ZIENTZIA ETA

HISTORIAURREA

LUIS MARI RANDRES

Zientziaren sorrera ikertaeko, Lurraren egitura eta historia llsikoa estudiatzen duten geulogoen eba giza- diaren berezitasun soziaf eta fisikoz atduratzen diren antropologoen da- tuetan oinarritu behar dugu.

Lurraren mala orain dela 1600 rnilioi urte edo solidifikatu zela mar- tzen da gaur egun. Garai hartatik orain arteko tartea geologoek sei aldi- tan sailkatu dute: 1. Arkaikoa; ma- teria urtuzko su-harkai tze ko ha roa. 2. Primarioa edo paleozoikoa; bizia lehen aldikoz sortu zen garaia. 3. Se- kundario eda mezozoikoa. 4. Ter-

tziasioa edo zenozoikoa. 5. Kuater- narioa eta 6. Orainaldia.

Sei haro hauen segida, lur-ge- ruzean utzitako jalkinen aztarnen posizio erlatiboen bidez jakin daiteke. AIdiz, aso horietako bakoitzaren iraupena ez dago jakiterik; arorik zaharrenak, beseziki.

Zenbait ikerlarik, giza ekintzaren Iehen aztarnak hirugarren aroko ge- ruzetan aurki daitezkela esaten du; hau da, orain dela bat eta harnar milioi urteko tartean gutxi gorabe- heta. Suharrizko edo beste harri gogarrezko lanabes oso gaizki tai- latuak izango lirateke aztarna horiek.

Zaharrenak, eolitoak deitutakoak, giza ekintzen ondorioak ala Naturak egindakoak, hots, ura k edo haizeak egin ote xituzten ez dago jakiterik. Hala ere hurrengo m u l t z o a , paleolitaak deilutakoak, giza lanaren ondoriaak direla , argi eta garbi dago baina hauek kuaternarioko geruze- tan agertzen dira.

HaIa ere, harrizko lanabes hauen ikerketa bereziak aztertzea baino beren existentziak sortzen dizkigun alderdi sozia1ak ikusteak, garran tzi handiagoa daukala pentsatzen dut.

Gizakien eta animalien artean dagoen berezitasunik hendiena, hau- xe da: giaakiek jarraipna daukat~n gizarteak asa tices-darraipen honen haria, transmititzen den kuttura da. Gizarte hauek, artaldeak ez dircn neurrian, g izon bakar batek Iv ditzakeen babes-bide eta baliabideak baino gehiago eta hobeagoak lor ditzakete. Qarapen honetan ia txi- minoantaeko izakiengandik abiatu- rik gizakiek gauzak ikusteko, has- tzeko eta erabi tltzeko ahalmena herc- datu zuten. Ahalrnen hauek, ikasteko eta imitatzeko nalabaiteko ahalme- narekin batera tresnen erabilpena sortu zuen: hasieran, seguraski, txi- ripaz moldatutako eta aurkitutako harriak edo egur puskak izanga ziren; hurrengo urratsean nahita egoki- tutako eta aukeratutako objektuak lortuko zituen,

Baina, aurrerapen horiek gizaki bakar batzuenak ziren bitartean, giza multzoak ez zuen artean gizarte ixena daramnn kon tzepturi k merezí. Hila-

kaera hori lortzeko, aurrerapen hosien ekintzak eta erabilpenak iiakatsiak eta ikasiak izan behar zuten.. Baina, honek ohitura bat (tiadizioa) eskatzen d u , eta hau, gizarte jarrai baten barnean soilik ager daiteke.

Garapen honetan, hots, giza-ga- rapenetan, urratsfk handiena animali hotsak mintzaisa biIakatzca izan zen. Bsina, lorpen honek, bere izaera- gatik, ez ¿u aztarnarik utzi, behar bada garezur eta masailezurretan utzitako egitura-aldaketak salbu.

Cizona Lurraren gaineara ager- tuz geroztik historiaurreko mugarri- r ik inpartanteenak alhoko taulan ikus daitezke.

PALEOLITIKOA

Oinarri materiala:

Antzinako denboretan Europan izrizte batzuk (lau ziuracki) gertatu ziren. Paleolitikoko lehen zibiliza- zioak, hots, Behe-paleolitikokoak, kuaternarioaren hasieratik ia azken izozterarte heda tu ziren. lzugarri handi den epe honetan (70.000 urtekoa baino handiagoa), kal tusa pixkanaka pixkanaka isaina etengab garatuz joan zen dirudienez.

Erdi-paleolitikoa mousteriense deitutako zibilizazioarekin erlaziona- tzen da, gehien bat . 1zen hau Maustier lekuizenetik dator, bertan aurkitu izan bait ziren zibilizazio honeta ko Je hen aztarnak. Zibiiizazio hori sortu zuen arraza, Neardenthl

izenekoa dugu. Arraza hanetako @zona txiki samarra zen eta, diru- dienez, gaurko gizonarekin ez dago zuzenki erIazionatuta.

Azkeneko Paleolitikoa, hots, Coi- -Paleolitiko deltutakoa, Europan az- keneko izoztearen bukaeran sortu zen.

Aurkituak izan diren oreinen eta beste zenbait animaliaren hondarrek giroa astean hotza zela adierazten dute. Garai honetako gizonek zibi- lizazia arloan ordurarte lortutako mailarik gorena erdietsi zuten: suharri-lana asko hobatu zen eta hezurrezko objektugintza sortu zen. Heaurrez egi ten zen hainbat tresna: arpoiak, orratzak, e.a.

Lanabesa, berez, gizonaren es- kuaten edo besoaren luzapen bezala kontsidera badaiteke, objketuak berekin eiaman beharrak ljanaria eta armak, adibidez) zera sortu zuen: objektu horiek euskarri egoki baten bitartez giza gorputzean era batera edo bestera lotzea. Euskarri horiek pixkanaka pix kanaka apaingai ltl bihurtu ziren eta hori lortu nahiz lumak eta larruak ipini zizkieten. Raina, apaingaiIu izateax gain larruan hotzetik babesteko egokiak zirela konturatu ziren, janzkerari hasiera emanez. Janzketek eta oinetako larrvzka estalkiek (abarkek) gimnari bizitza luzatu egin zioten e k , bide batcz, bere hedaketa geografikoa handiagotu egin zuen.

Antzinako garai h a n e t a k o garrantzi guztiz handiko aurkikun-

h a , sua izan zen. Nola lortua izan zen eta menderatzera eta mantentzera gizona zergatik ausartu zen, jakiteke dago. Su naturala edo, oso toki bere- xitan aurkitzen da (sumendietan, adi- bidez) edo noizean behin bakarri k agestzen da (txirnistak sortarazten duen baso-suteetan, esate baterako), Suaren erabilpenaren hasierak, oso lan bildurgarri, arriskutsu eta zaila izan behar zuen. HaPa ere, ezagutzcn ez dugun garai honetako garai bate- tik aurrera, crabilpen hori guztiz arrunt bihurtu zen.

Lanabesen erabiIpenasekin bate- ra, suaren erabilpena ere Zientxiaren ildotik doa. Lanabeca zientzia ficikoa- ren (mekanikarcn, hereziki) oinarria bada, sua zieotzia kimikoarena da. IJonen hasiera, sukaldetan erabiltzcn zen kimika xumea da ziur aski. Halabeharrex edo txiripaz sortuta ko sua erabilpen honetatik beste zenbait alor teknikoagoetara esaman zuen: buztingintzara has ieran e t a metalglntzara gero. Makina batetan kordatutako okel pvska bat erretzea ez da oso zaila; aldiz, zerbait egosteak arazo handiagoa badauka. Hau lortzeko lehen ideia zera zen: larruzko zosrotan sartutako uretara harri beroak botatzea. Geroago besite aurkikuntza lortu zuten; otzareak buztinezko gerruza lodi batez inguratu ondoren suaren gainean jartzerik bazegoela e ta, eragike ta honetatik askoz hobeak irteten nitela, alegia. Hurrengo urratseaa, PaIeolitikoaren bu kaera aIdean. segur acki, otzarea bera ere kentzerik bazegoela eta buztin hutsezko ontzia k egin zitzaketela ikusi zuten trizakiek

Buztinezko ontzi hauetan ura suaren gainean jartzeko aukera zegoen. Hala ere, eltzeek gauza arraro bezala jarraitu zuten; pisu handikoak zirenez gero ehizierakoan eramatea zaiia bait zen.

Ceroago, eta likidoak berotzeko ontziak eguneroka tresna bihurtu zirenean, hartzidurak sortazten dituen aldaketak kimikoez ohartzeko eta, bide batez, batiatseko aukera izan zuten gizonek. Honela, likido berezietan busti ondoren rnaterialek ezaugarri berriak lortzen zituztela ikusi zuten, eta hau zurragintzaren eta tindagintzaren hasiera izan zen. Besaz, Paleotitíkaan bertan gero kimika arraxionalaren oinarria izango zen formula praktiko batzuten sorrera ikus dezakegu.

Guzti hau baino antzinagokoa Naturaren beraren behaketa dauka- gu bertan landareen berezitasunaz eta animalien ohituraz ohartuko ziren gaur egungo bilogiaren oinarria sortuz.

Azkenik, e ta oioarri matesiaIari dagokionez, zenbait marrazki elta margotan agertzen diren irudietan animaliaren kanpoko intxusaz gain, sarri askotan, hezusrak, bihotzak etab. daude margotuta. Beraz, ehiza zatikatzerzakoan gauza horie taz ohartv zireEa frogatuta dago eta, bide batez, anatomiaren lehen urratca eman zuten.

PALEOLITIKOA: G I Z A K T E - -0INARHIA

Lehen esandako lorpen guztiak erdietsí baino lehen, gizonak jakin bazekien hitz egiten. Harriak nahiz makilak erabiliz ehizean giza taldeek lan egin ahal izateko keinuak eta abotsa behar beharrezkoak zituen. Hasierako urrats hauek pixkanaka pixkanaka mintzaira bihurtu ziren. Guzti hau, malla batetan behintzat, tresna k beren egin kixun berezieta ko eginak izan baino lehen gertatu zen, segur aski.

Hizkuntzaren antzinatasuna bur- rnuinean gerta tuko egi tura hereda- garriarcn aldakctíik frogakzen dii la burmuinaren erdia beketzen duen begiaren eta eskuasen konplexu koordinatzailek tximinu tankerako acaben heredentziaren ondorio baino ex da. Baina, entzumen eta mingai- naren korodi nazioari dago kiona, nahiz txikiagoa izan besriagoa da.

Reren zirraren (bildurra, sexu- -gogoa, amorrua, e.a.3 adierazpide beanla, ugaztun guztiek rnaila bate- tan bederen, abotsa erabiltzen dute; baina horrez gain inforrnazio bide bezaIa erabiltzea, gizonak soilik lortu $U. Hasi-hasieratik hizkuntzak guztiz konbentzionala izan behar du. Soi- nuen esan nahiak k o m u n i t a t e bakeitzak iinkatu ondoren onartu egin behar zituen, gero tradizioz püsnrazteko. Zer esanik ez, egoera bakoitzean hizkuntzak premia sozial

nahiz materialei erantzuna emateko gai izan behar zuen.

Hizkuntzen socreran gixasteek, nahi eta nahiez, orokortu, gene- ralizatu egin behar dute, hots, hitz baten bitarte, hau da, ikur baten bitartez, gauza desberdin batzuren multzo bat adierazteko ados jasi behar dute. Burmuinarcn ikur hauen erabilpena eta beren ikuslirudi- kapena giza pentsakeraren oinarri da. Zientziasen teoriak, azkenik, hizkuntzaren eraketaren hedapen natural baino ez dira. Hitz-sinbo- lisrnoan zirrara-alderdia azpimarra- tzen bada, hauek, azkenik, formula magiko bihur daitezke; aldiz, ikusra ohjektii edo eki ntza materialaren ordez erabiltzen bada logika idea- lista batera he1 daiteke.

Aldi honetan giza taldearen existentzia eguneroka eIikaduraren lortzearekin zeharo lotuta zegoen eta hau, kilometro gutxiko esparru bar- neko animalia eta landasen kopu- ruaren araberakoa zen; baina hau, eten gabe aldatuz zihaan zerbait zen eta, gainera, sarritan era katastra- fikoan aldatzen zen. Gízona kontrolik gabeko Naturaren katibu baino ez zen; eta nekazaritza asmatu arte egoera horretan jarraitu behar izan zuen. Mala ere, Natura bere alde jartzeko zerbait egin zezakeela pentsatu zuen, eta honeila, sortzen ari zen teknikaren mugak gaindikzeko magia asmatu zuen. Animalia nahiz landare baliagarri bat tribuaren edo bere zati baten totem eginaz eta bere irudiak, ikurrak edo dantza imita- garriak erabiliz, gizonak esandako

animalia edo landarea bere alde jarriz, ugaldu egingo zela pentsatzen zuen. Honek totem-talde desberdinen arteko elikagai trukaketa ekarri bait zuen. Honela, erlazia-sistema kon- plexu bat hnsi zen sortzen. Totemekin lotuta pertsona, animaIia eta objektu batzuri berezitasun eta ahalmen batzuk egokitzen zitzaizkien: hauek tabuak ziren, hots, gauza sakratuak, eta beraiekiko erlazioek araudi hertsi eta gogor baten arabera izan behar zuten: arau horien hausketek zigor handiak ekartzen bait zituzten.

Zientziarekin lotura handiagoa zutenak totem-zeremonietako erri- toak ziren; jaiotzako, sarbideko eta ehnttzeknak, herexiki. Errito haue- tatik denek pasatu behar zuten eta Paleolitikoan bertan egiten ziren jadanik. Hauetan munduaren sorre- raz eta garapenaz adierazpen tote- mikoak emango ziren eta hau lehen hezkuntza formala izango zen, hots, munduarekiko e t ~ nola menperatzea- rekiko sinesmen-multzo baten soxte- razpena. Zeremonia hauen berezi- tasun bat izen-ezarpena (nolabaiteko bataicia) izango zen. Izenaren bitartez gizona garrantzi handiko bere asaba toternikoekin erlazionatuko zen. Ize- nen ezaguera lehen ezaguera es- plizitoa izango zen, segur aski.

PALEOLITIKOA: ZIENTZIAREN SORRERA

Pnl eolitikoko gizonaren ezague- rak (tresnei buruz, suari buruz, anirnaIia eta landarei buruz e ta erritoei buruz) e z ziren gauza bananduak; kultura oso e ta bat

zi tuzten animalien gorabeheren men- pe egon beharra. Ehiza-gizarte batek, hnrtu eta akabatu dituen animalia guztien eiabilpen eta banaketa onena egin dezake, baina ez da gai era posit ib batetan menderatzeko. Ziur aski, Paleolitikoaren etekin handiko ehiza-teknikasik aurrerakoienek, ehiza errazeko anirnalia handi batzu- ren xahuketa sortu zuten. I-Ionekin batera, klimaren aldakuntza kontu- tan hartzen badugu, izotzaroaren bukaera aldean ehiza bere gailurre- raino helduta zegoela esan daiteke.

IMESQLITIKOA ETA NEOLITI- KOA

Erdi Harriaroa edo Mt?snlitikoa, azkeneko elurtaroaren bukaeratik ezarkuntza e k nekazal garaiarterkoa da. Haro honen kronologia ez doa bn- tera munduko toki guztietan. Euro- pan, garai honetan, itsasoaren uren maila igo zen, Suedia Danimarkatik eta Britain Handia Frantziatik bereixtuz. Aldi berean, Iparraldeko basoen hazkuntza ikaragarria izan zen. Bitartean Ekialde Hur'bilean eta aldakuntza kIimatikoak zirela medio, basamortuak ugaldu egin ziren.

Bihrtean janarigintzan, gizona- ren bizimodu materia1 eta soziala aldatu zituen iraultza bat izan zen. lraul tza honen oinarrian ehize-eko- nomian gertatutako krisia zegoen, bereziki. Ehiza lortzeko zeuzkaten zaiItasunak zirela e k , gizonek janari berri edo antzinagokoak eta gaindi- tutakoak hartu behar zituzten kontutan. Horregati k, basar andareen sustraiak eta haziak betriro plaza-

ratu ziren. Bilaketa hauek, neka- zaritza sortarazi zutcn.

Nekazaritza, zehatz-mehatz, noiz eta non sortu zen ez dago jakiterik. Nekazaritzan erabilitaka animalien eta landareen moten urritasunak (belar-hazi jangarriakl bere jaiotza aldiune berezi eta toki berezi batetan [Ekialde Ertainean, ziur aski) izan zela adierazten du. Fz dakigun beste gauza zera da: lurraren lanketa eta animalien heeketa betidanik batera ala nekazal kultura eta ar tza i - -kultura hutsen uztarketa izan ate diren. Aztarnak lehen hipotesiaren alde daude. H a i s e r a n , animalfak gizrinek utzitako belar-hondaira k jatera etnrriko z i r ~ n . Nexketa ~z xen gauza guzt iz berria: zakurrak PaIeolitikoan ert! hezten bait ziren.

Nekaxaritza, hasieran, emaku- meen lana zcla dirudi. Bitartean gizonek ehizean jarraitriko ziren. Nekazaritza ehizaren gainetik pasa- tzen ari zen tenorcan, emakumearen statusa gora joan zen eta honela, sistema matrilineala ehizaroeren bukaeran zegoen sistema patri l i - nealaren gainera pasa zen, hasierako sistemara Itzuliz. Eta egoera honetan janarien pilaketa normala izan arte jarraitu zuen. Orduan, berriro, sistema patrilineala nagusitu zen.

Nekazaritzat gizonasen eta ingu- runearcn arteko erlazio guztiz berria ckarri zuen. Gizona, no labai t , animalien eta landaren zorte edo nahieratik askatu egin zen. Orain lur-sail txiki batetan, lehen lurraldc zanbal ba tetan erdiesten zuena.

coriarazkn zuen. Bestalde, lurralde Gerezi batetako finkotasunak, beste kontzeptu besri batzuk sostaraziko ditu: lurra ldetasuna eta jabego pribatua, adibidez.

tandareen hazkuntzak eta lor- tutako uzta janari bihurtzeko egoki- penek t e k n i k a berri batzuk sortu zituzten: ereitea, jorraketa, segaketa, ealtziketa, ehotzea, egosketa eta hartzidura, adibidez. Hauekin batera beste teknika laguntzaile batzuk ere agertu ziren; hala nola: ehungintza, Ilertutako liho edo ar t i le-kopuru handink teknika honen garapena ekarri zuen ondorioz) edo bustin- gintza eta etxolagintza. Teknika h a i i ~ k Palenlit.iknan erp ex~giinri k ziren, baina gizonak leku f i nko batetan ezarrita cz zeudenez gero, haion erabilpennk oso urriak ziren.

Neknzari tzak sortutako beste kontzeptu berri bat, lanarena zen. Ehize-kul tu ran lana biziaren beste edozein alderdircn an ttckoa zen. Ekintzak eta beren onderioak bere- hala age'ertzen ziren uztartuak. Aldiz, nekazaritzan ereitetik uzta jaco arte oso taste handia dago; bcstalde, nekazal lan asko aspergarri eta nekagarriak dira. Cainera ez daukate ehizeak izan dezakeen zirrara (berez, ikertzaile batzuren uztetan, gitona- rpn erosketa izeneko kondairen oinasria ehize-kulturatik nekazal- -kul turarako transtsizioan dagol.

Nekazaritzak zera ere ekarri zueo: kausa eta efektu kontzeptuen zabalpena. R i k o n t r e p t u hauek zientzia arrazionalaren funtsa disa.

Beraz, landareen eta animal i en bizimoduak behaketa-gai bihur tu ziren. Ez zen aski ehizetzea e ta eskuratzea; nola jaiotzen eta garatzen ziren ere ezngutu behar zen. Bestalde, teknika berriek kontzeptu mate- matiko eta mekaniko berri batzuk cortarazi aituzten. E hungintzaren teknika otargintzarenarcn zabalpena baino ez da, bietan erregulartasun batzuk behin eta berriro gertatzen bait dira. Hasieran erregulartasun horiek besterik gabe berez egiten ziren, baina gero hausnarketa-gai bihurtu ziten, aritmetika eta geome- triaren zenbait puntu agertaraziz. Ehungintzan bessegiten diren ere- duen itxurak eta harretarako behar di ren hari-knpirri~ak aritmctika ri cta geometriari zegozkien puntclak ziren, i txuraren eta zenhakien asteko erlazioa plazaratuz. Irutea, errotazioa behar zuen lehen teknika zen eta bide batez, gurpilaren eraibilpena hedatu zuen. Buztingintza, beste aldetik, suaten zeharkako lehen erabil pena da e h bercitzeko, argia emateko edo sukaldean erabiltze ka behar den baino askoz kontrol zehatzagoa eska- ben du. Buztinezko rintzien erabil- penak sukaldaritzaren aberastasuna eka r r i zuen eta gero m e t a l e n urtuketa eta zenbait prozesu kimiko erraztu zuen.

Mcsotilikoaren bukaeran (berez, Neol i t ikoaren e t a p a bat bezala kon tsidesatzen da) gizona leku finko bate tnn e z a r r i t a eta gehien b a t nekazaritzatik edo artzantzatik bizi izaten aur kitzen dugu. Aro hone tan erabilitako trcsnak, harri tailatu eta teunduzkoak ziren e t a e z harri

ezpalduzkoak Goi-Paleoli tikoan beza- la.

Kul tvra neolitikoaren iraupenak, zera adierazten digu: beraren bitartez gizonak beste oreka berri bat lortu zuela. Orain erabiItzen zituen pro- duktuak bere lanaren ondorio ziren eta ez lehen bezala landare e ta animaliat beren era naturalean.

Gizonaren bizimoduaren atdake- ta honek, hots, nekazaritzarea garrantziak, gizartean eragin ikara- garria izan zuen eta bide batez, adimen-espattuan ere bai. Guzti hau mito eta errito berrietan isladatzen da. Esan dugun bezala Neal iti koko gixakien ihardiipra nagiisia nekaza- ritza zen; horregatik, landateen hazkuntza eta ugalkuntzaren totem- -erritoetan, emakumeek parte nagu- sia hartu zuten. Emito nagusiak emankortasunekoak ziren. Euriaren

garrantzia nabaritu egin zen eta honela euria egin arazterko erritoek ere beren maila lortu zuten.

Cuzti honek, erritoak eta magia zesbait ordenatuago bihlirtu zuen eta bere bilakaera zekarren. Hauetatik, gobernua eta erlijioa atera ziren.

Neol i t ikoan aurki tzen d e n unitate ekonomiko eta kul turala baserria zen (bereiztu egin behar dugu basetxea eta baserrin). Ziur aski, mende askok iragan behar zuen baserri batetan aurkitzen diren eragiketa teknikoen eta ekonomikoen erlazio konplexuak garatzeko eta baserriaren barnean bere indepen- Aentxia lort7~kri. Hala ere ekrinnrnia, bere zabalerara eta truke-posi- bil itatera m u g a t u t a zegoen. Seolitikoka baserriaren buruaskíta- sunak, alde batetik, bere zabaIkundea laguntzen zuen, b i n a besktik, bere hurrengo garapena zailagotzen zuen.