ZDRAVKO GAGOVIĆ je rođen u Sarajevu 1948. godine. Završio je

slikarstvo na Pedagoškoj akademiji u Nikšiću. Specijalizovao je

konzervaciju i restauraciju štafelajnog i zidnog slikarstva u Istituto

Centrale del Restauro u Rimu. Više od 40 godina je radio u Republičkom

zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju. Član je ULUCG od

1982. godine.

ZDRAVKO GAGOVIĆ was born in Sarajevo 1948. year. He graduated

in painting at the Academy of Pedagogy in Niksic. He specializes in the

conservation and restoration of easel and mural painting at the Istituto

Centrale del Restauro in Rome. More than 40 years he worked in the

Institute for Protection of Cultural Monuments in Cetinje. He is a

member of The Association of Fine Artists of Montenegro (AFAM) since

1982. year.

1982 - CETINJE, Centar za kulturu

1996 – BEOGRAD, Galerija trezor

1998 – PODGORICA, Moderna galerija

1972 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1974 - CETINJE, Salon „13 Novembar“

1977 - CETINJE, „Likovni susreti '77“, Plavi dvorac

1977 – KOTOR, „Likovni susreti '77“, Centar za kulturu

1977 – TIVAT, „Likovni susreti '77“, Centar za kulturu

1977 – BUDVA, „Likovni susreti '77“, Moderna galerija

1982 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1982 - BUDVA, „Cetinjski slikari“, Moderna galerija

1983 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1983 – CETINJE, „Cetinje i likovna umjetnost“, Umjetnički muzej Crne Gore

1984 – BEOGRAD, „Cetinje i likovna umjetnost“, Umjetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“

1985 – TITOGRAD, „Cetinje i likovna umjetnost“, Moderna galerija

1985 – KRALJEVO, „ Savremena crnogorska umjetnost mladih“ Narodni muzej

1985 – TITOGRAD, Treća izložba savremenog crnogorskog crteža, Moderna galerija

1986 – TITOGRAD, Jubilarna tradicionalna izložba ULUCG

1986 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1987 – KÖLN, STUTTGART, „Die Künstler von Cetinje“

1988 – TITOGRAD, Tradicionalna izložba ULUCG

1989 – SPLIT, Jugoslavenski bijenale slika malog formata, Umjetnički paviljon

1989 – BEOGRAD, Crnogorski slikari u galeriji „ Kvadrat“

1990 – CETINJE, Salon „ 13 novembar“

1991 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1992 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1992 – BUDVA, Izložba udruženja likovnih umjetnika Crne Gore, Moderna galerija

1993 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1994 – CETINJE, Salon „13 Novembar“

1995 – PODGORICA, Tradicionalna izložba članova ULUCG

1996 – PODGORICA, Tradicionalna izložba članova ULUCG

1999 - PODGORICA, Tradicionalna izložba članova ULUCG

1999 – PODGORICA, Autoportret u crnogorskoj umjetnosti, moderna galerija

2002 - PODGORICA, Tradicionalna izložba članova ULUCG

2003 - PODGORICA, Tradicionalna izložba članova ULUCG

2003 – SVETI STEFAN, Prvi međunarodni bijenale male ikone

2005 – PARIS, Marques, Centre culturel de Serbie et Montenegro

2006 – SARAJEVO, Beljezi, TAG, Galerija Collegium Artisticum

2006 – PODGORICA, Likovni umjetnici Crnoj Gori, Umjetnički paviljon

2007 – BAR, Pedagoška akademija – Nikšić, Jedan mogući izbor

2012 – PODGORICA – Izložba radova umjetnika Doma omladine

ovek i kamen naseljeni su u Gagovićevom slikarstvu kao na

tolikim slikama crnogorskih umetnika od Lubarde do naših dana.

Ali, on nije slikar neobuzdanog krša ili njegovih neobičnih oblika,

niti je slikar ljudi što vode bitke međusobno ili s prirodom. U njegovom

kamenom pejzažu dotrajavaju dela ljudskih ruku: ruši se, nagrižena

vremenom, gotička crkva; fasada baroknog palaca se kruni i iz nje izniču

biljke; iz ruševina obrasle čkaljem proviruju kanelirani antički stubovi i

plofilisane volute; propaju napukli postamenti na kojima su nekada

stajali kipovi paganskih heroja, sada okolo razbacani. Na mesto starog

ušao je u te ostatke novi život: izborana sirotica pred antičkom

kolonadom nudi papirno cvijeće; žongler baca tanjire popevši se na

ploču ruševina, a pored njega je vaza sa svežim cvećem, nage žene stoje

na postamentima u stavovima nekadašnjih statua; goli mladići i devojke

u živim pokretima zauzeli su mesta starih skulptura po pročeljima

palata. Sučeljeni su tu prošlost i sadašnjost , odigrava se čudesni susret

različitih epoha otvarajući vrata snoviđenjima. Na slikama i crtežima

Zdravka Gagovića ljudi nečemu streme, naprežu se da to dosegnu, dok

su drugi, onemoćali ili poraženi, posustalo sklupčani. Pokadšto se na

pozornici zbivanja pojavi i sam slikar, zamišljen pred prolaznošću i

smislom stvaralaštva.

Čudesna je Gagovićeva scena. Na njoj se dešavaju irealne stvari: mrtva

materija kakvog spomenika biva zamenjena živim bićem, reljef ljudskim

telom, ornament cvetom, odnekud se pojavi tajanstveni osmeh Mona

Lize... Mašta Zdravka Gagovića hrani se sećanjima na staru umetnost: na

Leonarda, Peruđina, flamansko slikarstvo, gotičku arhirekturu, barokne

oltare.

Č

Gagović crta kao stari majstori bakropisci tankim, gustim linijama koje

detaljno opisuju oblike. On ima hrabrosti da stvara mnogoljudne

kompozicije u čijem je sklopu pojedinačna figura dovoljno slobodna da

izrazi – stavom i pokretom, uvek naročito odabranim - lična

raspoloženja.

Prevodeći crteže u slike Gagović ne želi da jezik linije nestane pod

naslagama boje. On traži pomirenje između crtačkog i kolorističkog

načela na taj način što – slično našim konstruktivistima iz devedesetih

godina ovog veka – tonsko-valerske vrednosti nadređuje bojenim

odnosima. Tako svedena uloga boje istovremeno je u službi stvaranja

posebne, začarane atmosfere i difuzne svetlosti iz ranih ili večernjih

časova dana.

Kako vreme prolazi figure na Gagovićevim slikama sve su ledenije, boje

sve hladnije, atmosfera sve udaljenija od realnosti. Nastupaju preteća

vremena. Je li to mladi čovek predosetio stravu naših dana?

Od časa kada se Lubarda otisnuo u „iščitavanje“ crnogorskog krša i u

njemu našao istorijske tragove, astrološke znake i sudbinske predstave,

slikari iz Crne Gore su pošli za njim: kopali su po sebi i oko sebe.

Fantazija i fantasmagorija, stvarana na susretu dveju civilizacija,

mediteranske i balkanske, dveju tradicija, primorske, lirske, i

montanjarske, epske, mitološke, otvorile su novi svet slike, umetnost

Dada Đurića, Voja Stanića, Pravilovića, Berberovića, Odalovića, pa i

Gagovića, a sad već i mnogih drugih. Najveći među njima su sa izrazitim

ličnim crtama. Gagović je među onima, koji je u tu celinu, već izrazitu i

prepoznatljivu, uneo ličnu poetiku i samosvojnost.

Vojislav J. Đurić, Beograd 1996.

an and stone inhabit the paintings of Zdravko Gagović like

so many other works by Montenegrin artist from Lubarda

until the present day. Yet hi is not a painter of the capricous

limestone karst or its strange forms, nor is he a painter of men waging

combat among themselves or with nature. In his rocky landscapes works

of the human hand decay: a Gothic church wasted by time falls to ruin,

the facade of a Baroque palace with plants springing from it crumbles;

from piles of ruins covered with thistle peer ancient fluted columns and

volutes, cracked pedestals where once stood statues of pagan heroes,

now scattered about. Instaed of the ancient a new life has entered these

remains, a wrinkled, aging woman before a classical colonnade offers

artifical flowers; a juggler standing on a stone slab tosses his plates and

beside him a vase with fresh flowers; nude women stand on on pedestals

in the pose of former statues; young men and girls unclad and in lively

poses have assumed the places of old sculpture on the facades of palaces.

Here past and present meet, a strange encounter takes place, opening the

way to dreams. In the paintings and drawings of Zdravko Gagović

people seem to be stiving form something, while others, feeble or

defeated, remain hobbled. Occasionally on the stage of events the painter

himself appears, absorbed in thought over the transience and signficance

of creativity.

Gagović's scene is strange. Here unreal things take place: the lifless

material of a monument is replaced by a living creature, a relief by a

human body , a carved ornament by flower, and from somewhere the

mysterious smile of Mona Lisa... The imagination of Zdravko Gagović is

nurtured on ancient art: Leonardo, Perugino, Flemish painting, Gotic

archicteture, Baroque altars.

Gagović draws like old masters of copperprints with thin or thick lines

detailing forms. He has the courage to create compositions with many

M

people in which the individual figure alwais has sufficient freedom of

expression – pose and movement, expecially selected – to express

personal moods.

Translating his sketches into paintings, Gagović does not wish the

language of line to disappear under layers of paint. He seeks a

reconcillation betwen the principles of drawing and colour so that – like

constructivists of the 1920s – tonal values determine colour relations. At

the same time the role of colour, thus reduced, has the function of

creathing a special, enchanted atmosphere, the diffuse light of the early

or twilight hours.

As time passes, the figures on Gagović's paintings become cooler, the

colours colder, the atmosphere further from reality. Ominious times

loom. Did this young man have premonitions of the horror of our days?

Ever since Lubarda began to „decode“ the Montenegrin karst, finding

traces of history, astrological sings snd prophetic scenes, the painters of

Montenegro have folowed him: searching for themselves and around

themselves. Fantasy and phantsmogory, born in the encounter of two

civilizations, Mediterranean and Balkan, two traditions, costal, lirical,

and higlander, epic, mytological, have created a new word of painting,

the art of dado Đurić, Vojo Stanić, Pravilović, Berberović, Odalović and

also Gagović, and now alredy many others, the greatest among them

with outstanding personal traits. Gagović is among them, contributing to

this already exceptional group his own poetich and distiction.

Vojislav J. Đurić, Beograd 1996.

beogradskoj galeriji Trezor otvorena je izložba slika i crteža

Zdravka Gagovića. Izložena su djela nastala u proteklih

dvadeset godina umjetnikovog stvaralaštva. I pored tihih, ali

uočljivih mijena, slikar je ostao dosljedan temeljnom povjerenju u

tradicionalne mitove i likovne vrijednosti slikarstva, i mogućnost

kreativnog poigravanja njima.

Ikonografija Gagovićevih slika je prepoznatljiva: antički stubovi i

postamenti nekadašnjih kamenih bogova, gotičke rozete i vitraži, ruševni

barokni palaci, nage ljudske figure u pozama renesansnih skulptura,

kameniti pejzaži u pozadini, sve do predmeta iz današnjeg,

svakodnevnog svijeta, u likovnom pogledu izjednačenih sa motivima iz

prošlosti.

Svaki segment preuzet iz umjetničkog nasljeđa na Gagovićevim slikama

zaživio je kao jedan novoustanovljeni princip, ili kao nov i samostalan

slučaj. Mitologiju minulih vremena umjetnik je preobličio u svoju

vlastitu. Lišavajući sliku narativnosti ranijih epoha, usredsredio se na

pojedinačne, a opet kompleksne simbole, pretvorivši ih u čisto likovne

fenomene. Od motiva preuzetih iz cjelokupnog umjetničkog nasljeđa

evropskog slikarstva tvori novi likovni, ali i simbolički jezik. Podarivši

im novo značenje gradi hermetični svijet, raznovremen, višeslojan i

višeznačan. Simbole koji u minulim vremenima, pa i ovom današnjem,

imaju značajno mjesto u značenjskom poimanju slike, kao i u njenoj

likovnoj konstrukciji, umjetnik posmatra kroz diskretno ironičnu

prizmu. Poigravajući se njima (lik Đokonde), spaja ih u ponekad jezovite,

ponekad duhovite, često paradoksalne spojeve koji posmatraču nude

mogućnost različitog čitanja. Likovni tretman slika i crteža takođe

ukazuju na umjetnikovu potrebu da slikarstvu podari magično i

duhovno svojstvo, pravo na suštinska pitanja. Njegove slike pohvala su

redu i poretku, simetriji i zlatnom presjeku, skrivenom kodu ritma i

U

proporcija. Tehnički su izvedene superiorno. Precizan crtež, nalik na

rukopis starih majstora firentinske renesanse, prati boja, skladno mu se

povinujući. Ona se doživljava kao gusta slikana materija, iako je nanijeta

u tankim namazima. Jaka veristička tendencija Gagovića nije odvela,

posebno na ranijim djelima, u sladunjavi svijet slajd – slike

hiperrealizma. Izrazita materijalizacija naslikanih objekata skladno se

prožela sa umnim, poetskim i duhovitim osjećanjem svijeta, što je slici

podarilo čar tajanstvenog i metafizičkog.

Podgorica - Pobjeda, 27. mart 1996, Saša Brajović

zrazita individualnost te tematska disonantnost u odnosima slika i

crteža istakli su drugu samostalnu izložbu slika i crteža

crnogorskog slikara i konzervatora Zdravka Gagovića u

beogradskoj galeriji „Trezor“. Utemeljen na iskustvima štafelajnog i

zidnog slikarstva ( specijalizovao je konzervaciju i restauraciju

štafelajnog i zidnog slikarstva u Istituto Centrale del restauro u Rimu)

Gagovićev osnovni likovni znak jeste u sintezi arhetipskih fragmenata i

starih tehnika sa modernim tematsko – motivskim diskursom i

izražajnim mogućnostima.

U skladnim međupozicijama linije i boja prelivaju se, na Gagovićevim

slikama neobični prizori i ambijenti kameni krajolici, okrnjene fasade,

lukovi, kapiteli, vitraži i kanelure, reljefni prizori, elementi gotičke i

barokne arhitekture, te ostali ornamenti starih civilizacija. Iza kamenih

blokova javi se lice Mona Lize, bojadisano staklo, sedefasta morska

pjena, Venerin ogrtač na ljušturi od školjke... Hazarska princeza (najbolja

Gagovićeva slika), žena u naslonjači na kamenoj terasi punoj cvijeća,

malteška princeza Mirena s Lovćenom u pozadini, spojem Zemlje i Neba

I

na horizontu. Sve su to vizije završenosti jednog kulturnog i

civilizacijskog toka na čijim se tragovima pojavljuju nove vizure kolorita

– boja i linija kojim slikar pokušava da složi mozaik stvaranja.

Osim devetnaest slika rađenih tehnikom ulje na drvetu na izložbi su

prikazana i četiri crteža: kvartet „Golgota“, „Raspeće“, „Skidanje s krsta“

i „Bezdan“, rađenih u rehnici tuš – pero. Linija ima posebnu ulogu u

čitavom Gagovićevom opusu, vođena minucioznim restauratorskim

iskustvom linija nije superiorna kod Gagovića samo u detaljnom

ispisivanju oblika i figura i naglašavanju izraza već i u prijelaznim

fazama sa crteža na koloritnost zahtijevajući pomirenje „između crtačkog

i kolorističkog načela,“. Detalji, simboli, linija i boje su u savršenoj

kompozicijskoj harmoniji te u tom pravcu treba očekivati nove izražajne

mogućnosti ovog autora.

Podgorica – Monitor, 22. mart 1996, Ljubeta Labović

ri pregledu službenih, kratkih biografskih podataka Zdravka

Gagovića, ne uspijevamo precizno definisati vremenski okvir

nastajanja njegovog umjetničkog opusa. Nešto jasniju situaciju o

tome nam daju kataloški podaci izloženih radova, gdje zapažamo i

godine nastanka najranijih djela koja su zadovoljila stroge kriterijuma

izlagača – njihovog autora. U ovoj prilici, godinama kao što su 1973 i

1974. na izvjestan način započinjemo postupni hod kroz Gagovićevo

stvaralaštvo, no oni koji ga duže poznaju, znaju da njegovi umjetnički

počeci sežu još dublje, skoro do sredine šezdesetih godina. Gagović je,

dakle, s izvjesnim zakašnjenjem – tek 1982. godine „institucionalizovao“

poziv likovnog umjetnika, poziv kojem je pripadao čitavim bićem znatno

prije toga.

Ova mala uvodna napomena nije slučajna, jer pored govora suvih

činjenica kazuje nam ponešto o Gagovićevoj ličnosti; kazuje nam o

posvećeniku slikarstva kojem su po malo strane „praktične“ strane

života i ovog trenutka.

Likovna projekcija Zdravka Gagovića je od prvih radova usmjerena kroz

govor njegovanog, klasičnog crtačkog izraza i isto toliko klasičnog

postupka u definisanju slikarskog opusa. Iako se ovdje radi, po prirodi

stvari, o upotrebi različitih sredstava i elemenata, jedna zajednička nit, ne

samo formalna, dovodi u tijesnu vezu pomenute likovne discipline. Da

budemo precizniji: i kod crteža, kao i kod slike, izvođački postupak je

filigranski precizan i definisan pažljivimizborom sredstava.

P

Minucioznost, sadržana u izvedbi, a proistekla iz stanja visoke

disciplinovanosti sopstvene ličnosti i, prije svega, velikog respekta

prema klasičnim epohama evropske umjetnosti, rezultirala je primjenom

skoro minijaturističkog postupka u obije discipline. Otuda je prisutno, u

Gagovićevom slučaju, suvereno vladanje malim i srednjim formatom, ali

je ost ala i nezaobilazna posljedica koju otkriva relativno mala produkcija

umjetničkih djela ovog autora. Minijaturistički nerv, skoro neprirođen

ovom trenutku, kao i duboko poštovanje prema velikim epohama

umjetnosti – sada, na kraju vijeka koji je obilježen potpunim

prevratništvom u umjetnosti – uporišne su tačke koje nas očigledno

vraćaju na rekapitulaciju svih pitanja našeg života i suštine tvorenja, a na

koje nikad nijesmo dali jasne odgovore.

Veze sa klasičnim periodima evropskog slikarstva – prevashodno

renesanstvom i barokom, čini se da su toliko prirodne, da se ogledaju ne

samo u likovnoj egzekuciji, već i u fizičkom realitetu umjetničkog djela.

Dovoljno je obratiti pažnju na upotrijebljeni materijal, gdje često

zapažamo da je slika izvedena, kao kod starih majstora, na drvenoj

podlozi. Takođe, upotreba, u savremenoj umjetnosti skoro zaboravljenog

formata – tonda (slikarske podloge kružne površi), usmjerava nas prema

Gagovićevim ozbiljnim namjerama i htjenjima da klasičnoj slikarskoj i

crtačkoj sadržajnosti ponudi i svoj lični doprinos, istina, kroz poetiku

modernijih shvatanja.

S formalne strane posmatrano, sasvim se tačnom čini konstatacija da je

Gagović prije svega crtač. Kao kakav stari majstor on registruje

predmetni svijet fascinantnom jasnoćom i preciznošću i, uz to, u

slikarskom izrazu ne pothranjuje nadmoć boje, bar ne do te mjere da bi

izgubio crtačku definiciju forme.

Ovim ovlaš naznačenim fizičkim i formalnim svojstvima Gagovićevih

radova, međutim, tek se počinje otkrivati svijet njegove umjetnosti.

Fizički, formalni i metafizički sadržaji njegovih radova su u jasnoj i

čvrstoj sprezi iz koje rezultira poetska sinteza dominantne nadrealističke

provinijencije. Svijet predmetnosti je u Gagovićevoj umjetnosti tek

likovni podtekst za razuđenu priču metaforičko – simboličkih projekcija,

osnov za široku retoričku građu i izabrani metod finih alegorija, te

britkih aluzija. S toga se Gagovićevo djelo iščitava pažljivo i sporo, kako

je očito i nastajalo. Činjenica, koja nesumljivo govori o vizuelnom

bogatstvu Gagovićevog djela, skoro da podrazumijeva i postojanje

njegovog sadržajnog bogatstva, kao i njegove nesporne privlačnosti. To

su svakako važni momenti koji postupno upućuju posmatrača u svijet

višestrukih i višeznačnih razmišljanja i osjećanja.

Posebnu pažnju čini se da treba obratiti na vrijednosti Gagovićeve

predmetnosti uopšte, ili, bolje rečeno – njene likovne simulacije, koja nosi

vanredan umjetnikov osjećaj za materijalizaciju. No, u kontekstu

definisanja opšte ideje o postojanju moguće stvarnosti sa razmeđe fikcije

i realnosti, Gagovićeva predmetnost je znalački utopljena u dijaboličku

igru iluzionističkih efekata i bogatu sceničnost prostora. I konačno – ne

osjeća li se, da je u ovako shvaćenoj i tretiranoj predmetnosti pohranjena

duhovna zaostavština čovječanstva.

Kroz sav dosadašnji tok razvoja umjetničkog opusa Zdravka Gagovića,

primjetno se provlači fina nit idejne konstante izraza i shvatanja ovog

umjetnika. Kroz gustinu njegovog halucinantnog svijeta predstava, kroz

njegovu koegzistenciju civilizacijskih tokova, kao da se kategorija

vremena preobratila u trajanje, a evokativne projekcije umjetnosti prošlih

epoha postale specifična alternativa deprimirajuće uzburkanoj sceni

promjena u umjetnosti potkraj ovog vijeka. Čini se da će upravo po ovim

kvalitetima Gagovićeva umjetnost biti upamćena kao specifična pojava u

savremenoj crnogorskoj umjetnosti.

Dragan Radovanović, Podgorica, mart 1998.

roz svoj promišljeni program Muzeji i galerije Podgorice sve

češće nas, izložbama u Modernoj galeriji, cjelovito upoznaju sa

djelom umjetnika koji su tek diskretno prisutni u tekućoj

izlagačkoj praksi. Sada je u toku prezentacija slika i crteža Zdravka

Gagovića (1948) koji je završio slikarstvo na poznatom likovnom

odsijeku Pedagoške akademije u Nikšiću a zatim specijalizovao

konzervaciju štafelajnog i zignog slikarstva u „Istituto Centrale del

Restauro“ u Rimu i nastavio da radi, i restauraciju i slikarstvo, u Zavodu

za zaštitu spomenika kulture na Cetinju. Iako je član ULUCG-a od 1982.

kada je prvi put samostalno izlagao i učestvovao na kolektivnim

izložbama, osobito cetinjskim, tek se 1996. ponovo predstavio novim

radovima beogradskoj, a ove godine podgoričkoj publici. Njegov likovni

izraz se u tom dugom periodu kontinuirano razvijao kao neobičan spoj

crnogorskog pejzaža i jednog idealnog koncepta slike koji počiva na

iskustvima irealnog u djelima stranih majstora, te njegovog velikog

poznavanja i ljubavi za crtež i njegove mogućnosti.

Gagovićeva podgorička izložba je mala retrospektiva njegovog

dvadesetogodišnjeg rada. Slike nastale u osmoj deceniji se odlikuju

toplim koloritom, oker sa crvenim i plavim akcentima, i metafizičkim

smještanjem objekata, ruševnih drevnih zgrada, i nagih ljudi u uopšteni

crnogorski peizaž. U narednoj deceniji on oslobađa kompoziciju detalja,

stavlja naglasak na izvođačku perfekciju, što je osobito vidljivo na slici

„Osmijeh“ koja po pozi treba da asocira na „Mona Lizu“ a, u stvari,

reprezentuje Direrovsku preciznost u slikanju ruku i flamansku ljepotu u

obradi materije. Javljaju se i crteži koje od početka radi u tehnici tuš –

pero koju na osoben način inovira. Tokom posljednje decenije, bolje

rečeno u posljednje tri godine, uradio je 14 ulja i 26 crteža koji su vrste

erupcija njegovog kreativnog iskustva i prezentacija zamisli koje ga

opsijedaju.

Nove slike Zdravka Gagovića su naglašenije alegorične i aluzivne. On je

svoja sjećanja na doživljaje stare umjetnosti stopio sa paradoksalnom i

K

trajnom irealnošću crnogorskog pejzaža neprekidno promjenljivog pod

plavetnilom cetinjskog neba. Uspio je da nađe izvjesnu ravnotežu

između minulog i sadašnjeg i da svojim likovnim manirom svemu da

neku novu sadržajnost. „Kameni pejzaži su crnogorski, ali to nikad nije

samo neobuzdani krš neobičnih oblika već je naseljen mojim

pričama...“A tu se onda u atmosferi poetskog i umnog promišlja, uz

blagi ironični prizvuk nalaze „...sučeljeni prošlost i sadašnjost, susreću

različite epohe, otvaraju vrata snoviđenjima“, kaže slikar. Radeći

pretežno na drvetu Gagović njeguje veoma razuđenu gamu plave i

bjeličasto sive hromatske orkestracije s kojima nekada iskontrastira

partije tamnog i jarkog, mrkog ili oranža, zavisno od sadržaja. U

najrazuđenoj slici „Hazarska princeza“ to u cjelini dolazi do izražaja. I

literarno alegorijska sadržina, i virtuozna materijalizacija, i koloritna

tonska prefinjenost, i vješto plasirani kontrasti. Sve je plod dugog,

studioznog rada koji se osjeća i na ostalim slikama. Moderan otpor

sentimentalizmu vidljiv je na triptihu „Rađanje Venere“. Duboki

doživljaj Crne Gore, njene etike i etnografije, da tako kažemo, nameće se

dok se zagleda pejzaž u pozadini bilo koje slike, ili u triptihu

„Iščekivanje“ bunar, pa podlovćenski prodoli koji sugerišu doživljaj

prošlog i mogućeg, snoviđenje jedne bogate istorije. I treći dio – starinska

cetinjska kapija iza koje proviruje lik Mona Lize kao da je prefinjeni

simbol mediteranske baštine i kulturnog značenja u ovim krajevima.

Pred slikama Zdravka Gagovića se mora zastati, stresti bučnost i žurba

svakodnevice, i utonuti u sjećanje, doživjeti prošlost kao novinu.

eobični su crteži ovog autora. Uvijek je tu jedna naga ženska

figura, a iza nje se, kao u njenom sjećanju, odvijaju biblijski

prizori stradanja Hristovog s čudnim detaljima i isprepletanim

tijelima. To je maestralno crtački izvedeno. Liči na briljantne otiske suve

igle a u stvari je originalna upotreba razrijeđenog tuša pri čemu dolazi

do izražaja Gagovićevo restauratorsko iskustvo i znanje. Izdvaja se crtež

„Bezdan“ po izvanredno razuđenoj svjetlosnoj postavi, naglašenom

N

kontrastu svijetlo tamnog i nekoj maštovitoj začaranosti prizora u kojem

je mnoštvo figura u pokretu. Kao i djelovi ostalih Gagovićevih crteža i

slika ovaj rad ga direktno uključuje u grupaciju osobenih crtača i maštara

u crnogorskoj umjetnosti u kojoj su Boško Odalović i Dimitrije Popović.

Svi neobični, posebni, samostalni.

Podgorica – Monitor, 17. april 1998, Olga Perović

oniranje u biće Umjetnosti jedan je od temeljnih elemenata na

kojem gradi svoj svijet slike Zdravko Gagović slikar –

konzervator (samostalno izlaže tek od 1982. godine iako je slikao

još od šezdesetih), a čija retrospektiva je otvorena u podgoričkoj

Modernoj galeriji (djela iz perioda 1972 – 1997. godine). Analizira i spaja

sfere likovnog renesanse, baroka, nadrealizma. U elementima koji

pripadaju fundusu umjetničke memorije, i koje dijelom citira ali i

transponuje stvarajući novi kontekst, prepoznaje se težnja za otkrivanjem

suštine Umjetnosti (potvrda ove konstatacije su i noviji radovi s temom

„Alegorija umjetnosti“). Gagović je dovoljno mudar u izboru jer uzima

samo onoliko materijala koliko mu je neophodno da oblikuje svoj

autohtoni, simbolički svijet, koji je prilično hermetičan. Ipak slike

naseljavaju likovi Hazarskih princeza, Rađanja Venere, ili su to mladići i

djevojke zauzele mjesto skulptura na pročeljima, često, baroknih palata.

Ponekad se prepoznaju i savremeni likovni simboli određene politike

kao na „Top listi nadrealista“.

P

U „Iščekivanju III“ iz 1996. godine citiran je lik Leonardove Mona Lize

(koji je dovoljno provokativan i intrigirajući bio i za Marsela Dišana, kao

i za čitav niz umjetnika 20. vijeka) postavljen iza vrata, tek odškrinutih.

Slikar varira odnos gledanja – gledanog. Irealna atmosfera podsjeti na

one Rene Magrita. Primjetna je vještina u transponovanju renesansnih

prizora. Egzekutivni postupak je klasičan, koji se može možda objasniti i

time da je Gagović slikar – konzervator. Čak i podloga za njegova ulja je

drvo. Koristi i formu tonda što ga opet vezuje za izbor starih majstora

(takvi su „Autoportret“, „Torzo“, motiv je u kružnom obliku dobro

situiran). Municioznost u obradi, odnosno fina materijalizacija najlakše

se iščitavaju u citiranju renesansnih prizora kao Mona Lize (čiji je lik

uostalom umjetnik koristio i za platno „Koncert“ iz 1974.).

I pejzaž ima ključnu ulogu u građenju atmosfere slike. On jeste i nije

crnogorski. Prisutan je kamen, kamene pučine, ali koje kao da su

zahvaćene erozijom, rastapanjem.

Linija je njegov dominantan plastički elemenat, kako u slikama tako i u

crtežima. Od djela rađenih tušem i perom izdvajaju se ona religiozne

tematike „Golgota“, „Raspeće“, „Skidanje s krsta“, „Bezdan“ iz 1995.

godine. Prilikom njihove materijalizacije nikad nije koristio čist crni tuš

već ih sam razblažuje da bi postigao finu gradaciju crno-bijelog tj. tonsko

– valerskih odnosa. Difuzna svjetlost je likovni elemenat, ali i sredstvo za

postizanje zaumne atmosfere. Ekspresivno deformiše figure, a primjer je

lik goće žene koji je variran na svim pomenutim radovima sem na

„Bezdanu“. Ona je okrenuta ka posmatraču čime se ostvaruje utisak

nastavlja i van granica fizičkog rama crteža. Na njima se iščitava, u

suštini, klasicističko vođenje računa o kompoziciji koja je u znaku

zlatnog presjeka, poštovanje ravnoteže, skladnih proporcija itd.

Ikonografskom sadržaju prilagođava i plastička sredstva, bolje reći oni

su u interaktivnom odnosu. Ilustrativan primjer je crtež „Bezdan“.

Egzekucija figura je takva da one isijavaju svjetlost koj nije od ovog

svijeta. Kompozicija je u znaku lomljive dijagonale kojom se naglašava i

simboliše, transponuje, rušenje, survavanje.

Na „Top listi nadrealista“ primjećije se da umjetnik invetivno koristi

alegoriju, aluziju, ironiju, što nije na uštrb likovnosti. Minucioznost,

osjećaj za detalj, vještina materijalizacije i naglašen crtački nerv su

karakteristike njegovog rukopisa. Najbolji izraz našle su na malim

formatima na kojim ne postoji prenaglašenost tematskog i simboličkog

repertoara slike, crteža.

Podgorica – Pobjeda, 29. April 1998, Nataša Nikčević

CRNOGORSKA SAVREMENA UMJETNOST: ZDRAVKO GAGOVIĆ

„Iščitavanje“ i tumačenje

svom likovnom pristupu ostvarenju zamisli slike, Gagović podjednako tretira rad na

velikom i na malom formatu. Oslikavanje traje dugo, precizno, perfekcionistički istrajno, kao

što dugo traje „iščitavanje“ i tumačenje njegove slike. Kako navodi Dragan Radovanović:

„Minucioznost, sadržana u izvedbi, a proistekla iz stanja visoke disciplinovanosti sopstvene ličnosti i,

prije svega, velikog respekta prema klasičnim epohama evropske umjetnosti, rezultirala je primjenom

skoro minijaturističkog postupka u obije discipline (crtež i slika). Otuda je prisutno u Gagovićevom

slučaju, suvereno vladanje malim i srednjim formatom, ali je ostala i nezaobilazna posljedica koju

otkriva relativno mala produkcija umjetničkih djela ovog autora. Minijaturistički nerv, skoro

neprirođen ovom trenutku, kao i duboko poštovanje prema velikim epohama umjetnosti – sada, na

kraju vijeka koji je obilježen potpunim prevratništvom u umjetnosti – uporišne su tačke koje nas

U

očigledno vraćaju na rekapitulaciju svih pitanja našeg života i suštine tvorenja, a na koje nikad

nijesmo dali jasne odgovore.“

BOGATA TRADICIJA

EVROPSKOG SLIKARSTVA

„Zbog nezadovoljstva sadašnjicom povlači se čežnja umjetnika,

sve dok ne postigne onu prasliku u neizvjesnom koja je podesna

da se najaktivnije kompeziraju nedostatak i jednostavnost duha vremena“.

K.G. Jung

mnoštvu različitih stilskih izraza koji karakterišu savremenu

crnogorsku likovnu scenu, mogu se razlikovati dva osnovna

usmjerenja od kojih jedan radikalizuje apstraktni i konceptualni

izraz, dok se drugi kreće u okviru eksperimentalnih istraživanja

tradicionalne forme dospijevajući do inovacija koje se u određenom

karakterističnom obliku po prvi put iskazuju. Ova mnoštvenost izraza

svakako predstavlja nesumljivu vrijednost likovne umjetnosti na našim

prostorima, a isključivi kritički sudovi koji ne bi težili ka afirmaciji

različitosti, u osnovi bi samo naudili ovoj prevashodnoj vrijednosti

sveukupnoj umjetničkog stvaralaštva.

Polazeći od naprijed ovlašno naznačenih smjerova savremenog likovnog

izraza lako ćemo uočiti da slikarstvo Zdravka Gagovića pripada onom

drugom smjeru, smjeru za koji je rečeno da se zasniva na istraživanjima

tradicionalnih formi i pronalaženja novih likovnih rješenja u okviru

njegovog određenja.

Rođen u Sarajevu 1984. godine, Zdravko Gagović je završio slikarstvo na

Pedagoškoj akademiji u Nikšiću. Konzervaciju i restauraciju štafelajnog i

zidnog slikarstvausavršio je u Istituto Centrale del Restauro u Rimu.

Član je ULUCG-a od 1982. godine, Samostalno je izlagao u: Galeriji

Centra za kulturu, Cetinje, 1982; Galeriji „Trezor“, Beograd, 1996 i

Modernoj galeriji, Podgorica, 1998. Od značajnijih kolektivnih

prezentacija valjalo bi izdvojiti izložbe: Salon „13. Novembar“, cetinje,

1972, 1974, 1982, 1983, 1986, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994; „Likovni susreti

'77“, Plavi dvorac, Cetinje, 1977; „Likovni susreti '77“, Centar za kulturu

U

Kotor, 1977; „Likovni susreti '77“, Centar za kulturu Tivat, 1977;

„Cetinjski slikari“, Moderna galerija Budva, 1982; „Cetinje i likovna

umjetnost“, Umjetnički muzej Crne Gore, Cetinje, 1983; „Cetinje i likovna

umjetnost“, Umjetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“, Beograd, 1984;

„Cetinje i likovna umjetnost“, Moderna galerija, Titograd, 1985,

„Savremena crnogorska umjetnost mladih“, Narodni muzej, Kraljevo,

1985; Treća izložba savremenog crnogorskog crteža, Moderna galerija,

Titograd, 1985; „Die Künstler von Cetinje“- Köln, Stuttgart, 1987;

Jugoslavenski bijenale malog formata, Umjetnički paviljon, Split,1998. i

„Autoportret u crnogorskoj umjetnosti“, Moderna galerija, Podgorica,

1999. Dobitnik je Nagrade ULUCG za slikarstvo „Milunović, Stijović,

Lubarda“, 2003. god, i II nagrade na „Prvom bijenalu male ikone“, Sv.

Stefan (126 učesnika iz 9 zemalja), 2003. godine.

Likovna poetika Zdravka Gagovića je u osnovi nadrealistička sa

primjesama renesansne provinijencije i to, prije svega renesanse

mediteranskog podneblja, ali je najzanimljivije što ovaj sižejni okvir

„dopunjuje“ unošenjem elemenata likovnog modela sadržanog u

slikarskom postupku, kako sam umjetnik navodi, Rene Magrita i Pola

Delvoa, a ja bih dodala i Heronimusa Boša, za koji je karakteristično

izuzetno fantazmagorično oblikovanje sadržaja najčešće prisutnih u

najdubljim oniričnim slojevima psihe. Kako u predgovoru za

Gagovićevu beogradsku izložbu (Galerija „Trezor“, 1996.) navodi

Vojislav J. Đurić: „od časa kada se Lubarda otisnuo u „iščitavanje“

crnogorskog krša i u njemu našao istorijske tragove, astrološke znake i

sudbinske predstave, slikari iz Crne Gore su pošli za njim: kopali su po

sebi i oko sebe. Fantazija i fantazmagorija, stvarana na susretu dveju

civilizacija, mediteranske i balkanske, dveju tradicija primorske, lirske, i

montanjarske, epske, mitološke, otvorile su novi svet slike, umetnost

Dada Đurića, Voja Stanića, Pravilovića, Berberovića, Odalovića, pa i

Gagovića, a sad već i mnogih drugih. Najveći među njima su sa izrazitim

ličnim crtama. Gagović je među onima, koji je u tu celinu, već izrazitu i

prepoznatljivu, uneo ličnu poetiku i samosvojnost.“

Pristup tumačenju Gagovićeve slike prije svega zahtijeva sagledavanje

njena dva osnovna sloja. Prvi bi bio formalno – plastički, a drugi,

sadržinsko značenjski. Prvi gradi drugi, dok drugi utiče da se sa prvim

uopšte stvori autonomni svijet slike. Suštinski su nerazdvojivi, prožeti

dubinskim vezama skrivenim u ličnoj i originalnoj duhovnoj strukturi

umjetničkog bića. Gagović svoju sliku gradi dugo, istrajava na njoj do

perfekcije, minucioznim postupkom sa kojim teži da uskladi i postigne

ravnotežu između linije i boje. Većini primjera, boja kao likovna

komponenta je kod ovog umjetnika u osnovi podređena crtežu, što

odgovara unaprijed postavljenom zadatku figuralnog oblikovanja

složenog sadržaja. Linija je ta koja oblikuje, otjelotvoruje, gradi, vizuelno

ostvaruje irealni onirički sadržaj, dok boja prenosi duhovne intimističke

vibracije, utičući na stvaranje mistične atmosfere, budeći metafizička

razmičljanja. To je klasična, precizna, ispunjena direrovska linija, linija

prilagođena sadržaju koji treba da stvori, za koju sam autor kaže: „ A što

bi čovjek imao potrebu da ide dalje od Direra? Ja imam slikarski pristup

crtežu, pa iako oni nikad nisu jako kolorisani, kako boje nebi uništile

jezik linije, gradim ga u tonsko - valerskim odnosima. Nikad ne

upotrebljavam čist tuš , već one koje sam pravim i čijim tonskim

vrijednostima svedenog kolorita ostvarujem utisak difuzne svjetlosti i

začaranosti prizora.“Dakle, boja je tu da oplemeni, ostvari mističnu

atmosferu i ukaže na na svjetlost, svjetlist kao poseban fenomen, koji

spaja i razdvaja, dolazi sa neba i omogućava da budemo to što jesmo.

Pred njom se skrivamo („Osmijeh Mona Lize“), njoj se klanjamo, ona nas

prepoznaje, ona nam otvara puteve prema nebu („Hazarska princeza“,

„Iščekivanje II“, „Rađanje Venere“). I upravo preko boje i svjetlosti koja

je prožima, boje kod koje, u ranijim radovima preovlađuju topliji,

valerski razrađeni, tonovi oker sa plavim i crvenim akcentima, dok

kasnije uzimaju primat hladni koloristički odnosi plavog i ledeno sivog,

Pred Gagovićevim slikama osjećamo neku čudnu pesimističku

melanholiju, nostalgiju za vremenima koja se obrušavaju izjedajući

fasade sakralne renesansne arhitekture, barokne palate ili pločnike iza

kojih ostaju fragmentarno skriveni prepoznatljivi likovi iz opšte

civilizacijske kulture (Mona Liza), kao simboli lijepog, zaboravljeno

lijepog koje se danas, pokadkad, javi samo u fragmentu – citatu.

I koji je smisao života u prolaznom, pitamo se posmatrajući Gagovićeve

slike, odgonetajući vječitu tajnu, tajnu koja nas pritiska od rođenja,

istovremeno se boreći sa demonskim silama koje nas remete, bude

paganske nagone skrivajući se u nesvjesnom, u snovima. I nije slučajno

što upravo Zdravko Gagović, jedan od naših najuspješnijih i

najcjenjenijih konzervatora i restauratora kroz svoje likovno stvaralaštvo

posebno postavlja ovo pitanje U stalnom kontaktima sa nepoznatim

izobraziteljima ikonopisnog slikarstva ili majstorima našeg

srednjovjekovnog živopisa, kao da se kod Gagovića stvorila potreba da

na maestralan način predstavi demonsku suprotnost Božanskom, da

predstavi lutanje nagih i polunagih bića smještajući ih u atmosferu

beznađa i karikaturalnosti služeći se, takođe, temama iz hrišćanske

istorije („Golgota“, „Raspeće“, „Skidanje sa krsta“) ili oniričnim

prikazima („Bezdan“) koji izranjaju iz dubinskih nesvesnih sfera

čovjekovog bića, sfera u kojima preovladava jezik simbola preko kojih

nam se otktiva univerzalnost arhetipova. Dakle, dominantu njegovog

slikarskog postupka predstavlja izvjesni onirički likovni postulat

određen irealističkim atributima najčešće smještenim u kontekst oniričke

naracije, pri čemu svaki segment takve strukture ima svoju simboličku

funkciju upletenu u snoviđejne sadržaje. A ovi sadržaji se simbolički

vezuju za pojam jajeta (klica svega stvorenog; skriveno ishodište i

misterij bića; vaseljensko vrijeme i prostor), zatim Anime, odnosno

vječno ženskog principa, koji se pojavljuje u različitim transformacijama,

od demonskog Erosa do božanske anime. Božansku animu

prepoznajemo u liku žene, žene boginje koja se rađa iz mora („Rađanje

Venere“), majke roditeljke, ili „Hazarske princeze“.

Svojom karakterističnom simbolikom naročito se ističe slika „Hazarska

princeza“, gdje je ženski lik predstavljen idealizovano u sjedećem

položaju usred fantazmagoričnog crnogorskog pejzaža, gdje u daljini

prepoznajemo obrise Lovćena kao posrednika između neba i zemlje u

nestvarnom vremenu kada dan zamjenjuje noć, noć dan... Dakle,

konstantno kretanje, konstantno rađanje (jaje) i umiranje (leptir),

konstantno mijenjanje (kameleon) u okviru vječnog određenja... Kao da

svojim mikrosistemom stvorenim preko fenomena slike, u kojem se um

prepliće sa emocijama, Gagović cijelim svojim stvaralačkim bićem, kroz

lično ostvarujući univerzalno, dodiruje sferu mikro kosmičkog.

Najčešće kroz centralizovanu kompoziciju i prostor koji u ranijim

slikama ispunjava renesansni ili barokni eksterijer, a u kasnijim,

prepoznatljiv crnogorski pejzaž u funkciji univerzalnog arhetipskog

simbola, Gagović teži ka pomirenju vremena. Prostorni horizont, po

pravilu je presječen vertikalom vremena, gdje u centru suštinski,

istovremeno, sabiramo i prošlo i sadašnje, prepoznajući vječno. I čini se,

kao rijetko koji umjetnik danas, Gagović uspijeva da zaustavi, bar na

trenutak, prolazno. Jer, što je sadašnjost? Samo li pomislimo, a već je

prošlost. Dok o budućem jedino maštamo ili sanjamo, ono nam samo

dolazi, samo nas posjećuje u snovima, budeći opet, daleku, zaboravljenu

prošlost...

Svojim specifičnim likovnim djelom, konstantno novim, iako napajanim

na izvorima bogate tradicije evropskog slikarstva, Zdravko Gagović je

obezbijedio značajno mjesto u savremenoj crnogorskoj umjetnosti.

Podgorica – Pobjeda, 22. Oktobar 2005, Lucija Đurašković

žžžž

●

Nagrada ULUCG za slikarstvo „Milunović, Stijović, Lubarda“ za 2003.

●

II nagrada na „Prvom bijenalu male ikone“ Sveti Stefan 2003.

●

Award for Painting Artists Association of Montenegro for 2003.

●

Second prize of The First International Biennial of Icon, St. Stefan 2003

Slike i crteži ZDRAVKA GAGOVIĆA, Centar za kulturu Cetinje,

04.03 1982, katalog - tekst Vojislav J. Đurić

Jubilarna izložba Udruženja likovnih umjetnika Crne Gore 1946 -

1986, Umjetnički muzej Crne Gore, ULUCG 1986.

Anuario internacional de las artes: Volume 1, Walter Kaupert, 1992.

GAGOVIĆ 1996, katalog, galerija Trezor – Beograd, tekst Vojislav

J. Đurić

ZDRAVKO GAGOVIĆ, slike i crteži. Muzeji i galerije Podgorice,

Moderna galerija, april 1998. Tekst Dragan Radovanović

LEKSIKON CRNOGORSKIH UMJETNIKA, 1946 – 2001, ULUCG

2001.

Ko je Ko u kulturi crne Gore, Budislav Kralj i Novak Vukčević,

ZoNo – public, Podgorica 2004.

The Allgemeines Kunstlerlexikon (AKL) Volume 47 Die bildenden

Künstler aller Zeiten und Völker, Günter Meissner, Saur 2005, page

252.

World Biographical Dictionary of Artists - The Allgemeines

Kunstlerlexikon (AKL) is the most extensive, up-to-date and authoritative

art-history reference work on artists. It is by no means limited to only the

most famous artists: artists all over the globe and throughout the ages

from antiquity to the present are recorded in this major encyclopedia. And

it contains not only painters, sculptors, and architects, but gives equal

weighting to sculptors in marble, restorers, and calligraphers, or

craftsmen, to name but a few of the many hundreds of artistic professions

found in the AKL.

I minuše dva milenijuma od pojave hrišćanstva – religije ljubavi, i minu skoro hiljadu

i sedamstotina godina, od kada se misterija obreda u oltaru izvedenog, parapetnim

pločama zakloni, a pogled vjernika – na granici dva svijeta zaustavi.

Na hrišćanskom Istoku, niska pregrada između naosa – namijenjenog vjernima i

oltara namijenjenog posvećenima, u postvizantijskom periodu je potpuno zaklonila

oltar, i preoblikovala se u visoki ikonostas, ali ne kao efemerna pojava vezana za

određeni period, već kao jasno definisana cjelina, održana do dana današnjih.

Retrospektivna analiza oltarskih pregrada vodi od ranohrišćanskih bazilika u Duklji i

Doljanima, koje ujedno predstavljaju i najznačajnija nalazišta kamene dekorativne

plastike kod nas.

Kroz srednji vijek, vodi nas plitki reljef i dvočlana, tročlana a ponekad i četvoročlana

traka, uz pomoć koje se obrazuje geometrijski ornament, u koji je često

ukomponovan lik zvijeri, ptice cvijet...

Kamene oltarske pregrade živjeće čitav milenijum, a svoje bivstvovanje okončaće u

Bogorodičinoj crkvi manastira Crnojevića na Ćipuru.

S kraja XV i tokom XVI vijeka, odbrana države potiskuje umjetničko stvaralaštvo, čija

će reinkarnacija krajem XVI i početkom XVII vijeka, kroz dodir sa starom

umjetnošću,osim umjetničkih i religioznih zahtjeva, postati i osnovna pokretačka

snaga umjetnosti. I dok Zapad ukida oltarske pregrade, zadržavajući oltar i ciborij

iznad njega, pravoslavlje formira ikonostase, a XVII vijek postaje zlatni vijek

crnogorskih ikonostasa i ikonopisa.

Izolovan od savremenih umjetničkih struja, ali ne potpuno neobaviješten o velikim

umjetničkim slobodama epoha visoke renesanse, manirizma i baroka, i isto tako

svjesni da je ta umjetnost prevashodno katolička, ovi umjetnici stvaraju ujedinjeni

idejom o neprolaznoj ljepoti vizantijskog stila; kod njih, gotovo uvijek, tradicija

apsorbuje i preobražava inovaciju.

Od rodonačelnika moračke slikarske radionice – popa Strahinje iz Budimlje, Georgija

Mitrofanovića, te moračkog ikonostasa, preko Longina, Jovana – Kozme i pivskog

ikonostasa, potom ikonostasa crkve Sv. Nikole u Podvrhu, konačno do ikonostasa

manastira Dubočica, zaokruženo je stvaralaštvo velikih majstora i okončano zlatno

doba crnogorskog ikonopisa.

Kraj XVII vijeka, obilježila je pojava risanske ikonopisne radionice porodice

Dimitrijević – Rafailović, koja će zahvaljujući manje – više darovitom potomstvu,

trajati punih 200 godina. Sredinom XVIII vijeka, formira se ikonopisna radionica

porodice Lazović sa kojom polako uplivava barokna umjetnost oslonjena na

postvizantijsko nasljeđe, dok u vrijeme knjaza Danila, siromašna – podlovćenska

Crna Gora, vapi za majstorima iz Rusije.

Druga polovina XIX vijeka – obilježena vladavinom knjaza Nikole, značila je i

reformaciju crkve, te izgradnju i obnovu velikog broja sakralnih objekata. Ovaj

period markirala je posljednja ikonopisna radionica porodice Đinovski iz

Makedonije, sa poznobaroknim poimanjem umjetnosti. Ovi veoma plodni stvaraoci

na ovim prostorima, ostavili su oko 110 oltarskih pregrada.

Kako se prilikom pisanja redova ove knjige autoru nametnulo poglavlje “Novi

milenijum, novi ikonostasi”, dužan je podsjetiti da ikonostas, kao nosilac slikanog

ikonografskog programa, stvaraoca uvijek obavezuje na poznavanje ikonografskih

normi, i isto tako predložaka kojima se može služiti.

Na kraju, vjerujem, da će jedna impresija biti dovoljno deskriptivna da izrazi lični

odnos prema temi, kojom sam se makar pokušao baviti: u enterijeru hrama- u jednoj

tako mističnoj atmosferi, u kojoj plamen svijeća stopljen sa likovima svetitelja – punih

magije, opčinjavanja i prevođenja u sferu duhovnog, svaki put iznova rađa se osjećaj

strahopoštovanja.

Two millennia have elapsed since Christianity stemmed out as the religion of love;

and it has been nearly one thousand seven hundred years since the mystery of rite

presented upon the altar hid itself behindparapet stones shutting worshippers off

right on the border between the two worlds.

In the Christian East during the post-Byzantine period the low partition between the

nave intended for worshippers and the altar dedicated to the consecrated, completely

sheltered the altar, taking the shape of a lofty iconostasis. It was not looked upon as

an ephemeral element connected to a specific period of time, but rather as a clearly

distinguished structure which has continued to exist up to the present.

The retrospective study of altar pieces starts with the early Christian basilicas

discovered in Doclea and Doljani, which at the same time represent the most

significant localities in our country where decorative stone plastic pieces were found.

Throughout the Middle Ages we follow the development of bas-relief and the

double, triple and sometimes even quadruple interlaced bands used to form

geometrical ornament, often combined with the image of a beast, bird, flower or

similar.

Stone altar pieces characterized the whole millennium to end up its life circle in

Bogorodičina crkva (the Church of Our Lady) built next to the Crnojević Monastery

at Ćipur.

Towards the end of the 15th century and throughout the 16th century the defense of

the state held back artistic creativity whose reincarnation at the end of the 16th and

the beginning of the 17th century, through contacts with the ancient art, apart from

artistic and religious demands, became the basic driving force behind all artistic

activities. While the western countries withdrew from using altar pieces, keeping the

altar and the ciborium above it, the Orthodox Christianity created iconostases and

made the 17th century the golden age of the Montenegrin iconostases and

iconography.

Those craftsmen were isolated from the contemporary artistic movements, yet not

absolutely unaware of the enormous artistic freedom of the High Renaissance,

Mannerism and Baroque. Well aware of the fact that such styles primarily

characterized the Catholic Church, they adhered to the same idea – the everlasting

beauty of the Byzantine style. In almost all their works innovative features are

transformed and absorbed by the tradition.

From the founders of the Morača painting school – priest Strahinja from Budimlja,

Georgije Mitrofanović, the Morača iconostasis, monks Longin and Jovan-Kozma, the

Piva iconostasis, the iconostasis at St. Nocola’s Church in Podvrh, we finally come to

the iconostasis of the Dubočica Monastery to round up the iconographic opus of the

great masters and see the end of the golden era of the Montenegrin iconography.

The end of the 17th century was marked by the Dimitrijević-Rafailović family icon

painting workshop which operated in Risan for two hundred years kept up by its

more or less artistically talented descendants. In the mid-18th century with the

Lazović family workshop, the Baroque gradually penetrated, leaning upon the post-

Byzantine heritage, while during Prince Danilo’s reign Montenegro was –

impoverished and reduced to the area around the foot of Mt Lovćen – keen on

engagingmasters from Russia.

The second half of the 19th century marked by King Nicola’s sovereignty also

brought in church reforms along with the construction and renovation of numerous

ecclesiastical buildings. This period was distinguished by the work of the last icon

painting workshop run by family Đinovski from Macedonia, who favored the late-

Baroque aesthetic values. These highly prolific artists have left about 110 altar pieces.

Another issue that imposed itself upon the author of this book is tackled in the

chapter “New millennium, new iconostases”. Here the author felt obligated to

remind the readers of the fact that in order to create an iconostasis, a structure

bearing painted iconographic composition, every craftsman had to deeply

understand the iconographic standards and master the patterns he was allowed to

use.

Finally, I am confident that this impression will serve to describe my perception of

the topic my research attempts have been focused on: inside a temple – an

atmosphere so full of mystery, where candle flames melt with images of saints –

possessed by magic, enchantments and transitions into the spiritual sphere, each

time a new feeling of veneration is born.

Zdravko Gagović, slikar–konzervator (Sarajevo, 1948.). Likovnu umjetnost je

diplomirao na Pedagoškoj akademiji u Nikšiću. Specijalizovao je konzervaciju i

restauraciju zidnog i štafelajnog slikarstva u Istituto Centrale del Restauro u Rimu. Od

1971. godine radi u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju.

Učestvovao je, uradio projekte ili rukovodio konzervatorsko–restauratorskim

radovima na gotovo svim fresko – dekoracijama, ikonostasima i brojnim ikonama i

štafelajnim slikama širom CrneGore.

Učestvovao je u radu više jugoslovenskih i međunarodnih stručnih simpozijuma.

Autor je TV serijala “Zlatni vijek crnogorskih ikonostasa”.

Dobitnik je brojnih nagrada iz oblasti zaštite kulturne baštine: Povelje Saveza društava

konzervatora Jugoslavije - Beograd 1975. god; Plakete sa Diplomom Saveza društava

konzervatora Jugoslavije – Ohrid 1985. godine; nagrade Milorad Medić- Udruženja

konzervatora, restauratora i ljubitelja umetnosti Reantika -Beograd 2005. godine i drugih.

Zdravko Gagović, painter-conservator (Sarajevo, 1948). Fine Arts is a graduate of the

Teaching Academy in Niksić. He specialized in the conservation and restoration of easel and

mural painting at the Istituto Centrale del Restauro in Rome. In 1971. he worked in the

Institute for Protection of Cultural Monuments in Cetinje.

Participated, do projects or directed conservation and restoration works on almost all fresco-

decorations, iconostasis and numerous icons and canvass around Montenegro.

He participated to several Yugoslav and international professional symposia.

He worked on TV series "The Golden Age of Montenegrin iconostasis."

He has received numerous awards in the field of cultural heritage protection: the Charter of

the Union of the conservator of Yugoslavia - Belgrade 1975th god; Plaques with a degree

Federation of Associations of conservationists Yugoslavia - Ohrid in 1985. year; awards

Milorad Medić - Association conservators, restorers and art lovers Reantika-Belgrade 2005th

and the other.

Zdravko Gagović

Dobitnik Nagrade za 2005. godinu

Rođen 4. 02. 1948. godine u Sarajevu. Diplomirao je likovnu umjetnost na Pedagoškoj

akademiji u Nikšiću 1970. godine, a specijalizovao konzervaciju štafelajnog slikarstva

i živopisa na Istituto Centrale dell restauro u Rimu.

Profesionalnu karijeru je otpočeo kao saradnik na izmiještanju manastira Piva 1971.

Godine, a od 1972. Godine je stalno zapošljen u Republičkom zavodu za zaštitu

spomenika kulture na Cetinju. Bio je dugogodišnji rukovodilac Ateljea za

konzervaciju štafelajnog slikarstva i živopisa.

U svojoj dugoj karijeri radio je na gotovo svim živopisima u Crnoj Gori, a za

najznačajnije je sačinio projekte i rukovodio radovima na njihovoj konzervaciji:

Manastir Savina – Herceg Novi, Marija Koleđata – Kotor, Sv. Petar – Bogdašići,

manastir Podlastva – Budva, Reževići, Duljevo, manastir Vojnići, Sv. Neđelje –

Česminovo, Arhanđela Mihaila – Petrovići, Sv. Petar i Pavle – Nikšić, Drenovštica,

crkva Sv. Petra i Pavla – Bijelo Polje, živopis manastira Nikoljac sa 650 m2, crkva Sv.

Nikole – Podvrh, manastir Đurđevi Stupovi u Beranama.

Po svom značaju posebno se ističe Projekat konzervacije živopisa manastira Morača i

Projekat rekonstrukcije i konzervacije manastira Podlastva. Na konzervaciji živopisa

manastira Morača, Gagović je vodio nadzor, te rukovodio radovima na rekonstrukciji

i konzervaciji manastira Podlastva.

Problematiku novih metoda u restauraciji Gagović je prezentovao na jugoslovenskim

i međunarodnim skupovima konzervatora: Američko - jugoslovenski simpozijum o

zaštiti istorijskih struktura i gradova u seizmičkim regionima, Petrovac – Budva 1985;

kao predavač Internaciolnog kursa iz oblasti preventivne zaštite spomenika kulture u

seizmičkim oblastima, u organizaciji univerziteta „Kiril i Metodij“ iz Skoplja i

ICCROM-a u Rimu, 1985 i 1986. godine, kao i Savjetovanju o istraživanju i zaštiti

spomenika kulture u savremenim uslovima, beograd 1994. godine.

Pored radova na konzervaciji fresko slikarstva rukovodio je radovima na

konzervaciji velikog broja ikonostasa (manastir Morača, Savina itd.) kao i desetina

ikona, slika na platnu itd.

Pored aktivnosti na konzervaciji naših kulturnih dobara, bio je profesor zaštite

štafelajnog slikarstva i živopisa u srednjim školama na Cetinju i u Kotoru.

Za izuzetne rezultate na zaštiti naših kulturnih dobara, dobitnik je dva značajna

priznanja Društva konzervatora Jugoslavije: Povelje Društva konzervatora

Jugoslavije 1975.godine i Plakete Društva konzervatora Jugoslavije sa diplomom za

1985. godinu.

Član je brojnih jugoslovenskih komisija za problematiku spomeničkog nasljeđa.

Pored zaštite spomenika kulture, bavi se i ikonopisanjem, pa je dobitnik Druge

nagrade na Prvom bijenalu ikona malog formata održanog na Svetom Stefanu uz

učešće 93 izlagača iz 9 zemalja.

Dobitnik je nagrade „Lubarda, Stijović, Milunović“za slikarstvo za 2003. godinu.

Pored iscrpne biografije trebalo bi istaći Gagovićev:

- Ogroman doprinos u radu na konzervaciji i restauraciji slikarskih djela na

području Crne Gore (ikonostasi, ikone, štafelajne slike, zidne slike, mozaici);

- Dosljednost u primjeni savremenog istraživačkog postupka;

- Primjenu novih tehničkih rješenja u zaštiti slikarskih djela poštujući slojevitost

i integritet samih djela;

- Edukaciju generacija crnogorskih konzervatora, koji su prošli kroz Atelje

Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture na Cetinju i koji su radili u

konzervatorskim ekipama sa njim.

Neobičnost talenta Zdravka Gagovića je u specifičnoj identifikaciji sa vremenom

nastanka freske prodirući kako u tehnološke i zanatske tajne, kao i u psihološko

stanje umjetnika slikara.

Zdravkovi dijalozi sa popom Strahinjom iz Budimlja, Longinom i kir Kozmom,

Mitrofanovićem do škole Rafailović – Dimitrijević prenose XVII i XVIII vijek u XXI i

omogućavaju nam lagano kretanje kroz vrijeme, čime konzervatorsku nauku uzdiže

do njenih pravih funkcionalnih nivoa.

Zbog posebne energije koju je ugradio u crnogorsko kulturno nasljeđe, Zdravko

Gagović zaslužuje da uz njegovo ime stoji „doajen crnogorske konzervacije“.

ZDRAVKO GAGOVIĆ

slikar – painter

Veliše Mugoše bb, 81000 PODGORICA

Mob: +38269434527 ▪ E mail: zdravkogagovic@t-com.me

CRNA GORA – MONTENEGRO