, ne iz o sta van je in di ka tor sta tu sa i one sve kr ve ko ja }e svo jeko lo od i gra ti u ha qi ni ne ke dru ge bo je. Mno ge sve kr ve ̀ e le da,kad otva ra ju svad bu svo jim ko lom, bu du ode ve ne u ale nu fu tu(vi de ti sli ke 9 i 10). Iako ka ̀ u da ve o ma po {tu ju tra di ci ju,fu te re dov no po zajm qu ju. U po sled wih tri de set go di na fu te sene iz ra |u ju, a one fu te ko je su ta da, u po sled wem ta la su, tka ne iko je se da nas su sre }u znat no su kra }e i ni su œna dve strukeŒ ~i-ja je iz ra da slo ̀ e ni ja (sli ka 11, upo re di ti sa sli ka ma 3 i 4). Uda na {we vre me u sva ko dnev nim pri li ka ma fu tu ret ko no se ~aki sta ri je è ne na se lu. Ale na fu ta je u pro {lo sti ima la ri tu -al nu funk ci ju — no si le su je sve kr va i ne ve sta na svad bi. Da-nas ale nu fu tu, ali i fu tu uop {te no si sa mo sve kr va — fu tafunk ci o ni {e kao wen sim bol. Ona se kom bi nu je naj ~e {}e s be-lom, in du strij ski ve ze nom ko {u qom, ci pe la ma s vi so kom pot-pe ti com i ~a ra pa ma ko je ima ju ve li ki pro ce nat li kre. Jed na odmo jih in for mant ki wa je uz ale nu fu tu no si la je lek i ko {u qusa sti li zo va nim na rod nim ve zom, ko je je po zaj mi la od fol klor -nog dru {tva iz Ni {a. Po je di ne sve kr ve za dan svad be uspe va juda na ba ve i li ba de. Jed na od sve kr va je li ba de po zaj mi la iz po-


249 B. Fe in tuch, Tra di tion, u: T. Bar fi eld (ed.), na ve de no de lo, 471.

zo ri {ta, ali joj ve li ~i na ni je od go va ra la. Re |e, ma hom na se lu,sve kr va na gla vi no si ma ra mu od mar ki ze ta (vi de ti sli ku 14).

Evo ka ko su ne ke od wih ob ja sni le svo ju è qu da bu du ta-ko ode ve ne: œTo je tra di ci ja. Ne ka ko mi sve ~a no de lu je k’d jesve kr va ta koj obu~enaŒ; œMislim si tra di ci o nal no da ob no -vim. Po ~e lo je mo der ni sti~ ko. Vi dim sve mo der ni sti~ ko. Misve po red smo praviliŒ; œStarovremsko je kao mo der no s’d… Utoj vre me (mi sli na pro {lost — prim. S. Z.) kao mno go mo der noje bi lo vaj kar fu ta, pa i ja s’d. Mo ja maj ka je no si la vaj kar fu tui bi la mno go modernaŒ. Ka da sam ovu è nu pi ta la da li je fu tuna sle di la od maj ke, ona je od go vo ri la da ju je po zaj mi la. Jed nasve kr va je re kla: œJa sam hte la da si na sta vim tradicijuŒ i ob ja -sni la da je ko {u qu ku pi la na le to va wu u Gr~ koj, vi {e go di napre svad be. Ko {u qa joj se do pa la, jer je bi la sa {i ro kim ru ka -vi ma, ~ip kom i cr ve nim ve zom (œTo mi je li ~i lo na na rod nu no-{wuŒ), a to bi joj se uklo pi lo s fu tom kad jed nog da na bu de sve-kr va. A fu tu je za dan svad be po zaj mi la od sta ri je ro |a ke. Jed naod sve kr va, ro |e na u oko li ni Le skov ca, a uda ta za Vra wan ca, re-kla je da su vraw ski obi ~a ji ve o ma le pi, po seb no sve kr vi no ko-lo. Wen mu` je bio ve o ma sre }an {to se ona od lu ~i la da ob u ~efu tu i uop {te {to je pri hva ti la vraw ske obi ~a je. I ona je fu-tu po zaj mi la od sta ri je ro |a ke.250

Na sa vre me noj svad bi se, pre ma mo jim is pi ti va wi ma,znat no ~e {}e ne go u pro {lo sti po ja vqu ju tri sve kr ve . De {a -va se da bu du i dve. Sve sve kr ve su ode ve ne u ale ne fu te, ima jucr ve ni cvet u ko si, i sva ka od wih igra svo je, sve kr vi no ko lo(vi de ti sli ke 12 i 13). U ne kim slu ~a je vi ma, sve tri igra ju sa


250 Ro mi u Vra wu i Vraw skoj Ba wi i da nas pri re |u ju za sev ku uo~i svad-be. Spe ci fi~ nost sve kr vi nog ko la u rom skoj svad bi je ste ta da u we mu mo gu daigra ju is kqu ~i vo è ne i de voj ke, sve ode ve ne na isti na ~in — u Vra wu u {al-va re, u Vraw skoj Ba wi u fu te. Kod Rom ki wa su na ce ni fu te tam no pla ve bo je.Rom ki we ne no se fu tu u sva ko dnev nim pri li ka ma; ona se sma tra ve li kom vred-no {}u ko ju do ma }in stvo po se du je i pre no si se s ge ne ra ci je na ge ne ra ci ju. Upro {lo sti, fu te su ot ku pqi va ne od Srp ki wa, ali da nas se te {ko na la ze. Rom-ki we su za fu tu tam no pla ve bo je, iz ra |e nu od vaj ka ra, sprem ne da pla te ve o mavi so ku ce nu — od 500 do 1000 ne ma~ kih ma ra ka (2001. go di ne). Od jed ne sve kr -ve Srp ki we sam sa zna la da je ona 1993. go di ne po zaj mi la fu tu od Rom ki we dabi u woj od i gra la svo je ko lo. Op {ir ni je: Sa nja Zla ta no vi}, œZasevkaŒ u svad biRo ma, Kul tu ra 103/104, Be o grad 2002, 194–202.

si tom, ili sa mo œpravaŒ sve kr va — mla do ̀ e wi na maj ka igra sasi tom, a dru ge dve s œkondir~etomŒ ra ki je. Jed na od mo jih sa go -vor ni ca mi je ob ja sni la da je sa svo je dve je tr ve ta ko igra la ika da je naj sta ri ja od wih è ni la si na. Wi ho va naj mla |a je tr vane ma mu {ku de cu, pa je ta ko i ona do bi la mo gu} nost œda bu desvekrvaŒ. Pre ma we nom mi {qe wu: œTo je sta ra tra di ci ja. Je tr -ve su se ra ni je sma tra le kao sve maj ke. I one su se i zva le maj ke,za to {to su ra ni je po ro di ce ì ve le na oku pu, de o be ni je bi lo.Ra ni je se stri na zva la, na pri mer, sta ra maj ka, ili maj ka i ta ko.Ra ~u na se kao sve majkeŒ. Stav da su u pro {lo sti qu di ì ve liza jed no i slo ̀ no u ve li kim po ro di ca ma je po tka ko ja se pro vla -~i kroz is ka ze svih onih in for ma to ra ko ji se po zi va ju na tra-di ci ju. Jed na od sve kr va mi je is pri ~a la da se ona do go vo ri lasa si nom da po zo ve dve svo je ro |a ke da bu du tri sve kr ve , jer toœlepo izgledaŒ i to je œobi~aj od sta ro vre me za kasetuŒ, {to je,ta ko |e, mi {qe we mno gih, iz ra ̀ e no na raz li ~i te na ~i ne.

I na sa vre me noj svad bi sve kr va i mla da su cen tral ni ri-tu al ni su bjek ti i, kao ta kve, obe le ̀ e ne ode }om. Cr ve na bo ja,bez ob zi ra na to da li je sve kr va u fu ti ili ne, we no je di stink -tiv no obe le` je. Mla da je u gla mu ro znoj be loj ven ~a ni ci, naj ~e -{}e od sa te na ili ne kog sin te ti~ kog ma te ri ja la. U ko si ima be-le pla sti fi ci ra ne ukra se u vi du cve }a, sa ve lom ili bez we ga.U ru ka ma no si œbidermajerŒ — bu ket ve {ta~ kog cve }a. Bez ob zi -ra na te ̀ wu da svad ba bu de œu sta rin skom stiluŒ, ni ko ni jesma trao da i mla da tre ba da no si fu tu. Sve kr vin i mla din ko-stim sna ̀ no ko re spon di ra ju obra zu ju }i opo zi ci ju cr ve no / be-lo, ko ja ko no ti ra plod nost (ostva re nu / tek tre ba da se ostva ri), ali emi tu ju i dru ge po ru ke:

sve kr va / mla da = na rod no, se qa~ ko / ur ba no = do ma }e /stra no = na {e / tu |e = tra di ci o nal no / mo der no.

Cve to vi, ozna ke wi ho vih sta tu sa, obra zu ju opo zi ci ju pri-rod no / ve{ta~ ko. Ni je slu ~aj no da je u ri tu a lu sa mo sve kr va oz-na ~e na pri rod nim cve tom.

Sve kr va, kao maj ka si na, no si lac je i ~u var tra di ci je251,po tvr |e nih vred no sti, a mla da uno si stra ne i re me ti la~ ke uti-


251 Te za da su è ne u pa tri jar hal nom dru {tvu no si o ci i ~u va ri tra di -ci je ni je no va. Na pri mer, G. Klig man, na ve de no de lo, ana li zi ra ovaj pro blemu sa vre me noj Ru mu ni ji.

ca je. Sve kr vin auto ri tet da nas se do vo di u pi ta we, mla di te ̀ eosa mo sta qe wu i zbog to ga ona ima po tre bu da svoj auto ri tet is-tak ne u ri tu a lu i po ve ̀ e ga sa tra di ci jom, ne u pit nim i za {ti -}e nim poj mom, kao {to je i ulo ga maj ke ne u pit na i za {ti }e na.

Sim bo le tra di ci je po ve za ne sa sve kr vi nom ulo gom ri tualre gi stru je jo{ 1990. go di ne i oni su, sa pod jed na kom u~e sta lo -{}u, za stu pqe ni to kom pe ri o da ob u hva }e nog is tra ̀ i va wem.

Kada sve kr va od i gra svo je ko lo, iz si ta va di de vi znu nov-~a ni cu252 ko ju da je svi ra ~i ma ne po sred no, ili je ba ca na ze-mqu. Svi pri sut ni joj pri la ze i ~e sti ta ju {to je œpostalasvekrvaŒ. ê sto svi ra ~i, uz po sled wi takt, vik nu: œNeka je sasre }u, sve kr vo!Œ ili œ@iva bi la sve kr va!Œ, i ta ko ~e stit komozna ~e kraj ko la. Sve kr vi no ko lo je u ri tu a lu oba ve zno. Uko li -ko mla do ̀ e wa ne ma ̀ i vu maj ku, za me wu je je ne ka sta ri ja ro |a ka. Ovo ko lo je deo ri tu a la ~i ji kon ti nu i tet ni je pre ki dan, ali muse u is pi ti va nom pe ri o du pri do da ju no vi ele men ti i zna ~e wasa atri bu tom œtradicionalnoŒ. Po sle sve kr ve ko lo vo di sve-kar, pa osta li ~la no vi po ro di ce (se stra ili brat mla do ̀ e win,ba ba, de da i sl.). Ko lo oba ve zno vo di i mla do ̀ e wa.

Nakon to ga, svi od la ze da na do go vo re nom me stu, ma lo da-qe od ku }e, œsretnuŒ sta rog sva ta, ko ji do la zi pre ku ma. Na ~e lu po vor ke su mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ. Da bi se iz be -gla si tu a ci ja da sta ri svat, i ka sni je kum, ~e ka do ma }i ne, ve} dabi se in sce ni rao su sret, sta ri svat i kum se ne po sred no pre po-la ska na ja ve te le fo nom. Ka da jed ni dru gi ma na i |u u su sret, do-ma }i ni s jed ne stra ne i sta ri svat sa svo jim go sti ma s dru gestra ne, pri bli ̀ a va ju se igra ju }i s po dig nu tim ru ka ma i is tak -nu tim re kvi zi ti ma ko je no se. Sve kar no si fla {u ra ki je, kao ista ri svat. Sta ro sva ti ca no si tor tu. Ne ko iz œprat weŒ sta rogsva ta no si po ga ~u, a dve oso be œmericuŒ, ka ko se na zi va plit ka,ve o ma {i ro ka kor pa od pru }a u ko joj je dar za mla du i mla do ̀ e -wu (ko {u qa, spa va }i ca...). Sve to je uvi je no u ce lo fan iliukra snu har ti ju, za ki }e no ma {ni ca ma i uple te nim tra ka ma.Glav ni po klon sta rog sva ta, obi~ no ko mad tzv. be le teh ni ke je,po pra vi lu, do net uo~i svad be. Sta ri svat do no si i pe ~e no pra-


252 Obi~ no 100 ne ma~ kih ma ra ka, {to je u pe ri o du du bo ke eko nom skekri ze de ve de se tih bi la iz u zet no ve li ka su ma.

se }e me so, ali se to pri li kom su sre ta ne is ti ~e, ve} se osta vqau ko li ma i no si u re sto ran. Sta ri svat je pri li kom su sre ta uoba ve zi da svi ra ~i ma da vred ni ju de vi znu nov ~a ni cu. On toobi~ no ~i ni ta ko {to je, kao u za no su od ve se qa, ba ca na ze mqu.Ka da se svi po zdra ve, raz me ne iz ra ze do bro do {li ce i do brihè qa, ot pi ju od ra ki ja, on da za jed no, igra ju }i, od la ze mla do ̀ e -wi noj ku }i (vi de ti sli ku 14). Sta ro sva ti ca sa tor tom ili po-ga ~om u ru ci vo di ko lo u ko me, sa do ne tim ri tu al nim re kvi zi -ti ma, igra ju svi ko ji su u œprat wiŒ.

Zatim, na isti na ~in, do ma }i ni (na ~e lu su opet mla do ̀ e -wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ) od la ze u su sret ku mu. Na ne kimsvad ba ma sa do ma }i ni ma ide i sta ri svat, dok na dru gim onosta je u ku }i, ~a ste}i se hra nom i pi }em. Kum sa œpri kum -cimaŒ, svo jom œprat womŒ, do no si iste ri tu al ne re kvi zi te kaoi sta ri svat: ra ki ju, po ga ~u, tor tu i sit ni je odev ne pred me te zamla du i mla do ̀ e wu. We gov glav ni po klon je, ta ko |e, ne {to odtzv. be le teh ni ke. Po put sta rog sva ta, on je u oba ve zi da do ne sei pe ~e no pra se }e me so. U dvo ri {tu mla do ̀ e wi ne ku }e ku ma, sator tom ili po ga ~om u ru ci, vo di ko lo, u ko me, sa is tak nu timre kvi zi ti ma, u~e stvu je ku mo va œprat waŒ. Po sle to ga po sta vqase do ru ~ak, pa se kre }e mla di noj ku }i.

Sve kr va ko ja je ode ve na u fu tu, ne po sred no pre po la skaobla ~i stan dard nu, sve ~a ni ju ode }u, s tim {to cr ve ni cvet uko si, osnov no obe le` je svog sta tu sa, za dr ̀ a va. Ret ko, is kqu ~i -vo na se lu, sve kr va u fu ti osta je sve vre me svad be. For mi ra seko lo na auto mo bi la, pri ~e mu se ne vo di stro go ra ~u na o to me ko}e bi ti na ~e lu. Mla do ̀ e wu, a ka sni je i mla du, vo zi onaj ko nasvad bi ima naj luk su zni ji auto mo bil. Ovaj auto mo bil je ras ko -{no oki }en ve li kim, be lim pla sti fi ci ra nim ma {na ma i tra-ka ma. Ka da se kre ne, zvu kom auto mo bil skih si re na ozna ~a va segra ni ca253 — se pa ra ci ja od pret hod nih sta tu sa za pri pad ni kemla do ̀ e wi ne stra ne. Re |e, sva to vi po mla du mo gu da idu i pe-{i ce. Na ~e lu ko lo ne je sta ri svat, mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew -ski momakŒ, a on da idu, pre ma zna ~a ju, osta li u~e sni ci.

Na oko 7–8 svad bi u Vra wu, (u pe ri o du od 1990. do 1998. go-di ne, a ka sni je }e to bi ti u~e sta li je) osmi {qe nih u tra di ci o -



nal nom kqu ~u, mla den ci su vo ̀ e ni ~e za ma sa upreg nu tim ko wi -ma. U jed nom slu ~a ju, mla den ci su vo ̀ e ni ko ~i ja ma, po ru ~e nimiz Ni {a. Ka da se kre ne po mla du, u ~e za ma su mla do ̀ e wa i œmla-do ̀ ew ski momakŒ, na ~i je me sto ka sni je se da mla da, a osta li sva-to vi idu pe {i ce. Ove svad be su bi le du go pla ni ra ne, s ve li kimbro jem zva ni ca i raz ra |e nim svim de ta qi ma œpo {to va watradicijeŒ. Za ni mqi vo je da upra vo na ova kvim svad ba ma, dve ma-le de voj ~i ce, ob u ~e ne i ukra {e ne kao mla da, ili, pak, de ~ak i de-voj ~i ca kao mla da i mla do ̀ e wa, sa mla do ̀ e wi ne stra ne, ima juza du ̀ e we da pri dr ̀ a va ju œ{lepŒ na mla di noj ha qi ni, po ugle du na za mi {qe ni, pri ̀ eq ki va ni gla mur film skog sve ta.

* * *Ispred mla di ne ku }e ko lo vo di sve kr va dr ̀ e }i po ga ~u,

pri pre mqe nu za œpri ja te qe weŒ. Po tom, igra ju }i, mla do ̀ e wi -ni sva to vi ula ze na ka pi ju, gde ih do ~e ku je mla din otac s fla-{om ra ki je. Po red mla di nog oca je mla di na maj ka, a za tim osta-li srod ni ci, u za vi sno sti od ste pe na srod stva i go di na sta ro -sti. Pri ja te qe do ~e ku ju sa mo oni ko ji su po go di na ma sta ri ji,tj. oni ko ji su ve} u bra ku. Pri ja te qi se po zdra vqa ju, iz ra ̀ a va -ju naj bo qe è qe i kr ste se vi {e pu ta.

Na ne kim svad ba ma, prem da spo ra di~ no, mla di ni srod ni -ci, in si sti ra ju }i na tra di ci ji, tra ̀ e od mla do ̀ e we da se kaomu {ka rac œpokaèŒ i pu {kom sa~ ma rom obo ri za ka ~e nu ja bu ku.U slu ~a je vi ma ko ji su mi po zna ti, mla do ̀ e wa taj zah tev ni je mo-gao da is pu ni, ali je si tu a ci ju spa sa vao we gov po mo} nik — œmla-do ̀ ew ski momakŒ.254 Pu ca we i ski da we ja bu ke na ula zu — gra ni -ci, da bi se u{lo unu tra i do spe lo do de voj ke, s ja snom sek su al -nom sim bo li kom, u re al no sti dru {tve nog kon tek sta: ra to va, mo-bi li za ci je, ep ske re to ri ke dr ̀ av ne te le vi zi je, itd. — po ka zu jeda se od mu {kar ca zah te va da se po tvr di kao rat nik. Po stu pakoba ra wa ja bu ke pu ca wem ni je svoj stven tra di ci ji vraw skog kra-ja, ve} je, pret po sta vqam, u{ao po sred stvom me di ja.


254 Na jed noj svad bi u Vra wu, s ob zi rom na to da je u bez u spe {nim po ku -{a ji ma po tro {e na sva mu ni ci ja, œmla do ̀ ew ski momakŒ se, u skla du sa svo jomulo gom mla do ̀ e wi nog po mo} ni ka, po peo uz dr vo i ski nuo ja bu ku.

Dok sve kr va vo di ko lo ili dok se sta ri ji na ula zu po zdra -vqa ju, mla do ̀ e wa sa svo jim po mo} ni kom, de ve rom, bra }om idru go vi ma br zo pro tr ~a va (u ne kim slu ~a je vi ma ~ak i pre ska ~eogra du) da bi, {to pre, do {ao do mla de. Ona je sa dru ga ri ca ma,ko je je œ~uvajuŒ, u so bi ~i ja su vra ta za kqu ~a na, a is pred wih jeœkordonŒ we ne bra }e i ro |a ka. Mla do ̀ e wa sa svo jim po ma ga ~i -ma po ku {a va da u|e, naj pre le pim, po ga |a se, pla }a... De voj ~i nitra ̀ e jo{, ka ̀ u: œZar na {a se stra tol’ko vre di?Œ Pla }a we jesim bo li~ no, jer mla do ̀ e wi ni na sto je da ne ka ko pre va re mla-di ne i da u|u pla tiv {i {to je mo gu }e ma we.255 ê sto se pre kr -{e po sta vqe na pra vi la (pre ma re ~i ma in for ma to ra, po ga |a wei pla }a we ne ve ste iz vo di se œobi~aja radiŒ) i pri me ni fi-zi~ ka sna ga, pa se naj ve }i broj in ci de na ta na svad ba ma de {a vaupra vo u ovom mo men tu. Iako mla do ̀ e wa na ovaj na ~in ni jeula zio kod mla de u pe ri o du pro {lo sti ko ji je is tra ̀ i va wemre kon stru i san, ve} se dr ̀ ao po vu ~e no i sti dqi vo, in for ma to -ri ovaj po stu pak pri pi su ju tra di ci ji. Ka ko se iz ra zi la jed nasve kr va: œTo je ne {to od tur sko osta lo. Ako ’o}e sna {ku, mo rada pla ti, da je kupiŒ. U ~lan ku lo kal nih no vi na, uz opis in ci -den ta na sta log is pred vra ta mla di ne so be, ka da se mla do ̀ e wana qu tio i tra ̀ io od svo jih da se vra te, sto ji i ko men tar da œseVra wem uve li ko pre pri ~a va do ga |aj u ko me je je dan ve kov niobi ~aj mo gao da ras tu ri svadbuŒ.256 Po stu pak da mla do ̀ e wa naovaj na ~in ula zi kod mla de po stao je sa stav ni deo ri tu a la mno-go pre pe ri o da ob u hva }e nog is tra ̀ i va wem, pa se ne mo ̀ e po-sma tra ti u sve tlu re a fir ma ci je tra di ci je. Sa sta no vi {ta is-pi ti va nog pro ble ma ~i ne ga za ni mqi vim ob ja {we wa da se ra di o ne ~e mu ve o ma sta rom, pa iako su se mla den ci go di na ma za ba -vqa li, pre ma re ~i ma jed ne sve kr ve œnema ve ze, bit no je da se tajobi ~aj spomneŒ.

U ne ve sti noj so bi su is kqu ~i vo mla di qu di, oni ko jijo{ ni su stu pi li u brak. Ta kvi is kqu ~i vo i mo gu da u~e stvu juu po stup ku oko ula ̀ e wa u mla di nu so bu, i to ka ko na jed noj, ta-


255 Re per to ar tri ko va je ne is cr pan. Je dan od naj ~e {}e pri me wi va nihje da ne ko od mla do ̀ e wi nih pru ̀ i ru ku ne ko me od mla di nih, kao da ̀ e li da sepo zdra vi s wim, a on da ga sna ̀ no po vu ~e ka se bi i ta ko ga sklo ni s vra ta mla-di ne so be.

256 No vi srp ski ve nac, br. 13–55, Bu ja no vac 5. 9. 1998, 16.

ko i na dru goj stra ni. De ver, mla do ̀ e win brat ili srod nik,mo ̀ e bi ti raz li ~i tih go di na, va ̀ no je sa mo da je neo ̀ e wen.We go va za du ̀ e wa oko mla de vi {e ni su ta ko zna ~aj na, pa ih mo-è oba vi ti i œmla do ̀ ew ski momakŒ (~e sto do la zi do sa ̀ i ma wa ovih ri tu al nih su bje ka ta), pa ~ak i sta ri svat. De ver vi {e neœ~uvaŒ mla du, jer je ona za sve vre me svad be po red mla do ̀ e we. Uwe noj so bi on ima za da tak da joj, naj pre, obu je ci pe le. Po stu pakobu va wa se in sce ni ra ta ko da mla da go vo ri da su joj ci pe le pre-ve li ke, pa ih de ver ob la ̀ e nov ~a ni ca ma, sve dok ona ne ka ̀ e dasu ci pe le od go va ra ju }e. Svi pri sut ni oce wu ju da li su mla dojci pe le ve li ke ili ne, stva ra ju }i ko men ta ri ma ve se lu at mos fe -ru. Za tim de ver da je ne ve sti vi no kroz ven ~i} is ple ten od sve-èg cve }a, ko ji po tom ras ki da nad we nom gla vom (vi de ti sli ku15). Ovaj po stu pak se vra }a na po ~et ku is tra ̀ i va nog pe ri o da,ali je za ni mqi vo da je œgrabena poga~aŒ, ko ja se ta ko |e lo mi nadmla di nom gla vom, ele me nat ~i ji kon ti nu i tet ni je pre ki dan.Ne ve sta de ve ru, kao ozna ku sta tu sa, obi~ no sta vqa usku be lutra ku pre ko ra me na, ve zu ju }i je is pod su prot nog pa zu ha. Sve kr -va je naj ~e {}e ta ko ja se, pri li kom ku po vi ne mla di ne ven ~a neha qi ne, œsetiŒ da na istom me stu za tra ̀ i da se sa {i je i be latra ka za de ve ra. Na jed noj svad bi, sve kr va je (ne mla da!) è le lada oki ti de ve ra pra vim de ver skim pe {ki rom, ko ji je na sle di laod maj ke, ali je on od bio da to no si.257 De ver osta je krat ko vre-me ozna ~en tra kom, naj ~e {}e do ula ska u re sto ran, ka da se, za-pra vo, i is cr pqu je sa dr ̀ aj we go ve ulo ge.

U pro sto ri ji u ko joj su ~a sni ci i sta ri ji pe va se, je de i pi-je. Pri ja te qi se po no vo œpri ja te qeŒ na isti na ~in kao i na ve-rid bi — po mo }u po ga ~a, ra ki je i vi na. œPri ja te qe weŒ po mo }ubra {na, so li i bur mi mla de na ca, me |u tim, ma lo ko zna ka ko seta~ no oba vqa i tu re dov no na sta je za bu na (vi de ti sli ku 16). De-{a va se da je sve kr va pri pre mi la bra {no ili so (pro ta go ni stini su si gur ni u to ko je su kom po nen te neo p hod ne), a da mla di na


257 Na jed noj svad bi u Vra wu 1991. go di ne, na ko joj je, pre ma re ~i mapro ta go ni sta, sve œbilo starinskiŒ, sve kr va je oki ti la de ve ra œpravimŒ de-ver skim pe {ki rom, du ga~ kim 7–8 me ta ra. Ovaj pe {kir je sve kar do bio u pri-li ci ka da je kao de ~ak i sam bio de ver. Za ni mqi vo je, me |u tim, da sa da taj pe-{kir ni je po klo wen de ve ru, da bi sve œbilo starinskiŒ, ve} ga je on no sio sa-mo to kom svad be. Sve kar je pe {kir ka sni je po klo nio si nu.

maj ka za ta kav po stu pak ni je ~u la, ili je, pre ma mi {qe wu mla di -ne maj ke, bra {no oba ve zno, a sve kr va je do ne la sa mo so i sl. Zbr ka na sta je i oko to ga ko bi tre ba lo da za po~ ne me {a we — kum, sta risvat ili sve kr va, po tom, ka da se sa stoj ci po de le, da li se no vacda je sa mo mla di noj maj ci ili se de li i da je obe ma maj ka ma. Opet,da li no vac sme da se bro ji ili ne i ko to ~i ni — kum ili sta risvat. Pre ma ne kim mi {qe wi ma, kum bi tre ba lo da pre br o ji no-vac, pa ako se ra di o par nom bro ju, da do da je dan di nar. Dru gisma tra ju da ta ko ne {to kum ~i ni sa mo na kr {te wu. Pri li kom iz-vo |e wa ovog po stup ka, re dov no ne ko iz go vo ri: œAjde, qu di, kojzna je obi ~a ji, ka ko tre ba?!Œ Uko li ko sve kr va ne na met ne œpravuŒver zi ju, on da ova kve si tu a ci je obi~ no pre se ~e sta ri svat, ko ji adhoc pre su di ka ko bi tre ba lo po stu pi ti, a svi se slo ̀ e: œNeka bu-de ka ko sta rej ko kaèŒ. Do ga |a se i da sam sta ri svat, od ko ga se,na pri mer, o~e ku je da za po~ ne me {a we, ta ko ne {to pr vi put vi di i uop {te ne zna {ta bi tre ba lo da ra di.

Mla do ̀ e wa obi~ no da ru je ta {tu i sva sti ke (ma te ri ja lom za ha qi ne i sl.). I ta {ta da ru je ze ta ta ko {to mu oko vra ta ob-mo ta }e be za ~i je kra je ve ga po vu ~e ka se bi — da bi on vo leo ipo se }i vao ta zbi nu. Mla da mo ̀ e da ri va ti svo je — oca i maj ku,even tu al no ba be i de de, ali se to de {a va sra zmer no ret ko.

Neve sta da ru je bra ta, ko ji je sa de ve rom iz vo di iz ku }e ipre da je mla do ̀ e wi. Mla de ve o ma dr ̀ e do to ga da na svad bi, nataj na ~in, u po zi ci ji pa siv nog su bjek ta, bu du iz ve de ne iz ro di -teq ske ku }e. Dok mu {kar ci iz vo de ne ve stu i vr {e pri mo pre da -ju, pe va se œTre {wa se od kor wa kor wa {eŒ258. Ova pe sma tu ̀ nesa dr ̀ i ne za dr ̀ a la je ({to sva ka ko ni je slu ~aj no) isto me sto izna ~e we u struk tu ri ri tu a la — in ten zi vi ra we mla di ne se pa ra -ci je. Ona }e, pri iz la sku iz dvo ri {ta ro di teq skog do ma, po no -vo od i gra ti sna {ki no ko lo , ~i me }e se we no odva ja we odpret hod nog sta tu sa okon ~a ti. Mla di nu se pa ra ci ju ri tual na-gla {a va — ras par ~a va wem ven ~i }a i œgrabene poga~eŒ nad we-nom gla vom, pe smom, ti me {to je sna {ki no ko lo, ko je ona igra~ak dva pu ta pri li kom iz la ska (na ve rid bi i na svad bi), se pa ra -ci o no. I da nas je ne ve sta po put tre {we ko ja se pre sa |u je, da bina no vom me stu da va la plo do ve.


258 Vi de ti na po me nu br. 195 i ob ja {we we pe sme.

Uz pro dor ne zvu ke auto mo bil skih si re na, ko ji ma se ozna-~a va kraj se pa ra ci o ne fa ze ri tu al nog to ka259, svi pri sut ni samla di ne i mla do ̀ e wi ne stra ne od la ze na ven ~a we u Op {ti nu.

* * *U Op {ti ni se oba vqa gra |an sko ven ~a we pre ma utvr |e noj

ad mi ni stra tiv noj pro ce du ri.260

Naj ve }i broj ne ve sta, od onih ko je pr vi put stu pa ju u brak,uzi ma mu ̀ e vqe vo pre zi me. U pro se ku, oko 10 ne ve sta go di {wesvom pre zi me nu do da je mla do ̀ e wi no, a ni je se de si lo da je ne-ve sta za dr ̀ a la sa mo svo je.261 U pri li ka ma ka da ne ve sta svompre zi me nu do da je mu ̀ e vqe vo, pre ma re ~i ma ma ti ~ar ke u Op-{ti ni Vra we œu sa li se iz u kr ste poglediŒ. U raz go vo ri ma s ma-ti ~a ri ma sa zna la sam da je bi lo ne ko li ko slu ~a je va da je s mla-di ma, ko ji su do {li u Op {ti nu da za ka ̀ u ven ~a we, bi la i sve-kr va, ko ja je ube |i va la mla du da pro me ni pre zi me re ~i ma: œUmo ju ku }u do la zi{, mo je }e{ pre zi me da nosi{Œ, dok je mla do -è wa smi ri vao si tu a ci ju go vo re }i da je pre zi me for mal nost.Jed na mla da ̀ e na mi je is pri ~a la da se sa bu du }im mu ̀ em do go -vo ri la da svom pre zi me nu do da we go vo, ali, ka da je na pu tu kaOp {ti ni sta ri svat to ~uo, na qu tio se i za pre tio da }e ot ka za -ti sta ro sva tov stvo uko li ko ona ta ko po stu pi.

U po sma tra nom osmo go di {wem pe ri o du bi lo je ~e ti rislu ~a ja (u tri se ra di o Ro mi ma) da je mla do ̀ e wa pri hva tiomla di no pre zi me. Ma ti ~a ri su to ne ga tiv no oce ni li, ob ja sniv -{i mi da u ovim si tu a ci ja ma ni je bi la or ga ni zo va na svad ba, i


259 E. Li~, na ve de no de lo, 95.260 Op {ir ni je: Alek san dra Pa vi }e vi}, Skla pa we bra ka u sa vre me nom

srp skom dru {tvu, u: Obi ~a ji ì vot nog ci klu sa / Obi ~a i te ot ìzneniàcikãl, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 48, Be o grad 2002,285–289.

261 Pre gle da la sam ma ti~ ne kwi ge ven ~a nih Op {ti ne Vra we za pe riodod 1990. do 1998. go di ne, kao i za pi sni ke sa ven ~a wa u se o skim me snim kan ce -la ri ja ma iz onih se la ko ja su ob u hva }e na is tra ̀ i va wem. Iz ne ti po da ci o pre-zi me ni ma od no se se sa mo na one ko ji pr vi put skla pa ju brak, jer oni, u naj ve }em bro ju, or ga ni zu ju svad bu. U vraw skom kra ju su po je di na pre zi me na ve o ma u~e-sta la, pa je u ma ti~ nim kwi ga ma ven ~a nih bi lo mno go pri me ra da je mla di node vo ja~ ko pre zi me isto kao mla do ̀ e wi no.

da se, pre ma wi ho vim sa zna wi ma, ra di o ma te ri jal nim in te re -si ma, od la sku na rad u ino stran stvo, gde su ve} de voj ~i ni ro di -te qi i sl.

Nakon ven ~a wa, pot pi si va wa u kwi gu ven ~a nih i pri ma -wa ~e stit ki, is pred Op {ti ne, mla da, le |i ma okre nu ta sva to vi -ma, ba ca ka wi ma œbidermajerŒ — bu ket ve {ta~ kog cve }a ko ji jeno si la u ru ka ma. Ba ca wem œbidermajeraŒ, ne po sred no po sleven ~a wa, ona sim bo li~ no od ba cu je po sled we ostat ke svog pret-hod nog sta tu sa. Ve ru je se da }e se de voj ka ko ja uhva ti œbider-majerŒ uda ti sle de }a, tj. da }e mla da, pre ma prin ci pu kon ta gi o -zne ma gi je, svoj no vi sta tus pre ne ti na wu. Ovaj ele me nat ri tu a -la, ro man ti~ nog ka rak te ra, usvo jen je po sred stvom za pad nihfil mo va, kao i mno gi dru gi po stup ci i sim bo li ko ji se gru pi -{u oko mla de. No {e we œbidermajeraŒ pri li kom ~i na ven ~a wa,i we go vo ba ca we po sle to ga, oba ve zno je ~ak i u pri li ka ma ka dase svad ba ne pri re |u je. Mla de, a ta ko |e i wi ho ve maj ke i sve kr -ve (sve mo je sa go vor ni ce, bez iz u zet ka) sma tra ju da je ve o ma ru-`no da mla da bu de pra znih ru ku.262 Woj po tom sta ro sva ti ca (sako jom mla da u ri tu a lu ima pri sni ji od nos ne go sa ku mom) da jebu ket pri rod nog cve }a.

Posle ven ~a wa u Op {ti ni, ko je je za kon ski oba ve zno263, uza vi sno sti od ver skog opre de qe wa mla dih, od la zi se u cr kvu naven ~a we, ili pra vo u re sto ran. Na ~e lu po vor ke su (uko li ko seide pe {i ce) mla da i mla do ̀ e wa, even tu al no i de ver.

* * *Ven ~a we u cr kvi oba vqa se pre ma utvr |e nom pra vo slav -

nom ka no nu.264 Po vra tak tra di ci ji ima {i ro ku ska lu svo jihma ni fe sta ci ja, me |u ko ji ma je jed na od naj zna ~aj ni jih po vra takcr kvi. O ovo me naj re ~i ti je go vo ri broj ven ~a nih u cr kvi Sve ta


262 S. Slap {ek pi {e: œU ne pi sa no me pra vi lu da è na ne sme bi ti pra-znih ru ku mo ̀ da se skri va jo{ je dan ob lik kon tro le nad è na ma — {ta bi semo glo de si ti ako su joj ru ke stal no slo bod ne, re ci mo!Œ Sve tla na Sla p{ek, @en ske iko ne XX ve ka, XX vek, Be o grad 2002, 280.

263 Go di ne 1946. uve den je oba ve zan gra |an ski brak na te ri to ri jiFNRJ.

264 Op {ir ni je: A. Pa vi }e vi}, na ve de no de lo, 280–285.

Tro ji ca u Vra wu.265 Da bi se po rast bro ja ven ~a nih naj bo qeuo~io, u ta be li su iz ne ti po da ci i za go di ne ko je pret ho de po-sma tra nom pe ri o du. Upo re do su da ti po da ci o bro ju gra |an skih ven ~a wa u Op {ti ni Vra we.266 Iz ne ti po da ci od no se se is kqu -~i vo na grad Vra we.267


Godina Broj

crkvenihven~awa

Brojgra|anskih

ven~awa

Ven~anou crkvi (%)

1986 3 442 0,68%1987 5 446 1,12%1988 14 459 3,05%1989 37 466 7,94%1990 80 411 19,46%1991 100 394 25,38%1992 128 456 28,07%1993 130 412 31,55%1994 102 387 26,36%1995 109 404 26,98%1996 99 359 27,58%1997 116 394 29,44%1998 94 400 23,50%1999 101 352 28,69%2000 141 451 31,26%

Tabe la 1. Sta ti sti~ ki pri kaz od no sa bro ja cr kve nih i gra |an -skih ven ~a wa u gra du Vra wu.

265 Kwi ga ven ~a nih cr kve ne op {ti ne u Vra wu 1972–1993; Kwi ga ven ~a -nih cr kve ne op {ti ne u Vra wu 1993–2000.

266 Po da ci su pre u ze ti iz ma ti~ nih kwi ga ven ~a nih Op {ti ne Vra we zape riod od 1986. do 2000. go di ne. Po treb no je ima ti u vi du ~i we ni cu da je uokvi ru ovog bro ja od re |en broj onih ko ji ula ze u dru gi ili tre }i brak i ko ji seobi~ no ne ven ~a va ju u cr kvi.

267 Va ̀ no je po me nu ti i to da mno gi mla di sa se la do la ze na ven ~a we uVra we, da bi u ne kom ve }em i pre sti ̀ ni jem re sto ra nu pri re di li ve se qe.

Svi mla di pa ro vi su, bez ob zi ra na to da li su se ven ~a liu cr kvi ili iz od re |e nih raz lo ga to ni su u~i ni li, ovo pi ta wepom no raz ma tra li. Za ven ~a we u cr kvi, iako se de kla ri {u kaover ni ci, ~e sto se opre de qu ju iz se ku lar nih raz lo ga — ka ̀ u daje to ve o ma ro man ti~ no, da ~in ven ~a wa uve li ~a va i upot pu wu je sve ~a nost i da je le po da i to bu de sni mqe no ka me rom.268 Mno gi pa ro vi su mi go vo ri li da im je ào {to se ni su ven ~a li u cr-kvi, ali oni su ve} bi li za ku pi li re sto ran, za ka za li kod ma ti -~a ra i na kra ju, obra tiv {i se sve {te ni ku, sa zna li da za vre mepo sta cr kva ne ven ~a va. U po je di nim slu ~a je vi ma, da bi se oba-vi lo ven ~a we, ne ko od glav nih pro ta go ni sta, mla den ci ilikum, mo ra pret hod no da bu de kr {ten.

Tki vo ri tu a la je ve o ma ose tqi vo na pro me ne u kon tek stu.Broj ven ~a nih u cr kvi na glo ra ste od 1990. go di ne, do sti ̀ e vr-hu nac 1993, on da la ga no opa da, da bi se 1999. i 2000. go di neopet po ve }ao. Na ovu ~i we ni cu vra ti }u se ka sni je da bih je ob-ja sni la u sklo pu ko ji ona ~i ni sa dru gim ele men ti ma po vrat katra di ci ji i pro mi {qa wa iden ti te ta.

* * *Pre po dnev ni deo svad be (oku pqa we sva to va, od la zak po

mla du, ven ~a we) struk tu ri ran je i utvr |en, po sto ji iz ve sna na-pe tost da li }e sve bi ti ka ko tre ba i da li }e se na vre me sti }i umla di nu ku }u i na za ka za no ven ~a we. Ve se qe je œo zbiq noŒ,œslu`benoŒ, kon tro li sa no. Ula skom u re sto ran ili {a tru, za-vr {a va se œo zbiq niŒ deo svad be i ula zi se u do men opu {te nog,lu di~ kog i iz o kre nu tog.

U svim re sto ra ni ma se mla den ci i sva to vi269 na ula zu do-~e ku ju i uvo de gla mu ro zno. Naj ~e {}e ko no bar otva ra {am pa wac


268 L. Ra du lo vi} uka zu je na to da se œgde cr kve no ven ~a we zna ~i sa mojed nu ’le pu ce re mo ni ju’, bu du }i da ne ma zna ~e we sa kra men ta ve} se sim bo li mapri da ju in di vi du al na, sve tov na zna ~e wa, re le vant no mo ̀ e za kqu ~i ti da sera di o pro fa ni za ci ji re li gij skog ritualaŒ. Li di ja Ra du lo vi}, Cr kve ni ri tu -a li ì vot nog ci klu sa: kr {te we i ven ~a we, u: Obi ~a ji ì vot nog ci klu sa /Obi ~a i te ot ̀ iznenià cikãl, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu ta SANU,kw. 48, Be o grad 2002, 90.

269 Na svad ba ma je ukup no, sa ne ve sti ne i sa mla do ̀ e wi ne stra ne, 150do 500 go sti ju.

ko ji si pa u od re |en broj ~a {a (6 ili 12) po re |a nih ver ti kal no,ili u ob li ku pi ra mi de, ili na ne ki dru gi neo bi ~an na ~in, alita ko da se {am pa wac pre li va iz ~a {e u ~a {u, i slu ̀ i mla den ce i wi ho ve ro di te qe, ku ma i sta rog sva ta. Ho tel œVra weŒ, u ko mese odr ̀ a va ju svad be s naj ve }im bro jem zva ni ca, da je mla den ci -ma so bu da se od mo re i osve ̀ e pi }em, dok se osta li sva to vi nesme ste u sa lu za ru ~a va we. On da ih ko no bar uvo di u sa lu, a sva-to vi usta ju i apla u di ra ju. Je dan mla do ̀ e wa je ova ko opi sao at-mos fe ru: œDelovalo je ho li vud ski!Œ

Mla den ci svad be nim val ce rom otva ra ju ve se qe, a na konto ga se igra ju ko la. Pr vo ko lo, naj ~e {}e, vo di sve kar ili sve kr -va. ê sto pe va~ ka ̀ e: œPozivam do ma }i na svad be (tj. sve kra —prim. S. Z.) da po ve de pr vo koloŒ. U za vi sno sti od kon kret nesi tu a ci je, me |u sob nih od no sa i ras po lo ̀ e wa, sle de }a ko la vo-de mla da, mla do ̀ e wa, kum, ku ma, sta ri svat, sta ro sva ti ca... Tekka da svi va ̀ ni ji sva to vi s mla do ̀ e wi ne stra ne, gde sa da pri-pa da i mla da, od i gra ju ko la, on da na ~e lu mo gu da bu du ro di te -qi mla de.

Mla da i mla do ̀ e wa se de na naj i stak nu ti jem me stu za sto-lom i u sa li. Wi ho ve sto li ce su obi~ no dru ga ~i je, ve }e i lep {e od svih osta lih, {to uka zu je na wi hov po vi {en sta tus. Po redwih je, s jed ne stra ne kum sa svo jim go sti ma, a s dru ge stra nesta ri svat sa svo jim go sti ma. Pre ko pu ta mla de na ca se de wi ho -vi ro di te qi. U ne po sred noj oko li ni sto la za ko jim su mla den -ci, ro di te qi i ~a sni ci se de mla do ̀ e wi ni srod ni ci. Mla di ni srod ni ci se de da qe, wih je ma we od mla do ̀ e wi nih (o to me sestro go vo di ra ~u na), i oni ima ju pod re |e nu ulo gu u ve se qu. Po-zi ci je se de wa uka zu ju na iz ve snu am bi va lent nost — mla da imla do ̀ e wa pred sta vqa ju par, ce li nu zna ~ew ski iz dvo je nu oddru gih, a opet, na la ze se u okru ̀ e wu mla do ̀ e wi nih srod ni ka.Uop {te, mla do ̀ e wi ni srod ni ci do mi ni ra ju i to bro jem, po zi -ci ja ma se de wa, eks pli cit ni jim pla }a wem svi ra ~a, ulo gom ustva ra wu at mos fe re. Me |u pri pad ni ci ma dve ju srod ni~ kihgru pa po sto ji po dvo je nost — mi / oni, na {i / wi ho vi.

Nasta lo pre gru pi sa va we, iz me we ne ulo ge i od no se, ko jiula skom u re sto ran po sta ju evi dent ni, mno ge mla de s bo lompri ma ju. Od mla de se o~e ku je da, okru ̀ e na mla do ̀ e wi nimsrod ni ci ma, igra i pe va, da wi ma uka zu je pa ̀ wu i uop {te ~i ni


sve ono {to od we tra ̀ e ~a sni ci i sta ri ji. Mno ge mla de bi lesu po go |e ne i ti me {to su mla di qu di, weni i mla do ̀ e winipri ja te qi, se de li da le ko od wih, sa svim po stra ni. Sta ri ji is-ti ~u œTakav je red!Œ i œKod nas je sve patrijarhalnoŒ. Pa tri jar -hal nost se, me |u tim, eks pli ci ra u od no su pre ma mla doj, ali sa-mu svad bu, ko jom ru ko vo di sta ri svat (sve kr vin brat), re ̀ i rasve kr va, i uop {te sve kr vi na rod bi na do mi ni ra u ve se qu. Ali,to ne re me ti pa tri jar hal nu struk tu ru, jer su oni, u od no su pre-ma mla di nim srod ni ci ma, œmu{ka stranaŒ, u slu ̀ bi su mla do -è wi ne po ro di ce, we nog ugle da i œja~ineŒ. Sve kr va je ro |e wem i ̀ e nid bom mu {kog de te ta ve} po tvr di la svo ju pri pad nost mu-è vqe voj po ro di ci i po {to va we pa tri jar hal nih nor mi. Bit noje da se sa da ne ve sti po ka ̀ e obra zac ko ji je po ̀ e qan, jer ri-tual, kao œmodel za ne{toŒ ima mo gu} nost da uti ~e na dru {tve -nu stvar nost.270

Sa re a fir ma ci jom tra di ci je na po ~et ku is tra ̀ i va nogpe ri o da do la zi i do oì vqa va wa spe ci fi~ nih atri bu ta ulo gesta rog sva ta. We go va za du ̀ e wa i atri bu ti na sa vre me noj svad bi su, u osno vi, isti kao i u tra di cij skoj, s tim {to do bi ja ju ve o ma na gla {e ne to no ve. On je, ka ko je ve} bi lo re ~i u po gla vqu o tra-di cij skoj svad bi, sre di {wa fi gu ra li mi nal no sti, ini ci ja toriz o kre ta wa nor ma tiv nog po ret ka. Li mi nal nost na glo bal nomdru {tve nom pla nu271 pre kla pa se na svad bi s li mi nal no {}uri tu a la, ~i me do la zi do udvo stru ~a va wa i po ja ~a va wa zna ~e wasvoj stve nih ovoj fa zi (pa ra dok sa, dvo smi sle no sti, in ver zi -je...). U kon tek stu dvo stru ke, pre klo pqe ne li mi nal no sti mo guse raz u me ti to na li te ti ulo ge sta rog sva ta. On ru ko vo di svad-bom, ali ta ko da je kum u sve mu po stra ni. Ka ̀ e se: œSvadba jesta rej ko va, a kr {te we kumovoŒ i da kum ni u ~e mu ne ma va ̀ ni jure~ od sta rog sva ta. âk i ku mov bla go slov po sta je ma we zna ~a -jan od bla go slo va sta rog sva ta. O~e ku je se da sta ri svat dr ̀ izdra vi ce i ta ko stva ra ve se lu at mos fe ru, pa mu se sva to vi ~e sto obra }a ju re ~i ma: œAjde, sta rej ko, {to ne na zdra vi{?!Œ Ku mudo ma }i ni uka zu ju for mal no po {to va we i pa ̀ wu, ali se utr ku -ju da ugo de sta rom sva tu i iza |u u su sret sva koj we go voj è qi.


270 K. Gerc, na ve de no de lo, (1), 127–128.271 M. Pro {i}-Dvor ni}, Pred go vor ..., 10.

Ka ko }e se na ne koj od re |e noj svad bi kum i sta ri svat dr ̀ a ti,za vi si od wi ho vih in di vi du al nih oso bi na. Sta rog sva ta, me-|u tim, do ma }i ni bi ra ju, pa na sto je da to bu de ~o vek ve se qak, saiz ra ̀ e nim so ci jal nim ve {ti na ma, ko ji }e stva ra ti i odr ̀ a va -ti ve se lu at mos fe ru. Sma tra se da œ{timungŒ na svad bi za vi siod sta rog sva ta. S ob zi rom na to da se ra di o pe ri o du iz ra zi teeko nom ske kri ze, vo di se ra ~u na i o to me da sta ri svat bu deimu }an ~o vek {i ro ke ru ke. We go va œslu`bena du`nostŒ je da seœpokaèŒ, tro {e }i ne {te di mi ce. Po sto je oso be ko je su i vi {eod de set pu ta bi le u ulo zi sta rog sva ta, {to je u sre di ni stvarpre sti ̀ a. Ali, s ob zi rom na ve li ke tro {ko ve ko je pod ra zu me vasta ro sva tov stvo, ka ̀ e se i: œStarejko je ma ga re {to tro {ipareŒ. Ka da se ka ̀ e œstarejko se veseliŒ, to zna ~i da je on okose be oku pio svi ra ~e i sa po dig nu tim ru ka ma uì va u mu zi ci,pe va i u za no su ba ca no vac na ze mqu ili wi me œkitiŒ svi ra ~e iwi ho ve in stru men te. On je cen tral na fi gu ra okru ̀ e na svi ra -~i ma, a oko we ga osta li sva to vi igra ju u ko lu. Na ne kim svad ba -ma sta rom sva tu je sta lo do to ga da se sa mo on ve se li na ova kavna ~in i ne do zvo qa va dru gi ma da i oni to ~i ne. We go vaœslu`bena du`nostŒ je i da mno go pi je, ali on ne sme bi ti to li -ko pi jan da ne mo ̀ e da œizvede redŒ, tj. da ru ko vo di svad be nompro ce du rom. Ako je on bio pre vi {e pi jan, ili, pak, dru gi sva-to vi, svad ba se sma tra, u iz ve snom smi slu, pro ma {e nom. Ali,svad ba se ne sma tra ni do kra ja us pe lom ako je sve te klo kao pro-gra mi ra no, ako ni je bi lo do voq no opu {te no, spon ta no, i ako seni {ta neo bi~ no ni je de si lo. Sta ri svat mo ra bi ti ~o vek spon-ta nog po na {a wa, sa ta len tom za im pro vi za ci ju, ali is kqu ~i vou dru {tve no pro pi sa nim okvi ri ma. Po sle svad be pre pri ~a vase {ta je sta ri svat œizvodioŒ, ka ko se ve se lio, ko li ko je nov capo tro {io...

Tokom ve se qa u re sto ra nu, jed nom ili vi {e pu taœprolazi mladaŒ, {to zna ~i da se ona, u prat wi mla do ̀ e we, po-zdra vqa sa svim sva to vi ma, a oni joj da ju no vac. Mno ge mla dena sto je da svo je œpro la ̀ e weŒ osmi sle u ro man ti~ nom du hu. Ta-ko, na pri mer, mla da mo ̀ e sva kom go stu da ti pa ke ti} na ~i wenod ti la i uve zan be lom ma {ni com, u ko me su ~e ti ri ra zno boj nebom bo ne. Ove pa ke ti }e ona va di iz kor pe ukra {e ne ma {na ma,ko ju no si mla do ̀ e wa ili de voj ~i ca pra ti qa — œmala mladaŒ,


~i je je osnov no za du ̀ e we na svad bi da ne ve sti pri dr ̀ a vaœ{lepŒ na ha qi ni. Na ne kim svad ba ma, mla da uo~i ru~ ka de liod {tam pa ne kar ti ce, na ko ji ma sto ji: œPrijatan ru~akŒ i pot-pis mla de na ca. Uz to, na go to vo svim svad ba ma œpro|e poga~aŒ,{to zna ~i da po ga ~u po ~i jem su obo du po bo de ne vi qu {ke, ta koda for mi ra ju ne ku vr stu kor pe u ko ju se sta vqa no vac, od go stado go sta no si ko no bar. Ve li ki broj ne ve sta od bi ja da œpro|eŒ, asu prot sta vqa ju se i to me da œpro|e poga~aŒ. One ka ̀ u: œTo jebu kval no kao da prosi{Œ. Me |u tim, sta ri svat na to me naj ~e -{}e in si sti ra, sma tra ju }i da je on taj ko ji ru ko vo di svad bom ida ne ve sta ne ma pra vo da se u to me {a. Mno gi sta ri ji ka ̀ u:œTakav je obi~aj!Œ i mla di no od bi ja we da œpro|eŒ, pre ma wi ho -vom mi {qe wu, zna ~i lo bi da ona ne è li sva to vi ma da uka ̀ epa ̀ wu.272 Od nov ca ko ji mla da pri ku pi na svad bi, pre ma ide al -nom obra scu, bi }e ku pqen ne ki ko mad na me {ta ja za no vo do ma -}in stvo, a pre ma ostva re nom, mla do ̀ e wi ni }e po kri ti deo tro-{ko va u re sto ra nu.

Nakon sve ~a nog ru~ ka i ve se qa, lo me se po ga ~e ko je su do-ne li kum i sta ri svat, kao i do ma }i no ve po ga ~e, a opi sa ne ne do -u mi ce ko je pra te ovaj po stu pak na ve rid bi, ja vqa ju se i sa da. Odpre lo mqe nih po ga ~a svi po je du po par ~e.

Mla da je na svad bi u oba ve zi da, s mla do ̀ e wi ne stra ne,da ru je sa mo ku ma, sta rog sva ta i ~la no ve wi ho vih po ro di ca.Vre me i me sto ovog po stup ka ni je u ri tu a lu ~vr sto struk tu ri -ra no, ta ko da ih ona mo ̀ e da ri va ti, u za vi sno sti od do go vo raka kav je œpraviŒ obi ~aj, u ku }i svo jih ro di te qa pre po la ska naven ~a we, u re sto ra nu, ili u mla do ̀ e wi noj ku }i. Pri li kom da-ri va wa, mla da naj pre ku mu pre da je svoj dar uvi jen u ukra snuhar ti ju — jor gan, po ste qi nu, ko {u qu, pe {kir i dr., a kum joj,kao uzdar je, da je krup ni ju nov ~a ni cu. Ku mi, na isti na ~in, mla-da pre da je }e be, ma te ri jal za ha qi nu i dr., na {ta ona uz vra }ada rom, ~i ji sa dr ̀ aj ~i ni ode }a za wu i mla do ̀ e wu. Ku ma svojdar va di iz œmericeŒ, u ko ju sa da sta vqa dar do bi jen od ne ve ste. Ku mo voj de ci mla da da je sit ni je da ro ve. Na isti na ~in, istim


272 Po ku {aj mla de da na svad bi uti ~e na tok do ga |a ja, ma kar na to da li}e œda pro|eŒ, sta ri ji ko men ta ri {u s pod sme hom, ali i s ~u |e wem: œSna{ka’o}e da bu de sta rej ko!Œ

da ro vi ma, mla da da ru je sta rog sva ta, sta ro sva ti cu i wi ho vu de-cu. Uzdar je ko je od wih do bi ja, isto je, ta ko |e, kao ono ko je do-bi ja od ku ma i we go ve po ro di ce.

Krug onih ko je mla da da ru je na sa vre me noj svad bi je uzak— we ga ~i ne mla do ̀ e wa i ~la no vi we go ve po ro di ce na ve rid bi i ~a sni ci na svad bi, za raz li ku od tra di cij ske svad be, ka da jeona mo ra la da da ru je sve s mla do ̀ e wi ne stra ne. Na vi {e me stau tek stu je is tak nu to da dar ima mo} oba ve zi va wa273, pa ~i we -ni ca da ne ve sta da ru je uzak krug uka zu je na na sta le pro me ne usrod ni~ kim od no si ma. Mla di par te ̀ i odva ja wu, pa su za ne ve -stu od zna ~a ja sa mo ~a sni ci ko ji le gi ti mi {u skla pa we bra~ neve ze i ~la no vi mla do ̀ e wi ne po ro di ce. Sa mo u od no se sa wi maona svo jim da rom in ve sti ra.

Sva to vi s jed ne i sa dru ge stra ne mla den ci ma uglav nomdo no se na dar pred me te po ku} stva. Uz to, sve kr vi ne i ta {ti nebli ske ro |a ke i pri ja te qi ce do no se tor te, a stvar pre sti ̀ a je~i ja }e tor ta ima ti vi {e spra to va i bi ti bo qe de ko ri sa na. Svetor te su iz lo ̀ e ne na jed nom ve li kom sto lu, da bi ta ko bi lesni mqe ne ka me rom. Pri li kom slu ̀ e wa tor ti, sva ka od è nano si svo ju tor tu i wo me nu di pri sut ne.

Kasno uve ~e, uz gla mu ro znu sce no gra fi ju (pri gu {e nosve tlo, va tra, {am pa wac...) slu ̀ i se glav na svad be na tor ta, ko-ja se na zi va mla di na tor ta . Ona je be le bo je (atri but ne ve -ste), tro sprat na, de ko ri sa na na raz li ~i te na ~i ne, u za vi sno stiod ume }a i kre a tiv no sti oso be ko ja ju je spre ma la. Vrh ove tor te ukra {a va pla sti~ na fi gu ra mla de na ca uokvi re na ore o lom uob li ku cvet nog ven ca ili sr ca (vi de ti sli ku 17). Mla da i mla-do ̀ e wa za jed no se ku pr vo par ~e, ko jim hra ne jed no dru go. Na-sto ji se da pri pre mu ove tor te ma kar za po~ ne oso ba ko ja imaì ve ro di te qe. Mla di na tor ta je œnoviŒ obi ~aj — sta riœbricolageŒ274, wo me mla den ci hra ne jed no dru go kao {to su to upro {lo sti ~i ni li {e }e rom ili me dom is pred ula znih vra tamla do ̀ e wi ne ku }e, a za we nu pri pre mu po sta vqa se isti zah tev kao i za me {e we po ga ~a.


273 M. Mos, na ve de no de lo, 57, 92.274 Ni ko la F. Pav ko vi}, œNoviŒ obi ~a ji — sta ri œbricolageŒ, Et no lo -

{ke sve ske V, Be o grad 1984, 84.

* * *Kasno no }u, na kon ve se qa u re sto ra nu, sva to vi (~a sni ci i

naj u ̀ i krug mla do ̀ e wi nih srod ni ka) sa mla dom do la ze mla do -è wi noj ku }i. S wi ma su i svi ra ~i.

Na~in na ko ji }e mla da bi ti uve de na u no vi dom raz li ku jese od svad be do svad be. Obi~ no joj sve kr va, is pred ula znih vra-ta ku }e, da je si to, isto ono ko jim je ona tog ju tra, igra ju }i svo jeko lo, œsejalaŒ. U po stu pa wu sa si tom mla de su ve o ma ne si gur ne, pa sve kr va ob ja {wa va deo po deo po stup ka — pr vo se mla da pre-kr sti, pa ma lo okre }e si to, kao da se je, a tek on da iz si ta iz ba -cu je pre o sta li sa dr ̀ aj. Na po je di nim svad ba ma ne ve sta is pra -`we no si to ba ca na krov ku }e, {to je po stu pak ko ji ne pri pa datra di ci ji vraw skog kra ja. Po tom ne ve sta ma ̀ e vra ta (ovog pu tasviw skom ma {}u), a sve kr va bri {e. De {a va se i da za me ne ulo-ge, pa da sve kr va ma ̀ e, a da ne ve sta bri {e. Mla den ci mo gu bi tii po slu ̀ e ni {e }e rom ili slat kim, ~i me hra ne jed no dru go.Svi ovi po stup ci mo gu i iz o sta ti, a in fo r ma to ri ob ja {wa va juda su pla ni ra li sve to, ali su ka sno do {li iz re sto ra na, iz ne-kih raz lo ga od mah u{li u ku }u, ili je sta ri svat bio pi jan i od-mah tra ̀ io is pu we we ne kog svog zah te va. Ali po stu pak ko ji ne-}e iz o sta ti i na ko ji mla da oba ve zno pod se ti mla do ̀ e wu je steda je pre ne se pre ko pra ga. Uko li ko mla doj da ju hleb i vo du naula zu, on da je mla do ̀ e wa, za jed no s tim, uno si u ku }u. Ovaj po-stu pak, ro man ti~ nog ka rak te ra, re ~i to iz ra ̀ a va na sta le pro-me ne u po ro di~ nim od no si ma. Ne ve stu ne uvo di sve kr va, ve} jeuno si mla do ̀ e wa. Za raz li ku od tra di cij ske svad be, u ko joj jeagre ga ci ja ne ve ste u no vi sta tus po seb no raz ra |e na i zna ~aj na,na sa vre me noj po sto ji tek u na zna ka ma. U ku }i ne ve sta ski daven ~a ni cu i obla ~i sva ko dnev nu ode }u. Ti me je we na be sta tu -sna po zi ci ja okon ~a na.

Mla da mo ̀ e da ri va ti ku ma i sta rog sva ta, ako to ve} ni jeu~i we no ra ni je. Na kon krat kog ve se qa, kum od la zi.

Onda na stu pa, u pu nom smi slu re ~i, tre nu tak sta rog sva-ta. On je cen tral na fi gu ra, ima pra vo da zah te va, a svim we go -vim zah te vi ma se mo ra udo vo qi ti. Iako mu do ma }i ni i u~e sni -ci svad be sve vre me uka zu ju pa ̀ wu i vo de ra ~u na o to me da mu se


u ne ~e mu ne za me re, sa da, ka da je œwe govŒ tre nu tak, svi mo ra juda ga slu ̀ e i u sve mu mu uga |a ju. U uga |a wu sta rom sva tu, po seb -no su an ga ̀ o va ne sve kr va i ne ve sta, ko ji ma se on pr ven stve no iobra }a. Ka ko }e se sta ri svat po na {a ti, {ta }e zah te va ti i doko li ko sa ti }e uju tru osta ti, raz li ku je se od svad be do svad be.

Sta rom sva tu se naj pre po ze mqi prostre }i lim, na ko ji onse da. Ne ve sta mu pri pre ma ka ~a mak (sve kr va joj u tom tre nut kuve zu je pre ga ~u, ko jom je da ru je), od no sno, ka ~a mak pri pre ma ne kasta ri ja i u tom po slu is ku sni ja è na, a ne ve sta tek sim bo li~ nou~e stvu je. Ali, ka ~a mak fi gu ri ra kao ne {to {to je ne ve sta pri-pre mi la spe ci jal no za sta rog sva ta i ~i me ga ona slu ̀ i. Osimka ~a ma ka, sta rom sva tu se na }i li mu po sta vqa pe ~e na ko ko{ ipo ga ~a. ]i lim, ka ~a mak, pe ~e na ko ko{ i po ga ~a je ne {to {to sepod ra zu me va da je po treb no pri pre mi ti sta rom sva tu, i ne ~e kase da on to tra ̀ i. On je de i pi je (sa wim to mo gu da ~i ne i osta-li), a oko we ga su mla da, sve kr va, sta ro sva ti ca i svi ra ~i, u pri-prav no sti da is pu ne sva ku we go vu è qu (vi de ti sli ku 18).

Na mno gim svad ba ma sta ri svat tra ̀ i da u tep si ji, ko ja sesta vqa na sto ili na ze mqu, igra mla da ili mla den ci za jed no,re |e sve kr va ili we go va è na — sta ro sva ti ca (vi de ti sli ku19). On mo ̀ e od re di ti po seb na pra vi la igre, na pri mer, da seno gom ne sme iza }i iz tep si je. Onaj ko po gre {i i pre kr {i po-sta vqe no pravilo, za ka znu, mo ra da igra dva pu ta du ̀ e. Sta risvat mo ̀ e si pa ti u tep si ju i ma lo ra ki je, da bi igra bi la ì-vqa. Na jed noj svad bi, do ma }i ni su sta ru ba kar nu tep si ju, na |e -nu u po dru mu (dar sa svad be ba be i de de mla do ̀ e we), od ne limaj sto ru da je po pra vi i ka la ji {e, ta ko da je, pre ma re ~i ma sve-kr ve, œbilo starinskiŒ. Uti sak œstarinskogŒ je di no kva ri mla-da, ko ja je, ski nuv {i ne u dob nu ven ~a ni cu, igra la ode ve na ufar me ri ce. Ali i to se re {a va — na jed noj svad bi sta ro sva ti caje pre po ~et ka igre u tep si ji, po klo ni la ne ve sti cr ve ne pa pu ~esa sti li zo va nim na rod nim ve zom i ukra si ma.

Pro ta go ni sti sa vre me nih svad bi su ob ja {wa va li da jeigra we u tep si ji sta ri vraw ski obi ~aj. Me |u tim, sta ri ji ka zi -va ~i, ven ~a ni pre Dru gog svet skog ra ta, za ova kav obi ~aj ni suzna li (ka ko je for mu li sao je dan od sta ri jih: œT’d, u toj vre me,ne je se igra lo u tep si ju. S’d se igra u tepsijuŒ), ni ti sam o we mu na {la po dat ke u dru gim iz vo ri ma. Igra we u tep si ji sva ka ko


ni je sta ri vraw ski obi ~aj, ali kao ta kav da nas fi gu ri ra. Mo ̀ ese po sma tra ti kao iz mi {qe na tra di ci ja275, jer se ukla pa u po-sto je }u sli ku o Vra wan ci ma kao ve se qa ci ma, ko ju oni sa mi ne-gu ju i po dr ̀ a va ju kao svo ju iden ti tet sku vred nost. Osta vqamotvo re nu i mo gu} nost da se u tep si ji igra lo u ne kom dru gom de-lu ju ̀ ne Sr bi je, ko ji ni je ob u hva }en is tra ̀ i va wem, ili da jeovaj na ~in igra wa mi gra ci o nim ta la si ma pre ne sen iz Ma ke do -ni je ili sa Ko so va.276

Sta ri svat mo ̀ e od svi ra ~a tra ̀ i ti da svi ra ju œI zgu -bqe no jag weŒ, po seb nu vr stu me lo di je, ko ja se svi ra is kqu ~i vona zah tev sta rog sva ta. Svi ra ~i se œra{trkajuŒ po dvo ri {tu(sta ri svat mo ̀ e i da na re di u ko ji deo dvo ri {ta }e ko ji od wihoti }i) i svi ra ju na iz me ni~ no, kao da se do zi va ju. On da se po la -ko pri bli ̀ a va ju sta rom sva tu, svi ra ju }i sve ubr za ni jim rit-mom. œI zgu bqe no jag weŒ je sta ra me lo di ja, s tim {to se na sa-vre me noj svad bi svi ra znat no ~e {}e ne go u pro {lo sti.

Mla di }i ko ji su u œprat wiŒ sta rog sva ta (œstarejkovimomciŒ) pra ve sit ne {te te. De {a va se da, u sa mom gra du, do ma -}i ni uo~i svad be ku pe ne ko li ko ko ko {a ka, da bi ih oni œradiobi~ajaŒ hva ta li i no si li. Sli ka je ova kva: ko ko {ke ko ko da ~u,oni im u kqun si pa ju ra ki ju, svi ra ~i svi ra ju, sta ri svat je deka ~a mak... Oni mo gu ka na pom da uve ̀ u sta rog sva ta, pa da ga on-da mla da œosloba|aŒ. Sta ri svat joj za to pla }a. Mla di }i ve zu jui sta ro sva ti cu, sve kra i sve kr vu za ogra du ili dr vo, a mla da ihraz ve zu je. Oni mo gu sta rom sva tu da ski nu i ba ce ci pe le ilikra va tu, a mla da mo ra sve to da do ne se, za {ta joj sta ri svat pla-}a. Sta ri svat ~e sto po ka ̀ e pra zan nov ~a nik, uz ko men tar da jevre me da se svad ba za vr {i.


275 E. Hob sbawm, In tro duc tion… u: E. Hob sbawm, T. Ran ger (eds.), na ve -de no de lo, 1–14.

276 Ste van Ta no vi} pi {e da su u oko li ni \ev |e li je u tep si ji igra lisa mo naj ve {ti ji igra ~i, da bi, za op kla du, po sve do ~i li svo ju uve ̀ ba nost. Ste-van Ta no vi}, Na rod na ora u oko li ni \ev |e li je, Gla snik Et no graf skog in sti -tu ta SAN IV–VI, Be o grad 1957, 289. U li te ra tu ri se po mi we i tep si ja kao vr-sta mu zi~ kog in stru men ta. Plit ka ba kar na tep si ja okre }e se na od re |en na ~in, ~i me se pro iz vo di zvuk uz ko ji se pe va. Pe va we uz okre ta we tep si je za stu pqe -no je na {i rem bal kan skom pro sto ru. Ta to mir Vu ka no vi}, Pe va nje na rod nih pe -sa ma uz okre ta nje tep si je, Gla snik Mu ze ja Ko so va i Me to hi je, knj. I, Pri{ti na 1956,117–164.

]ilim na ko me se di sta ri svat po me ra se tri pu ta, sve da-qe i da qe od ku }e (tre }i put se na me {ta na uli ci), ali on da ka da on, odo bro vo qen, to ka ̀ e. Sta ri svat po ne kad svo je è qe iz ra -à va i u for mi za go net ke. Na pri mer, na jed noj svad bi on je tra-ìo da se u isti sud si pa ra ki ja, vi no i pi vo, a da se sve to ne po-me {a. Sve kr va ko ja mi je o to me pri ~a la ni je mo gla da se se ti ka-kav je to sud i za bri nu la se jer je ve} bi lo ju tro i vre me je bi lo dasta ri svat ode. On da je do ne la sla nik, si pa la tra ̀ e na pi }a, na{ta je sta ri svat re kao da od la zi. Pri od la sku sta rom sva tu sta-vqa ju oko vra ta ve nac su vih pa pri ka, a da ju mu da po ne se i pe ~e -nu ko ko{ na {ta pu, pe ~e no pra se, po ga ~u, a po ne gde i tor tu.

Ali, pre ne go {to za i sta ode, sta ri svat obi~ no po ̀ e li ida se umi je, pa ga mla da po li va vo dom. Na ne kim svad ba ma u Vra-wu, sta ri svat tra ̀ i da se ide na Ma~ ki nu ~e smu, po dig nu tu zavre me Tu ra ka. Na jed noj svad bi u Vra wu, mla da je mo ra la, u imetra di ci je, da u la vo ru ope re no ge sta rom sva tu, sta ro sva ti ci iwi ho vom si nu i da svi ma obu je no ve ~a ra pe.

œDolijaŒ277 se in sce ni ra iz u zet no ret ko i na raz li ~i tena ~i ne. U slu ~a ju ko ji do bro po zna jem (Vra we, 1998. go di ne),dva mla di }a iz œprat weŒ sta rog sva ta, ma ski ra na kao par (mu-{ka rac no si mot ku, a œènaŒ lut ku), ula ze u ku }u. Oni se po na -{a ju kao da su tu slu ~aj no pro la zi li i pri vu ~e ni mu zi komu{li. Pe va~ se obra }a sta rom sva tu: œAjde, sta rej ko, pi taj, ko jisu ovi ja qu di, oda kle suŒ. Sta ri svat ih nu di ra ki jom, pi ta ihko su, a oni od go va ra ju da ̀ e le da œdeteŒ bu de da ro va no. œ@enaŒu de~ ju ka pi cu sa ku pqa no vac, ko ji osta je mla doj. Sva to vi mu-{kar ci po ku {a va ju da za gr le œènuŒ i da joj ski nu ode }u, aœmu`Œ je bra ni mot kom. Mla do ̀ e wa mi je ob ja snio: œTo je kao usta ro Vra we. Oni su kao Ci ga ni... bo` ji qu diŒ i po zvao se naisto i me nu pri po vet ku Bo re Stan ko vi }a. Oì vqa va we tra di -ci je se na svim svad ba ma ne is po qa va na isti na ~in, tj. ne za-hva ta iste kom po nen te. Na po me nu toj svad bi re in sce ni ra na jeœdolijaŒ, ali je, na pri mer, sve kr va svo je ko lo od i gra la uobi~ noj ha qi ni, ko ja ~ak ni je ni bi la u cr ve noj bo ji, mla du jemla do ̀ e wa pre neo pre ko pra ga bez ika kvih tra di ci o nal nihpo stu pa ka, i sl.



]ilim, hra na i umi va we, ele men ti po ve za ni sa ulo gomsta rog sva ta, za stu pqe ni su na go to vo svim svad ba ma is tra ̀ i -va nog pe ri o da. U za vi sno sti od to ga ko ji }e od opi sa nih po stu -pa ka sta ri svat zah te va ti, svad ba mo ̀ e da se za vr {i u 3 ~a sa ilida tra je i do 9 ~a so va uju tru.

Sta ri svat je i u tra di cij skoj svad bi slo ̀ en i spe ci fi -~an lik, a we gov zna ~ew ski sklop u in ter pre ta ci ji sa vre me nesvad be po sta je jo{ kom plek sni ji. U sta wu dvo stru ke li mi nal -no sti, am bi va lent na svoj stva we go ve ulo ge (red i ha os) gu be od-go va ra ju }u rav no te ̀ u i do bi ja ju jo{ ja ~e kon tra ste. Iz o kre ta -we stvar no sti, pro iz vod wa ne re da po sta je do mi nant na od li kasta rog sva ta na sa vre me noj svad bi. Umi va we (sa mo) sta rog sva-ta, pro ~i ta no u ri tu al nom kqu ~u, pred sta vqa ~i {}e we, oslo-ba |a we od iz ra ̀ e ne am bi va lent no sti ulo ge, vra }a we u œnor-malnoŒ sta we. Umi va wem sta rog sva ta za vr {a va se svad ba.

Neop hod no je, na kra ju, uka za ti na jo{ jed nu di men zi juulo ge sta rog sva ta ko ja kom ple ti ra sli ku. Na sa vre me noj svad-bi, mno go eks pli cit ni je ne go u tra di cij skoj (prem da i da qe iz-me |u re do va) kao da svi te ̀ e da sta rom sva tu ne ka ko za o ku pe pa-`wu, da ga odo br o vo qe is pu wa va ju }i mu proh te ve, a sve s na me -rom da ga se {to pre ota ra se (on ne }e oti }i dok mu se svi zah te -vi ne is pu ne, a la ko mo ̀ e i da se na qu ti i osta ne tu, a to ga sesvi pla {e), da on ne bi po sta vio svoj glav ni zah tev — mla du.278

Posle svad bePrva bra~ na no} mla de na ca, ~i ji is hod svi i{ ~e ku ju, i

œblaga rakijaŒ, seg men ti tra di cij ske svad be, pot pu no su ot pa lii ne vra }a ju se pod eti ke tom œtradicionalnoŒ. Ne ki mla di qu di


278 Kon tekst sa vre me ne svad be ka rak te ri {e iz ra zi ta, oì vqe na pa tri -jar hal na ori jen ta ci ja. Te o rij ski pri stup ko ji ima za ciq usta no vqa va we ar-ha i~ nih for mi bra ka i po ro di ce ([pi ro Ku li {i}, Tra go vi ar ha i~ ne po ro di ce usvad be nim obi ~a ji ma Cr ne Go re i Bo ke Ko tor ske, Gla snik Ze malj skog mu ze ja, no vase ri ja, XI, Sa ra je vo 1956, 211–242; [pi ro Ku li {i}, Ma tri lo kal ni brak i ma te rin ska fi -li ja ci ja u na rod nim obi ~a ji ma Bo sne , Her ce go vi ne i Dal ma ci je, Gla snik Ze malj skogmu ze ja, no va se ri ja, XI II, Sa ra je vo 1958, 51–75) za ne ma ru je kon tekst u ko me kul-tur ni fe no me ni do bi ja ju svo je zna ~e we i iz me to do lo {kih raz lo ga ni je pri-hva }en u sa vre me noj na u ci. Stvar ni kon tekst — pa tri jar hal no dru {tvo Ku li -

bi u {a li re kli da su, ka da su osta li sa mi, otva ra li po klo ne ipre bro ja va li do bi je ni no vac. U tra di cij skoj svad bi jak ak ce natje na de vi ~an stvu ne ve ste, {ta vi {e, to je bio neo p ho dan uslov dabi se ri tu al na pri ~a do ve la do kra ja. Da nas su mla de, u ve li kombro ju, pri li kom stu pa wa u brak, u dru gom sta wu. U se li ma je togo to vo pra vi lo. Ne ke mla de è ne sa se la su mi pri ~a le da im jemla di} re kao da }e se ven ~a ti tek on da ka da i ako one za trud ne.To kom mog bo rav ka u se lu Ti bu ̀ de (av gust 1998), u jed nom tre-nut ku se oku pio ve }i broj sta ri jih qu di ko ji su, ko men ta ri {u }i uz smeh ~i we ni cu da su sve ne ve ste do ve de ne u se lo po sled wihgo di na bi le trudne ili ~ak pred po ro |a jem, do da li da se po vo -dom to ga u se lu pri ~a da i ka da ~o vek ku pu je kra vu, ona vi {e vre-di ako je ste o na. To je sa mo na iz gled pro me na zah te va upu }e nogne ve sti. U su {ti ni, po tvr da je istog — mu {ke do mi na ci je i pa-tri jar hal nih vred no sti. S ob zi rom na to da su po ro di ce po sleDru gog svet skog ra ta uglav nom sa dvo je de ce, ~e sto sa sa mo jed-nim si nom, va ̀ no je da on ima de cu da bi se po ro di~ no ime sa ~u -va lo i pro du ̀ i lo. Neo p hod no je to osi gu ra ti jo{ pre bra ka.Brak bez de ce i da nas se sma tra pro ma {e nim.

Posle svad be mla di ni ro di te qi od la ze u po se tu k}e ri ipri ja te qi ma. Po vo dom to ga, opet se po kre }e pi ta we tra di ci je— da li oni do la ze ve} su tra dan ili ne {to ka sni je, za pr vi sle-de }i pra znik, da li sa mo oni ili jo{ ne ko od srod ni ka, i da liuop {te mla di ni ro di te qi ili sa mo wen brat œkao mu{koŒ do-la zi pr vi. œPraviŒ obi ~aj na met ne sve kr va ko ja upu }u je po ziv, amla di nim ro di te qi ma pre o sta je pre i spi ti va we da li im je,ili ni je, uka za no po {to va we. Pri li kom wi ho ve pr ve po se tene ma ni ka kvih ri tu al nih rad wi (œpri ja te qe waŒ i sl.).

Mla den ci (22. mart) se obe le ̀ a va ju sa ma wim ili ve }imbro jem zva ni ca i to u ku }i mla do ̀ e wi nih ro di te qa, ~ak i uslu ~a ju ka da je me sto sta no va wa mla dog pa ra neo lo kal no. Napro sla vu ne iz o stav no do la ze kum, sta ri svat i mla di ni ro di te -qi. Oni do no se na dar pred me te po ku} stva, a mla da ih do ~e ku je


{i} za me wu je pret po sta vqe nim, ko ji se na la zi u neo d re |e no du bo koj pro {lo -sti. Op {ir ni je: Gor da na Go ru no vi}, Mo del tra di cij skog dru {tva u et no lo {koj kon-cep ci ji [pi re Ku li {i }a, ma gi star ska te za, Be o grad 1998. (Ru ko pis u bi bli o te ciOde qe wa za et no lo gi ju i an tro po lo gi ju Fi lo zof skog fa kul te ta u Be o gra du).

i slu ̀ i. Pra znik Mla den ci pred sta vqa so ci jal nu kon tro lu ipo tvr du da je mla di par u bra~ nom sta tu su, da pri pa da mla do -è wi noj gru pi (ne in si sti ra se slu ~aj no na pro sla vi u wi ho voj ku }i), ~i me se krug ri tu al nog to ka svad be za tva ra.

Naci o nal ni iden ti tet ili œTamo dalekoŒ

Pro blem iden ti te ta, osnov na te ma sa vre me ne svad be, ob-ra |u je se ka ko u sa mom ri tu a lu, ta ko i u pri ~a ma is pi ta ni ka.Po jam iden ti te ta je neo dvo ji vo po ve zan s poj mom ri tu a la, jersu ri tu a li ugra |e ni u iden ti tet za jed ni ce i iz ra ̀ a va ju we go vesu {tin ske ka rak te ri sti ke279, a s dru ge stra ne, i je dan i dru gipo jam neo dvo ji vo su po ve za ni s poj mom tra di ci je, ko ji ko no ti -ra pro {lost i pre no {e we vred no sti s ge ne ra ci je na ge ne ra ci -ju. Sa vre me na svad ba je ta~ ka pre se ka ova tri poj ma, jer je onasvo jom for mom, sa dr ̀ i nom i zna ~a jem iz u zet no po god na da sedo ve de u ve zu sa tra di ci jom280 i da se, po sred stvom we, pro ble -ma ti zu ju raz li ~i ti ob li ci iden ti te ta we nih u~e sni ka.281

Pojam iden ti te ta je ve o ma {i rok i slo ̀ en jer ob u hva taniz iden ti fi ka ci ja — na ci o nal nu, re gi o nal nu, kla snu, po ro -di~ nu, pol nu, itd. Sve ove iden ti fi ka ci je ni su odvo je ne, ve}


279 G. Klig man, na ve de no de lo, 262, 264.280 Na svad bi — spek ta klu Sve tla ne Ve li~ ko vi} Ce ce i @eq ka Ra ̀ na to -

vi }a Ar ka na 19. fe bru a ra 1995. go di ne ko sti mi ra no se in si sti ra lo na sta rojsrp skoj tra di ci ji, pr ven stve no na pra vo sla vqu i rat ni~ koj pro {lo sti. Mla do -è wa je, ob u ~en u sti li zo va nu cr no gor sku no {wu, ga |ao ja bu ku u @i to ra |i,rod nom me stu mla de. Po tom se pre svu kao u uni for mu srp skog ofi ci ra iz Pr vogsvet skog ra ta do pu we nu ogrom nim kr stom na gru di ma, na ko me su se za kli wa liwe go vi œtigroviŒ i ta ko opre mqen ven ~ao se u cr kvi Sv. ar han |e la Ga vri la uBe o gra du. Op {ir ni je: Mi ro sla va Lu ki}-Kr sta no vi}, Pro duk ci ja svad be nesvet ko vi ne u Be o gra du, u: @i vot ni ci klus / @izneniàt cikãl, Et no graf ski in-sti tut s mu zeè, Sofià 2000, 215–216. Ni je slu ~aj no upra vo svad ba iza bra na da sede mon stri ra pa tri o ti zam, rat ni {tvo, ve ra i po {to va we sta rih srp skih i cr-no gor skih obi ~a ja. Mla do ̀ e wa, me |u tim, ni je is po {to vao osnov ne nor me po na -{a wa srp ske tra di cij ske svad be — da bu de skro man i po vu ~en, kao slu ~aj no pri-su tan, ka ko we go vo dr ̀ a we opi su je sta ri ja et no lo {ka li te ra tu ra.

281 Z. Ka ra no vi} uka zu je na to da u post ko mu ni sti~ kom pe ri o du svad bapred sta vqa i de mon stra ci ju et ni~ ke i ver ske pri pad no sti. Z. Ka ra no vi},Svad be ni ri tual kao po stu pak sank ci o ni sa wa..., 25.

se pro ̀ i ma ju i pre kla pa ju, a sra zme ra i in ten zi tet za vi se odme sta i vre me na.282

Iako je na ci o nal ni iden ti tet kom po nen ta {i reg, ob u -hvat ni jeg poj ma, od svih ko lek tiv nih iden ti te ta je naj va ̀ ni jijer u ve }i ni sfe ra pro ̀ i ma ì vot po je di na ca i za jed ni ca.283

An to ni D. Smit ob ja {wa va: œU kul tur noj sfe ri se na ci o nal niiden ti tet obe lo da wu je u ~i ta vom ni zu pret po stav ki i mi to va,vred no sti i se }a wa, kao i u je zi ku, pra vu, in sti tu ci ja ma i ce-re mo ni ja ma. U dru {tve nom po gle du, na ci o nal na spo na obez be -|u je naj o bu hvat ni ju za jed ni cu, op {te pri hva }en okvir u ko jemse obi~ no od vi ja dru {tve no op {te we, kao i gra ni cu raz lu ~i va -wa ’tu |i na ca’Œ.284 Smit kao bit ne od li ke na ci o nal nog iden ti -te ta iz dva ja: isto rij sku te ri to ri ju, za jed ni~ ke mi to ve i isto-rij ska se }a wa, za jed ni~ ku ma sov nu, jav nu kul tu ru, za jed ni~ kueko no mi ju i za jed ni~ ka za kon ska pra va i du ̀ no sti svih pri-pad ni ka i uka zu je na we go vu ap strakt nu, slo ̀ e nu i vi {e di men -zi o nal nu pri ro du.285

Posle Dru gog svet skog ra ta, od ba ci va wem kul tur nog na-sle |a, na go mi la va li su se pro ble mi iden ti te ta. Od kra ja osam-de se tih go di na, u si tu a ci ji du bo ke po li ti~ ke kri ze i op {tekon fu zi je od no sa i sta vo va, do la zi do su o ~a va wa s bol nim, go-ru }im pro ble mom za po sta vqa nog i po ti ski va nog iden ti te ta.Bi lo je po treb no iz no va de fi ni sa ti sta vo ve pre ma pi ta wi mako ja su do ta da bi la po sta vqa na na je dan od re |e ni na ~in. Otu dai sna ̀ an po riv za po vrat kom tra di ci ji, ko re ni ma, œizvornomŒ.S ob zi rom na dug pe riod pre ki da kon ti nu i te ta, po vra tak tra-di ci ji, œsamom sebiŒ, nu ̀ no no si te {ko }e, kon flik te i di le -me. Ne ra di se sa mo o kri zi na ci o nal nog iden ti te ta ve} iden-ti te ta uop {te.286 Pre i spi ti va we na ci o nal nog iden ti te ta po-


282 An to ni D. Smit, Na ci o nal ni iden ti tet, XX vek, Be o grad 1998, 15, 269.283 Isto, 223–224.284 Isto, 224.285 Isto, 30.286 Mir ja na Pro {i}-Dvor ni} sma tra da je vra }a we u pro {lost sa mo

pri vid no pod stak nu to po tra gom za iden ti te tom. Po we nom mi {qe wu, ra di seo po ku {a ju za u sta vqa wa vre me na i tra ̀ e wa upo ri {ta u mi to lo {koj sli cisve ta. M. Pro {i}-Dvor ni}, Mo de li œretradicionalizacijeŒ..., 307.

kre }e i pro ble ma ti zu je pre i spi ti va we dru gih iden ti te ta (lo-kal nog, po ro di~ nog...) usko po ve za nih s wim.

Infor ma to ri ima ju ja snu svest o pre ki nu tom kon ti nu i -te tu. Ro di te qi mla de na ca, sred wa ge ne ra ci ja in for ma to ra, napi ta we da li su i na svo joj svad bi ta ko po {to va li tra di ci ju,re dov no su od go va ra li: œNe, bi lo je dru go vremeŒ, œNismo pra-vi li obi~ajeŒ, œSada sve ide mo u onom ka ko je ne ka da biloŒ,œObi~aji su opet u modiŒ... Evi dent na je ja ka po tre ba da se us-po sta vi kon ti nu i tet, da se pe riod od 1990. go di ne na o va mo na-do ve ̀ e na pe riod pre Dru gog svet skog ra ta, kao da pe ri o da odpe de set go di na iz me |u ni je ni bi lo. Opet, taj pe de se to go di -{wi pe riod je deo isto ri je, sa mim tim i iden ti te ta, pa we go vopo ri ca we i od ba ci va we pro du bqu je ve} po sto je }u kri zu. Sveove kon tra dik ci je, po tra gu za iden ti te tom, po tre bu da se on us-po sta vi i is tak ne, iz ra ̀ a va sa vre me na svad ba. Me |u tim, ko jiod po stu pa ka na svad bi pro ble ma ti zu je na ci o nal ni iden ti tet,a ka da je re~ o lo kal nom, po ro di~ nom ili li~ nom, te {ko jeutvr di ti, jer iz me |u wih ne po sto je ja sne gra ni ce, ve} su u pi-ta wu fi ne ni jan se pre la za. ê sto se i jed nim istim po stup kompo kre }u i iz ra ̀ a va ju raz li ~i ti ob li ci i ni voi iden ti te ta.Ipak, po ku {a }u naj pre da uka ̀ em na one po stup ke ko ji ma se ne-po sred no ob ra |u je na ci o nal ni iden ti tet, po tom lo kal ni i, nakra ju, na na sta le pro me ne unu tar po ro di~ nih od no sa ko je na la -ze svoj iz raz u je zi ku ri tu a la.

Pri ~a ju }i o svad ba ma is pi ta ni ci su iz no si li svo ja raz-mi {qa wa o to me da bi tre ba lo po {to va ti tra di ci ju da bi smozna li ko smo, da je {te ta za Sr be {to se sta ri obi ~a ji za bo ra -vqa ju, itd. Shva ta we na ci je kao pri rod ne, or gan ske ka te go ri jepre o vla |u ju }i je stav me |u mu {kar ci ma. Oni su se i, ne u po re -di vo vi {e od è na, u raz go vo ri ma o svad bi, ba vi li na ci o nal -nim iden ti te tom.

Iskaz mla do ̀ e we, ~i ja je svad ba 1994. go di ne u Vra wu du-go pri pre ma na da bi bi la iz ve de na u tra di ci o nal nom kqu ~u,pre no sim u ce li ni: œObi~aj je ne {to {to pra ti bi lo ko ji na-rod pa i nas. To je ne ki na{ duh ko ji nas pra ti ve ko vi ma za to{to smo Sr bi. @i vi mo zbog to ga. Zna mo ko smo. Dok ima mo duhi dok ima mo tra di ci ju, ima }e mo i ve ru... To je ne {to unu tra -{we na {e, kao i bi lo kog na ro da. Ako za bo ra vqa mo obi ~a je, ga-


si mo tra di ci ju, ga si mo duh. On da ne ma mo pra ve vred no sti uop-{te, ne mo ra mo ni da ̀ i vi mo. @i vi{ sa mo zbog se be, a tre ba daì vi{ zbog na red ne ge ne ra ci je... ([ta je za te be duh? — pi ta weS. Z.) Duh je za me ne ne {to sve to, ne {to ì vo, {to tre ba daosta ne, {to je bi lo is pred nas i {to tre ba da osta ne iza nasŒ.Sve kar, ko ji je 1991. go di ne u Vra wu pri re dio svad bu, pri ~a:œJa sam ko mu ni sta. @i veo sam u Slo ve ni ji ’53/54. i oni su svo jepra zni ke zna{ ka ko po {to va li. A po {to sam ja ko mu ni sta, ja seni sam ven ~ao u cr kvi, sklo pio sam brak u Op {ti ni. Me ni jeuvek ne {to u gla vi pro ve ja va lo, za {to oni u Slo ve ni ji svi iduu cr kvu, su bo tom, po ro di~ no idu i to naj lep {e ob u ~e ni, i to usme na ma idu, jer ver ni ci se da ju... i to mi je uvek bi lo, za {tooni idu u cr kvu, a na ma za bra wu ju...Œ Ka sni je je do dao: œObi~ajitre ba da se sa ~u va ju. Mi, Sr bi, tre ba da sa ~u va mo svo jeobi~ajeŒ.

Pored ova kvih i sli~ nih ob ja {we wa, kao naj i lu stra tiv -ni ji po ka za te qi za o ku pqe no sti na ci o nal nim iden ti te tom iz-dva ja ju se pe sme sa na ci o nal nom pro ble ma ti kom, kao i na glopo ve }an broj ven ~a wa u cr kvi. Prem da ver ski i na ci o nal niiden ti tet mo gu da bu du sa svim odvo je ne ka te go ri je, pra vo sla -vqe je tre ti ra no kao su {tin ska od li ka iden ti te ta srp skog na-ro da i to ka ko u jav nom dis kur su do mi nant nom u ovom pe ri o du,ta ko i u ob ja {we wi ma is pi ta ni ka. Broj ven ~a nih u cr kvi na glo ra ste od 1990. go di ne, do sti ̀ e vr hu nac 1993, on da la ga no opa da da bi se 1999. i 2000. opet po ve }ao (vi de ti ta be lu 1). Ve o ma jeuo~ qi vo da se u~e sni ci, i to sta ri ji, to kom svad be mno go pu takr ste — ka da se pri ja te qi po zdra vqa ju, ka da do ~e ku ju ku ma ista rog sva ta, ka da lo me po ga ~e, ka da ih mla da da ru je i sl. Za ven-~a we u cr kvi vi {e su za in te re so va ni mla di i to je od lu ka ko juoni sa mo stal no do no se. Is pi ta ni ci, uglav nom mu {kar ci, svo je mo ti ve za ven ~a we u cr kvi ob ja {wa va ju na ci o nal nom pri pad -no {}u. U ob ja {we wi ma se ja sno uo~a va iz jed na ~a va we na ci o -nal ne i re li gij ske iden ti fi ka ci je (srp stvo = pra vo sla vqe).287


287 Vi de ti: Du {an Ban di}, Taj ni ì vot ko sov skog mi ta, Zbor nik Et-no graf skog mu ze ja u Be o gra du 1901–2001, Be o grad 2001, 463; L. Ra du lo vi}, na-ve de no de lo, 89.

U pe ri o du od 1990. do 1993. go di ne, na svad ba ma su na ro -~i to za stu pqe ne pe sme o he roj skoj pro {lo sti. Ka da do ma }i niidu u su sret ku mu i sta rom sva tu, ne iz o stav no se pe va la pe smako ja po ~i we sti hom œKo to ka ̀ e, ko to la ̀ e, Sr bi ja je malaŒ. Umla do ̀ e wi noj ku }i, uju tru, pe va ju se pe sme s qu bav nim i po ro -di~ nim mo ti vi ma, a s na ci o nal nim ka da se do ~e ku ju kum i sta-ri svat. U pe ri o du kri ze i iz ra zi te ose tqi vo sti i pri jem ~i vo -sti na na ci o nal ne te me i sim bo le, kum i sta ri svat ko no ti ra juko re ne i wi ho vo po {to va we, kao i sna gu i ve li ~i nu po ro di ce.Uz to, kum i sta ri svat su mu {kar ci, sa so bom do vo de svo je go-ste, a s do ma }i ni ma se (na ~e lu su sve kar, mla do ̀ e wa i œmla do -èw ski momakŒ, pra ti lac i po mo} nik mla do ̀ e we), su sre }u ta-ko {to u po vor ka ma idu jed ni ka dru gi ma, sa fla {a ma ra ki je upo dig nu tim ru ka ma — ova kva sli ka uka zu je na to da u su sre tuima rat ni~ kih ele me na ta. œBlokŒ pe sa ma sa na ci o nal nom te ma -ti kom bio je ne iz o sta van i to kom ve se qa u re sto ra nu. Pe smaœTamo dalekoŒ pe va na je i po ne ko li ko pu ta. Ka ko je pri sut nostovih pe sa ma (kao i rat ni~ ke re to ri ke ko ju su one pra ti le) u me-di ji ma bi la sve ma wa, ta ko je opa dao i wi hov broj u ri tu a lu.

U pe ri o du od 1990. do 1993/94. go di ne ak tu a li zu je se pro-blem na ci o nal nog iden ti te ta na glo bal nom pla nu, {to ri tual,po put ose tqi vog in stru men ta, re gi stru je i iz ra ̀ a va. Od 1995.go di ne, sa pro me na ma u dr ̀ av noj po li ti ci i sa sti {a va wemrat nog vi ho ra na pro sto ru biv {e Ju go sla vi je, do la zi do po ste -pe nog po vla ~e wa i spla {wa va wa ele me na ta ko ji ma se pro ble -ma ti zu je na ci o nal ni iden ti tet. Me |u tim, go di ne 2000. i 2001.na svad ba ma u Vra wu i oko li ni evi dent na je ra stu }a za o ku pqe -nost na ci o nal nim iden ti te tom. Bli zi na Al ba na ca, bor be unaj ne po sred ni jem okru ̀ e wu (eks plo zi je gra na ta ~u le su se i usa mom gra du) i ve li ki broj iz be gli ca s Ko so va — po ja ~a va ju po-tre bu da se na ci o nal na pri pad nost u~vr sti i ma ni fe stu je. Tose ~i ni po stup ci ma i sim bo li ma ko ji su bi li ka rak te ri sti~ ni za pe riod od 1990. do 1994, ali u svad be ni ri tual ula ze i no vi.To kom bo rav ka na te re nu, u av gu stu 2001. go di ne, go to vo sva kogvi ken da po ne ki mla di par je na ven ~a we od la zio u ~e za ma iliko ~i ja ma, {to je u pret hod nom pe ri o du bi lo iz u zet no ret ko.Ova kva vo ̀ wa gra dom pred sta vqa jav nu de mon stra ci ju po {to -


va wa tra di ci je. Broj pe sa ma sa na ci o nal nom sa dr ̀ i nom sa da jeza ne mar qiv, jer je rat ni~ ki àr is tro {en.

U raz do bqu in ten ziv nih dru {tve nih pro me na i pre vi ra -wa od 1990. do 2001. go di ne, ja sno se mo gu pra ti ti œreakcijeŒri tu a la, ko ji u ve li koj me ri ko in ci di ra s pro me na ma na glo-bal nom pla nu. Na po ~et ku is tra ̀ i va nog pe ri o da u ri tual ula ze ele men ti sa ozna kom tra di ci je, ali se od nos pre ma wi ma me wai po me ra to kom vre me na. Ne ki oì vqe ni sim bo li tra di ci je,me |u tim, osta ju u ri tu a lu s pod jed na kom za stu pqe no {}u.

Futa, vr sta ru~ no tka ne suk we, sim bol tra di ci je po ve zansa ulo gom sve kr ve, ula zi u ri tual na po ~et ku is pi ti va nog pe ri -o da i osta je u we mu kao we gov sa stav ni deo. Fu ta pro ble ma ti zu -je pre sve ga iden ti tet sve kr ve — maj ke si na, ali igra zna ~aj nuulo gu i u zo ni pre kla pa wa na ci o nal nog i lo kal nog iden ti te ta.Go di ne 1997. de voj ke iz pri grad skog se la Ne ra dov ca igra le suode ve ne u {al va re na tak mi ~e wu se la Sr bi je œMr~ajevci ’97Œ,{to je u ~lan ku lo kal nih no vi na pro pra }e no ko men ta rom:œFati{e ko lo ne ra do va~ ke de voj ke u {al va ra ma ume sto ufutamaŒ.288 Ve} sle de }i broj istih no vi na do no si obim ni jipri log, a udar ni na slov je: œNa{ fol klor na mu sli man ski na-~in, Srp sko ko lo u {alvaramaŒ.289 Fu ta fi gu ri ra i kao na ci o -nal no i kao lo kal no iden ti tet sko obe le` je. Sa ma re~ je, me |u -tim, arap skog po re kla290 ko ja je u srp ski je zik u{la po sred -stvom tur skog.

Na po ~et ku is tra ̀ i va nog pe ri o da jak ak ce nat ri tu a la jena na ci o nal nom iden ti te tu, da bi vre me nom lo kal ni — pre mare ~i ma in for ma to ra: œono po ~e mu smo mi, Vra wan ci, poznatiŒ— do bio pri mat. Na ci o nal na iden ti fi ka ci ja, ka ko ob ja {wa vaHob sba um, uvek je kom bi no va na sa iden ti fi ka ci ja ma dru ge vr-ste, pa i on da ka da de lu je da je su per i or ni ja od wih, a mo ̀ e dase me wa i u ve o ma krat kom pe ri o du.291


288 Slo bod na re~, br. 2109, Vra we 25. 7. 1997, 6.289 Slo bod na re~, br. 2110, Vra we 1. 8. 1997, 10.290 Fu ta, f. (ar.) pre ga ~a, ke ce qa, za sti ra~. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 286.291 Erik Hob sba um, Na ci je i na ci o na li zam od 1780 — pro gram , mit, stvar-

nost, Fi lip Vi {nji}, Be o grad 1996, 18.

Kwi ̀ ev no de lo Bo re Stan ko vi }a i pri ~ako ju Vra wan ci pri ~a ju o se bi sa mi ma

Kwi ̀ ev no de lo Bo re Stan ko vi }a (Vra we, 1876292 — Be o -grad, 1927) igra kqu~ nu ulo gu u pri ~i ko ju Vra wan ci pri ~a ju ose bi sa mi ma293, od no sno u na ~i nu na ko ji de fi ni {u svoj grup-ni iden ti tet. U toj pri ~i Bo ra Stan ko vi} ima po seb no me-sto.294 On je œna{ BoraŒ, mno gi kod ku }e ima ju we go va sa bra nade la, ve o ma su ose tqi vi kad je on u pi ta wu — no vi je / slo bod ni -je in ter pre ta ci je we go vih ostva re wa pri ma ju se ne ga tiv no,kao, na pri mer, film œNe~ista krvŒ (1995) re di te qa Sto ja naStoj ~i }a. Mno ge va ̀ ne in sti tu ci je u gra du no se we go vo imeili ime we go vih kwi ̀ ev nih ju na ka.295 œBorina ne de qaŒ, to kom ko je se or ga ni zu ju kwi ̀ ev ne ve ~e ri, po zo ri {ne pred sta ve idru gi kul tur ni do ga |a ji odr ̀ a va se sva ke go di ne u mar tu, me se -cu pi {~e vog ro |e wa (usta no vqe na je 1967. i do 1976. odr ̀ a va na je u ok to bru). Go di ne 1993. ni zom ma ni fe sta ci ja, u ko ji ma je de-lo Bo re Stan ko vi }a do bi lo is tak nu to me sto, obe le ̀ e no je de-vet ve ko va od pr vog po me na Vra wa u pi sa nom do ku men tu.296

Tokom is tra ̀ i va wa, in for ma to ri su se stal no po zi va lina Bo ru Stan ko vi }a, iden ti fi ku ju }i sa dr ̀ i nu we go vog kwi-èv nog de la kao œpravuŒ tra di ci ju. Ka ko se iz ra zio je dan mla-do ̀ e wa: œKao {to je bi lo u sta ro Vra we, kao {to je Bo ranapisaoŒ.


292 Po sto je raz li ~i te pret po stav ke o go di ni pi {~e vog ro |e wa.293 Iz raz pri ~a ko ju gru pa pri ~a o se bi sa moj upo tre bqa va V. Tur ner,

Od ri tu a la do te a tra ..., 220. Tar ner se po zi va na Kli for da Ger ca, ali bez pre ci -znog na vo da.

294 Ve li bor Gli go ri}, kwi ̀ ev ni kri ti ~ar, pi {e: œUvek ka da pro |empo red Vra wa ili u we ga svra tim, imam ose }a we kao da u we go vom zra ku, u we go -vom pej za ̀ u, nad we go vim ku }a ma i ba {ta ma, leb di lik Bo re Stankovi}aŒ. Ve-li bor Gli go ri}, Po e zi ja u de lu Bo re Stan ko vi }a, u: Bo ri sav Stan ko vi}, Sta-ri da ni / Bo` ji qu di, Sa bra na de la I, Pro sve ta, Be o grad 1970, 66.

295 Ime Bo ri sa va Stan ko vi }a no si Gim na zi ja (osno va na 1881, a 1959.go di ne do bi ja pi {~e vo ime), Po zo ri {te, Grad ska bi bli o te ka, Kwi ̀ ev na za-jed ni ca (osno va na 1989. go di ne, ka da je usta no vqe na i na gra da œBorisavStankovi}Œ za naj bo qu kwi gu pro ze na pi sa nu na srp skom je zi ku, ob ja vqe nu upret hod noj ka len dar skoj go di ni). Fa bri ka obu }e no si na ziv œKo{tanaŒ,œSimpovŒ pro iz vod ni pro gram na me {ta ja — œSofkaŒ, œTa{anaŒ, itd.


Bora Stan ko vi} je po ha |ao osnov nu {ko lu i se dam raz re -da gim na zi je u Vra wu. Osmi raz red s ma tu rom za vr {io je u Ni-{u, oda kle je oti {ao za Be o grad, gde se i na sta nio. U Vra we jeret ko od la zio. Ne ma po da ta ka da je uop {te i{ao u ne ko se lo uoko li ni Vra wa. We go vo de lo pri pa da srp skom kwi ̀ ev nom re a -li zmu, a no vi ja kri ti ka ga svr sta va u za ~et ni ke mo der ne srp skekwi ̀ ev no sti. œNe~ista krvŒ (1910) je mo de ran ro man. Bo raStan ko vi} sli ka Vra we u pe ri o du po sle oslo bo |e wa od Tu ra ka1878. pa do 1910. go di ne, na raz me |i ve ko va, ka da su sta re for me ì vo ta ru {e ne, po ti ski va ne i za me wi va ne no vim i ka da su se uo{trim kon tra sti ma su da ra li sta ro i no vo. Sa o~i gled nom no-stal gi jom on opi su je mi nu la vre me na i œstare daneŒ. Kao kwi-èv nik dao je umet ni~ ku ob ra du, a ne fak to gra fi ju. Ne ke kon-kret ne ~i we ni ce ni je do bro po zna vao, kao, na pri mer, ge o graf -ski po lo ̀ aj P~i we, pu te ve ko ji od P~i we vo de ka Vra wu i sl.

Svad bu, od no sno po je di ne we ne mo men te, Bo ra Stan ko vi}je pri ka zao u ve }em bro ju svo jih de la. Naj ra zvi je ni ji opis svad-be dat je u ro ma nu œNe~ista krvŒ, o ko me je Jo van Sker li} na pi -sao: œDugi, ali ni za tre nu tak ne do sad ni opis svad be ~i ni uti-sak mo} ne, ̀ i vo tom ob li ve ne ka kve Ru ben so ve sli ke fla man ske ker me se...Œ297 Iz opi sa se vi di da je svad ba u Vra wu bi la iz u -zet no zna ~a jan do ga |aj ne sa mo za po ro di cu ve} i za {i ru oko li -nu, da je bi la ve o ma raz u |e na, kao i to da ju je pi sac du bo ko do-ì veo.298 Ali, on da je li te rar nu ob ra du, pa ta ko, re ci mo, ka ̀ eda, pre ma obi ~a ju, maj ka Sof ki na, da kle, ta {ta, mo ra da po ve depr vo ko lo sa si tom pu nim {e }e ra, le ble bi ja i dr. ko je to komigre ba ca oko se be.299 Pr vo ko lo, me |u tim, sa si tom u ru ci, vo-di sve kr va.300

Na pre lo mu XIX i XX ve ka, na te ri to ri ji Vra wa su da ra li su se, pre pli ta li i sta pa li raz li ~i ti kul tur ni uti ca ji, obra-


297 Jo van Sker li}, Pi sci i kwi ge, Sa bra na de la V, Be o grad 1964, 188.298 Bo ra je ra no ostao bez ro di te qa. Po di gla ga je o~e va maj ka, ba ba Zla-

ta, po re klom iz ugled ne grad ske po ro di ce. Ona ga je vo di la na svad be i u po se -te svo joj rod bi ni.

299 B. Stan ko vi}, Ne ~i sta krv..., 165.300 Ovu ~i we ni cu sam po u zda no usta no vi la u te ren skom ra du. Svad be no

ve se qe otva ra sve kr va svo jim, sve kr vi nim ko lom, {to opi su je i V. Ni ko -li}-Sto jan ~e vi}, na ve de no de lo, 437.

zu ju }i spe ci fi~ nu sre di nu, ~i ji je ton za be le ̀ io Bo ra Stan ko -vi}. Me |u tim, ono {to je kod Bo re umet ni~ ka tran spo zi ci jastvar no sti ozna ~a va se kao œprava starinaŒ. In for ma to ri sumi, pri zi va ju }i at mos fe ru œstarih danaŒ i po mi wu }i Mit ke -tov mo no log iz œKo{taneŒ, do ~a ra va li svo je svad be re ~i ma:œMi, Vra wan ci, smo ve se qa ci, meraklijeŒ.301 S ob zi rom nasna ̀ ne kul tur ne pro me ne ve za ne za Pr vi i Dru gi svet ski rat imi gra ci je sta nov ni {tva, te {ko se mo ̀ e re }i da da na {wi Vra-wan ci vo de di rek no po re klo od Bo ri nih Vra wa na ca. Evi dent -na je ja ka po tre ba za us po sta vqa wem kul tur nog kon ti nu i te ta, aza ose }a we iden ti te ta od su {tin skog je zna ~a ja upra vo do ̀ i -vqaj kon ti nu i te ta, pri pad no sti, za jed ni~ kih vred no sti, sim-bo la i se }a wa.302

Sli ku o Vra wu i Vra wan ci ma, for mi ra nu na osno vu Bo-ri nih de la (ko ja se ~e sto su {tin ski i ne po zna ju), a na ro ~i tona osno vu wi ho vih broj nih film skih i po zo ri {nih in ter pre -ta ci ja, Vra wan ci ne gu ju i po dr ̀ a va ju. Po sred stvom we oni od-re |u ju sa mi se be. Ona je no se }i kon strukt wi ho vog uèg, lo kal -nog iden ti te ta.

Iako Vra wan ci svoj iden ti tet za sni va ju na sim bo li mapro i za {lim / kon stru i sa nim na osno vu kwi ̀ ev nog opu sa Bo reStan ko vi }a, de {a va se da oni ko ji se po zi va ju na œBorino Vra-weŒ i ne zna ju ko ji se ta~ no pe riod opi su je u we go vim de li ma.Ali, œBorino Vra weŒ je vi so ko vred no van ele me nat u sa mo o dre -|e wu Vra wa na ca i to, pre sve ga, mla dih. Ta ko |e je i qu bav pre-ma sta rim grad skim pe sma ma, kao i onim ko je kao ta kve fi gu ri -ra ju, ka rak te ri sti~ ni ja za mla de. Oni se ve zu ju za sli ku sta regrad ske kul tu re, ulep {a nu i re tu {i ra nu. Ori jen tal ni ele men -ti na sle |a tre ti ra ju se kao ne {to {to da je spe ci fi ~an ko lo rit Vra wu, pa se, sa mim tim, vi so ko vred nu ju, ali se isto vre me no, ukli mi na ci o na li zma od 1990. go di ne, te ̀ i da se oni, kao ne {to{to ni je œna{eŒ, o~i ste. U kri ti~ kim no vin skim na pi si ma,ali i u usme nim pri ~a wi ma i pre pri ~a va wi ma po vo dom po ja -


301 Me rak, m. (ar.) 1. na sla da, uì va we... 2. strast, ̀ ud wa, ̀ e qa... 3. me-lan ho li ja kao po sle di ca pre te ra ne ùd we, stra sti ili ~e ̀ we za ne ~im. A.[ka lji}, na ve de no de lo, 458–459.

302 A. D. Smit ovo ka ̀ e za Gr ke. A. D. Smit, na ve de no de lo, 51–52.

vqi va wa de vo ja ka iz fol klor nih dru {ta va u {al va ra ma, te ve-zi va wa Vra wa za œpusto turskoŒ, pre ne bre ga va se ~i we ni ca dasu glav ni èn ski li ko vi u de li ma Bo re Stan ko vi }a, Sof ka iKo {ta na, pri ka za ne u {al va ra ma. I dru gi iz vo ri sve do ~e da suu Vra wu od po lo vi ne XIX ve ka do oslo bo |e wa od Tu ra ka 1878.go di ne, pa i ne {to ka sni je, hri {}an ke no si le istu ode }u kao imu sli man ke, tj. da je èn ska no {wa bi la tur ska.303

Iden ti tet sku kon struk ci ju Vra wa ~i ne pro ti vu re~ niele men ti. Ve se qe, uì va we u pe smi i igri, sen zu al nost i eg zo -ti ka pred sta vqa ju kom po nen te sli ke ko ja za Vra wan ce ima ve-li ku iden ti tet sku mo}. Ta kvu sli ku o se bi oni stal no iz no vakon stru i {u304, na sto je }i, isto vre me no, da se dis tan ci ra ju odOri jen ta, za ko ji ih dru gi (ne vra wan ci) upor no ve zu ju305. Spo-


303 Jo van Ha xi Va si qe vi}, Vraw ska grad ska no {wa ra ni jih go di na,Gla snik Et no graf skog mu ze ja 7, Be o grad 1932, 6–19.

304 Ta ko, na pri mer, na na slov noj stra ni zva ni~ ne pre zen ta ci je Vra wana In ter ne tu http://www.vra nje.co.yu (30. 5. 2002) sto ji stih:

œ’Ne ka svak — ko u Vra nje do |e,pri ~u va du {u da mu se ne is to pi,jer u ovom gra du ima ne {to {to ni je za o~i da se gle da ,a ni za ru ke da se do hva ti , a ni za pa met,ne go sa mo za sr ce i du {u,i to dvo je ov de tre ba pri ~u va ti.’

]amil Si ja ri}, knji ̀ ev nik, |ak vranj ske gimnazijeŒKwi ̀ ev nik ]a mil Si ja ri} go vo rio je na obe le ̀ a va wu sto go di {wi ce

vraw ske Gim na zi je 1981. go di ne du ̀ i tekst u pro zi, od ~i jeg po ~et ka su auto ri pre zen ta ci je na ~i ni li stih. ]a mil Si ja ri}, Pri ~u vaj u Vra wu sr ce i du {u, u:Vraw ska Gim na zi ja 1881–1981, Od bor za pro sla vu sto go di {wi ce po sto ja wa ira da Gim na zi je, Vra we 1981, 593.

305 U osvr ti ma kwi ̀ ev ne kri ti ke na de la Bo re Stan ko vi }a, naj ve }a pa-`wa se po sve }u je upra vo at mos fe ri œi sto~ wa~ ke vrelineŒ (M. Sav ko vi}, na-ve de no de lo, sv. 5–8, 447), s ob zi rom na jak ori jen tal ni ko lo rit Vra wa, a Ori-jent uop {te ima otvo re no sek su al ne ko no ta ci je: Ma ri ja To do ro va, Ima gi nar niBal kan, XX vek, Be o grad 1999, 34. Jo van Du ~i}, ana li zi ra ju }i de la Bo re Stan-ko vi }a, pi {e: œBa{ tu, kod we go vog Vra wa, za pra vo i za mi re ta las na {eg ep-skog stva ra la {tva, i za ~i we is kqu ~i vo ta las lir ski. Taj je ta las raz li ven za-tim i po jed noj {i ro koj obla sti sta re Ma }e do ni je, kao i u Bo sni, u ose }a we du-bo kih ~e ̀ wi, ko je su tur skom re~ ju pro zva li ’sev da hom’, i u ose }a we one ì-vot ne te go be ko ja se zo ve ’der tom’. Zna ~i, dva ma ose }a wi ma ko ja za osta le kra je -ve he roj ske rap so di je osta ju ne po zna ta, i ko ja iz gle da ju ne do voq no srp ska, ~aki ne do voq no slo ven ska... ’Dert’ uop {te ni je srp sko ose }a we. Mar ko Kra qe vi}

qa, sli ka ko ju Vra wan ci o se bi stva ra ju pri hva }e na je i uglav-nom po zi tiv no obo je na.306 Za ni mqi vo je da ona op sta je upo re dos vi |e wem Vra wa na ca kao ve o ma rad nih, {te dqi vih, ali i {kr-tih, {to pred sta vqa kon struk ci ju me |u sob no ne spo ji vih ele-me na ta. U pe ri o du od 1990. go di ne, po ja vqu je se no va iden ti -tet ska kon struk ci ja ko ja no si ja sne ozna ke vre me na. Vra we jeisto vre me no œ[vajcarska na ju gu SrbijeŒ (pre ma re ~i ma di-rek to ra œSimpaŒ) i œju`na prugaŒ, s ko no ta ci jom za o sta le, pri-mi tiv ne i ne de mo krat ske sre di ne.

Video-za pi si sa vre me nih svad bi, po pra vi lu, po ~i wusnim ci ma œstarogŒ Vra wa (Pa {i nog ko na ka, u ko me se sa da na-la zi Na rod ni mu zej i sl.). Po tom se ka me ra za dr ̀ a va na pu to ka -zu s nat pi som œMuzej ku }a Bo re Stankovi}aŒ, pa na ta bliœulica ba ba ZlatinaŒ (po Bo ri noj ba bi), u ko joj se na la zi pi-{~e va rod na ku }a, i on da, du ̀ e, na sa moj ku }i. Vi zu el ni za pispra ti pe sma œDa zna je{, mo me, moriŒ307, u iz vo |e wu Sta ni {eSto {i }a, po re klom iz oko li ne Vra wa, i tekst Mit ke to vogobra }a wa Ko {ta ni308. Do ga |aj ko ji je po vod sni ma wu — svad bamo ̀ e da po~ ne tek ka da je, mon ta ̀ om, sme {te na u od go va ra ju }ikon tekst. Vra we se ve zu je sa mo za je dan deo svo je pro {lo sti isa mo za, iz kwi ̀ ev nog stva ra la {tva Bo re Stan ko vi }a pro is te -kle sim bo le i mo ti ve, ~i ja se zna ~e wa da qe umno ̀ a va ju309.


pi jan ~i, ali ne dertujeŒ. Jo van Du ~i}, Bo ri sav Stan ko vi}, u: B. Stan ko vi},Sta ri da ni / Bo` ji qu di..., 10, 16.

306 Wen uti caj i tra ja we mo gu se uo~i ti u mno gim iz vo ri ma. Na pri mer, Mi lo{ Sav ko vi}, za qu bqe nik u pro {lost Vra wa, do la zi u stva r no Vra we1931. go di ne, tra ga za spe ci fi~ nom at mos fe rom iz Bo ri nih de la, a su o ~a va ses lo kal nom sva ko dne vi com. On s odu {e vqe wem pi {e: œNajstrasnije lir skepe sme o ̀ e ni i o zla tu, o svi li i o ja ta ga ni ma, o ja bla no vi ma i o ko wi ma is pe -va le su se tuŒ (M. Sav ko vi}, na ve de no de lo, sv. 1–4, 192), da bi na kra ju svo jihpi sa ma re zig ni ra no za kqu ~io: œUzalud pi pa te po so ka ci ma i mi ri {e te sta relo ze na na he re nim dok sa ti ma... Nig de der tlij ske pe sme!... Me sto da i re ta zve ~i sak so fon pre ko pi ja ce... Po ne ku ori jen tal sku pe smu, za ute hu, na |e te jo{ nagra mo fon skoj plo~iŒ (M. Sav ko vi}, na ve de no de lo, sv. 5–8, 457).

307 Bo ri sav Stan ko vi}, Ko {ta na / Ta {a na, Sa bra na de la IV, Pro sve ta, Be o grad 1970, 60; B. Stan ko vi}, Sta ri da ni / Bo` ji qu di..., 110.

308 B. Stan ko vi}, Ko {ta na / Ta {a na..., 58–59.309 De la Bo re Stan ko vi }a ima ju ve li ki uti caj na kwi ̀ ev ni ke i umet-

ni ke u na ~i nu na ko ji pri ka zu ju Vra we. Na pri mer, Vu ka Pop-Mla de no va(1885–1951) no stal gi~ no opi su je Vra we na pre lo mu ve ko va i to, pre sve ga, neo-

* * *Tokom ce log pe ri o da ob u hva }e nog is tra ̀ i va wem, na sa-

vre me noj svad bi, u pre po dnev nom, œo zbiq nomŒ de lu, u mla do -è wi noj ku }i, ne iz o stav no se pe va œGajtano, momeŒ310, na rod nape sma, ko ja ima i svo ju umet ni~ ku ob ra du. Iako ova pe sma ni jeor ska, da nas se uz wu igra u ko lu. Osim we pe va ju se iœStojanke, be la Vra wan keŒ311, œ[ano, du{oŒ312 i œBeloLen~eŒ313, ko je je Bo ra Stan ko vi} po zna vao i uneo u svo ja de la.î we ni ca da je pe sme œStojanke, be la Vra wan keŒ i œ[ano,du{oŒ na pi sao Dra gu tin Ili}, brat pe sni ka Vo ji sla va Ili }a,ko ji je u Vra wu slu ̀ bo vao go di nu da na (1881–1882), a kom po no -vao Jo sif Ma rin ko vi}, ni je {i re po zna ta. In for ma to ri sma-tra ju da su to sta re, œizvorneŒ vraw ske pe sme. Osim ovih pe sa -ma, u pre po dnev nom de lu svad be pe va ju se i no vo kom po no va nepe sme, ali sa mo one ko je su œna narodnuŒ.

U re sto ra nu se, uglav nom, pe va ju no vo kom po no va ne na rod -ne pe sme, ~i ji je re per to ar i re do sled ste re o ti pan. Ka da ve se -qe do stig ne kul mi na ci ju i ka da se, pre ma pri ~a wu mla |ih,œpadne u dertŒ314, pe va ju se sta re vraw ske pe sme ili one ko je va-è za ta kve. Osim na ve de nih, omi qe na je i œA ku de si bi la, mo-ri, ka ra KocoŒ. Ova pe sma je gwi lan skog po re kla, a u Vra wu jepo ~e la da se {i ri tek po sle Dru gog svet skog ra ta.315 Za pro ta -


stva re nu qu bav. Vu ka Pop-Mla de no va, Qud ski ja di — pri ~e ì vo ta iz sta-rog Vra wa, Bi bli o te ka isto rij skog ar hi va, Vra we 1972. Na na slov noj stra nizva ni~ ne pre zen ta ci je Vra wa na In ter ne tu http://www.vra nje.co.yu (30. 5.2002) na pra vqen je ko la` od fo to gra fi je Bo re Stan ko vi }a, en te ri je ra we go verod ne ku }e, Ha ma ma — sta rog tur skog ku pa ti la, itd. âk i na zi vi re sto ra na uVra wu — œHaremlukŒ, œStaro Vra weŒ, œVraw ski merakŒ i dr. alu di ra ju naœBorino Vra weŒ.

310 M. Zla ta no vi}, Na rod ne pe sme i ba sme..., pe sma br. 396.311 Bo ri sav Stan ko vi}, Iz mo ga kra ja, Sa bra na de la II, Pro sve ta, Be o -

grad 1970, 24, 33, 34, 37; B. Stan ko vi}, Ko {ta na / Ta {a na..., 43–44.312 B. Stan ko vi}, Ko {ta na / Ta {a na..., 10.313 Isto, 60.314 Dert, m. (pers.) jad, bri ga, mu ka, bol. A. [ka lji}, na ve de no de lo, 213.

Da nas mla di u Vra wu pod der tom pod ra zu me va ju po seb no ras po lo ̀ e we, ka da~o vek vi {e ne zna za se be od ve se qa, igre, pe sme i is cr pqe no sti.

315 M. Zla ta no vi}, Na rod no pe sni {tvo..., 102.

go ni ste sa vre me nih svad bi, me |u tim, to je sta ra vraw ska pe sma. Uo~ qi vo je i da se na ve de ne pe sme ne pe va ju do kra ja ili se sa-ì ma ju, ta ko da po ne ko li ko wih ~i ni ce li nu. Sve po me nu tepe sme su i umet ni~ ki ob ra |e ne i za stu pqe ne u me di ji ma316.One pe sme (ka ko sta re grad ske, ta ko i or ske i ob red ne) ko je ne-ma ju umet ni~ ku ob ra du ili su u me di ji ma ma we pri sut ne go to vo su ne po zna te.

Mla |i in for ma to ri su se ~e sto po zi va li na kwi ̀ ev node lo Bo re Stan ko vi }a opi su ju }i at mos fe ru na ne koj svad bi ipo mi wu }i sta re grad ske pe sme. Svad be nu pe smu œHa xi Gaj ka de-voj ku udavaŒ, u XIX ve ku ve o ma omi qe nu u Vra wu, Bo ra Stan ko -vi} je uneo u ~e ti ri svo ja de la (œNe~ista krvŒ317, œKo-{ tanaŒ318, œPevciŒ319 i œStari daniŒ320), pri ~e mu je u kom po -zi ci ji ro ma na œNe~ista krvŒ ova pe sma do bi la po seb no is tak -nu to me sto. Ni sam za be le ̀ i la da je na ne koj svad bi ova pe smape va na, ni ti je iko od onih ko ji su se po zi va li na œstaro Vra-weŒ za wu znao.

Me|u naj o mi qe ni jim pe sma ma na svad ba ma su œMito,bekrijoŒ i pe sma ko ja po ~i we sti hom œVolela me jed na Vra wan -kaŒ, obe no vo kom po no va ne, ali te mat ski ve za ne za Vra we.


316 Po ~et kom de ve de se tih me di ji su bi li pre pla vqe ni no vo kom po no -va nom na rod nom mu zi kom, {to je iza zi va lo raz li ~i ta, uglav nom kri ti~ ki ori-jen ti sa na mi {qe wa. Kri ti ka je pr ven stve no bi la usme re na na pri su stvoœtu|ihŒ, na ro ~i to ori jen tal nih ele me na ta, ko ji se oce wu ju kao po gub ni poiden ti tet srp skog na ro da. Ta ko, na pri mer, kom po zi tor Zo ran Hri sti} ka ̀ e:œIdentitet jed nog na ro da je we go va mu zi ka, ri tam... A mi smo se be iz bri sa liza to {to na {a na rod na mu zi ka vi {e ne ma identitetaŒ (NIN, br. 2215, Be o grad 11. 6. 1993, 7); \o ko Stoj ~i} sma tra: œNestanak auten ti~ ne srp ske pe sme i me-lo sa je u {i rem kon tek stu gu bqe wa iden ti te ta srp skog narodaŒ (Po li ti ka,br. 28864, Be o grad 24. 2. 1994, 17). Te ̀ wa za œ~i {}e wemŒ no vo kom po no va nena rod ne mu zi ke od ori jen tal nih pri me sa po sto ji od sa mih we nih po ~e ta ka, stim {to u pe ri o di ma ak tu a li zo va wa na ci o nal nih pi ta wa po sta je iz ra zi ta.Mi ni star stvo za kul tu ru Re pu bli ke Sr bi je je 1995. go di ne po kre nu lo bor bupro tiv œki~a i {undaŒ, pa su me di ji bi li pre pla vqe ni umet ni~ ki ob ra |e nimna rod nim pe sma ma, kao i onim is pe va nim œna narodnuŒ, od ~e ga je, za pra vo, ipo ~e la no vo kom po no va na na rod na mu zi ka i ta ko u krug.

317 B. Stan ko vi}, Ne ~i sta krv..., 170, 171, 177, 183.318 B. Stan ko vi}, Ko {ta na / Ta {a na..., 39.319 Bo ri sav Stan ko vi}, Ga zda Mla den / Pev ci, Sa bra na de la V, Pro sve -

ta, Be o grad 1970, 192.320 B. Stan ko vi}, Sta ri da ni / Bo` ji qu di..., 162.

U raz go vo ri ma o svad bi, sa go vor ni ke ko ji bi re kli da vo-le sta ru vraw sku mu zi ku, obi~ no bih pi ta la ko je su im pe smenaj o mi qe ni je. Je dva su uspe va li da na bro je dve-tri, ili bi jed-no stav no re kli: œSve {to pe va Sta ni {a Sto{i}Œ.

Tran zi ci ja sta tu sa u pe ri o dudru {tve ne tran zi ci je

Dubo ke pro me ne u po li ti~ kom, so ci jal nom i kul tur nomì vo tu i pro ble ma ti zo va we ko lek tiv nih iden ti te ta po kre }u ipro ble ma ti zo va we i pre i spi ti va we in di vi du al nih iden ti te -ta. Svad ba je, kao i ri tu a li ̀ i vot nog ci klu sa uop {te, ugra |e na u iden ti tet za jed ni ce i ak tu a li zu je we go ve fun da men tal ne ka-rak te ri sti ke.321 Upo re do s tim, u ova kvim ri tu a li ma, ini ci -jan ti (i oni ko ji su s wi ma u od no snim ve za ma) u pro ce su suodva ja wa od pret hod nog sta tu sa i za do bi ja wa no vog. Sa vre me nasvad ba je pri ~a o tran zi ci ji sta tu sa, ka rak te ri sti~ noj za ri tu -a le pre la za, sme {te na u kon tekst dru {tve ne tran zi ci je, u ko jojpro blem iden ti te ta (po ro di~ nih, in di vi du al nih...) iz bi ja upr vi plan.

Veoma je iz ra ̀ e na te ̀ wa da se œnapraviŒ svad ba. U ma-ti~ noj slu ̀ bi Op {ti ne Vra we do bi la sam po da tak da vi {e od90% onih ko ji pr vi put skla pa ju brak or ga ni zu je svad bu. Ro di -te qi ma je do svad be na ro ~i to sta lo i u si tu a ci ja ma ka da mla dine è le da na taj na ~in u|u u brak, vr {e jak pri ti sak na wih dase po vi nu ju wi ho voj è qi. Ne ~i ne to sa mo ro di te qi ve} isrod ni ci i pri ja te qi, ne shva ta ju }i da ne ko ne è li svad bu ida na to ima pra vo. Po je di ni mla di qu di su pri ~a li da su oti-{li na ven ~a we sa dva svo ja pri ja te qa kao sve do ka, sma tra ju }itaj ~in ve o ma li~ nim, a ta mo su ih ~e ka li (uvre |e ni) ro |a ci.Ako bi i kom pro mi sno pri sta li na svad bu, ne ki mla di pa ro visu se su prot sta vqa li iz vo |e wu po je di nih obi ~a ja, po seb no da-ri va wu. Jed na mla da ̀ e na ka ̀ e: œSam taj ~in sa }e bi }i ma, ~a ra -pa ma... me ne je to ja ko iri ti ra lo. Ven ~a we je ne {to {to ti zna-~i, a ne da se ko si{ sa ma sa sobomŒ. Pod pri ti skom maj ke i sve-kr ve ko je su, pre ma we nim re ~i ma, in si sti ra le na vo de }i sle de -


321 G. Klig man, na ve de no de lo, 262, 264.

}e raz lo ge: œTakav je obi ~aj! Ta kav je obi ~aj! Zbog qu diŒ, na toje pri sta la. Pre ma mi {qe wu sta ri jih, ako mla di u|u u brak bezsvad be, to po ka zu je da ne {to tu ni je u re du, da se oni ne vo le ilida ro di te qi ne pri hva ta ju iz bor svog de te ta.322 Ko men ta ri {u -}i to {to je we go va ro |a ka sklo pi la brak bez svad be, je dan odin for ma to ra je re kao: œ[ta joj obi ~a ji sme ta ju, od u vek je ta kobi lo, ne go ga ne vo li, pa se hva ta za obi~ajeŒ.

U ri tu a li ma pre la za qu di se oslo ba |a ju pret hod nog sta-tu sa, a no vi jo{ ni su za do bi li. U sta wu œnegde izme|uŒ, ka koob ja {wa va Tar ner, ini ci jant mo ra po sta ti ta bu la ra sa, na ko juse upi su ju zna we i mu drost gru pe, od no sno, po ka zu je mu se da jeon sa mo gli na ili pra {i na, ~i sta ma te ri ja, ~i ji ob lik od re |u -je dru {tvo.323

Sva ki ~o vek je deo so ci jal ne mre ̀ e, œpe tqaŒ u woj. Akona pra vi is ko rak i to u pre lom nom tre nut ku i do ga |a ju, mre ̀ a}e po ~e ti da se ras pli }e, do }i }e do po me ra wa i po vla ~e wasvih. Za jed ni ca osu |u je i spu ta va ta kve ̀ e qe i uop {te in di vi -du al na pra va na ra ~un ko lek tiv nih. U pe ri o du dvo stru ke li mi -nal no sti / ha o sa, ka da je pro blem iden ti te ta na ro ~i to va ̀ an,ini ci jant mo ra bi ti sve den na gli nu i pra {i nu ko joj }e za jed -ni ca da ti ob lik.324 Gr ~e vi to pri dr ̀ a va we ri tu al nih for mi


322 Te {ka eko nom ska si tu a ci ja ni je uti ca la na stav pre ma svad bi. Mno-gi qu di za tu pri li ku go di na ma pri ku pqa ju no vac, a sprem ni su i da se za du -è. Sta lo im je do svad be, pa ma kar sve bi lo ve o ma skrom no. Za or ga ni za ci jusvad be, pa i naj skrom ni je, po tro {i se ve li ki no vac, ko ji po klo ni ni iz da le kane mo gu da kom pen zu ju, {to de lu je ira ci o nal no u si tu a ci ja ma ka da mla di ni suu mo gu} no sti da za snu ju sa mo stal no do ma }in stvo ili su bez po sla. Oni ma ko jisu se u pe ri o du dru {tve nih pre vi ra wa na glo obo ga ti li, svad ba je ide al napri li ka da to po ka ̀ u.

323 V. Tur ner, The Ri tual Pro cess…, 103.324 B. Ma jer hof ob ja {wa va: œObredi pre la za... ne iz o stav no sa dr ̀ e ele-

men te po u ke; to su mo men ti ka da dru {tvo na sto ji da po je din ca pri svo ji u pot-pu no sti, da u we go vu psi hu utka dru {tve ne vred no sti i po i ma wa ta ko da unu-tar wa in di vi du al na mo ti va ci ja za me ni spo qa {we in stru men te kon tro le...Po {to se ob re di pre la za de {a va ju u tre nu ci ma ve li ke na pe to sti, to su dra ma -ti~ ne si tu a ci je, pri rod no ili dru {tve no uslo vqe ne kri ze, u ko ji ma je po je -di nac naj po dlo ̀ ni ji po u ~a va wu... Dru {tvo ta da vr {i naj in ten ziv ni ji pri-ti sak na u~e sni ke ce re mo ni je, na sto je }i da ih pre o bli ku je pre ma svo jimpotrebamaŒ. Bar ba ra Ma je r hof, Ob re di pre la za: pro ces i pa ra doks, Gra di na10, Ni{ 1986, 20–21.

pred sta vqa ot por pro me na ma325, a sva ko po maw ka we ve re u ri-tu al no iz vo |e we uka zu je na sum wu u {i re i te ̀ e ospo ri vo pod-ru~ je dru {tve nih od no sa326. Ka da se ri tual, da kle, do vo di upi ta we, ne ra di se sa mo o ri tu a lu ve} se u pi ta we do vo di sveono {to je iz ne dri lo ri tual. U vre me nu kri ze i op {te re tra di -ci o na li za ci je ra zu mqi va je re ak ci ja za jed ni ce, ko ja na sto ji da,u kri ti~ nom tre nut ku, ob no vi i sa ~u va ko he zi ju.

* * *U ta la su op {te re tra di ci o na li za ci je dru {tva naj i zra -

zi ti je oì vqa va ju sim bo li ko ji se od no se na ulo gu sve kr ve. Nato je sva ka ko uti ca la pli ma na ci o na li zma ko ji sla vi ̀ e nu, aliis kqu ~i vo u ulo zi maj ke, ro di te qi ce na ci je.327 Upo tre baœmajkeŒ u ide o lo gi zi ra nom dis kur su jed na je od naj ko ri {}e ni -jih i naj u spe {ni jih ma ni pu la ci ja ̀ e na ma u ovom ve ku.328 Sim-bo li po ve za ni sa ulo gom sve kr ve ula ze u ri tual s pr vim im pul -som po vrat ka tra di ci ji i osta ju u we mu kao kon sti tu tiv ni ele-men ti to kom ce log pe ri o da ob u hva }e nog is tra ̀ i va wem, {toupu }u je na za kqu ~ak da oni, osim {to su sred stva na ci o nal neiden ti fi ka ci je, pred sta vqa ju i te meq dru gih ob li ka iden ti -te ta. Dok su mu {kar ci u raz go vo ri ma bi li za o ku pqe ni na ci o -nal nim iden ti te tom, sve kr ve su se, ve o ma iz ra ̀ e no, ve zi va le zalo kal nu tra di ci ju.

Za sva ku po je di na~ nu svad bu sve kr va od re |u je pra vi la iz-vo |e wa (ona se sma tra oso bom ko ja je ri tu al no po sve }e na i ko jaœzna obi~ajeŒ), jer je u we nom in te re su da se usvo je pa ra dig meko je ri tual iz ra ̀ a va. We na agre ga ci ja u no vi sta tus znat no jena gla {e ni ja ne go u tra di cij skoj svad bi, a po stu pak si mu la ci jemo kre wa sa svim se iz o sta vqa, iako za we ga svi zna ju. U ri tu a luse in si sti ra sa mo na sim bo li ma auto ri te ta. Ne ma iz o kre ta wa


325 Bo jan Jo va no vi}, Ar haj ski obra zac uto pi je i ide o lo gi je, Gra di na10, Ni{ 1986, 10.

326 R. Rap pa port, Ri tual, San ctity and Cyber ne tics, Ame ri can An thro po lo -gist 73 (1), 1971, 59–76, na ve de no pre ma: S. F. Mur, B. G. Ma jer hof, na ve de node lo, 128.

327 A. Mi li}, na ve de no de lo, 49–52.328 S. Slap {ek, na ve de no de lo, 322–323.

i uni ̀ a va wa {to je sa stav ni deo li mi nal ne fa ze ob re da pre la -za onih ko ji na pre du ju u sta tu su. Upra vo ovaj mo me nat raz ot -kri va da je wen auto ri tet ne sta bi lan. Fu ta, po sma tra na u sklo-pu sa dru gim ele men ti ma we ne ode }e i dru {tve nog kon tek sta,ot kri va te ̀ wu sve kr ve œda u po mo} po zo ve sta ri svet ka ko bius po sta vi la rav no te ̀ u u no vomŒ329. Ona svoj auto ri tet za o gr }etra di ci jom, ne u pit nim i za {ti }e nim poj mom. Re ~e ni ca œTakavje obi ~aj!Œ ot kla wa sve pri go vo re mla dih.330

Na ma te rin sku ulo gu è ne i to sve kr ve — maj ke si na ri-tual sta vqa ak ce nat. Otu da je i po ja va tri sve kr ve znat no ~e-{}a ne go u pro {lo sti. U ob ja {we wi ma, in for ma to ri is ti ~uzna ~aj ulo ge maj ke ko ja se œ`rtvovalaŒ za po ro di cu i œo~uvala ido ~e ka la da oè ni sinaŒ. Ova kvi sta vo vi ima ju ~vr stu kul tur -nu pod lo gu i ute me qe we (u na {oj pa tri jar hal noj po ro di ci è-na je po sred stvom mu {kog de te ta gra di la svo ju po zi ci ju), pa upe ri o du kri ze i op {te re tra di ci o na li za ci je is pli va va ju napo vr {i nu. Sve kr va je i u tra di cij skoj svad bi ima la is tak nu tuulo gu. Ali, sa vre me na svad ba po ka zu je kon flikt nost i kon fu -zi ju we ne ulo ge, kao i po ro di~ nih ulo ga uop {te.

Dok je sve kr va za du ̀ e na za to da osmi sli sim bo li~ ki sa-dr ̀ aj ri tu a la sa ozna kom œtradicionalnoŒ, oko mla de se gru pi -{u ele men ti gla mu ra i ro man ti ke. Svo ju ven ~a ni cu, ukra se,œbidermajerŒ, pa ko va we da ro va, glav nu svad be nu — mla di nutor tu osmi {qa va ne ve sta. Dve è ne, da kle, sva ka iz svo je po-zi ci je, ali i po tre be da ti me ne {to iz ra ze, kre i ra ju sim bo -li~ ki sa dr ̀ aj ri tu a la. U tra di cij skoj svad bi je sve kr vi na ine ve sti na ode }a bi la do pu we na od go va ra ju }im sim bo li ma, alise ni je su {tin ski raz li ko va la od wi ho ve sva ko dnev ne ode }e.Da nas je wi ho vo ode va we svo je vr sno ko sti mi ra we, pa i pre ru -{a va we (dru go ja) — sve kr va ti me po se ̀ e za auto ri te tom ko ji jeu pro {lo sti ima la, a mla da ù di za sja jem Za pa da. Be la bo jamla di ne ode }e, u kom bi na ci ji sa kro jem ven ~a ni ce, ukra si ma,ru ka vi ca ma, œbidermajeromŒ, fri zu rom, pre ko no ti ra pri ̀ eq -


329 D. Can na di ne, na ve de no de lo, 124.330 Ne ke od mo jih sa go vor ni ca su po ro di~ ne od no se u pro {lo sti ova ko

oce ni le: œSve je on da bi lo bo qe. Znao se redŒ; œSvi su ̀ i ve li za jed no i sla ga -li seŒ; œPostojalo je po {to va we, a ne kao s’dŒ; œVreme ne mo ̀ e da se vra ti.Tre ba da se ide na pred, ali da se po {tu je staroŒ.

ki va ni sjaj i gla mur, ne go ~ed nost. Iz bo rom ode }e i ukra sa mla-da vi zu el no iz ra ̀ a va svoj (pri ̀ eq ki va ni) Barby iden ti tet331.Ali we na po tre ba da je brat iz ve de iz ro di teq ske ku }e i pre damla do ̀ e wi i de ve ru, pri ~e mu je ona u toj mu {koj pri mo pre da -ji pot pu no pa siv na (œza{ti}enaŒ — pre ma mi {qe wu mo jih sa-go vor ni ca), ot kri va œdoma}iŒ ma te ri jal u Barby po ja vi.

Dok su u tra di cij skoj svad bi dve è ne, kqu~ ni ri tu al nisu bjek ti, pri ka za ne kao bli ̀ e pri ro di (sim bo li ka cr ve ne bo jeu wi ho vim ko sti mi ma, zr ne vqe p{e ni ce, da kle, si ro vo, ko jeba ca ju iz si ta...), da nas one ima ju ri tu al na zna wa, sve kr va je,{ta vi {e, ona ko ja po zna je i vra }a tra di ci ju i ~u va po ro di~ noime. Na sa vre me noj svad bi one po ve zu ju oba po la pri ro da —kul tu ra, ima ju }i iz ra ̀ e nu ulo gu me di ja to ra iz me |u wih.

U sve tlu oì vqa va wa tra di ci je, ulo ga sta rog sva ta je is-tak nu ta iz vi {e raz lo ga. S jed ne stra ne, ona pro iz i la zi iz is-tak nu te ulo ge sve kr ve, ko ja re ̀ i ra svad bu i po zna je tra di ci ju(ona je spe ci ja li sta za ri tual), pa je lo gi~ no da ce re mo ni -jal-maj stor, onaj ko ji }e œizvoditi obi~ajeŒ, bu de wen brat ilisrod nik. To na li te te we go ve ulo ge, ka ko je ve} ob ja {we no, ge ne -ri {e i sta we dvo stru ke li mi nal no sti. Uz to, sta ri svat ak ti -vi ra i kon struk te lo kal nog iden ti te ta — œMi, Vra wan ci, smove se qa ci, meraklijeŒ.

Ritual vr lo ose tqi vo iz ra ̀ a va i na sta le pro me ne unu tar po ro di~ nih od no sa.

U tra di cij skoj svad bi mla da se dr ̀ a la smer no i skrom no, ni ka ko ni je pe va la, a mo gla je da igra sa mo on da ka da je sta ri jipo zo vu. Mla do ̀ e wa je bio sa svim po stra ni, na za ~e qu sva tov -ske po vor ke, odvo jen od mla de. Sa da mla den ci se de na naj i stak -nu ti jem me stu u re sto ra nu, na ~e lu sto la, na vi zu el no iz dvo je -nim sto li ca ma i to iz me |u ~a sni ka. Mla do ̀ e wa je sve vre mesvad be po red mla de, na ~e lu po vor ke, vo di ko la, ba ca u za no suod ve se qa na poj ni cu svi ra ~i ma... To se sma tra pri hva tqi vim iœne znaŒ se da je u pro {lo sti bi lo dru ga ~i je. Po zi ci ja mla de -na ca u re sto ra nu uka zu je na wi hov po vi {en sta tus, kao i na to


331 Mla di na si mu li ra na Barby po za je na ro ~i to uo~ qi va na fo to gra fi -ja ma i vi deo-za pi si ma.

da oni ~i ne iz dvo je nu zna ~ew sku ce li nu, ali lo ci ra nu u okru-è we mla do ̀ e wi nih srod ni ka.

U pro {lo sti ne ve stu, ko ja je no si la dva hle ba i dva kr ~a -ga vo de, u ku }u je uvo di la sve kr va i tom pri li kom se iz vo dio~i tav niz sim bo li~ kih rad wi oko og wi {ta, me sta iz ra ̀ e nesim bo li ke, ko ji ma se ne ve sta ve zi va la za no vi dom. Da nas ne ve -stu pre no si pre ko pra ga mla do ̀ e wa, {to re ~i to iz ra ̀ a va na-sta le pro me ne u po ro di~ nim od no si ma. U pro {lo sti je ne ve stasvo je, sna {ki no ko lo , igra la u dvo ri {tu mla do ̀ e wi ne ku }e, ve zu ju }i se na taj na ~in za wu. We no ko lo je bi lo agre ga ci o no.Da nas mla da svo je ko lo igra pri po la sku iz ro di teq ske ku }e.Ti me se na gla {a va we no odva ja we, se pa ra ci ja od pret hod nogsta tu sa — od ro di teq skog do ma i de vo ja~ kog ̀ i vo ta. î we ni cada ne ma mno go ele me na ta ko ji ma se ona ve zu je za no vi dom uka zu -je na to da se ona odva ja od pret hod nog, ali u no vo ne ula zi pot-pu no, jer mla di, a ne ve sta po seb no, te ̀ e neo lo kal nom sta no va -wu i ì vo tu ne za vi snom od sta ri jih. Pro ces odva ja wa mla dihje ve o ma kon flik tan, {to ri tual svo jim sim bo li~ kim je zi komre ~i to iz ra ̀ a va (na pri mer, po zi ci ja ma se de wa). Oni su do ne -kle odvo je ni, evi dent na je wi ho va ja ka te ̀ wa ka to me, ali gra-ni cu i ste pen wi ho ve ne za vi sno sti od re |u ju mla do ̀ e wi ni.

Me|u pri ja te qi ma su od no si am bi va lent ni, mla do ̀ e wi -ni ma je sta lo da obez be de i is tak nu pre vlast (otu da i in si sti -ra we na tra di ci ji)332, upra vo zbog to ga {to je ona do ve de na upi ta we. Dok je u pro {lo sti de voj ~i ca pri pre ma na za to da }eoti }i iz ro di teq ske ku }e i pri pa sti no vom ro du, da nas se de-{a va da neo lo kal no sta no va we mla dom pa ru obez be |u ju upra vomla di ni ro di te qi. Kon tak ti me |u pri ja te qi ma, po stu pakœpri ja te qe waŒ, po se ta ne ve sti nih po sle svad be, itd. ja sno po-ka zu ju am bi va len ci ju u od no si ma. U tra di cij skoj svad bi, ro di -te qi mla de na ca su us po sta vqa li srod ni~ ki od nos — pri ja teq -stvo lo me }i po ga ~e tri pu ta. Dva pu ta su to ~i ni li u ne ve sti -noj ku }i, a on da tre }i put u mla do ̀ e wi noj, ~i me se us po sta vqe -ni od nos po tvr |i vao. Broj tri sim bo li zu je ce li nu ne kog pro ce -


332 Ne ko li ko pu ta sam bi la u si tu a ci ji da mi se pri ja te qi, uo~i ve rid -be, obra te s mol bom da kao et no log pre su dim u na te za wi ma sta ri jih oko to gaka kav je œpraviŒ obi ~aj.

sa (po ~e tak — sre di na — kraj) i pred sta vqa obe le` je sva ke è-qe ne pro me ne.333 Na sa vre me noj svad bi ro di te qi se œpri ja te -qeŒ po mo }u po ga ~a dva pu ta u mla di noj ku }i. Us po sta vqe ni od-nos se ne po tvr |u je i ne za o kru ̀ u je tre }im œpri ja te qe wemŒ umla do ̀ e wi noj ku }i.

U ri tu a lu je mno go di so nant nih to no va, jer on, kaoœmodel ne~egaŒ334, ose tqi vo od ra ̀ a va am bi va len ci je i kon tra -dik ci je u dru {tve noj stvar no sti.

Duh vre me naNa sa vre me noj svad bi pri zi va se tra di ci ja, oì vqa va ju

œvekovniŒ obi ~a ji, pe va ju se œizvorneŒ pe sme... Upo re do s tim,mla da je ode ve na u gla mu ro znu ven ~a ni cu, u ko si no si ve {ta~ ke cve to ve, a u ru ka ma œbidermajerŒ — bu ket ve {ta~ kog cve }a, pla-sti fi ci ra nim cve to vi ma, tra ka ma i ma {ni ca ma su oki }e nisva to vi, ka pi ja i ula zna vra ta ku }e, mla di ni da ro vi in du strij -ske pro iz vod we, kao i po ga ~e, uvi je ni su u ukra snu har ti ju ilice lo fan i ukra {e ni ma {na ma i tra ka ma... Isto vre me no seupli }e u je din stve nu zna ~ew sku ce li nu — je zgro ri tu a la ono{to va ̀ i kao naj no vi je i ono {to no si eti ke tu sta rog, tra di ci -o nal nog, pri ~e mu se to sta ro in ter pre ti ra i upo tre bqa va kaomo der no, jer su œobi~aji opet u modiŒ. Tra di ci ja se pri zi va iiz po mod nih raz lo ga jer, pre ma re ~i ma jed ne sve kr ve, œsada je totrendŒ. Ri tu al ni re kvi zi ti iz vu ~e ni iz po dru ma, pre pra vqe ni ili po zajm qe ni (si to, fu ta...), kom bi nu ju se sa ele men ti ma sa-svim dru ga ~i jih ti po lo {kih od red ni ca (œbidermajerŒ, de vi -zne nov ~a ni ce, oba ve zno sni ma we ka me rom...). Svi ovi ele men -ti sa mo na iz gled pri pa da ju raz li ~i tim kon tek sti ma — je danpo red dru gog, je dan sa dru gim, ~vr sto su po ve za ni svo jom ra zno -rod no {}u u eklek ti~ nu ce li nu ~i ja kom bi na to ri ka re ~i to iz-ra ̀ a va duh vre me na.

Tokom ra da na sto ja la sam da bu dem em pa ti~ na, da raz u memi ob ja snim, a ne da pre su |u jem. Ipak, ni sam mo gla da se ot memuti sku da je, upr kos eufo ri~ nom ve se qu, na svad ba ma sve ne ka


333 Q. Ra den ko vi}, na ve de no de lo, 335.334 K. Gerc, na ve de no de lo, (1), 127–128.

vr sta si mu la ci je, la`, su ro gat. ê sto sam s ve o ma mu~ nim uti-skom iz la zi la iz re sto ra na ili za vr {a va la gle da we vi-deo-snim ka. U isti mah, po du go traj nom pla ni ra wu i pri pre ma -wu, a po sle po vi {e me se~ nom, pa i vi {e go di {wem pre pri ~a va -wu i pre gle da va wu fo to gra fi ja i vi deo-za pi sa, po sna ̀ nimemo ci ja ma ko je su pra ti le is ka ze u~e sni ka (do ga |aj za ko ji i odko jeg se ì vi), sa vre me na svad ba je istin ski, ne pa tvo re ni,auten ti~ ni iz raz kul tu re.


ç. ZA KQU ̂ AK

U po sled woj de ce ni ji XX ve ka, ko ju ka rak te ri {eœkoncentracija do ga |a waŒ, iden ti tet je po stao kqu~ na re~ nesa mo u dru {tve nim i hu ma ni sti~ kim na u ka ma ve} i u po li -ti~ kom i u sva ko dnev nom go vo ru. Ka ko je iden ti tet i sam di-na mi ~an so ci jal ni pro ces335, u in ten ziv nim dru {tve nim de-{a va wi ma i pre vi ra wi ma, u krat kom vre men skom pe ri o du, in-ten ziv no se me wao, gra dio i raz gra |i vao, di rekt no za vi san odkre ta wa na po li ti~ kom pla nu336.

œIden ti tet, ko ji tre ba da zna ~i sa gla snost ~o ve ka sa sa-mim so bom, ni je dat una pred, ni ti pri mqen go tov. On ne mo ̀ ebi ti za do bi jen bez kon fli ka ta po {to je sam di na mi ~an i va ri -ja bi lan...Œ337 Ras pa dom fe de ral ne dr ̀ a ve, vla da ju }e ide o lo gi -je i si ste ma vred no sti, do ta da {wi iden ti tet (in di vi du al ni iko lek tiv ni) po ka zao se kao po gre {an. Po tre ba da se on pre i -spi ta i ko ri gu je do vo di po ~et kom de ve de se tih do po vrat ka uide a li zo va nu i mi to lo gi zo va nu pro {lost. U na le tu dru {tve -nih de {a va wa (ra to va, sank ci ja i kon tro verz ne ulo ge me |u na -rod ne za jed ni ce, hi pe rin fla ci je...) od nos pre ma sop stve nojpro {lo sti se me wao i uslo ̀ wa vao, pri ~e mu je iden ti tet ostaou sta wu pro du ̀ e ne kri ze338.

Svadba, naj va ̀ ni ji i sa dr ̀ in ski naj bo ga ti ji ri tual ì-vot nog ci klu sa u kul tu ri Sr ba, pred sta vqa uve li ~a va ju }eogle da lo du bo kih kul tur nih pro ce sa i po tre sa. Ona po ka zu jeka ko se ubr za no kre ta we œvelike istorijeŒ od ra ̀ a va na ì votobi~ nih qu di, sa re a li sti~ no {}u i kon kret no {}u s ko jom uan tro po lo gi ji œmale ~i we ni ce go vo re o ve li kim temamaŒ339.Pri ~a o svad bi je pri ~a o iden ti te ti ma, o od no su pre ma tra di -ci ji, o srod ni~ kim i po ro di~ nim re la ci ja ma, o ̀ e ni... i mno go

335 Ja sna â po-@me ga~, Sri jem ski Hr va ti, Du ri e ux, Za greb 2002, 22.336 J. \or |e vi}, Plen ili `r tva..., 274–282.337 Vla de ta Je ro ti}, Ne u ro za kao iza zov, Me di cin ska knji ga, Be o grad–Za-

greb 1984, 62.338 J. \or |e vi}, Plen ili `r tva..., 279.339 K. Gerc, na ve de no de lo, (1), 37.

~e mu dru gom, jer ona pred sta vqa zgu snut pri kaz dru {tve nestvar no sti.

Od kra ja osam de se tih i po ~et ka de ve de se tih go di na, pre i -spi ti va wem iden ti te ta, ono {to je pe jo ra tiv no ozna ~a va no kaoœse qa~ koŒ, od jed nom po sta je, s po no som iz go vo re no, œna{atradicijaŒ. Pod tra di ci jom in for ma to ri uglav nom pod ra zu me -va ju na rod ne obi ~a je i pra vo slav nu ve ru. Sim bo li tra di ci jepo kre }u po zi tiv ne emo ci je, jer, pre ma re ~i ma jed ne od mo jihsa go vor ni ca: œTradicija je ne {to le po. [to ima du{uŒ. Iz ra -zi œobi~ajŒ i œtradicijaŒ obi~ no se na is pi ti va nom pod ru~ juupo tre bqa va ju u sin tag ma ma œvoleti obi~ajeŒ i œpo{tovatitradicijuŒ. Iz raz œobi~ajŒ je bli ̀ i qu di ma, dok œtradicijaŒko no ti ra ne {to {to ima sim bo li ku i sna gu auto ri te ta.

Na sa vre me noj svad bi, iz pro {lo sti se uzi ma ju sa mo ne kiele men ti, ko ji do bi ja ju vi so ko vred no van atri but œtradicio-nalnoŒ (= ne u pit no), a on da se mo di fi ku ju, pre struk tu ri ra ju iaran ̀ i ra ju sa ele men ti ma sa svim dru ga ~i jih ti po lo {kih od-red ni ca. Pro ta go ni sti ima ju po tre bu da ci ti ra ju tra di ci ju,ali sva ko od wih œznaŒ i pri me wu je sa mo one po stup ke ko ji we-mu idu u pri log. U pro {lo sti je po sto jao ja san mo del ka ko bisvad ba tre ba lo da iz gle da i ak te ri su na sto ja li, u za vi sno stiod si tu a ci je, da se mo de la pri dr ̀ a va ju. Sta ri ji in for ma to ridu bo ko ve ru ju da je u ri tu a lu po treb no sve iz ve sti ka ko tre ba,jer }e to opre de li ti bu du }i ì vot mla de na ca. Na sa vre me nojsvad bi iz vo |e we ne ke ri tu al ne rad we pri la go |a va se to me dabu de {to bo qe ka me rom œuhva}enoŒ. Sni ma we ka me rom je va-`ni je od sa mog ri tu al nog po stup ka i we go vog zna ~e wa.

Re~e ni ca œMi smo hte li da sve bu de tradicionalnoŒ uka-zu je na ak ti van od nos u~e sni ka u kon stru i sa wu ri tu a la (ras pi -ti va we, ras pra vqa we oko to ga ka kav je œpraviŒ obi ~aj, iz borod re |e nih po stu pa ka i na ~in wi ho ve pri me ne). Iako su oni ̀ e-le li da sve bu de tra di ci o nal no, œkao u sta ro Vra weŒ, evi dent -na je sa mo te ̀ wa da ta ko bu de. Tra di cij ska svad ba, re kon stru i -sa na is tra ̀ i va wem, ve o ma se raz li ku je od to ga ka ko je vi de ak-te ri sa vre me nih svad bi. Oni pro {lost in ter pre ti ra ju sa sta-no vi {ta sa vre me nog tre nut ka, kon flikt nog i vi {e zna~ nog, paje za o gr }u u ulep {a no ru ho i ve o ma se lek tiv no ko ri ste wensim bo li~ ki po ten ci jal. Te ̀ wa za us po sta vqa wem kon tak ta sa


ide a li zo va nom pro {lo {}u i re {a va we bol nih pro ble ma iden-ti te ta je, za pra vo, po tra ga za kog ni tiv nim okvi rom, ma pom ilo ka ci jom340 u vre me nu ha o sa.

* * *Svad ba, kao i sva ki ri tual pre la za, omo gu }a va pre vla da -

va we ha o sa. Skla pa we bra ka iza zi va ve li ka po me ra wa u gru pi,jer su ~la no vi za jed ni ce me |u sob no po ve za ni i pro me na po zi -ci je jed nog od wih u dru {tve noj struk tu ri za hva ta i sve osta le,zbog ~e ga do la zi do na ru {a va wa rav no te ̀ e. Sa vre me na svad ba,me |u tim, ima i do dat ni zna ~aj — u pe ri o du pro me na, kri ze, po-re me }e nih vred no sti, ka da je ne iz ve sno ono {to do la zi, ona na-sto ji da po vrat kom tra di ci ji, okri qu ko je pru ̀ a si gur nost,une se œred u haosŒ {i rih dru {tve nih de {a va wa i pre vi ra wa.

ç. ZA KQU ̂ AK 161

340 A. D. Smit, na ve de no de lo, 218.

IZVO RI I LI TE RA TU RA

IZVO RISTA TI STI KA:Po pis ’91, Sta nov ni {tvo, Upo red ni pre gled bro ja sta nov ni ka i do-

ma }in sta va 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. i sta no va 1971,1981. i 1991. Po da ci po na se qi ma i op {ti na ma, 9, Sa ve zni za-vod za sta ti sti ku, Be o grad 1995.

Op {ti ne u Re pu bli ci Sr bi ji 1996, sta ti sti~ ki po da ci, Re pu bli~ kiza vod za sta ti sti ku Sr bi je, Be o grad 1997.

Op {ti ne u Re pu bli ci Sr bi ji 1998, sta ti sti~ ki po da ci, Re pu bli~ kiza vod za sta ti sti ku Sr bi je, Be o grad 1999.

KWI GE VEN ̂ A NIH:Ma ti~ ne kwi ge ven ~a nih op {ti ne Vra we 1986–2000.Kwi ga ven ~a nih cr kve ne op {ti ne u Vra wu 1972–1993.Kwi ga ven ~a nih cr kve ne op {ti ne u Vra wu 1993–2000.

INTER NETZva ni~ na pre zen ta ci ja Vra wa na http://www.vranje.co.yu (30. 5. 2002)

[TAM PA:NIN, br. 2215, Be o grad, 11. 6. 1993.Poli ti ka, br. 28864, Be o grad, 24. 2. 1994.Slo bod na re~, br. 2109, Vra we 25. 7. 1997.Slo bod na re~, br. 2110, Vra we 1. 8. 1997.Novi srp ski ve nac, br. 13–55, Bu ja no vac 5. 9. 1998.

FOTOGRAFIJE:Vlasni{tvo informatora, osim fotografije br. 11, koja je vla sni -

{tvo autorke.

CITI RA NA LI TE RA TU RABalan di je @or`, Po li ti~ ka an tro po lo gi ja , XX vek, Be o grad 1997.Ban di} Du {an, Ta bu u tra di ci o nal noj kul tu ri Sr ba , BIGZ, Be o grad 1980.

Ban di} Du {an, Na rod na re li gi ja Sr ba u 100 poj mo va, No lit, Be o grad1991.

Ban di} Du {an, Taj ni ì vot ko sov skog mi ta, Zbor nik Et no graf skogmu ze ja u Be o gra du 1901–2001, Be o grad 2001.

Bar fi eld Tho mas (ed.), The Dic ti o nary of An thro po logy, Blac kwell Pu blis -hers, Mal den & Ox ford, 1997.

Bla go je vi} Ma ri na, Sva ko dne vi ca iz èn ske per spek ti ve: sa mo ̀ r tvo va nje ibeg u pri vat nost, u: Dru {tve ne pro me ne i sva ko dnev ni ì vot: Sr bi japo ~et komde ve de se tih, In sti tut za so ci o lo {ka is tra ̀ i va nja Fi lo zof skog fa kul te ta, Be o grad 1995.

Buri} Oli ve ra, Te o rij sko-me to do lo {ki mo del za is tra ̀ i va nje po ro di~ ne tran-sfor ma ci je i nje go va em pi rij ska pro ve ra , So ci o lo gi ja 3–4, Za greb1970.

Vasi qe vi} Ha xi Jo van, Vraw ska grad ska no {wa ra ni jih go di na, Gla-snik Et no graf skog mu ze ja u Be o gra du 7, Be o grad 1932.

Vasi} Oli ve ra, Go le mo vi} Di mi tri je, Na rod ne pe sme i igre u oko li -ni Bu ja nov ca, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu ta SA NU,kw. 21, Be o grad 1980.

Vuja kli ja Mi lan, Lek si kon stra nih re ~i i iz ra za, Pro sve ta, Be o grad1991.

Vuka no vi} Ta to mir, Pe va nje na rod nih pe sa ma uz okre ta nje tep si je , Gla-snik Mu ze ja Ko so va i Me to hi je, knj. I, Pri {ti na 1956.

Vuka no vi} Ta to mir, Vra we, Rad ni~ ki uni ver zi tet, Vra we 1978.Gen nep Ar nold van, The Ri tes of Pas sa ge, The Uni ver sity of Chi ca go Press,

Chi ca go 1960.Gerc Kli ford, Tu ma ~e nje kul tu ra (1) i (2), XX vek, Be o grad 1998.Gli go ri} Ve li bor, Po e zi ja u de lu Bo re Stan ko vi }a, u: Bo ri sav Stan-

ko vi}, Sta ri da ni / Bo` ji qu di, Sa bra na de la I, Pro sve ta, Be-o grad 1970.

Gode li er Ma u ri ce, L’énig me du don, II. De l’exi sten ce d’Ob ject Sub sti tutsdes Hom mes et desDi e ux, So cial An thro po logy 3/2, Cam brid ge Uni-ver sity Press, Cam brid ge 1995.

Gode li je Mo ris, Ana li za tran zi tor nih pro ce sa, Gla snik Et no graf -skog in sti tu ta SA NU XXXVI II, Be o grad 1989.

Goru no vi} Gor da na, Mo del tra di cij skog dru {tva u et no lo {koj kon cep ci ji[pi re Ku li {i }a, ma gi star ska te za, Be o grad 1998. (Ru ko pis u bi bli -o te ci Ode qe wa za et no lo gi ju i an tro po lo gi ju Fi lo zof skog fa-kul te ta u Be o gra du).

Gre be na ro va Slav ka, Mla da ta bul ka — li ce s oso ben sta tus, u: Et-no graf ski pro ble mi na na rod na ta kul tu ra, tom5, Sofià 1998.


Gudi Xek, Pro tiv œritualaŒ: le ̀ er no po ve za ne mi sli o le ̀ er node fi ni sa noj te mi, Gra di na 10, Ni{ 1986.

Daglas Me ri, Uda qa va we od ri tu a la, Gra di na 10, Ni{ 1986.Daglas Me ri, î sto i opa sno, Pla to, Be o grad 1993.Dimi tri je vi} Ha xi To dor, Vraw ske po slo vi ce, Be o grad 1935.Dir kem Emil, Ele men tar ni ob li ci re li gij skog ì vo ta, Pro sve ta, Be o grad

1982.Du~i} Jo van, Bo ra Stan ko vi}, u: Bo ri sav Stan ko vi}, Sta ri da ni /

Bo` ji qu di, Sa bra na de la I, Pro sve ta, Be o grad 1970.\or |e vi} Ja dran ka, Srod ni~ ki od no si u Vra wu, Po seb na iz da wa Et no -

graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 45, Be o grad 2001.\or |e vi} Je le na, Ri tual, u: En ci klo pe di ja po li ti~ ke kul tu re, Sa vre me na ad-

mi ni stra ci ja, Be o grad 1993.\or |e vi} Je le na, Plen ili `r tva: jed no raz mi {lja nje o srp skom iden ti te tu, u:

Kul tur ni i et ni~ ki iden ti te ti u pro ce su glo ba li za ci je i re gi o na li za ci jeBal ka na, Cen tar za bal kan ske stu di je I, Ju go slo ven sko udru ̀ e nje zana u~ no is tra ̀ i va nje re li gi je IX, Ni{ 2002.

Erlich S. Ve ra, Po ro di ca u tran sfor ma ci ji , Na pri jed, Za greb 1964.Erlich S. Ve ra, U dru {tvu s ~o vje kom, SNL, Za greb 1978.Zam brzycka-Ku nac ho wicz An na, Kul tur na funk ci ja da ra , Et no an tro po lo -

{ki pro ble mi 2, Be o grad 1987.Ziro je vi} Ol ga, Su mar ni pre gled Vraw skog ka di lu ka 1530/31. go di ne,

Vraw ski gla snik IV, Vra we 1968.Zla ta no vi} Mom ~i lo, Na rod no pe sni {tvo ju ̀ ne Sr bi je, Na rod ni

mu zej, Po seb na iz da wa, kw. 7, Vra we 1982.Zla ta no vi} Mom ~i lo, Na rod ne pe sme i ba sme ju ̀ ne Sr bi je, Srp ski

et no graf ski zbor nik SA NU XCVI II, Srp ske na rod ne umo tvo ri -ne, kw. 6, Be o grad 1994.

Zla ta no vi} Mom ~i lo, Tu ̀ ba li ca u ju ̀ noj Sr bi ji, Et no kul tu ro lo -{ki zbor nik V, Svr qig 1999.

Zla ta no vi} Sa nja, œZasevkaŒ u svad bi Ro ma, Kul tu ra 103/104, Be o grad2002.

Iva no va Ra dost, Bãlgarskata fol klor na svat ba, BAN, Sofià 1984.Ili} Ve se lin, Tra di ci ja , u: En ci klo pe di ja po li ti~ ke kul tu re, Sa vre me na ad mi -

ni stra ci ja, Be o grad 1993.Jero ti} Vla de ta, Ne u ro za kao iza zov, Me di cin ska knji ga, Be o grad–Za greb

1984.Jire ~ek Kon stan tin, Isto ri ja Sr ba, pr va kwi ga do 1537. go di ne (po-

li ti~ ka isto ri ja), Na u~ na kwi ga, Be o grad 1952.Jova no vi} Bo jan, Ar haj ski obra zac uto pi je i ide o lo gi je, Gra di na 10,

Ni{ 1986.

IZVO RI I LI TE RA TU RA 165

Jova no vi} Bo jan, Ma gi ja srp skih ob re da , Sve to vi, No vi Sad 1993.Jova no vi} Bo jan, î ta we tra di ci je, Gla snik Et no graf skog in sti tu -

ta SA NU XLI II, Be o grad 1994.Kazer Karl, Po ro di ca i srod stvo na Bal ka nu : Ana li za jed ne kul tu re ko ja ne-

sta je, Udru ̀ e nje za dru {tve nu isto ri ju, Be o grad 2002.Kaj ma ko vi} Rad mi la, Ko sti} Pe tar, Bi bli o gra fi ja è nid be nih obi-

~a ja, Gla snik Et no graf skog mu ze ja 24, Be o grad 1961.Kara no vi} Zo ja, Svad ba i dar ili di ja log ko ji tra je, Do me ti 68–69,

Som bor 1992.Kara no vi} Zo ja, Svad be ni ri tual kao po stu pak sank ci o ni sa wa i

pot ~i wa va wa mo }i è ne, Gla snik Et no graf skog in sti tu taSA NU XLII, Be o grad 1993.

Klig man Gail, The Wed ding of the Dead, Uni ver sity of Ca li for nia Press,Ber ke ley and Los An ge les 1988.

Kova ~e vi} Ivan, Se mi o lo gi ja ri tu a la , Pro sve ta, Be o grad 1985.Kuli {i} [pi ro, Tra go vi ar ha i~ ne po ro di ce u svad be nim obi ~a ji ma Cr ne Go -

re i Bo ke Ko tor ske, Gla snik Ze malj skog mu ze ja, no va se ri ja, XI, Sa-ra je vo 1956.

Kuli {i} [pi ro, Ma tri lo kal ni brak i ma te rin ska fi li ja ci ja u na rod nim obi ~a ji -ma Bo sne, Her ce go vi ne i Dal ma ci je, Gla snik Ze malj skog mu ze ja,no va se ri ja, XI II, Sa ra je vo 1958.

Kuli {i} [pi ro, Pe tro vi} @. Pe tar, Pan te li} Ni ko la, Srp ski mi-to lo {ki re~ nik, Et no graf ski in sti tut SA NU, Be o grad 1998.

Lévi-Stra uss Cla u de, Ku li nar ski tro kut, Kri ti ka, sv. 4, Za greb 1970.Li~ Ed mund, Kul tu ra i ko mu ni ka ci ja, Pro sve ta, Be o grad 1983.Luki}-Kr sta no vi} Mi ro sla va, Pro duk ci ja svad be ne svet ko vi ne u Be-

o gra du, u: @i vot ni ci klus / @izneniàt cikãl, Et no graf ski in-sti tut s mu zeè, Sofià 2000.

Ljuks Sti ven, Po li ti~ ki ri tual i dru {tve na in te gra ci ja , Kul tu ra 73/74/75, Be-o grad 1986.

Maj Mal gor za ta, Pri log ana li zi ob red nog da ra , Et no an tro po lo {ki pro ble mi2, Be o grad 1987.

Majer hof Bar ba ra, Ob re di pre la za: pro ces i pa ra doks, Gra di na 10,Ni{ 1986.

Male {e vi} Mi ro sla va, Ri tu a li za ci ja so ci jal nog raz vo ja è ne —Tra di ci o nal no se lo za pad ne Sr bi je, Zbor nik ra do va Et no graf -skog in sti tu ta SA NU, kw. 19, Be o grad 1986.

Male {e vi} Mi ro sla va, Od nos sve kr ve i sna he u svad be nom ri tu a lu,Et no kul tu ro lo {ki zbor nik I, Svr qig 1995.

Mili} An |el ka, Na ci o na li zam i œènskoŒ pi ta nje u is to~ noj Evro pi, u: Kul-tu re u tran zi ci ji, Pla to, Be o grad 1994.


Mili} Vo jin, So ci o lo {ki me tod, No lit, Be o grad 1978.Mla de no vi} Oli ve ra, Ko lo u Ju ̀ nih Slo ve na, Po seb na iz da wa Et no -

graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 14, Be o grad 1973.Mos Mar sel, So ci o lo gi ja i an tro po lo gi ja II, Pro sve ta, Be o grad 1982.Mur F. Sa li, Ma jer hof G. Bar ba ra, Se ku lar ni ri tual: for me i zna ~e -

wa, Gla snik Et no graf skog in sti tu ta SA NU XXXI II, Be o grad1984.

Naumo vi} Slo bo dan, Pi ta we vi zu el ne gra |e u et no lo gi ji, Et no lo -{ke sve ske IX, Be o grad — No vi Pa zar 1988.

Naumo vi} Slo bo dan, Tra di ci ja i pro ce si tran zi ci je, Gla snik Et no -graf skog in sti tu ta SA NU XLI II, Be o grad 1994.

Naumo vi} Slo bo dan, Upo tre ba tra di ci je — po li ti~ ka tran zi ci ja i pro me naod no sa pre ma na ci o nal nim vred no sti ma u Sr bi ji 1987–1990, u: Kul-tu re u tran zi ci ji , Pla to, Be o grad 1994.

Naumo vi} Slo bo dan, Od ide je ob no ve do prak se upo tre be: ogled o od no supo li ti ke i tra di ci je na pri me ru sa vre me ne Sr bi je , Od mi ta do fol ka2, Li ce um, Kra gu je vac 1996.

Niko li} De san ka, ̂ a u{ u svad be nom ob re du Sr ba, Et no kul tu ro lo {kizbor nik I, Svr qig 1995.

Niko li}-Sto jan ~e vi} Vi do sa va, Vraw sko Po mo ra vqe, Srp ski Et no -graf ski zbor nik SA NU LXXXVI, @i vot i obi ~a ji na rod ni,kw. 36, Be o grad 1974.

Niko lo va Vanà, Svat be ni te œzasevkiŒ. Opit za se man ti ~en ana liz,Bãlgarska etnografià, kn. 4, Sofià 1993.

Nova ko vi} Sto jan, No vo Br do i vraw sko Po mo ra vqe u isto ri ji srp-skoj XIV i XV ve ka, Go di {wi ca Ni ko le ]u pi }a, god. III, Be o grad1879.

Op}a en ci klo pe di ja Ju go sla ven skog lek si ko graf skog za vo da 7, Za greb1981, 137.

Ort ner [e ri, @e na spram mu {kar ca kao pri ro da spram kul tu re ?, u: An tro po -lo gi ja è ne, Pro sve ta, Be o grad 1983.

Pavi }e vi} Alek san dra, Skla pa we bra ka u sa vre me nom srp skom dru-{tvu, u: Obi ~a ji ì vot nog ci klu sa / Obi ~a i te ot ìzneniàcikãl, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu ta SA NU, kw. 48,Be o grad 2002.

Pav ko vi} F. Ni ko la, Et no lo {ka kon cep ci ja na sle |i va nja , Et no lo {ke sve skeIV, Be o grad 1982.

Pav ko vi} F. Ni ko la, œNoviŒ obi ~a ji — sta ri œbricolageŒ, Et no lo -{ke sve ske V, Be o grad 1984.

Pav ko vi} F. Ni ko la, Brak, u: Lek si kon srp skog sred weg ve ka, Know-led ge, Be o grad 1999.


Pav ko vi} F. Ni ko la, Ban di} Du {an, Ko va ~e vi} Ivan, Te ̀ nje i prav ci raz vo jaet no lo gi je u SR Sr bi ji (1945–1983), Zbor nik 1. kon gre sa ju go slo van -skih et no lo gov in fol klo ri stov 1, Lju blja na 1983.

Pan te li} Ni ko la, @e nid be ni obi ~a ji u oko li ni Bo ra, Gla snik Et no -graf skog mu ze ja 38, Be o grad 1975.

Pan te li} Ni ko la, Na sle |e i sa vre me nost, Po seb na iz da wa Et no graf -skog In sti tu ta SA NU, kw. 35, Be o grad 1991.

Petro vi} Edit, Ne ka raz ma tra nja o poj mu œtradicija Œ, Et no an tro po lo {kipro ble mi 6, Be o grad 1989.

Povr za no vi} Ma ja, Poj mo vi obi ~aj, na vi ka, ob red/ri tual , ce re mo ni ja, sla-vlje, sve ~a nost i pra znik u ju go sla ven skim i ino zem nim rje~ ni ci ma,en ci klo pe di ja ma i lek si ko ni ma, Na rod na umjet nost 24, Za greb 1987.

Pop-Mla de no va Vu ka, Qud ski ja di — pri ~e ̀ i vo ta iz sta rog Vra wa,Bi bli o te ka isto rij skog ar hi va, Vra we 1972.

Pro {i}-Dvor ni} Mir ja na, Mo gu} no sti ko ri {}e nja fo to gra fi je u pro u ~a va njuma te ri jal ne kul tu re , Et no lo {ke sve ske IV, Be o grad 1982.

Pro {i}-Dvor ni} Mir ja na, Ode va nje u Be o gra du od 1878. do 1915. go di ne,dok tor ska di ser ta ci ja, I tom, Be o grad 1984. (Ru ko pis u bi bli o te ciOde qe wa za et no lo gi ju i an tro po lo gi ju Fi lo zof skog fa kul te -ta u Be o gra du).

Pro {i}-Dvor ni} Mir ja na, Po klad ni ri tual, u: Fol klor ni te a tar ubal kan skim i po du nav skim ze mqa ma, Po seb na iz da wa Bal ka no -lo {kog in sti tu ta SA NU, kw. 21, Be o grad 1984.

Pro {i}-Dvor ni} Mir ja na, Pred go vor , u: Kul tu re u tran zi ci ji, Pla to, Be o grad1994.

Pro {i}-Dvor ni} Mir ja na, Mo de li œretradicionalizacijeŒ: put ubu du} nost vra }a wem u pro {lost, Gla snik Et no graf skog in-sti tu ta SA NU XLIV, Be o grad 1995.

Raden ko vi} Qu bin ko, Sim bo li ka sve ta u na rod noj ma gi ji Ju ̀ nihSlo ve na, Po seb na iz da wa Bal ka no lo {kog in sti tu ta SA NU, kw.67, Be o grad; Pro sve ta, Ni{ 1996.

Rado va no vi} Mi qa na, Obi ~a ji ì vot nog ci klu sa u Srp skom et no -graf skom zbor ni ku, u: @i vot ni ci klus / @izneniàt cikãl, Et-no graf ski in sti tut s mu zeè, Sofià 2000.

Radoj ~i} Sp. \or |e, Fe u dal na po ro di ca Ba ga{ iz Vra wa, u: Vra wekroz ve ko ve I, Vra we 1993.

Radu lo vi} Li di ja, Cr kve ni ri tu a li ì vot nog ci klu sa: kr {te we iven ~a we, u: Obi ~a ji ì vot nog ci klu sa / Obi ~a i te otìznenià cikãl, Po seb na iz da wa Et no graf skog in sti tu taSANU, kw. 48, Be o grad 2002.


Raj ko vi} Zo ri ca, Obi lje` ja et no graf ske gra |e i me to de nje zi na te ren skog is-tra ̀ i va nja , Et no lo {ki pre gled 12, Lju blja na 1974.

Raki} D. Ra do mir, Kum stvo u pra vo slav nih ju go slo ve na kao so ci jal -no-struk tur ni ob lik, Et no lo {ki pre gled 10, Ce ti nje 1972.

Raki} D. Ra do mir, Ogled o ob re du, Gra di na 6–7, Ni{ 1981.Re~ nik srp sko hr vat sko ga kwi ̀ ev nog je zi ka, kwi ga {e sta, Ma ti ca

srp ska, No vi Sad 1976.Sav ko vi} Mi lo{, Pi sma iz Vra wa, Mi sao, kw. XLII, sv. 1–4 i sv. 5–8,

Be o grad 1933.Sija ri} ]a mil, Pri ~u vaj u Vra wu sr ce i du {u, u: Vraw ska Gim na zi ja

1881–1981, Od bor za pro sla vu sto go di {wi ce po sto ja wa i ra daGim na zi je, Vra we 1981.

Simo no vi} Ri sta, Gim na zi ja od 1915. do 1941. go di ne, u: Vraw skaGim na zi ja 1881–1981, Od bor za pro sla vu sto go di {wi ce po sto -ja wa i ra da Gim na zi je, Vra we 1981.

Sker li} Jo van, Pi sci i kwi ge, Sa bra na de la V, Be o grad 1964.Skok Pe tar, Eti mo lo gij ski rje~ nik hr vat sko ga ili srp sko ga je zi ka, knji ga tre-

}a, JA ZU, Za greb 1973.Slap {ek Sve tla na, @en ske iko ne XX ve ka, XX vek, Be o grad 2002.Smit D. An to ni, Na ci o nal ni iden ti tet, XX vek, Be o grad 1998.Stan ko vi} Bo ri sav, Sa bra na de la I–VI, Pro sve ta, Be o grad 1970.Sto ja nov ski Alek san dar, Vranj ski ka di luk u XVI ve ku, Na rod ni mu zej, Vra-

nje 1985.Tano vi} Ste van, Na rod na ora u oko li ni \ev |e li je, Gla snik Et no -

graf skog in sti tu ta SAN IV–VI, Be o grad 1957.Todo ro va Ma ri ja, Ima gi nar ni Bal kan , XX vek, Be o grad 1999.Tol stoj M. Sve tla na, Ra den ko vi} Qu bin ko (re dak to ri), Slo ven ska

mi to lo gi ja — en ci klo pe dij ski re~ nik, Zep ter Bo ok World, Be o -grad 2001.

Tri fu no ski F. Jo van, Vra we, Go di {en zbor nik na Fi lo zof ski ot fa-kul tet na Uni ver zi te tot vo Sko pje, Pri rod no-ma te ma ti~ ki od-del, kw. 7, Sko pje 1954.

Tur ner Vic tor, The Ri tual Pro cess, Ro u tled ge & Ke gan Paul, Lon don 1969.Tar ner Vik tor, Va ri ja ci je na te mu li mi nal no sti, Gra di na 10, Ni{

1986.Tur ner Vic tor, Od ri tu a la do te a tra , August Ce sa rec, Za greb 1989.Fili po vi} S. Mi len ko, Be le {ke o se o skoj no {wi u Vraw skom Po mo -

ra vqu, Gla snik Et no graf skog mu ze ja 22–23, Be o grad 1960.Fili po vi} Ne dim, Iz isto ri je No vog Br da u dru goj po lo vi ni XV i u pr voj po lo -

vi ni XVI ve ka, Go di {njak isto rij skog dru {tva Bo sne i Her ce go vi neVI, Sa ra je vo 1954.


Hob sbawm Eric, In tro duc tion: In ven ting Tra di ti ons, u: Eric Hob sbawm,Te ren ce Ran ger (eds.), The In ven tion of Tra di tion, Cam brid ge Uni-ver sity Press, Cam brid ge 1995.

Hob sba um Erik, Na ci je i na ci o na li zam od 1780 — pro gram , mit, stvar nost,Fi lip Vi {nji}, Be o grad 1996.

Hri stov Pet ko, Li mi nal nost ta na àlovicata (è na ta bez det ka) vbãlgarskata tradicià, u: Et hno ses and cul tu res on the Bal kans ,vol. 1, So fia 2000.

Can na di ne Da vid, The Con text, Per for man ce and Me a ning of Ri tual : TheBri tish Mo na rchy and the ‘In ven tion of Tra di tion’ c. 1820–1977, u:Eric Hob sbawm, Te ren ce Ran ger (eds.), The In ven tion of Tra di tion,Cam brid ge Uni ver sity Press, Cam brid ge 1995.

âpo-@me ga~ Ja sna, Sri jem ski Hr va ti, Du ri e ux, Za greb 2002.ôlo vi} Ivan, Di vlja knji ̀ ev nost, No lit, Be o grad 1985.[ka lji} Ab du lah, Tur ci zmi u srp sko hr vat skom je zi ku, Svje tlost, Sa ra je vo

1989.Web ster’s Encyclo pe dic Una brid ged Dic ti o nary of the En glish Lan gu a ge ,

Gra mercy Bo oks, New York 1994.


SUMMARY

THE WEDDING – A STORY OF IDENTITYVranje and its sur round ings

The wed ding is the most im por tant, most fully de vel oped and,in terms of con tent, the rich est rit ual of the life cy cle. In a con densedform, it ex presses the given so cial re al ity – eco nomic re la tion shipsand kin ship, the po si tion of women, re li gious be liefs, and as suchmay be des ig nated as a para dig matic fea ture of Ser bian cul ture. Inview of these char ac ter is tics and the sig nif i cance of the wed ding rit -ual, the thor ough so cial changes, in global terms, which have oc-curred since the 1980’s, and the re turn to tra di tion and proble-matisation of iden tity within the frame work of these changes, havein ev i ta bly re flected on the wed ding rit ual, re shap ing its con tours.The wed ding rit ual, be ing a par tic u larly sen si tive in stru ment, reg is-ters and ex presses the so cial changes men tioned above.

The im pulse to re turn to tra di tion was partly ini ti ated “fromabove”, with a clearly vis i ble po lit i cal in ten tion. The aim of the re -search was to es tab lish, by way of ex am in ing the phe nom e non “frombe low”, from the point of view of or di nary peo ple, how the globaltrends have in flu enced the most im por tant rit ual in their lives. There search was con ducted on the ter ri tory of the town of Vranje and inthe vil lages in its im me di ate sur round ings (south ern Ser bia) in the1996–2001 pe riod. By fo cus ing on the Vranje-type wed ding, it ispos si ble to ex am ine the dy namic so cial pro cesses char ac ter is ing thelast de cade of the 20th cen tury in Ser bia, even though the Vranje areahas its spe cific his tor i cal, so cial and cul tural char ac ter is tics.

Dur ing the course of the field re search, the in for mants keptsay ing: “W e wanted ev ery thing to be tra di tional”, “W e wanted to ob -serve all the old Ser bian (Vranjanian) cus toms”, “Ev ery thing wasjust like it used to be in the Vranje of old”. They would ex plain to mewhat the “real” cus tom was and how “the old cus toms were fash ion-able again”. I of ten asked the par ents of a young cou ple whether, in

view of the fact that they ob served tra di tion, their own wed ding hadbeen like that and whether it had in cluded some cus tom they had spe-cif i cally re ferred to as tra di tional while talk ing to me. The an swer Iin vari ably got was that it had not be cause “those had been dif fer enttimes”. W hen asked to ex plain what they meant by tra di tional, thatis, what tra di tion meant to them, they would re fer to the pe riod pre -ced ing the Sec ond W orld W ar, point ing out the great his tor i calchanges that had oc curred since that time.

In view of the fact that an im por tant fea ture of the con tem po-rary wed ding is this ten dency to ar range for it to be faith ful to the tra -di tional spirit, it was nec es sary to es tab lish what “the old Vranjanianwed ding” that the in for mants re ferred to and af ter which they fash -ioned the mod ern wed ding rit ual re ally looked like. W ith this inmind, are con struc tive anal y sis pro duced the tra di tional wed ding(Chap ter III), gen er ally en com pass ing the 1918–1941 pe riod. Thelat ter time limit was es tab lished on the ba sis of the in for mants’ ex -pla na tion that af ter the Sec ond W orld W ar there had oc curred deepsocio-his tor i cal changes bring ing about changes in the ob ser vance oflo cal cus toms. Even though they placed the “real” tra di tion in avaguely de fined past and of ten men tioned the lit er ary works of BoraStankoviæ in their de scrip tions (Stankoviæ pro vided a lit er ary de-scrip tion of the sit u a tion in Vranje im me di ately af ter it was lib er atedfrom the Turks in 1878), when de ter min ing the for mer tim e lim it Imainly re lied on the fact that af ter the year 1918 thein sti tu tion ofdowry be came in creas ingly wide spread, which led to changes in thewed ding pro ce dure; go ing fur ther into the past would have re sultedin a less pre cise and de pend able re con struc tion.

The no tion of the con tem po rary wed dingwas de vel oped onthe ba sis of sta tion ary par tic i pa tory ob ser va tion dur ing the1990–1998 pe riod. Some pro cesses were ob served later, dur ing the1998–2001 pe riod, which is pointed out in the text.

The de ci sion to fo cus on the two pe ri ods re ferred to above wasbased on the fact that the re spon dents, the bear ers of cul ture, broughtthem into con nec tion and in cluded them in the same se man tic whole.

The tra di tional wed ding, as re con structed in this re search,greatly dif fers from the way that the pro tag o nists of con tem po rarywed dings tend to see it. Cer tain rit ual pro ce dures, which are derigeur in con tem po rary wed dings, func tion as an ex pres sion of the

172 Sanja Zlatanovi}: THE WEDDING – A STORY OF IDENTITY

“real” tra di tion even though in the past they oc curred only spo rad i-cally or not at all. Par al lel with this, there is a ten dency to omit cer -tain rit ual pro ce dures even though they are known to ev ery one. Thecri te ria used to se lect el e ments on the ba sis of which the con tem po-rary rit ual is shaped are of par tic u lar in ter est.

Al though the no tion of tra di tion con notes the past, it does notre main a pet ri fied, im mu ta ble cat e gory; from the point of view of thepres ent mo ment, con flict ing and am big u ous as it is, it is in ter pretedin a cer tain way, some of its as pects are re vived or re duced, it getsmod i fied, re struc tured and even in vented. Only some el e ments fromthe past are in cluded in con tem po rary wed dings and get the highlypres ti gious des ig na tion “tra di tional”, even though in the past theyfunc tioned dif fer ently on ac count of the dif fer ent con text or, as hap -pened more fre quently, they func tioned in the same way in for malterms but had an en tirely dif fer ent mean ing.

The na tional iden tity or “Far away”

The cen tral theme of the con tem po rary wed ding, which isdealt with in the very rit ual, as well as in the in for mants’ an swers, isthe prob lem of iden tity. The no tion of iden tity is in sep a ra bly linkedwith the no tion of rit ual, for rit u als are built into the iden tity of acom mu nity and serve to ac tu al ise its es sen tial char ac ter is tics; on theother hand, both no tions are in sep a ra bly linked to the no tion of tra di-tion, which con notes the past and the hand ing down of val ues fromone gen er a tion to an other. The con tem po rary wed ding rep re sents apoint of in ter sec tion of these three no tions be cause, through its form,con tent and mean ing, it is highly con du cive to problematising var i-ous forms of iden tity (na tional, lo cal, fam ily… ).

The no tion of iden tity is rather broad and com plex, for it en -com passes a num ber of iden ti fi ca tions – na tional, re gional, fam ily,sex ual, etc. All these iden ti fi ca tions are not dis crete but in ter act andover lap, while their ra tio de pends on the time and the place. Al-though the na tional iden tity is a com po nent of a broader, more all-en-com pass ing no tion, it is the most im por tant col lec tive iden tity be-cause it per me ates the life of in di vid u als and com mu ni ties in mostspheres (A. D. Smith).

SUMMARY 173

Af ter the Sec ond W orld W ar, the re jec tion of the cul tural her i-tage led to the in crease of the iden tity prob lems. From the late 1980’son wards, in a sit u a tion char ac ter ised by a deep po lit i cal cri sis and agen eral con fu sion of re la tions and at ti tudes, the pain ful prob lem ofne glected and sup pressed iden tity has had to be con fronted. It wasnec es sary to re de fine the at ti tudes to wards ques tions which, un tilthen, had been asked in a par tic u lar way. Hence the strong urge to re -turn to tra di tion, the roots, the “or i gin”. In view of the long pe riod ofdis con ti nu ity, this re turn to tra di tion, to “one self”, nec es sar ily en tailsdif fi cul ties, con flicts and di lem mas. It is not merely a cri sis of the na-tional iden tity but of iden tity in gen eral. The re-ex am i na tion of thena tional iden tity brings about and problematises the re-ex am i na tionof other iden ti ties (lo cal, fam ily… ) closely con nected to it.

The re spon dents pos sess a clear aware ness of a dis con ti nu ity.There is an ev i dent need to re-es tab lish con ti nu ity, to con nect the pe -riod from 1990 on wards with the pe riod pre ced ing the Sec ond W orldW ar as if the fifty years in-be tween had never oc curred. On the otherhand, this fifty-year pe riod is part of his tory, and there fore part of iden-tity; de ny ing and re ject ing it only deep ens the al ready ex ist ing cri sis ofiden tity. All these con tra dic tions – the search for iden tity, the need toes tab lish it and emphasise it, are ex pressed by the con tem po rary wed -ding rit ual. How ever, it is dif fi cult to es tab lish which pro ce dure in thecourse of the wed ding rit ual problematises the na tional iden tity, orthe lo cal, fam ily or per sonal iden tity for that mat ter, for there ex ist noclear-cut bound aries be tween them but only fine tran si tional nu ances.It of ten hap pens that one and the same pro ce dure ini ti ates and ex-presses dif fer ent forms and lev els of iden tity. How ever, the text pointsout those pro ce dures deal ing di rectly with the na tional iden tity, thenthose deal ing with the lo cal iden tity, fi nally point ing out the changeshav ing oc curred within the frame work of fam ily re la tions that are ex -pressed through the lan guage of rit ual.

Talking about wed dings, the in for mants ex pressed theirthoughts about the need to ob serve tra di tion in or der that the Serbsshould know who they are, that for get ting old cus toms had a det ri-men tal ef fect on the Serbs, etc. The no tion of a na tion as a nat u ral, or -ganic cat e gory is pre dom i nant among men. W hen talk ing about thewed ding, they dealt with the na tional iden tity to a much greater de -gree than women did.


Apart from ex pla na tions of this kind and sim i lar ones, the mostil lus tra tive in di ca tors of the pre oc cu pa tion with the na tional iden titywere songs deal ing with na tional is sues and the sharp in crease in thenum ber of church wed dings. Al though the re li gious and the na tionaliden tity can be en tirely sep a rate cat e go ries, Or tho dox Chris tian itywas treated as the es sen tial char ac ter is tic of the iden tity of the Ser -bian peo ple, both in the pre dom i nant pub lic dis course of this pe riodand in the in for mants’ex pla na tions. The num ber of church wed dingsin creased sharply af ter 1990, reach ing its peak in 1993, fol low ingwhich it slowly de clined, only to in crease again in the course of 1999and 2000. It was ob served that those at tend ing a wed ding, mostly el -derly per sons, crossed them selves re peat edly in the course of thewed ding. Young peo ple ex press a greater in ter est in a church wed-ding; it is a de ci sion they make in de pend ently. The re spon dents,mostly male ones, at trib ute their mo tives for de cid ing on a churchwed ding to their na tional iden tity. In their ex pla na tions one canclearly per ceive the equa tion of na tional and re li gious iden ti fi ca tion(Ser bian na tion al ity = Or tho dox Chris tian ity).

In the 1990–1993 pe riod, songs about the he roic past were par-tic u larly in ev i dence dur ing wed dings. W hen the hosts came out tomeet the best man and the el der wed ding wit ness (the best man andthe el der wed ding wit ness are the groom’s rel a tives, wed ding wit-nesses and per sons in charge of the cer e mony, each with his own spe-cific du ties), they in vari ably sang the song be gin ning with the verse“W ho’s that say ing, who’s that ly ing that the state of Ser bia is small”.In a pe riod of cri sis and in creased sen si tiv ity to na tional is sues andsym bols, the best man and the el der wed ding wit ness con note theroots and their ob ser vance, as well as the power and great ness of thefam ily. In ad di tion to this, the best man and the el der wed ding wit -ness are men; they bring their own guests with them and meet theirhosts in the fol low ing man ner: two pro ces sions move to wards eachother, hold ing bot tles of brandy in raised hands – this im age in di catesthat the meet ing of the two par ties has war like over tones. Dur ingwed ding din ner par ties held in a res tau rant, songs deal ing with na-tional is sues were in vari ably sung. The song “Far away”* would be

SUMMARY 175

* Dealing with the homesickness of Serbian soldiers fighting on the SalonicaFront in World War One.

sung sev eral times. As the pres ence of such songs (and the war riorrhet o ric they ex pressed) in the me dia de creased, there was a par al lelde crease in their pres ence in the wed ding rit ual.

In the 1990–1993/4 pe riod, the na tional iden tity prob lem wasac tu al ised on a global level, which the wed ding rit ual egistered anddis played like a sen si tive in stru ment. From the year 1995 on wards,along with the changes in the state pol icy and the sub sid ing of the waron the ter ri tory of the for mer Yu go sla via, there has been a grad ual de -crease and sub sid ing of the el e ments problematising the na tional iden -tity. How ever, dur ing the years 2000 and 2001, in wed ding cer e mo niesheld in Vranje and its sur round ings, a grow ing pre oc cu pa tion with thena tional iden tity was very much in ev i dence. The prox im ity of Al ba-nians, the fight ing that went on in the im me di ate sur round ings (ex plo-sions of ar til lery shells were heard in the town) and a great num ber ofref u gees com ing from Kosovo – all these el e ments in ten si fied theneed to strengthen and man i fest one’s na tion al ity. This was car ried out by means of acts and sym bols char ac ter is tic of the 1990–1994 pe riod,but new ones were also in cluded in the wed ding rit ual. In the sum merof 2001, al most ev ery week end some young cou ple(s) would bedriven to their wed ding(s) in horse-drawn car riages, which was a veryrare oc cur rence in the pre ced ing pe riod. Such a ride through the townrep re sented a pub lic dem on stra tion of ob ser vance of tra di tion. Thenum ber of songs deal ing with na tional is sues was now neg li gi ble be -cause the war time fer vour had been all but spent.

In the pe riod of in tense so cial changes and tur moil, from 1990to 2001, one can clearly fol low the “re ac tions” of the rit ual, co in cid-ing to a great de gree with the global changes. At the be gin ning of thepe riod be ing re searched, el e ments des ig nated as tra di tional en teredthe rit ual, but the at ti tude to wards them has changed with the pass ingof time. Some re vived sym bols of tra di tion, how ever, have re mainedparts of the rit ual in the same de gree as be fore.

Fut, a kind of hand-wo ven skirt, which used to be an es sen tialitem of cloth ing of ru ral women and to day rep re sents a sym bol of tra-di tion con nected with the role of the bride’s mother-in-law, en teredthe rit ual at the be gin ning of the pe riod in ques tion and has re mainedin it as its in te gral part. First of all, futaproblematises the iden tity ofthe bride’s mother-in-law, the groom’s mother, but also plays a sig -nif i cant role in the zone of over lap ping of the na tional and lo cal iden-


tity. The ac tual word, how ever, is of Arabic or i gin and has en teredthe Ser bian lan guage through the Turk ish lan guage.

At the be gin ning of the pe riod be ing re searched, the rit ualstressed the na tional iden tity; with the pass ing of time, the lo cal iden-tity – in the words of the in for mants: “what us Vranjanians areknown for” – has gained pre ce dence. Na tional iden ti fi ca tion, asHobsbawm ex plains, is al ways com bined with other kinds of iden ti-fi ca tion, even when it ap pears to be su pe rior to them, and it maychange in a very short pe riod of time.

The lit er ary work of Bora Stankoviæand the story Vranjanians tell about them selves

The lit er ary work of Bora Stankoviæ (1876–1927) plays a keyrole in the story that Vranjanians tell about them selves, that is, in theway they de fine their group iden tity. Dur ing the course of the re-search, the in for mants kept re fer ring to Bora Stankoviæ, iden ti fy ingthe con tent of his lit er ary work as the “real” tra di tion.

Bora Stankoviæ painted a pic ture of Vranje in the pe riod fol -low ing its lib er a tion from the Turks in 1878 to the year 1910, at theturn of the cen tury, when the old and the new clashed in sharp con -trasts. How ever, Bora’s ar tis tic trans po si tion of re al ity (he was noten tirely fa mil iar with a num ber of con crete facts) is des ig nated as the“real old times”. Re calling the at mo sphere of the “old days” and re -fer ring to the mono logue from Stankoviæ’s play “Koštana”, the in-for mants de scribed their wed dings us ing the fol low ing words: “UsVranjanians are a merry lot, we en joy life.” In view of the deep cul -tural changes con nected with the First and the Sec ond W orld W ar, itcould hardly be said that the Vranjanians of to day are the di rect de -scen dants of Bora’s Vranjanians. There is ev i dently a strong need fores tab lish ing a cul tural con ti nu ity, and the ex pe ri ence of con ti nu ity,of be long ing, com mon val ues, sym bols and mem o ries are es sen tialfor a feel ing of iden tity.

The pic ture of Vranje and Vranjanians formed on the ba sis ofBora’s works, es pe cially on the ba sis of nu mer ous movie and the at ri-cal ad ap ta tions, is cher ished and sup ported by the Vranjanians of to -day. They de fine them selves through that pic ture. It is the un der ly ingcon struct of their more nar rowly de fined, lo cal iden tity.

SUMMARY 177

Even though Vranjanians base their iden tity on sym bols orig i-nat ing/con structed from the lit er ary opus of Bora Stankoviæ, it hap-pens that those re fer ring to “Bora’s Vranje” do not even know ex actlywhich pe riod is de scribed in his works. But “Bora’s Vranje” is a highlyval ued el e ment in the self-def i ni tion of Vranjanians, es pe cially thoseof the youn ger gen er a tion. They are at tracted to the pic ture of the oldtown cul ture, pret ti fied and re touched. The Ori en tal el e ments of theher i tage are treated as some thing giv ing a char ac ter is tic col our toVranje, and are there fore highly val ued; at the same time, how ever, inthe at mo sphere of na tion al ism from 1990 on wards, there has been aten dency to purge them as some thing that is not “ours”.

The fond ness for old-stylesongs, as well as songs con sid ered tobe like that, is also char ac ter is tic of the young. In the course of wed -dings, only those old songs that have been ar tis ti cally re ar ranged andpre sented in the me dia are sung. Songs that have not been ar tis ti callyre ar ranged, be it old-style,oro-type (ac com pa ny ing the kolo folkdance) or rit ual songs, or those that are pres ent in the me dia to a lesserde gree, are al most un known. The wed ding song “Hadji Gajka mar rieshis girl off”, very pop u lar in Vranje in the 19th cen tury, was in cludedby Bora Stankoviæ in four works of his; in the struc ture of his novel“Tainted Blood”, this song re ceived a par tic u larly prom i nent place. Ihave never heard this par tic u lar song sung in the course of a wed ding,and none of those re fer ring to the “old Vranje” knew of it.

Video re cord ings of con tem po rary wed dings, as a rule, be ginwith shots of the “old”Vranje (Pa sha’s pal ace, where the Na tionalM u seum is lo cated to day, and the like). Then the cam era lin gers onthe sign con tain ing the in scrip tion “Bora Stankoviæ’s mu-seum-house”, switch ing to the street sign say ing “Grand motherZlata’s Street” (named af ter Bora’s grand mother), where the houseBora was born in is lo cated, fi nally dwell ing on the house it self. Thevideo re cord ing is ac com pa nied by the song “If only you knew, girl”,sung by Staniša Stošiæ, born near Vranje, and the text of M itke’s ad -dressto Koštana (both the song and the ad dress are from the play“Koštana”). The event that the re cord ing is sup posed to fo cus upon –the ac tual wed ding, may be gin only af ter it has been placed in itsproper con text by means of ed it ing. Vranje is con nected to one partof its past only, and to sym bols and mo tifs orig i nat ing from the workof Bora Stankoviæ, whose mean ings are mul ti plied.


Tran si tion of sta tus in the pe riodof so cial tran si tion

Deep changes in po lit i cal, so cial and cul tural life, as well asthe problematising of col lec tive iden ti ties give rise to the proble-matising and re-eval u a tion of in di vid ual iden ti ties. The wed ding,like the rit u als of the life cy cle in gen eral, is built into the iden tity of acom mu nity, ac tu al is ing its fun da men tal char ac ter is tics. Par al lel withthis, in such rit u als the ini ti a tors (and those re lated to them) are in thepro cess of be ing sep a rated from the pre vi ous sta tus and the at tain-ment of a new one. The con tem po rary wed ding is a story about thetran si tion of sta tus, char ac ter is tic of rites of pas sage, sit u ated in thecon text of so cial tran si tion, where the prob lem of (fam ily, in di vid-ual..) iden tity co mes into the fore ground.

On the wave of the gen eral re-traditionalisation of so ci ety, themost prom i nently re vived sym bols have been those per tain ing to therole of the bride’s mother-in-law. This has cer tainly been due to thein flu ence of the tidal wave of na tion al ism, glo ri fy ing woman, butonly in the role of mother, the fe male par ent to the na tion.

M any moth ers-in-law feel the need to wear a futa for theirson’s wed ding; gen er ally speak ing, it is around the fig ure of thebride’s mother-in-law that the el e ments des ig nated as “tra di tional”are grouped. As op posed to her, the bride wears a glam or ous-look ingwed ding dress, has plas tic flo ral dec o ra tion in her hair, car ries a bou -quet of ar ti fi cial flow ers in her hands, etc. In a tra di tional wed ding,the clothes worn by the bride and her mother-in-law were adorned byap pro pri ate sym bols but were not es sen tially dif fer ent from their ev -ery day clothes. To day, their clothes are a kind of dis guise (al ter ego)– the mother-in-law strives for au thor ity in this way, whereas thebride yearns for W est ern-type glam our. The mother-in-law, as thegroom’s mother, is the bearer and keeper of tra di tion, of es tab lishedval ues, whereas the bride in tro duces for eign in flu ences and el e mentsof dis tur bance.

For ev ery in di vid ual wed ding, it is the bride’s mother-in-lawwho de ter mines the rules of per for mance (she is con sid ered to be aper son knowl edge able about rit u als, one who “knows the cus toms”),for it is in her in ter est that the par a digms ex pressed by the rit ualshould be ac cepted. The au thor ity of the bride’s mother-in-law is be -

SUMMARY 179

ing called into ques tion to day, young peo ple are striv ing for in de-pend ence, and there fore she needs to as sert her au thor ity through therit ual and link it with tra di tion, which is by def i ni tion a sac ro sanctno tion, not sub ject to be ing called into ques tion, as is the role ofmother.Futa, viewed to gether with other el e ments of her clothes andthe so cial con text, re veals the mother-in-law’s ef fort “to call in theold world to re dress the bal ance of the new”(D. Cannadine). In theirex pla na tions, the in for mants emphasise the role of mother who “hassac ri ficed her self” for the fam ily and “has lived to see her son getmar ried”. Such at ti tudes have a solid cul tural ba sis and foun da tion(in the pa tri ar chal Ser bian fam ily the wife es tab lishes her po si tionthrough her son), so that in a pe riod of cri sis and a gen eralre-traditionalisation they tend to emerge to the sur face. In the tra di-tional wed ding, too, the bride’s mother-in-law used to have a prom i-nent role. But the con tem po rary wed ding shows the con flict ing andcon fus ing na ture of her role, and also of fam ily roles in gen eral.

The rit ual ex presses the changes hav ing oc curred within theframe work of fam ily re la tions with great sen si tiv ity. In the past, thebride would be taken into the house by her mother-in-law, and in thepro cess a num ber of sym bolic acts would be per formed around thehearth, the cen tre of fam ily life and a place charged with sym bol ism;these sym bolic acts were sup posed to tie the bride to her new home.To day, the bride is car ried across the thresh old by the groom, which isa tell ing ex am ple of the changes hav ing oc curred in fam ily re la tions.

The wed ding, the most im por tant and, in terms of con tent, therich est rit ual of the life cy cle in the cul ture of the Ser bian peo ple, rep-re sents a mag ni fy ing mir ror re flect ing deep cul tural pro cesses andtur moil. It shows how the ac cel er ated mo tion of “great his tory” is re -flected upon the lives of or di nary peo ple with a re al ism and con crete-ness with which “small facts tell of great themes” in an thro pol ogy(C. Geertz). In the on slaught of so cial events (wars, sanc tions, hy per-in fla tion… ), the at ti tude to wards one’s own past changed and grewmore com plex, leav ing iden tity in a state of pro longed cri sis. Theten dency to wards es tab lish ing con tacts with an ideal ised past andthus solv ing the pain ful iden tity prob lems is ac tu ally a search for acog ni tive frame work, a map and a pre cise lo ca tion in a time of chaos.


FOTO GRA FI JE

Ç

Sl. 1. Sta ni sla va i @iv ko Gi gi}, Vra we 1911.

ÇÇ

Sl. 2. Rad mi la i Rat ko Gi gi}, Vra we 1934.

ÇÇÇ

Sl. 3. Mla den ci Le po sa va i Sto jan Kr sti} sa sve krom isve kr vom, Izum no 1936.

Çç

Sl. 4. Mi la i Va si li je Do di}, Vraw ska Ba wa 1939.

ç

çÇ

çÇÇ

Sl. 7. œStoèrŒ, Vra we 1997.

VIII

Sl. 8. Mla do ̀ e wa i œmla do ̀ ew ski momakŒ saœkondir~etomŒ ra ki je, Vra we 1997.

ÇX

Sl. 9. Sve kr va sa si tom u ru ci otva ra svad bu svo jim,sve kr vi nim ko lom, Vra we 1991.

X

XÇ

XII

XIIÇ

XIV

XV

XVI

Sl. 16. Sve kr va pro vla ~i bra {no i so kroz bur me mla de -na ca, Vraw ska Ba wa 1994.

XVII

Sl. 17. Mla den ci za jed no se ku glav nu svad be nu — mla di nu tor tu, Vra we 1997.

XVIII

Sl. 18. Sta ri svat na }i li mu, Vra we 1997.

XIX

Sl. 19. Mla den ci u zo ru, na zah tev sta rog sva ta, igra ju utep si ji, Vra we 1997.

SAWA ZLATANOVI]

SVADBA — PRIÂ O IDENTITETUVRAWE I OKOLINA

Izdava~Etnografski institut SANU

Knez-Mihailova 35/ÇÇÇ011 636 804

[email protected]

Lektura i korekturaMarija Vu~kovi}

Prevod rezimeaNovica Petrovi}

Dizajn koricaSlavko Milenkovi}

Kompjuterska priprema za {tampuDavor Pal~i}

Sekretar uredni{tvaMarija \oki}

Tira`500 primeraka

[tampaîgoja {tampa, Beograd

CIP — Katalogizacija u publikacijiNarodna biblioteka Srbije, Beograd

392.5(497.11)316.72

ZLATANOVI], Sawa Svadba — pri~a o identitetu : Vrawe i okolina / SawaZlatanovi}. — Beograd : Etnografski institut SANU, 2003(Beograd : îgoja {tampa). — 180 str. : fotogr. ; 21 cm. —(Posebna izdawa / Srpska akademija nauka i umetnosti,Etnografski institut ; kw. 47)

Tira` 500. — Bibliografija: str. 163–170.

ISBN 86-7587-026-4

a) Svadbeni obi~aji — Vrawe i okolina b) tradicijac) Identitet — Kulturni aspekt

COBISS–ID 103614476

Documents

Zlatanovic,Svadba-Prica o Identitetu