AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE
K N J I G A XXXI ODJELJENJE DRU TVENIH NAUKA KNJIGA 18
MILO
BJELOVITI
E o o s o e g fs as d k n mk g o ra k tu ija
SARAJEV O 1968"
AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE l HERCEGOVINE
DJELAKNJIGA XXXI ODJELJENJE DRU TVENIH NAUKA KNJIGA 18
MILO
BJELOVITI
E o o s o e g fs as d k n mk g o ra k tu ijaU r e d n i k V L A
D O J O K A N O V I C dopisni lan Akademije nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine ACADEMIE DES SCIENCES ET DES ARTS DE BOSNIE -
HERZEGOVINE
MONOGRAPHIEST O M E XXXISECTION DES SCIENCES SOCIALES L I V R E
18.
MILO
BJELOVITI
lu eg o ra h u -e o o iq e d e g p iq e c n m uRedacteur V L A D
O J O K A N O V I C membre correspondant de l'Academie des sciences
et des arts de Bosnie - Hercegovine
SARAJEV O 1968
S A D R
A J Strana 5 7
PREDGOVOR I. UVOD II. PRIRODNA SREDINA 1. Regionalnogeografski
polo aj Zenice 2. Mezoregionalni-geografski polo aj Zeni kog polja
3. Prirodne karakteristike Zeni kog polja A) Veli ina i granice B)
Geolo ka gra a i petrografski sastav C) Geneza i izgled reljefa D)
Klimatske i hidrografske karakteristike E) Tlo i biljni svijet F)
Dana nji izgled pejsa a G) Prirodna sredina i mogu nosti razvoja
gradskog 4. Topografski polo aj gradskog naselja III.
8 i Zenice 13 15 15 1"? 19 27 33 34 naselja 37 38
GEOGRAFSKA PROBLEMATIKA ISTORIJSKOG RAZVOJA GRADSKOG NASELJA
ZENI KOG POLJA 1. 2. 3. 4. Postanak gradskog naselja 41 Gradsko
naselje u Zeni kom polju u doba rimske vladavine 43 Gradsko naselje
u Zeni kom polju u doba bosanske samostalnosti 45 Zenica u periodu
turske vladavine - 48 A) Op ta promatranja 48 B) Zenica u periodu
od XVXVIII vijeka 50 C) Razvoj, tip i izgled Zenice od XVXVIII
vijeka 51 D) Stanovni tvo kasabe od XVXVIII vijeka 53 E) Funkcije
kasabe od XVXVIII vijeka 54 F) Zenica u XIX vijeku 57 G) Izgled i
struktura kasabe _ 60 H) Ostale funkcije kasabe 68 I) Stanovni tvo
69 J) Osvrt na Zenicu u turskom periodu 73 5. Zenica u periodu
austro-ugarske vladavine 74 A) Op ta razmatranja 74 B)
Teritorijalni razvoj grada 76 C) Stanovni tvo 78 D) Privreda 86 E)
Izgled i ostale funkcije grada 93 F) Zenica u Polju, srezu i
srednjobosanskom privrednom basenu 96 G) Osvrt na Zenicu u
austro-ugarskom periodu 98 6. Zenica u periodu stare Jugoslavije 99
A) Op ta razmatranja 99 B) Teritorijalni razvoj grada 100 C)
Stanovni tvo _ _ _ _ 102 D) Privredna funkcija grada lita E) Ostale
funkcije i izgled grada 110
Strana F) Gravitaciona sfera Zenice 112 G) Zenica u
srednjobosanskom privrednom basenu 113 H) Osvrt na Zenicu u periodu
stare Jugoslavije 135 IV. SA VREMENA ZENICA 1. Socijalisti ka
industrijalizacija kao uzrok stvaranja savremene Zenice _ _ _ _ _ _
H6 2. Geografski polo aj savremene Zenice 118 3. Funkcija grada 120
A) Privredne funkcije grada 1. eljezara Zenica 121 2. Rudnik mrkog
uglja Zenica 160 3. Metalno" ~ _ _ [66 4. Vatrostalno" 167 5.
Elegant" _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 167 6. Termoelektrana Zenica 168
7. Novi ivot" _ _ __ _ _ _ _ _ J68 8. Na a rije " 168 9. Izgradnja"
_ ~ _ _ _ _ _ _ J68 10. Gra evinska pre uze a iz drugih gradova
koja imaju svoja gradili ta u Zenici 169 11. Zanatska funkcija
grada 17! 12. Trgova ka funkcija grada 174 13. Ugostiteljstvo i
turizam kao funkcije grada - 176 B) Javne funkcije grada _ _ _ _ _
_ C) Komunalne funkcije grada Stanovni tvo grada Razvoj, izgled i
funkcionalnost gradskog podru ja Gradska regija Zenice Zenica u
prostornoj i vremenskoj perspektivi Surnmarv Literatura 177 183 188
191 195 203 205 209 120
4. 5. 6. 7.
PREDGOVOR Rad na disertaciji Zenica i njena okolina" po eo sam u
jesen 1958. godine, po izboru za asistenta na Prirodno-matemati
korn odsjeku Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Razumijevanja
Fakultetske uprave pomenutog fakulteta i Radni kog savjeta eljezare
Zenica omogu ila su mi da provedem na terenskim ispitivanjima u
Zenici vrijeme od novembra 1958. godine do juna 1959. godine, bez
kojih bi izrada disertacije bila nemogu a. Sva promatranja zavr ena
su polovinom 1965. godine, a du i period promatranja omogu io mi je
da pravim i neke komparacije u vezi s razvojem grada i gradske
regije Zenice. U na oj geografskoj literaturi malo je radova o
gradskim naseljima, posebno o savremenim. Prema tome, uzora za rad
u na oj literaturi skoro nije bilo. U vezi s izradom rada o gradu
Zenici, konsultovao sam na stotine izvora, kako u gradu tako i u
njegovoj okolini i u Sarajevu. Uzeto u cjelini, nailazio sam na
razumijevanje i pomo prilikom sakupljana obimnog materijala za
izradu ovog rada. Zato i ovim putem izra avam zahvalnost brojnim
pojedincima i ustanovama na pru enoj pomo i. Najve u zahvalnost
izra avam svom mentoru profesoru dr Milenlcu S. Filipovi u, koji mi
je davao uputstva tokom itavog rada. Izra avam zahvalnost profesoru
dr Tvrtku Kanadu na ukazanim savjetima, Jtao i profesoru Milanu
Vemi u. Crte e za prvu polovinu rada izradila je Milena Ker ov, a
za drugu polovinu rada Leonid Pa i , crta i u Geografskom odsjeku
Pri-ro no-matemati kog fakulteta, te se i njima zahvaljujem.
Sarajevo, septembra 1965. godine Milo Bjelovili
I. U V O D Zenica sa svojom eljezarom .predstavlja jedan od
simbola izgradnje socijalizma u na oj zemlji. To je jedini ve i
grad na e zemlje koji je u periodu socijalisti ke
industrijalizacije pove ao broj stanovni tva za etiri puta. U njemu
su na malom prostoru ulo ena najve a materijalna sredstva.
Posljedica toga je nagli razvoj privrede i grada, te prerastanje
kasabskih okvira i stvaranje gradskog naselja srednje veli ine.
Zenica je bila kasaba za vrijeme turske vladavine. U periodu
austro-ugarske okupacije, prvom industrijalizacijom, ona postaje
mje anac kasabe i radni kog naselja. U periodu stare Jugoslavije
Zenica stagnira do pred drugi svjetski rat. Najva nija posljedica
socijalisti ke industrijalizacije odra ava se u teritorijalnom
razvoju grada, i stvaranju industrijskog pejsa a takvih razmjera
kakvi su rijetki u na oj .zemlji. Cilj je ovog rada da prika e i
objasni sa geografskog aspekta razvoj grada Zenice i njegove
okoline gradske regije, kao i probleme koji su nastajali u vezi s
tim razvojem. Po to je zna aj savremene Zenice kako po izgledu tako
7 63.G. T h o e m m e l : Geschichtliclie, politische und
topograprds h ~ statistische Beschreibung des Vilajet Bosnien,
Wien, 1867. 64. H. K a p i d i : Prilozi za istoriiu Bosne i
Hercegovine, Nau no dru tvn NR BiH, Gradnja, knj. 3. Sarajevo,
1956. 65. H. K r e e v i j a k o v i : Hanovi i karavansaraji u
Bosni i Hercegovini Nau no dru tvo NR BiH, Djeia, knj. VIII,
Sarajevo, 1957. 66.Ljetopis srpskopravoslavne parohije u Zenici.
Rukopis u Parohiji. 67.J. P e t r o n i : Narodno predanje o
manastiru u selu Drivi u 'kod Zenice, Bosansko-hercegova ki isto
nik VIII, Sarajevo, 1894. 68. N. S a u 1 i : Jankovi Stojan i
travni ki vezir, Glasnik Etnografsko:* Muzeja u Beogradu, knj. XIX,
Beograd, 1956. 69. Mati ne knjige katolika u Zenici (18361876)
(rukopis). Mati ni ured Skup tine op tine Zenica.202
70. Knjiga Spomenica rimokatoli ke upe u Zenici (rukopis), upni
ured u Zenici. 71.Dr O. B l a u : Reisen in Bosnien und
Hertzegovina, Berlin, 1877. 72.Dr M. M a n d i : Okupacija Bosne i
Hercegovine (1878), Zagreb, 1910. 73.Topografska karta list: enica
und Vare "(1:75.000), VVien, 1918. 74.J. L a k a t o : dr A. D e s
p i : Industrija Bosne i Hercegovine, Zagreb, 1924. 75.Statistika
mjesta i iteljstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1886. 76.Glavni
rezultati popisa iteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila
1895, Sarajevo, 1896. 77. Rezultati popisa iteljstva u Bosni i
Hercegovini od 10. X 1910. Sarajevo, 1912. 78. Matica kr tenth
(katolika) u Zenici (18761884) (rukopis). Mati ni ured Skup tine op
tine Zenica. 79. Protokol kr enih (pravoslavnih) u gradu enici
(18821885) (rukopis). Mati ni ured Skup tine op tine Zenica. 80. F.
S c h r a i cl: Bosnien und die Hercegovina u n t e r der
Vcnvaltung Osterreich-Ungarns, Leipzig, 1914. 81.J. A s b o t h :
Bosnien und Hercegovina, Wien, 1914. 82.Bericht Iiber die
Venvaltung von Bosnien und der Herze
