1

Zbigniew Cendrowski

Zdrowy styl, życia - aktywność fizyczna najważniejsza.

Chorość to jest rozestrojenie w naturze. A doktor co

lecy, to jest stroiciel natury

Dusy lepiej sie siedzi w krzepkliwym ciele jako w

ciele chyrlawym.

J. Tischner

1. Trzy uwagi wstępne :

1.1. Organizatorzy takich spotkań, jak te, w którym uczestniczymy, mają szczytne zamiary

dostarczenia jego uczestnikom – realizatorom szkolnej edukacji, jakichś bezpośrednich

praktycznych wskazówek. Do takiego zadania zapraszani są z reguły ludzie doświadczeni i

posiadający uogólnioną wiedzę o sprawach edukacji i wychowania. Mam, być może

niezupełnie uzasadnioną nadzieję, że spełniam te warunki, stąd się tu znalazłem. W tym

szczytnym zamiarze jest wszelako niebezpieczna pułapka : żeby trafnie coś praktycznego

podpowiedzieć, trzeba być w samym centrum wydarzeń – być uczestnikiem pracy

bezpośredniej. Nadmierna ochota prelegentów do udzielania rad praktycznych może wieść na

manowce mijania się z realiami konkretnych środowisk. Słuszniejsza wydaje mi się zatem

zasada przekazania uczestnikom takich spotkań wybranych fragmentów nagromadzonej

wiedzy i doświadczenia z myślą, że zawarte w nich konstatacje i informacje, zostaną trafnie i

z dobrym skutkiem wykorzystane przez głównych bohaterów procesu wychowawczego :

nauczycieli i liderów zdrowego stylu życia. Spotkania takie mają też wielkie zwrotne

znaczenie dla referentów : pomnażają ich doświadczenie i wzbogacają teoretyczny obraz

rzeczywistości. Spotkania teorii i praktyki bywają z reguły niełatwe, ale zawsze są owocne i

potrzebne.

1.2. Wszelkie zapisane w tym artykule konstatacje i wskazówki wywodzą się z przekonania,

że o sprawie zdrowia dzieci i młodzieży należy myśleć i mówić całościowo i prospektywnie,

z myślą o ich (dzieci i młodzieży) dorosłości, analizując warunki, tendencje, wyniki badań z

różnych dziedzin i odwołując się do ostatecznie, w zakresie praktycznych wskazań, do tak

stabilnego systemu jakim jest szkoła, jej nauczyciele i program szkolny określony w

podstawie programowej. Wszyscy twórcy różnych programów nakierowanych na sprawy

zdrowia i kierowanych do szkoły powinni mieć na uwadze konieczność zachowania ich

kompatybilnego i wspierającego szkołę charakteru. Program „Trzymaj formę” ma taki

właśnie charakter, za co jego twórcom i realizatorom chwała.

1.3. Wszelkie nasze rozważania warto relatywizować, odnosząc się do szerokiego horyzontu

zdarzeń i odkryć nauki, która np. przewiduje, że cała informacja, jaką człowiek

pieczołowicie zgromadził we wszystkich książkach na świecie, może zostać zapisana w

formie sześcianu mającego jedną dziesiątą milimetra szerokości - co jest najmniejszym

okruchem, jaki może zostać dostrzeżony ludzkim okiem. To trudno sobie wyobrazić, ale

też trudno wyobrazić sobie co i jak zrobić, aby osiągnąć niepozorowany sukces

wychowawczy. To odległe przyrównanie , ale pobudza wyobraźnię.

2

2. Zagrożenia cywilizacyjne - obraz zdrowia człowieka – niedostatek

wysiłku głównym problemem

W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań naukowych dotyczących problemów

zdrowia. Powstało dużo oficjalnych raportów i programów różnych międzynarodowych

instytucji i ośrodków naukowych. Także w Polsce, w poczuciu narastających zagrożeń

chorobami cywilizacyjnymi, powstało i "obowiązuje" obecnie kilkanaście niezwykle

doniosłych dokumentów nakładających na wszystkie zainteresowane podmioty ważne

obowiązki w zakresie edukacji zdrowotnej z Narodowym Program Zdrowia (NPZ) na czele.

(Zainteresowani mogą wszystkie te dokumenty „ściągnąć„ z wydania internetowego

www.lider.szs.pl > Bank wszystkich tekstów Lidera > Dział Strategie, programy, plany

badania). Na plan pierwszy w tych dokumentach wybija się zadanie rozpoczynania i

intensyfikacji edukacji zdrowotnej od lat najmłodszych. Kraje, które zaniedbały tego

obowiązku płacą tego wielką cenę, jak choćby Stany Zjednoczone, przytłoczone narastającą

plagą nadwagi i otyłości.

W Polsce, tłum chorych atakujących obecnie nasze szpitale, przychodnie i apteki będzie

narastał. Ludzie chcą się leczyć kiedy zachorują, ale nie potrafią żyć zdrowo i nie

chorować. To dla nas wielkie wyzwanie.

Znaczne wydłużenie życia przeciętnego człowieka, z czym mamy do czynienia w ostatnich

latach, zostało osiągnięte przede wszystkim przez likwidację i ograniczenie wielu zagrożeń

środkami medycznymi, oraz poprawę jakości życia (dobrobyt). Udział w tym postępie stylu

życia był pomijany .

Wyczerpaliśmy rezerwy proste i można przypuszczać, że dalsza poprawa stanu zdrowia i

wydłużania życia ludzkiego, nie może być już osiągana bez uwzględnienia środków

naturalnych (w tym przede wszystkim systematycznej aktywności ruchowej).

Doświadczają tego już niektóre bogate kraje, w których, po wielu udanych akcjach i

kampaniach prozdrowotnych, te same przyczyny, dzięki którym osiągnięto znaczącą

poprawę stanu zdrowia i wydłużenie życia, nagle zaczynają tworzyć stany zagrożenia. (mam

na myśli ciąg : wzrost dobrobytu > poprawa odżywiania się > uwolnienie od wysiłku).

Słyszymy co prawda wciąż, wiele deklaracji o zasadniczym znaczeniu wysiłku w życiu

człowieka. Najczęściej jest to jednak wysiłek deklarowany, udawany, powierzchowny i

fantomimiczny. Umacnia się w nas, narastająca z wiekiem, niechęć do pokonywania

trudności fizycznych, co wynika ze zmieniającego się stylu życia, usuwania przeszkód,

uniknięcia trudu i wysiłku, które są traktowane jako przykrość, coś nieprzyjemnego,

Utrwaliło to w nas mniemanie, że uwolnienie się od wysiłku, który w pewnych okresach

historycznych był znaczącym czynnikiem ryzyka, jest naczelnym osiągnięciem człowieka.

Życzymy sobie "Wieczne odpoczywanie racz mu dać Panie". Jakże zatem lansować powrót

do tego wysiłku ? Jak wpoić przekonanie, że taki powrót to nie tylko same przyjemności, ale

pewien, a może nawet znaczny, trud i przykrości.

Lekarze są zdania, że wszystko, co może pomóc zwalczyć chorobę i wydłużyć życie, jest

bezdyskusyjnie dobre. Strach przed śmiercią, to jedna z najgłębiej zakorzenionych i

najtrwalszych ludzkich emocji, jest więc zrozumiałe, że powinniśmy cieszyć się z każdego

postępu techniki medycznej, który zdaje się tę śmierć odsuwać. „Ludzie martwią się jednak

coraz bardziej o jakość swojego życia, nie tylko o jego długość. Ideałem byłoby, gdybyśmy nie

tylko żyli dłużej, ale również nasze zdolności opuszczały nas na tak krótko przed nadejściem

śmierci, jak to tylko możliwe - abyśmy nie musieli pod koniec życia doświadczać niedołęstwa.

O ile wiele osiągnięć medycyny poprawiło jakość życia starszych ludzi, o tyle sporo innych

miało przeciwny skutek, przedłużając jedynie pewien aspekt życia i zwiększając zależność

osób w podeszłym wieku od reszty społeczeństwa” ( F. Fukuyama - "Koniec człowieka")

Nie jest kwestionowana opinia, wyrażana wielokrotnie w różnych opracowaniach i

raportach, sygnowanych zarówno przez specjalistów kultury fizycznej, jak i innych

3

dziedzin, że remedialny wkład ruchu fizycznego w styl życia przeciętnego człowieka jest

nikły, do tego stopnia, że możemy mówić o społeczeństwie hipokinetycznym.

Zdajemy sobie intelektualnie sprawę z tego, że należy dbać o ciało. Kiedy jednak

przywołujemy słynny zapis Władysława Tatarkiewicza : "kultura fizyczna to troska duszy o

ciało" to zazwyczaj poprzestajemy na hołubieniu tego sloganu w samej duszy - do ciała on

już nie dociera. Zdrowie i sprawność chcemy osiągnąć możliwie najmniejszym wysiłkiem,

stąd ogromne powodzenie wszelkiego rodzaju „gadgetów”, które mają rzekomo robić

wszystko za nas. Także nasza wiedza na temat istoty wysiłku, jest niestety powierzchowna, w

gruncie rzeczy mało kto rozumie, jak ogromnie korzystne efekty, w profilaktyce większości

chorób cywilizacyjnych daje odpowiednio dozowany ruch (częstotliwość, objętość,

intensywność). Na ogół mówi się o gimnastyce, spacerach, jakimś incydentalnie uprawianym

tenisie, sezonowym narciarstwie itd. Niemal nikt z tych, którzy nawet systematycznie coś

ćwiczą, nie sięga do optimum wyrażanego najczęściej wzorem 3x30x130 o czym napiszę

dalej.

3. Najważniejszy wskaźnik - długość trwania życia w zdrowiu (Podstawowe dane epidemiologiczne zaczerpnięte z Raportu PZH, w opracowaniu B.

Wojtyniaka, J.Stokwiszewskiego, P. Goryńskiego i A. Poznańskiej)

W roku 2007 przeciętna długość życia mężczyzn wynosiła 71,0 lat a kobiet 79,7. Długość

życia mieszkańców Polski systematycznie wydłuża się po roku 1991 i w tym okresie

zwiększyła się w przypadku mężczyzn o blisko pięć lat a w przypadku kobiet o pół roku

mniej. Po roku 2002 widać wyraźne spowolnienie tego trendu.

Bardzo wyraźnie zaznacza się w Polsce niekorzystne zjawisko dużej nadumieralności

mężczyzn, w stosunku do kobiet i w konsekwencji znacznie krótsza długość ich dalszego

życia niezależnie od wieku. Niepokojący jest fakt, że brak jest poprawy w tym zakresie po

roku 2001 w długości życia mężczyzn i kobiet. Szacuje się, że dwie trzecie tej różnicy

wynikają z wyższej przedwczesnej (przed 65 rokiem życia) umieralności mężczyzn niż kobiet

a w jednej trzeciej z wyższej umieralności w wieku starszym powyżej 65 lat.

Długość trwania życia, jest jednym z podstawowych i najczęściej używanych prostych

mierników syntetycznych, służących do ogólnej oceny stanu zdrowia populacji. Coraz

częściej stosowany jest również miernik złożony, jakim jest długość trwania życia w

zdrowiu. Jako brak zdrowia przyjmuje się zazwyczaj ograniczoną sprawność, występowanie

określonych chorób przewlekłych, złą samoocenę stanu zdrowia.

Według szacunków GUS, długość życia w zdrowiu mieszkańców Polski w roku 2005

wynosiła 66,6 lat w przypadku kobiet i 61,0 lat w przypadku mężczyzn Oznacza to, że ko-

biety przeżywają bez ograniczonej sprawności 84% całego życia a mężczyźni 86%. Osoby w wieku 65 lat mogą oczekiwać, że ponad połowę dalszego życia przeżyją w zdrowiu,

kobiety o prawie 2 lata więcej niż mężczyźni.

Do głównych czynników ryzyka należą między innymi : palenie papierosów,

nieprawidłowa dieta, nadmierne spożycie alkoholu, otyłość czy mała aktywność fizyczna.

Właśnie te czynniki według szacunków WHO dla roku 2002 były odpowiedzialne w Polsce

za ok. 55% zgonów i prawie 40% utraconych lat życia przeżytego w zdrowiu.

W obrazie zdrowia społeczeństwa pojawiają się w ostatnich latach inne niepokojące

objawy. Choć zmniejszyła się liczba zgonów na najgroźniejsze choroby układu krążenia

i wydłużyło się życie kobiet i mężczyzn, słabnie jednak nasz potencjał obronny

(immunologiczny). Ludzie zamiast dbać o wzmacnianie organizmu środkami

naturalnymi, coraz chętniej i częściej sięgają po leki i poszukują wsparcia w różnych

suplementacjach, w tym najszybciej rośnie spożycie leków antydepresyjnych. Stajemy

się coraz mniej odporni na zagrożenia zewnętrzne. Powoduje to wzrost zagrożeń

chorobami do tej pory banalnymi (alergie, astma, dolegliwości odoskrzelowe i

metaboliczne).

4

Kiedy cały świat toczy walkę z najgroźniejszymi chorobami cywilizacyjnymi jak choroby

układu krążenia czy nowotwory i zdobywa w tej walce nowe przyczółki, WHO ostrzega :

"Stoimy u progu globalnego kryzysu związanego z chorobami zakaźnymi. Żaden kraj nie

jest bezpieczny. Żaden kraj nie może już dłużej pozwolić sobie na ignorowanie tego

zagrożenia". Przestroga ta jest zasadna mimo „wpadki” jaką zaliczyło wiele krajów

europejskich zakupując za wskazaniem WHO szczepionkę przeciwko grypie. Polska byłą

jedynym wyjątkiem i chwała za to Pani Minister Kopacz.

4. Raporty, programy strategie Jak już wspominałem powyżej, w ostatnim okresie ukazało się wiele niezwykle

interesujących i potrzebnych dokumentów podejmujących strategiczne problemy rozwojowe,

w tym poczesne miejsce zajmują problemy stylu życia i jego znaczenia dla życia i zdrowia.

Nas naturalnie najbardziej interesuje to, czy w Raportach tych znajdujemy dostatecznie

wyraziste sygnały rozumienia przez autorów problemów zdrowotnych i czy uznają oni stan

zdrowia i sprawności za ważnych czynnik zwiększający indywidualne i zbiorowe możliwości

awansu.

Uważna, choć siłą rzeczy, mając na uwadze ogrom informacji, niedość wnikliwa lektura

tych programów nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Można jedynie poczynić parę uwag

wstępnych zastrzegając sobie, co właśnie czynię, prawo do dalszej dyskusji.

Autorzy piszą co prawda o zdrowiu dość dużo, ale raczej z punktu widzenia epidemiologii,

medycyny klinicznej, dostępności do usług medycznych, sprawności służby zdrowia

niedostatecznie biorąc pod uwagę tak ważne czynniki prozdrowotne jak promocja zdrowia,

profilaktyka i zdrowy styl życia. Zawarta np. w Raporcie Polska 2030 konstatacja,

"Przeciętna niska oczekiwana długość życia wynika przede wszystkim z uwarunkowań

związanych z trybem życia, a w szczególności z nadmiernego korzystania z używek" jest

bardzo enigmatyczna i niepełna. W dokumentach tych nigdzie wprost nie powiedziano, że

zdrowe i sprawne fizycznie społeczeństwo, zwielokrotnia swe szanse dobrobytu i awansu

cywilizacyjnego.

Myślę, że wynika to zarówno z niedoceniania wagi tych zagadnień, jak i pewnej

bezradności i niewiedzy, jak tego typu zadania jak : promocja, profilaktyka, prewencja (PPP)

należy zapisywać i realizować w strategii państwa. Mamy tu do czynienia z neoliberalnymi

tendencjami, aby problemy te odsyłać do sfery wolności człowieka, jego zachowań

indywidualnych i potrzeb prywatnych. Państwo nie może oczywiście dekretować jak mamy

się zachowywać, ale może i powinno planować różne działania, które takie zachowania

wywołują, umożliwiają i do nich zachęcają przez system edukacji, uprawnień, możliwości,

premiowanie.

Jeżeli więc mówi się dużo i słusznie o potrzebie różnych zmian, to mogłoby to, jak sądzę,

odnosić się też do zmian dotychczasowego podejścia i systemu w strategii motywowania i

zachęcania ogółu obywateli do pożądanych zachowań prozdrowotnych..

Jesteśmy coraz bardziej pod presją trendu starzenia się ludności i wynikającej stąd prognozy,

z której wynika, że kiedy dziś na 1 osobę w wieku poprodukcyjnym przypada 2,6 osoby

potencjalnie produktywnej, to w roku 2030 może to być mniej niż 1,5 osoby. Wydaje się, że

nie widzi się w kondycji zdrowotnej społeczeństwa. dostatecznego wsparcia dla

dalekosiężnych planów rozwoju państwa.

Myślę, że nasze środowisko : promocji zdrowia i kultury fizycznej, powinno stworzyć

system społecznego nacisku dla upowszechniania zasady : tylko Polska zdrowa i

sprawna fizycznie może podołać wyzwaniom cywilizacyjnym przed którymi stoi

współczesne społeczeństwo polskie ( i nie tylko polskie).

Należy też zauważyć i ostrzec, że tak konieczne i bardzo dobrze brzmiące zasady i cele jak :

wyrównywanie szans edukacyjnych, wydłużenie aktywności zawodowej Polaków, mobilność,

5

adaptacyjność, rekwalifikacja, czasowe migracje, będą często niezamierzenie powodować

liczne problemy zdrowotne jak : niedobór czasu wolnego, pracoholizm, niedostateczny

wypoczynek, powiększający się obszar dystresu, zagrożenia trwałości rodzin, zwiększone

wymagania, większa rywalizacja, zagrożenia odrzuceniem społecznym, chęci do

wspomagania kondycji suplementami, stymulantami i odżywkami.

W Raporcie „Polska 2030” odnajdujemy interesującą z naszego punktu widzenia wskazówkę,

że „system edukacyjny już od najmłodszych lat musi nie tylko przekazywać uczniom

konieczne wiadomości, ale przede wszystkim przyzwyczajać ich do ciągłego zdobywania i

wykorzystywania wiedzy oraz uczyć tych umiejętności".

Aż się prosi aby dopisać, że to „wychowanie w kulturze fizycznej” jest jednym z

ważniejszych celów szkolnego wychowania.

5. Czego nie może służba zdrowia Permanentna i chyba narastająca niewydolność naszej służby zdrowia jest faktem. Mimo

postępów medycyny i wprowadzaniu coraz to wymyślniejszych (i coraz niestety

kosztowniejszych) procedur, mamy poczucie, że przeciętny pacjent nie otrzymuje tego co mu

potrzebne. Wciąż trudno, i chyba coraz trudniej, dostać się do lekarza specjalisty. Podobnie

jest z lekami. Są drogie i nie spełniają, bo spełniać nie mogą oczekiwań, że sprawią cuda.

Całkiem inny problem to powszechne nadużywanie leków, co powoduje różne uzależnienia i

wzrost oporności na antybiotyki. Lekomania to jedno z ważnych zagrożeń obniża bowiem

naturalne możliwości obrony immunologicznej człowieka.

Reformowanie takiej służby zdrowia jaką mamy, jest oczywiście konieczne, tak jak

konieczne jest ciągłe cerowanie i reperowanie jedynego płaszcza, ale istota zdrowotnych

problemów tkwi nie w tym, jak służba zdrowia poradzi sobie z obsługą coraz liczniejszej

rzeszy pacjentów, ile w podejmowaniu takich działań, które poprzez zmiany w stylu życia,

zmniejszać będą zapotrzebowanie na klasyczne usługi lekarskie.

Państwo i jego struktury administracyjne, naukowe i społeczne powinny, nie zaniedbując

starań odnoście do poprawy funkcjonowania służby zdrowia w zakresie medycyny

klinicznej, naprawczej, interwencyjnej, wysokich technologii i farmakologii, stopniowo, ale

zdecydowanie przestawiać (rozbudowywać) jej funkcje i powinności w zakresie promocji,

profilaktyki i prewencji. (PPP).

Powszechna edukacja zdrowotna w szkole i szkole wyższej (szczególnie w uczelniach

przygotowujących nauczycieli i edukatorów zdrowotnych) powinna być pilnie i

systematycznie doskonalona. Pewien postęp jaki uczyniono przy opracowywaniu nowej

podstawy programowej jest istotny, ale jeszcze daleki od potrzeb.

6. Nadzieje w reformie edukacji – nowa podstawa programowa

wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej. Zwięzłe - postanowienia

reformy We wstępie do komentarza nt. reformy czytamy miedzy innymi :

"Początek XXI wieku przyniósł zjawisko bezprecedensowego wzrostu aspiracji edukacyjnych

młodych Polaków. Jeszcze kilka lat temu tylko około 50% uczniów z każdego rocznika

podejmowało naukę w szkołach umożliwiających zdawanie matury. Dziś (2009), po

ukończeniu gimnazjum, takie szkoły wybiera ponad 80% uczniów. Spośród nich około 80% z

powodzeniem zdaje maturę i w znakomitej większości przekracza progi uczelni. W rezultacie,

co drugi Polak w wieku 19-24 lata studiuje, zaś liczba studentów w Polsce, w ciągu zaledwie

kilku lat, wzrosła aż pięciokrotnie."...

"Odpowiedzią na problem zaspokojenia zwiększonych aspiracji młodego pokolenia jest

odpowiednio zaprojektowana reforma programowa....

6

...Nowa podstawa programowa przywiązuje też bardzo dużą wagę do wychowania a w

szczególności do kształtowania właściwych postaw uczniów...

...Aspekt wychowawczy pracy szkoły powinien być ujęty w formie szkolnego programu

wychowawczego....

...Więcej wolności w organizacji pracy szkół, oraz więcej odpowiedzialności za precyzyjniej

opisane efekty końcowe, to podstawowe idee wchodzących zmian...

...W nowej podstawie programowej znacznie silniej niż dotychczas zarysowano związki

wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej....

Wiedzieliśmy, pracując nad nową podstawa programową, że wszelkie reformowanie

napotyka na rozliczne problemy merytoryczne, logistyczne, prawne, mentalne. Mieliśmy w

tym względzie na uwadze różne ostrzeżenia co do potrzeb i skutków reformowania.

Pamiętaliśmy też o celnej refleksji prof. Bogdana Suchodolskiego " Szkoła na szczęście

jest na tyle konserwatywna, by nie rzucać się bez wahania w wir przekształceń" (Cytuję dość

dokładnie wypowiedź profesora na jednym z jego wykładów). Pamiętaliśmy, że wielu

wielkich futurologów i strategów reformatorów ostrzega, że wszelkie programy reform

zawierają wiele wad przeszłości, dużą porcję spektakularnej teraźniejszości i dość mgliste

wyobrażenie o przyszłości. (takie myśli i uwagi można znaleźć między innymi w dziełach

A.Tofflerów, S. Pinkera, F. Fukuyamy i wielu innych)

Wiedzieliśmy, tworząc nową podstawę programową wychowania fizycznego i edukacji

zdrowotnej, że należy mieć na uwadze potencjalne zdolności systemu edukacji do sprostania

wyzwaniom cywilizacyjnym, postępom globalizacji, stale obecnej w naszym życiu

rywalizacji, zdolności adaptacyjnych i gotowości do udziału w przekształceniach. W takiej

misji spotykaliśmy się z podobnymi dążeniami wielu innych, konkurencyjnych i często lepiej

zorganizowanych nurtów - dążeń : przedsiębiorczość, marketing, języki obce, technika,

ekologia. Czasem było to wzajemne wspieranie się, częściej jednak wyzwalało zjawiska

rywalizacji i konkurencyjności pomiędzy różnymi przedmiotami, a której problemy

zdrowotne umykały uwadze, jako mniej ważne w ogólnym procesie edukacji.

Stanęliśmy przed trudnym zadaniem wpisania troski o zdrowie i wychowanie dla

przyszłości, w ów proces wyścigu do pozycji w życiu, umiejętności poruszania się, osiągania

sukcesów, wygrywania. Mało kto bowiem postrzega potrzebę bycia zdrowym dla pomnożenia

swych szans. Problem ten odnaleźć można między innymi w zapisach podstawy o

"całożyciowej trosce o zdrowie i sprawność" i potrzebie kształtowania "umiejętności

życiowych". To są wspólne cele wf i edukacji zdrowotnej.

Tworząc nową podstawę wychowania fizycznego, uważaliśmy za konieczne

wprowadzenie takich zmian, które zwiększałyby udział wychowania fizycznego i edukacji

zdrowotnej w tworzeniu i realizacji programów szkoły. Hasłowo - bo są to problemy

rozległe i nie ma możliwości ich obszerniejszego przedstawienia - można niektóre z nich

wyrazić następująco : - szkoła wyrabiająca, głównie przez rozwój umiejętności życiowych,

zdolność i gotowość do

całożyciowej :troski o zdrowie i sprawność,

- współtworzenie społeczeństwa obywatelskiego,

- uwzględnienie zasady, często naruszanej, że szkoła jest nie tylko dla

ucznia, ale także dla nauczyciela, środowiska, rodziców,

- uzyskanie racjonalnych proporcji pomiędzy obciążeniem umysłowym i

fizycznym ucznia,

Wydaje mi się, że - być może jest to tylko moje odczucie - nie sprostaliśmy wszystkim

wyzwaniom w pożądanej skali.

Wdrażanie nowej podstawy ukaże nam zapewne te problemy bardziej szczegółowo.

Podczas pracy nad różnymi szczegółowymi zapisami, stale przypominaliśmy sobie o

trzech ważnych zasadach :

7

- Kultura fizyczna nie ma innych celów jak zdrowotne, co łatwo wywodzi się z analizy

klasycznej definicji WHO, iż zdrowie realizuje się w trzech głównych obszarach : fizycznym,

psychicznym (duchowym) i społecznym.

- Na początku każdego zadania narodowego jest zdrowie i sprawność fizyczna a kultura

fizyczna jest istotną częścią kultury narodowej.

- Mówimy o kulturze fizycznej, której częściami są : wychowanie fizyczne, sport, rekreacja

ruchowa, rehabilitacja.

Analizując obecność tych zasad we współczesnej praktyce wychowaniu fizycznym postęp

dokonujący się za przyczyną nowej podstawy programowej z wychowania fizycznego i

edukacji zdrowotnej jest znaczący, ale jeszcze niewystarczający.

Wyróżnić można następujące, ważne kierunki zmian, w podstawie programowej

odnoszące się do wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej:

A. Inaczej niż dotąd zapisano wymagania .

- ograniczono do minimum posługiwanie się słowami - wytrychami typu : należy, musi,

koniecznie, bezwzględnie, należy dążyć itp.

- rozpisano wymagania na działy : diagnoza, trening zdrowotny, sporty całego życia i

wypoczynek, bezpieczna aktywność fizyczna i higiena, sport, taniec, edukacja zdrowotna co

miało podkreślać potrzebę różnorodności oferty

- znacząco wyeksponowano potrzebę promowania zdrowia środkami kultury fizycznej, a w

tym kształtowania wytrzymałości jako fizycznej podstawy zachowań prozdrowotnych (Test

Coopera, cross, pomiar i interpretacja tętna, pomiar i interpretacja BMI itp), umiejętność

samooceny,

- zachęcono szkoły i nauczycieli by wdrażali śmielej uczniów do aktywnego uczestnictwa w

planowaniu, realizacji i ewaluacji zajęć, w tym także do planowania osobistej aktywności

ruchowej.

B. Dokonano wyraźniejszego podziału zajęć wychowania fizycznego na zajęcia klasowo-

lekcyjne planowane w tygodniowej siatce godzin i zajęcia do wyboru, nazywane przez nas

roboczo fakultetami (a zapisane w rozporządzeniu MEN jako dopuszczalne formy realizacji

dwóch godzin obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego). Wyszczególnienie czterech

głównych rodzajów tych zajęć (sportowe, rekreacyjne, turystyczne, taniec) wydaje się

wyczerpywać możliwe i potencjalne formy aktywizacji. Nie udało się co prawda utrzymać

pierwotnej propozycji aby podział ten (2+2) i (1+ 2) był dla szkół obowiązkowy, ale wydaje

się, że pewna ostrożność w tym zakresie była usprawiedliwiona. Zbyt wiele szkół bowiem

wyrażało swe w tej sprawie obawy, zaś przyjęcie, że zajęcia fakultatywne mogą być

prowadzone w formie zajęć lekcyjnych, pozalekcyjnych i pozaszkolnych tworzy duże

możliwości logistyczne

C. Powiązano ściśle wychowanie fizyczne z edukacją zdrowotną. Wyrażono to

wyodrębnionym zapisem w blokach tematycznych w wychowaniu fizycznym, a także

rozpisaniem wymagań dotyczących edukacji zdrowotnej w innych przedmiotach. Pierwotne

zamiary, aby wprowadzić za wzorem krajów skandynawskich nowy przedmiot zdrowie a

następnie, po rezygnacji z takiego rozwiązania, wprowadzenie zapisu o obowiązkowym dla

wszystkich wymiarze 30 godzin edukacji zdrowotnej, budziły zbyt dużo obaw (często

asekuracyjnych) co do możliwości realizacyjnych. Brak takich rozwiązań w wersji ostatecznej

co prawda utrudnia, ale nie uniemożliwia realizacji treści edukacji zdrowotnej, a zdaniem

wielu specjalistów zostały stworzone obiecujące warunki dla dalszej integracji tych dziedzin

edukacji i większej ekspozycji zdrowotnych celów wf.

8

D. Zwiększono radykalnie autonomię szkół (w wielu sprawach decydują : dyrektor, rada

pedagogiczna, rodzice, samorząd, uczniowie) co powinno sprzyjać budowie społeczeństwa

obywatelskiego. Tu i ówdzie, przewidują malkontenci, może nastąpić incydentalne

pogorszenie jakości edukacji, ale perspektywicznie rzecz biorąc nie ma dla takiego

rozwiązania alternatywy.

E. Dla środowiska kultury fizycznej, nauczycieli wychowania fizycznego i szkolnych

edukatorów zdrowotnych, ważne jest powiększanie i konkretyzowanie udziału

wychowania fizycznego i edukacji zdrowotnej w tworzeniu i realizacji szkolnego

zestawu programów nauczania, który uwzględniając wymiar wychowawczy, obejmuje całą

działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego Szkolny zestaw programów nauczania,

program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki tworzą spójną całość i muszą

uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i

realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela. W procesie tym

powinna wzrastać rola nauczyciela wychowania fizycznego. Tendencje te nazywaliśmy

często roboczo jako wyjście nauczyciela wf z "kanciapy:"

Doceniając znaczenie podjętych zmian, musimy jednak, mając na uwadze faktyczne

potrzeby umacniania zdrowia człowieka uznać, że najlepsza nawet realizacja przyjętych

założeń nie przyniesie zmian w obrazie zdrowia człowieka, adekwatnych dla jego potrzeb

strategicznego gatunkowego rozwoju. Wynika stąd potrzeba maksymalnego wykorzystania

stworzonych możliwości i uważnej ewaluacji programu reformy. Z góry jednak można

założyć, że istnieją ważne przesłanki dla konieczności obmyślania i podejmowania dalszych

starań o zwiększanie udziału systematycznej aktywności fizycznej człowieka w polepszaniu

długości i jakości jego życia.

Tempo i rozmiar wprowadzanych zmian to wyzwanie, wymagające od uczestników tego

procesu wielkiej przedsiębiorczości i często wręcz transgresyjnego przekraczania

dotychczasowych możliwości - własnych i środowiska, wykraczania poza utrwalone

stereotypy i schematy, śmiałe pokonywanie osobistych oporów i obaw. Niewątpliwie

wymagać to będzie wielkiego i wspólnego wysiłku wszystkich zainteresowanych w zakresie

zdobywania i poszerzania wiedzy i umiejętności rozwiązywania skomplikowanych

problemów edukacyjnych i wychowawczych. Do wysokiej rangi wzrasta zasada „robić więcej

niż się musi”.

Dyrektorzy szkół i nauczyciele wychowania fizycznego - i to jest problem i impuls

najważniejszy - stoją przed bardzo trudnym zadaniem zapewnienia należytego poziomu

realizacji w swych szkołach treści edukacji zdrowotnej - co zmusi ich do poszukiwania

możliwości podnoszenia kwalifikacji już pracujących nauczycieli wf i pozyskiwania nowych,

którzy takie kwalifikacje zdobędą w drodze systematycznych studiów licencjackich i

magisterskich.

Na to zapotrzebowanie - podnoszenia kwalifikacji już pracujących nauczycieli wf, będą

musieli pilnie, skutecznie i zgodnym wysiłkiem odpowiedzieć wszystkie podmioty kształcące

i wspomagające nauczycieli, w tym szkoły wyższe wf i placówki ORE..

7. Wielkie zbliżenie wychowania fizycznego i edukacji

zdrowotnej to szansa. Nigdy przedtem nie zapisano w podstawie programowej zadań edukacji zdrowotnej

tak wyraziście, nigdy też przedtem tak konkretnie i ściśle nie powiązano jej z

wychowaniem fizycznym. Jeżeli porównamy zapisy obecnej podstawy programowej wf z

poprzednimi podstawami to jest to niezwykle istotna zmiana jakościowa.

9

Owszem, w poprzednich 40 latach wielokrotnie formułowano różne stanowcze postulaty,

pisano memoriały, listy, apele, stanowiska, sam to robiłem i współinicjowałem, ale nigdy

starania te nie były wieńczone konkretnymi decyzjami resortowymi i zapisami w

obowiązujących programach edukacyjnych. Niezależnie od tego, czy to co zapisaliśmy

obecnie nas satysfakcjonuje - bo nie satysfakcjonuje w pełni - prawdą jest, że w żadnej z

poprzednich podstaw programowych wychowania fizycznego nie zapisano tak obszernie i

konkretnie treści edukacji zdrowotnej. I to nie tylko jako wyodrębnionego pakietu w

programie wf , ale także przez stosowne redakcje i zapisy w innych przedmiotach.

W dotychczasowej praktyce wychowanie fizyczne i edukacja zdrowotna chodziły oddzielnie

i mieliśmy do czynienia z dwoma równoległymi nurtami wzajemnego myślenia o sobie :

- W środowiskach promocji zdrowia, brak było pełnego zaufania do funkcjonariuszy kultury

fizycznej i nauczycieli wychowania fizycznego, że mogą być pełnowartościowymi partnerami

w dziele edukowania zdrowotnego. Utyskiwaliśmy, że nauczyciele wf nie interesują się

promocją zdrowia, ale też nie robiliśmy zbyt wiele, aby potraktować ich, jako pełnoprawnych

partnerów.

- Podobnie myślano po "przeciwnej stronie". Ludzie kultury fizycznej, często obciążeni

bagażem sportowego myślenia, podejrzliwie przyjmowali propozycje środowisk promocji

zdrowia uznając, że są za bardzo teoretyczne i trudne do zaadoptowania, w takim konkretnym

przedmiocie jak wychowanie fizyczne. A nauczyciele wf niezbyt chętnie podejmowali próby

aktywizowania się w rolach liderów promocji zdrowia.

W obu środowiskach w ostatnich latach wiele się jednak zmieniło na lepsze, głównie dzięki

wzrastającej liczbie osób działających równocześnie i kompetentnie w obu obszarach.

Ci którzy uważali, że nauczyciele wf nie potrafią poprowadzić zajęć z edukacji zdrowotnej

skorygowali swe zdanie i zaczęli usilnie pracować, aby ich w tej pracy wesprzeć. Z kolei

środowisko wf doszło do przekonania, że podjęcie tego zadania przez nauczycieli wf

oznaczać może nie tylko dodatkowy trud, ale wyraźny awans i nobilitację zawodu. Podczas

prac nad obecną podstawą, nie tylko nastąpiło Wielkie Zbliżenie obu środowisk, ale też oba

środowiska zauważyły liczne wynikające z tego zbliżenia korzyści.

Ci, którzy uczestniczyli w pracach nad nową podstawą wiedzą dobrze, że kiedy ponad 100

osobowy zespół przystępował do prac nad nową podstawą programową, nie było mowy o

edukacji zdrowotnej, poza lakoniczną dyspozycją, że treści dotychczasowych ścieżek należy

wpisać do nowej podstawy, w tym treści "edukacji zdrowotnej" powinny być przeniesione

do biologii i wf jako "macierzystych" przedmiotów. Nie wskazywano jednak bynajmniej, że

zadanie to powinno być podjęte przede wszystkim przez wychowanie fizyczne. Raczej

chodziło o biologię.

8. Niebezpieczny dryf - ustawa o sporcie Szerzące się neoliberalne podejście, w polityce społecznej, które polega na schlebianiu

gustom społecznym dotyka niebezpiecznie problemów kultury fizycznej. Ludzie chcą

igrzysk, kiedy mają dość chleba, nawet chcą igrzysk, kiedy jest mało chleba, a czasem

igrzyska zastępują im chleb. Myślę, że w naszej sytuacji wszystkie te trzy wizje występują

jednocześnie, w różnym nasileniu, na szczęście ta trzecia w najmniejszej skali. Fascynacja

sportem wyczynowym, ta swoista fantomimizacja aktywności fizycznej, daje efekt, o którym

można powiedzieć, myśląc przede wszystkim o piłce nożnej, że ryk stadionów zagłusza

wrażliwość wychowawców. Tu odległe odniesienie - myślenie o przyszłości. Dbanie o to,

aby rozwój cywilizacji postępował w kierunku wspierającym istotne potrzeby człowieka a nie

tylko sprzyjał powierzchownym trendom i gustom jest, jak nas pouczają częste wstrząsy

społeczne, niesłuchanie trudne, ale konieczne. Kredytowanie wszystkiego co się da,

przyczyniło się do nadmiernej konsumpcji i życia na wyrost (przejadamy dobra naszych

dzieci i wnuków), spowodowało trudny do opanowania kryzys. Trzeba więc robić nie tylko

10

to, co się ludziom podoba, ale to co sprawia, że rozwój cywilizacji nie przynosi nam

przykrych niespodzianek. To powinność władców, którzy we wszystkich swoich

poczynaniach powinni wyzbyć się lęku, przed zmiennymi afektami elektoratu.

A oto fragment ustawy o sporcie, uchwalonej mimo zdecydowanego sprzeciwu stosownej

Komisji PAN. W ustawie, w której przypomnijmy, postanowiono przede wszystkim, że

„ustawa o kulturze fizycznej traci moc".

Uchwalono ponadto:

Art. 2.1 „Sportem są wszelkie formy aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne

lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i

psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na

wszelkich poziomach.

2. Sport wraz z wychowaniem fizycznym i rehabilitacją ruchową składają się na kulturę

fizyczną.

W ten sposób, o czym wielu zdaje się nie wiedzieć lub nie pamiętać, z zakresu kultura

fizyczna wyrzucono pojęcie rekreacji ruchowej, a jedynie „rzutem na taśmę", dzięki

sprzeciwowi w dyskusji senackiej uchroniono przed podobnym losem rehabilitację ruchową,

bo Minister Sportu i Turystyki zabierając w Senacie glos w tej sprawie stwierdził między

innymi, że są: „Wątpliwości z zakwalifikowaniem rehabilitacji ruchowej jako części kultury

fizycznej i nadzorowaniem tego działu przez ministra właściwego do spraw kultury

fizycznej. Obecnie specjaliści z zakresu rehabilitacji ruchowej kształcą się na uczelniach

wychowania fizycznego na kierunku fizjoterapia. Zawód fizjoterapeuty jest zawodem

medycznym. Uważamy, że można rozważyć, czy sprawy związane z fizjoterapią nie należą

bardziej do kompetencji ministra zdrowia niż ministra właściwego do spraw kultury

fizycznej. Tak że myślę, że ta poprawka jak gdyby doprecyzowuje pojęcie kultury fizycznej,

odnosząc je tylko do wychowania fizycznego i sportu".

Nie na wiele zdał się zdecydowany sprzeciw Komitetu Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN, który w przyjętym stanowisku w tej sprawie stwierdził : "Zastąpienie dotychczas obowiązującej ustawy o kulturze fizycznej ustawą o sporcie jest nieuprawnioną próbą zatarcia różnic miedzy tymi formami aktywności ludzkiej i odpowiadającymi im pojęciami, ze wszystkimi negatywnymi tego konsekwencjami" Uważam za konieczne, aby sprawa ta, niezależnie od losów wspomnianego projektu, była

poddana powszechnej i gruntownej, ale niespiesznej debacie całego środowiska naukowego

kultury fizycznej.

Miejmy też na uwadze uwagi wielkich filozofów jak m.in. F. Fukuyamy : "Zawody sportowe

nie mają żadnego sensu prócz tego, że jednych czynią zwycięzcami, a drugich przegranymi",

lub jeszcze dalej idącą uwagą E. Fromma, że "sport wyczynowy jest zanikającą formą

ekspresji kulturowej człowieka".

Sport, czy ktoś tego chce czy nie, w obecnej formule, w której jego dominującą,

napędzającą dynamikę jego rozwoju zasadą jest rywalizacja, współzawodnictwo,

wynik, budowanie poczucia bycia lepszym niż inni, nie jest w stanie udźwignąć

największego, podstawowego zadania jakim jest zmiana systemu ochrony zdrowia

człowieka poprzez zdrowy styl życia, z główną rolą systematycznej aktywności fizycznej,

wysiłku, motywującewgo człowieka do radzenia sobie z problemami swego życia bez

potrzeby suplementacji i stymulacji. Tylko takie postrzeganie zadań jakie stoją przed kulturą

fizyczną może, na drodze żmudnej realizacji niełatwych programów edukacyjnych i

motywacyjnych, wspomóc a nawet w znacznej mierze zastąpić medycynę, która mimo

ogromnych, ale spektakularnych sukcesów nie jest w stanie tylko poprzez procedury

naprawcze rozwiązać podstawowych problemów kondycji zdrowotnej człowieka.

Owszem taki sport jaki mamy jest ważną składową kultury fizycznej i rozsądnie

receptowany może dać znaczący wkład do dzieła wspomagania człowieka. Ale taką rolę

11

może realizować tylko taki sport, który jest częścią kultury fizycznej i nie usiłuje jej

deprecjonować i zastępować.

9. Nie wszystko idzie najlepiej Sprawy realizacji słusznych założeń reformy edukacyjnej w zakresie szkolnej kultury

fizycznej, nie idą najlepiej. Brak jest monitoringu i badań sprawdzających stopień

wdrażania reformy, systemu motywowania i wspomagania nauczycieli i dyrektorów szkół w

tej niełatwej sprawie. Wszelkie w tej kwestii zapowiedzi i obietnice, jakie czyniono na etapie

przygotowywania reformy, a także podczas ubiegłorocznego VII Sejmiku Szkolnej Kultury

Fizycznej są zaniedbywane. Liczne sygnały prasowe i napływające ze szkół mówią o wielu

zaniechaniach i uproszczeniach, szczególnie w zakresie edukacji zdrowotnej i korektywy.

Należałoby wymienić kilka obszarów, w których niezbędne byłoby podjęcie

energicznych działań aktywizujących i wspomagających :

- Konieczna jest rzetelna i systematycznie odnawiana wiedza o rzeczywistej skuteczności

prowadzonych w szkole zajęć z wychowania fizycznego. Kiedy wdrażana jest nowa podstawa

programowa, o znacznym stopniu trudności, wymagająca nowego podejścia i znacznego

wysiłku organizacyjnego, nowej wiedzy i nowego nastawienia, systematyczny monitoring jest

kardynalnym warunkiem powodzenia.

- Niezbędne jest znacznie większe niż obecnie wsparcie szkół, nauczycieli wychowania

fizycznego i dyrektorów szkół w szeroko rozumianym zakresie środków (szkolenia,

konkursy, dostarczanie nowoczesnych materiałów itp.).

- Niedostateczne jest, jak sądzić należy z licznych sygnałów, podjęcie problematyki edukacji

zdrowotnej. Przyznać należy, że wymagania w tym zakresie zapisane w nowej podstawie

programowej nie są łatwe i pozostawienie nauczycieli wf samym sobie z tym problemem

doprowadzi do podobnej sytuacji jaką mieliśmy ze ścieżką edukacyjną edukacji

prozdrowotnej, której szczytne założenia nie poparte konkretnymi formami pomocy nie

zostały zrealizowane.

- Nie podjęto praktycznie żadnych działań w sprawie realizacji postanowień VII Sejmiku

Szkolnej Kultury Fizycznej mimo solennych w tej sprawie obietnic licznej grupy posłów i

senatorów uczestniczących w Sejmiku.. Wielkie znaczenie mogłoby mieć w tych kwestiach

stanowisko środowisk naukowych kultury fizycznej, w tym przede wszystkim szkół

wyższych, dbających o rozwijanie współpracy ze szkołami i podejmowanie działań

wdrożeniowych.

- Napływają coraz liczniejsze sygnały ze szkół, że zaniedbuje się problem korektywy. Mamy

tu cały pakiet spraw : programowych (potrzebne jest nowe podejście metodyczne),

organizacyjno- finansowych, w których obowiązek badań i prowadzenia zajęć korektywnych

będzie obligatoryjny i rozliczany, kadrowy, w którym zapewni się zarówno podnoszenie

kwalifikacji nauczycieli już pracujących jak i dostatecznie intensywne szkolenie nowych

kadr w szkołach wyższych.

-Mało, lub zgoła nic się nie robi w sprawie nowego systemu motywacji nauczycieli.

Większość nauczycieli zyskała już najwyższe stopnie zawodowej kariery i brak jest tak

skutecznie działającego do tej pory systemu motywacyjnego, powiązanego z awansem

zawodowym i finansowym.

- Wychowanie fizyczne i zdrowotne w sojuszu i nowej konfiguracji programowej może wiele zmienić w obrazie zdrowia dzieci i młodzieży. Może też, przez wychowanie w zdrowiu i do zdrowia, mieć znaczenie w perspektywicznym odciążeniu służby zdrowia.

12

10. Normy, wzory, definicje Żądanie ustalenia przez naukę konkretnych norm aktywności ruchowej człowieka jest

wciąż wysuwane, szczególnie przez programistów i praktyków. Przypomnijmy choćby

wezwanie Józefa Piłsudskiego do opracowania miernika wychowania fizycznego. Jednak

pracownicy naukowi, ze zrozumiałych względów nie są skłonni, i nie należy się temu

dziwić, do konkretyzacji swych ogólnych postulatów, kiedy przedmiot rozważań jest tak

złożony. W grę wchodzi bowiem zbyt wiele elementów, które nie dadzą się opisać i ustalić

jakimś powszechnie stosowanym zestawem wskaźników.

Niezależnie od tego, jak dużo i jak pięknie będziemy opowiadali o humanistycznych

wartościach systematycznej aktywności fizycznej, co jest i konieczne i ważne, to rzeczywisty

wpływ na zdrowie człowieka będzie miało to, i tylko to, jak często, jak długo i z jaką

intensywnością uprawia on ćwiczenia fizyczne, zgodnie z obiektywnymi potrzebami

organizmu dyktowanymi przez naturę i dostosowanymi do indywidualnych potrzeb

konkretnego człowieka.

Kluczową i wciąż aktualną wskazówkę znajdujemy w wydanej już dość dawno książce

W. Romanowskiego i A. Eberhardta "Profilaktyczne znaczenie zwiększonej aktywności

ruchowej człowieka", „Słabe bodźce podtrzymują czynności życiowe organizmu na poziomie

minimalnym, silne bodźce powodują stan adaptacji wytrenowania, zbyt silne bodźce

powodują zakłócenia i są szkodliwe". Istotą funkcjonowania każdego żywego organizmu jest cykliczność następujących po sobie

procesów : praca - zmęczenie - wypoczynek.

Bez pracy prowadzącej do zmęczenia nie jest możliwa poprawa sprawności fizycznej.

Nie możemy więc w żaden inny sposób: ani coraz lepszym i obfitszym posiłkiem, ani

medytacjami teoretycznymi, ani „wypoczywaniem" w najwygodniejszej pozycji poprawić

swej sprawności.

Opierając się na doświadczeniach własnych i analizując propozycje innych autorów

zaproponowałem w 1975 roku uniwersalny wzór (model treningu) uwzględniający

optymalne wskazania dotyczące częstotliwości, objętości i intensywności.

To zasada 3x30x130 : czyli należy trenować trzy razy w tygodniu, z tym że co najmniej 30

minut każdego treningu powinno odbywać się przy intensywności tętna około 130.

Jest to ogólna zasada aktywności fizycznej, która powinna być stosowana przez wszystkich

dorosłych, nie pracujących fizycznie i minimalna porcja ruchu, zapewniająca osobom w

wieku 20-60 lat niezbędne wsparcie dla naturalnych sił organizmu. Taka dawka ruchu, jeżeli

połączona jest jednocześnie z właściwym odżywianiem się, niepaleniem tytoniu i

ograniczonym spożyciem alkoholu, może stanowić skuteczną ochronę przed wieloma

chorobami, a szczególnie chorobami układu krążenia i innych chorób cywilizacyjnych.

W przypadku dzieci i młodzieży model ten powinien być znacznie wzbogacony,

uwzględniający zarówno większą potrzebę ruchu rozwijającego się organizmu, jak też

niezbędną różnorodność i wszechstronność ruchu. Wzór ten w odniesieniu do dzieci i

młodzieży należy modyfikować stosownie do wieku zwiększając proporcje częstotliwości,

czasu trwania i intensywności

Byłem czasem krytykowany za propozycję 3x30x130 uważano bowiem, że jest to norma

nazbyt wygórowana. Obecnie wielu wybitnych specjalistów uważa, że jest to jednak norma

nazbyt ostrożna (np. prof. W. Osiński w wydanej w 2011 r książce : Podstawy teorii

wychowania fizycznego)

W niedawno opracowanych wytycznych American Cancer Society czytamy :

"Dorośli powinni uprawiać, co najmniej przez 30 minut, przez 5 lub więcej dni w tygodniu,

wysiłek fizyczny o umiarkowanej lub dużej intensywności (przekraczającej zwykłe czynności).

Bardziej pożądane jest 45-60 minut celowej aktywności fizycznej. Dzieci i młodzież:

uprawiają co najmniej przez 60 minut dziennie, przez 5 lub więcej dni w tygodniu, wysiłek

fizyczny o umiarkowanej lub dużej intensywności"....

13

"Dostępne dane sugerują, że 60 minut umiarkowanego lub intensywnego wysiłku przez 5 lub

więcej dni w tygodniu może zapobiegać zwiększeniu masy ciała i otyłości. Wysiłek fizyczny

trwający 60 minut przez 5 lub więcej dni w tygodniu, pomagając w utrzymaniu masy ciała,

może pośrednio wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowotworów związanych z oty-

łością. Oprócz wpływu na otyłość wysiłek fizyczny prawdopodobnie zmniejsza ryzyko raka

jelita grubego i piersi, nawet jeśli rozpoczyna się jego uprawianie w późniejszym wieku „ .

11. Pułapki i bariery Jedną z przyczyn ograniczonych sukcesów edukacji zdrowotnej jest złudna wiara w

automatyzm działania słusznych idei i wynikający stąd fakt zaniechania wsparcia ich

organizacyjnego, programowego i metodycznego. Wyznawcom neoliberalnych poglądów

wydaje się, że wystarczy ogłosić dobrą koncepcję, a reszta stanie się sama, i wszyscy

wykonawcy dzieła skwapliwie i z entuzjazmem będą realizować wytyczone cele. Jeżeli tak

się nie dzieje, pojawiają się inni neoliberalnii mędrcy, którzy recenzując osiągnięcia jakichś

koncepcji stwierdzają : Nie ma osiągnięć, więc trzeba zlikwidować. Z reguły nie analizuje się

przyczyn braku osiągnięć, nie bada się jakie wsparcie organizacyjne, programowe i

metodyczne otrzymali bezpośredni organizatorzy i wykonawcy zadań.

Wszelkie problemy edukacji zdrowotnej w szkole należy rozpatrywać w ścisłym związku

z tymi samymi problemami dotyczącymi całej społeczności. Dlaczego tak wielu ludzi

uzależnia się od sztucznych stymulantów nastroju ? Dlaczego coraz więcej osób bierze

narkotyki ? Dlaczego pijemy alkohol ? Dlaczego palimy papierosy ? Dlaczego zażywamy

różnego rodzaju lekarstwa ? Dlaczego jemy rzeczy niezdrowe ? Dlaczego wreszcie robimy

tysiące innych rzeczy, które nie są dla nas korzystne ? Dlaczego nie robimy tego co dla nas

pożyteczne ? Mimo, że pada tysiące odpowiedzi na te pytania, wciąż dalecy jesteśmy od

istoty rzeczy. Wciąż nasza wiedza w sprawie motywacji i uzależnień człowieka jest nader

mglista.

Kluczowym problemem jest, jak mi się wydaje, niebywale silne dążenie człowieka do

możliwie najszybszej poprawy swej aktualnej kondycji : psychicznej i fizycznej (usunąć

cierpienie, wyeliminować jakiś niepokój, poprawić samopoczucie, itd. itp.) Z reguły nie

myślimy perspektywicznie, jesteśmy jak dzieci, które nie chcą czekoladki jutro czy za

godzinę, chcą ją zjeść już teraz, natychmiast. Ta cecha zostaje w nas przez całe życie, dotyczy

tylko coraz to innych spraw. Powszechną jest cecha niezdolności do pokonywania przeszkód,

działania w cierpieniu, w oczekiwaniu na lepsze jutro.

Wiele naszych działań, zmierzających do uwolnienia ludzi od uzależnień, skażona jest

chciejstwem, którego specyficznym przejawem jest zdominowanie naszej pedagogiki przez

nadmierny optymizm wychowawczy. Wydaje nam się zatem, że wystarczy sformułować

słuszne cele, oznajmić je ludziom, ustanowić rygory dotyczące ich wdrażania, a reszta zrobi

się niejako sama.

Na tym tle pojawia się też uzasadnione pytanie o granice współczucia i tolerancji. Człowiek,

który "choruje", bo prowadzi niezdrowy tryb życia, podejmuje decyzje o "braniu", powinien

wiedzieć, że jego postępowanie szkodzi nie tylko jemu. Skrajne stanowisko w tej sprawie

oznaczałoby bardziej surowy osąd tych, którzy źle się odżywiają, nie zażywają ruchu i w

wyniku tego zapadają na choroby serca, nowotwory i inne choroby cywilizacyjne, silnie

uzależnione od trybu życia. To niełatwy problem, ale trzeba go rozważać, szczególnie w

kontekście systemu ubezpieczeń zdrowotnych.

Obie instytucje wychowujące : rodzina i szkoła, dość zgodnie współuczestniczą w

wyścigu, który ma dzieciom zapewnić lepszy start w dorosłe życie. Trudno się zresztą temu

dziwić. Kiedy wszyscy biegną po nagrody, ten kto odstaje, zostaje z pustymi rękoma. I nie

można mieć pretensji do rodziców, którzy chcą za wszelką cenę, aby to ich dziecko wygrało,

trudno się dziwić szkole, że w tym wyścigu uczestniczy, skoro jest za to oceniana. Nie mając

14

jednak pretensji do rodziców i do szkoły o takie priorytety, nie zapominajmy jednak, że tylko

część wygrywa w tak zaprojektowanym życiu. Znaczna część, a może nawet większość

odstaje, przegrywa, często mimo wielkiego wysiłku wszystkich zainteresowanych. Kiedy zaś

nie ma sukcesu, rodzi się brak wiary, żal, pretensja i niechęć. Żal rodziców a nierzadko i

pretensja do dziecka, że zostaje w tyle. Często niechęć nauczycieli i szkoły, że tacy słabsi

uczniowie ciągną szkołę w dół. Potem ostra selekcja w wyścigu po pracę. - to najbardziej

powszechne źródło kolejnych niepowodzeń i czynnik ryzyka zdrowotnego. Te wszystkie

okoliczności mają oczywiście przede wszystkim wszechstronnie niekorzystne skutki

społeczne : brak wiary w siebie, dystres, frustrację i rozwój zjawisk patologicznych..

Wyścig ten zaostrza się. Wzrasta suma wiedzy, którą trzeba zdobyć, aby wygrywać, rośnie też

liczba konkurentów, postępy w nauce powodują, że rynek pracy kurczy się, bowiem ten sam

produkt można dziś wytworzyć znacznie mniejszym nakładem sił fizycznych, ale znacznie

większym nakładem intelektualnym, rywalizacja dotyczy więc mniejszej liczby stanowisk i

miejsc pracy, ale wymagających większych talentów. Talent zaś można pomnożyć wytężoną

pracą, ale nie można go stworzyć. Zgoła innym problemem jest wychowanie w etosie pracy -

każdej pracy.

Problem wychowania dzieci i młodzieży był zawsze przedmiotem frasunku rodziców i

szeroko pojętej władzy, a nauczyciele byli zawsze rozdwojeni, jeżeli nie roztrojeni w tym

frasunku. Z jednej strony musieli spełniać oczekiwania rodziców, że ich w trudzie

wychowawczym wspomogą, jeżeli zgoła nie wyręczą. Z drugiej strony władza, będąca tylko

częściowo emanacją poglądów i oczekiwań społeczeństwa, ale nade wszystko wyrażającą swe

własne specyficzne interesy oczekuje, że nauczyciele wychowają uczniów zgodnie z planami

i poglądami politycznymi wyznawanymi przez te władze. I wreszcie sami nauczyciele

posiadający przecież jakąś wiedzę pedagogiczną i własne doświadczenie i osobowość, chcą

postępować zgodnie z tym wyposażeniem. Uczniowie są pośrodku.

Kiedy czyta się różnego rodzaju literaturę pedagogiczną (podręczniki, rozprawy, teorie,

traktaty, programy, wytyczne itp.) tchnie z nich niezmiennie duch optymizmu, nadziei i wiary

we wszechmocną sprawczość wychowania. Słowem pedagogika, to kraina cudownych

dokonań, przeobrażeń, nieograniczonych możliwości. Wciąż w jakimś sensie unosi się nad

nami duch J. J. Rousseau ( "Emil czyli o wychowaniu") i jezuickiej koncepcji wychowania

(dajcie nam dziecko a my z niego zrobimy wszystko co zaplanujemy). W takiej pedagogice

nie ma miejsca na niepowodzenia, na przegrane. Jeżeli taka przegrana następuje, to tylko

dlatego, że nie dopełniliśmy prostych wskazań takiej pedagogiki. Zakłada ona, że jeżeli

wszystko wykonamy, do czego nas ona zachęca, sukces jest murowany.

Takie myślenie zachęca do marszu na skróty, a nieosiągnięcie wytyczonych celów

wychowawczych, przypisuje się wychowankom, którzy nie chcą dostosować się do naszych

oczekiwań, są źli, niesumienni, nie starają się. A tak by się chciało, mieć takie społeczeństwo,

o którym myślał Oliwer Holmes : "Chcemy ludzi zdrowych, o pogodnym usposobieniu,

zrównoważonych, sympatycznych, inteligentnych. Nie chcemy idiotów, imbecylów, nędzarzy i

kryminalistów". Trzeba się tylko przyłożyć. Cóż kiedy nawet wtedy, gdy wszyscy się

przykładają, sukcesu często nie ma, a zbyt wielu, tak jakoś zupełnie bez powodu wchodzi na

"złą drogę", staje się przestępcami a niektórzy okrutnymi przestępcami. Tu jest jakaś luka,

czegoś jednak nie wiemy, albo czegoś nie robimy. Niechętnie akceptujemy niepowodzenia,

nie potrafimy z tymi niepowodzeniami żyć, a także nie potrafimy, poprzez gruntowniejsze

zgłębianie istoty i natury człowieczeństwa, tych niepowodzeń jakoś minimalizować, jeżeli

nie da się ich całkiem uniknąć. Kiedy bowiem takie niepowodzenia się zdarzają, a zdarzać się

nam będą coraz częściej, powiedzenie : a tak przecież chcieliśmy dobrze, już nie wystarczą.

Na wielkiej paraboli "człowiek" - musimy znaleźć miejsce dla wszystkich, nie tylko tych

którzy są piękni, mądrzy, dobrzy, ale i tych, którzy są "odrażający, brudni, źli". Jednym z

powodów tego, że ludzie się tak dzielą, jest cywilizacja, o której Profesor Bogdan

Suchodolski pisał : "Z trudem uświadamiamy sobie, iż ta cywilizacja bogactwa i komfortu,

jest równocześnie cywilizacją nędzy i głodu". Tylko dlaczego tak często bogaci bywają źli,

15

a nędzarze dobrzy ? Tragiczne dylematy wychowania obrazuje inna opinia profesora : "U

źródeł wielkiej teorii praktyki wychowawczej stoją dwie wielkie postacie : Sokratesa, który

uczył posługiwania się rozumem w kształceniu samego siebie i Chrystusa, który uczył

miłości drugiego człowieka. Obaj ci wielcy wychowawcy ludzi, zginęli z rąk ludzi,

potwierdzając swą śmiercią tragiczne przesłanie wychowania".

Najważniejszy jest, jak to wynika z doświadczeń, silnie utrwalony, pozytywny system

wartości, który rozwija i umacnia pozytywne postawy i zachowania jednostkowe, zgodnie z

zasadą, że niewłaściwe poglądy i zachowania są karane społeczną dezaprobatą, która jest

znacznie skuteczniejszym środkiem wychowawczym, niż najbardziej rygorystyczny system

karny, o czym świadczy zupełna niemal nieskuteczność wychowawcza systemu

penitencjarnego, opartego o zasadę kary i eliminowania. Tak więc najlepszą drogą jest

mozolne, cierpliwe i długofalowe działanie - budowanie systemu wartości opartego o

fundamentalną regułę "opłacalności", kiedy opłaca się bycie dobrym a nie opłaca się

postępowanie naganne. Oczywiście owa opłacalność ma tu wymiar najszerszy i nie chodzi

bynajmniej o aspekt ekonomiczny.

Przyjęcie aktywnego fizycznie stylu życia wymaga świadomych decyzji o podejmowaniu

wysiłku fizycznego, zamiast siedzącego trybu życia. Trzeba wprowadzać zmiany zarówno w

odniesieniu do osób indywidualnych, jak i społeczności, aby zwiększyć częstość wybierania

aktywniejszego stylu życia.

W gruncie rzeczy nie dysponujemy żadnymi dostatecznie atrakcyjnymi i dobrze

udokumentowanymi, systemowymi koncepcjami teoretycznymi dotyczącymi remedialnych

wartości systematycznej aktywności fizycznej dorosłych (w tym grupy trzeciego wieku).

Propozycja „sport dla wszystkich” wywodzi się raczej ze środowisk uprawiających praktykę,

a w swej najgłębszej podstawie nawiązuje do istoty sportu – czyli rywalizacji, operuje

aparatem pojęciowym zaczerpniętym ze sportu.

W polityce państwa i w jego imieniu, sprawującego rządy w tym obszarze, potężnego

lobby sportowego panuje zasada : sport wyczynowy jest finansowany przez państwo a

osobista aktywność fizyczna człowieka jest jego sprawą prywatną.

Niezbędna jest też stopniowa integracja wysiłków pedagogicznych podejmowanych przez

różne nurty, programy, kierunki, w szczególności w obszarach zwalczania różnych zjawisk

patologicznych, w jeden uniwersalny system kształtowania (zgodnie z koncepcją lansowaną

przez WHO) „umiejętności życiowych”. Dziś wobec wielkiej różnorodności zagrożeń i

oczywistej, a nie zawsze uświadamianej, jedności psychofizycznej człowieka, nie uda się

osiągnąć znaczących sukcesów wychowawczych na drodze zajmowania się wyodrębnianymi

cechami czy problemami. Budując natomiast swoistą dzielność, umiejętność dawania sobie

rady w życiu, najlepiej pomagamy młodzieży żyć dobrze teraz i w dorosłej przyszłości. Nie

trzeba dodawać, bo jest to uderzająco oczywiste, że kultura fizyczna dysponuje tu

wspaniałym zestawem form i środków. Praktycznym środkiem do realizacji tego zadania

będzie dalsza praktyczna integracja w szkole edukacji zdrowotnej i wychowania fizycznego.

Dlaczego człowiek (jednostka, rodzina, społeczeństwo, naród, państwo, struktury i integracje

międzynarodowe) zachowują się tak jak się zachowują ?

Od dawna wiemy, a liczne dzieła filozoficzne to potwierdzają, że człowiek zawsze

zachowuje się zgodnie ze "swym interesem", ale odnosi się to do interesu szeroko

rozumianego, nie tylko ekonomicznego, ale także a może nade wszystko znaczenia i pozycji

wobec innych.

Praca jest źródłem wszelkiej pomyślności, ale jak pisze filozof społeczny "człowiek będzie

pracował tylko do momentu, kiedy uboczne uciążliwości pracy przewyższą użyteczność

materialnych korzyści z pracy".

16

12. Powtórzmy kardynalne zalecenie : od najmłodszych lat We wspomnianym już uprzednio Raporcie American Cancer Society czytamy :

"Zdrowie dzieci i młodzieży, również po osiągnięciu przez nich wieku dorosłego jest

zasadniczo związane z wyrobieniem zdrowych nawyków w dzieciństwie. Takie czynniki

ryzyka, jak nadmierny przyrost masy ciała, niezdrowe nawyki żywieniowe i mała aktywność

fizyczna w dzieciństwie i młodości mogą się przyczyniać do zwiększenia ryzyka chorób

nowotworowych i układu krążenia, cukrzycy, nadciśnienia i osteoporozy w późniejszym

życiu. Osoby, które nawykły do zdrowego stylu życia w dzieciństwie, częściej utrzymują te

nawyki w późniejszym życiu. W wieku dorosłym będzie miało nadwagę około 50% osób z

nadwagą w dzieciństwie i 70% osób z nadwagą w młodości. Z tego powodu starania o

uzyskanie zdrowej masy ciała i sposobu jej przyrostu powinny rozpoczynać się w

dzieciństwie".....

"Wysiłek fizyczny ma duże znaczenie dla zdrowia i dobrostanu dzieci i młodzieży oraz daje

poważne korzyści fizyczne, psychiczne i społeczne. Ponieważ jednym z najlepszych czynni-

ków predykcyjnych aktywności fizycznej w wieku dorosłym jest poziom aktywności w

dzieciństwie i młodości, a także dlatego że aktywność fizyczna odgrywa zasadniczą rolę w

utrzymaniu masy ciała dzieci i młodzieży, należy zalecać umiarkowany lub intensywny

wysiłek fizyczny trwający co najmniej 60 minut dziennie przez 5 lub więcej dni w tygodniu.

Ćwiczenia powinny być odpowiednie do wieku rozwojowego, przyjemne i zróżnicowane,

obejmować zajęcia sportowe i gimnastyczne w szkole, w domu i w społeczności. Ponieważ

dzieci i młodzież spędzają znaczącą część dnia w szkole, niezwykle istotny i uznany sposób

zwiększania ich aktywności fizycznej stanowią rutynowe wysokiej jakości programy

wychowania fizycznego. Aby osiągnąć pożądane wskaźniki aktywności, należy wprowadzić

w szkołach codzienne zajęcia wychowania fizycznego i przerwy na ruch, a w domu

ograniczyć czas oglądania telewizji i gier komputerowych".....

13. Nieustająca powinność środowiska kultury fizycznej Powinniśmy ze zwiększonym wysiłkiem podjąć problem ideału i modelu szkolnej kultury

fizycznej a być może w wielu wypadkach powrócić do niektórych zarzuconych bądź

minimalizowanych jego podstaw. Ideał ten powinien moim zdaniem koncentrować naszą

uwagę na rozwijaniu u każdego dziecka umiejętności wpisywania systematycznej

aktywności fizycznej w zdrowy styl życia - budowania i realizowania indywidualnego

osobistego modelu zdrowego stylu życia – healthplanu. Umiejętność ta powinna stać się

współcześnie podobnie ważna, jak umiejętność wpisywania się w system wolnego rynku,

poszukiwania sukcesu ekonomicznego, realizowania jakiegoś osobistego businesplanu a w

szkolnej kulturze fizycznej poszukiwania możliwości realizacji aspiracji życiowych także, ale

nie tylko, poprzez sukcesy sportowe.

Zakończę odwołaniem się, jakżeby inaczej, do naszego guru, profesora Macieja Demela

"Literatura przedmiotu dowodzi historycznego prymatu oraz obecnej niezastąpionej roli

kultury fizycznej w realnym doskonaleniu zdrowia”.

Oraz do innej Jego myśli - życzenia wyrażonego w wydanej niedawno książeczce

"Repetycje":

"Chciałbym także, aby wzrastała spójność naszego środowiska. Tę zaś osiąga się poprzez

świadomą aprobatę wspólnego paradygmatu - idei głównej - co z kolei wymaga

powszechnego śledzenia kanonu literatury z naszej dziedziny, tj. dzieł o najwyższym poziomie

uogólnienia"

I tego się trzymajmy, mając w pamięci wskazanie J. Tischnera " Nastaw się na cel i

śpekuluj podług niego"

Wszystkie dokumenty dotyczące omawianego problemu można pobrać ze strony

www.lider.szs.pl > bank wszystkich tekstów Lidera > Strategie, programy, plany. Można je

17

też znaleźć na resortowych stronach internetowych.

x x x

PENTALOG ALBO KONSTATACJE DOTYCZĄCE ZDROWEGO STYLU ŻYCIA

1. Nie mamy wpływu na warunki, ale mamy wpływ na nasze decyzje jak

zachować się w konkretnych warunkach.

2. Zawsze warto coś zrobić dla siebie, zawsze jest pozytywny skutek tego co zrobimy.

3. Decydują czyny i decyzje proste. Jeżeli nie wiesz co zrobić, zrób cokolwiek.

4. Potrzebny jest pewien trud i wysiłek przy zmianie stylu życia. Jednak im bardziej

się w ten trud wdrażamy tym bardziej przymus zmienia się w potrzebę, a potrzeba

w przyjemność.

5. Jeżeli chcesz zrobić coś dla innych, zrób to najpierw dla siebie samego.