ZD Megaliti Seminarski Rad

7/25/2019 ZD Megaliti Seminarski Rad

1/27

Univerzitet u Beogradu

Filozofski fakultet

Odeljenje za arheologiju

Seminarski rad iz predmeta ''Megaliti u praistoriji Evrope''

Rani megaliti - Gbekli Tepe

student:Zorana Dimkovi

Mentor: broj indeksa:

doc. dr Marija Ljutina AR 13/31

Decembar, 2015.


2/27

1

Sadraj

1. Uvod............................................................................................................................... 2

2. Istorijat istraivanja.................................................................................................... 3

3. Opte odrednice o lokalitetu........................................................................................ 5

4. Materijalna kultura Gbekli Tepe-a.......................................................................... 7

5. Megalitski kompleks Gbekli Tepe-a......................................................................... 10

5.1 Konstrukcija A........................................................................................................ 11

5.2 Konstrukcija B....................................................................................................... 11

5.3 Konstrukcija C........................................................................................................ 12

5.4 Konstrukcija D....................................................................................................... 12

6. Zakljuak...................................................................................................................... 14

7. Ilustracije...................................................................................................................... 17

8. Bibliografija.................................................................................................................. 26


3/27

2

1. UVOD

Monumentalni kameni spomenici unutar krunih konstrukcija na lokalitetu Gobekli

Tepe (Gbekli Tepe) u jugoistonoj Anadoliji (Slika 1), predstavljaju kompleksnu megalitsku

strukturu iz perioda osvita neolita, oko est hiljada godina pre Stounhenda i oko sedam

hiljada godina pre Keopsove piramade. Predmet su istraivanja mnogih disciplinapoevi od

arheologije i antropologije, preko istorije arhitekture do istorije umetnosti. Brojna zoomorfna i

antropomorfna kamena plastika, kako sa ovog lokaliteta tako i iz oblinjeg Nevali orija

(Neval ori) (Slika 2), svedoi o prebogatom mitskom svetu lovaca-sakupljaa hrane u

centralnom delu plodnog polumeseca tokom desetog i devetog milenijuma p.n.e. odnosno u

vreme prekeramikog neolita A i B(PPNAiPPNB).

Koncept ovog rada formiran je sa ciljem upoznavanja rane megalitske arhitekture na

primeru Gobekli Tepea. S obzirom na impozantnost dubine vremena iz koje ta arhitektura

potie, izloene su i glavne odrednice akeramikog neolita, sa akcentom na znaaj ovog

lokaliteta u rasvetljavanju sloenog (po veliini sloenostipoput veliine samih megalita, u

najirem smislu te rei) procesa transformacije iz paleolitsko-mezolitskog u neolitski nain

ivota, ija je glavna posledica razvoj evro-azijskog neolita.


4/27

3

2. ISTORIJAT ISTRAIVANJA

Uspravni krenjaki monoliti Gobekli Tepea odoleli su zubu vremena zahvaljujuiinjenici da su sastavnideo konstrukcija, koje su bile pod zemljom sve do devedesetih godina

prolog veka kada su zapoela arheolokaiskopavanja. Njihovo otkrie je bilo ravno otkriu

jo jednogsvetskog udagraditeljstva. Sem toje pobudilo interesovanje irejavnosti, dalo je

podstreka naunicima koji se bave istraivanjem ''neolitske revolucije'' (kovanica koju je u

arheologiju uveo uveni australijski arheolog Vir Gordon ajld (Vere Gordon Childe) 1923.

godine) da teite svograda prebace sajunog na severni Levant.

Sam lokalitet Gobekli Tepe je poznat od ezdesetih godina prolog veka kada je

izvreno rekognosciranje od strane tima sa Univerziteta u Istanbulu i Univerziteta u ikagu.

Markiran je kompleks zaobljenih breuljaka od crvene zemlje koji su se uzdizali nad

neplodnim krenjakim platoom (Slika 3), kao i gusta disperzija kremenih artefakata i

fragmenata krenjakih ploa. Smatralo se da je re o nadgrobnim ploama koje pripadaju

vizantijskom periodu, to je bilo u skladu sa pronaenim keramikim materijalom iz istog

razdoblja. to se tie velikog broja kremenih alatki nisu raena detaljnija istraivanja; plus,

ezdesetih je bio opti stav da rano-neolitske lokalitete ne bi trebalo oekivati na ovakvim

uzvisinama. Tokom narednih trideset godina lokalitet je bio zaboravljen. Onda ga je, 1994.

godine, sluajno otkrio kurdski pastir primetivi vee kamene obrise pored tzv. Svetog

drveta, za koje je postojalo predanje da ima isceliteljske moi. Vest se brzo irila dalje: od

muzejskih radnika iz oblinjeg grada Urfe stigla je i do ogranka Nemakog arheolokog

instituta u Istanbulu. Njihov arheolog, profesor Klaus mit (Klaus Schmidt), odlazi na

lokalitet i prepoznaje kremeni materijal kao pripadajui ranom neolitu. Takoeje posumnjao

da su i krenjake ploe reminiscencija istog perioda. U saradnji sa Nemakim arheolokim

institutom i Muzejom grada Urfe 1995. godine je zapoeo iskopavanja koja od tada

neprekidno traju (Mithen 2004: 65).

Prva kampanja je donela na svetlo dana monolitne T-stubove za koje se ispravno

pretpostavilo da su ih podigli praistorijski ljudi davno pre razvoja pisanja, metalnog alata, pa

ak i keramike. Oni su bili deo krunekonstrukcije koja je imenovana kao Konstrukcija A.

Zakljuno sa2001. godinom su otkopane etiri takve konstrukcije (A, B, C, D) iji su sastavni

delovi uspravni krenjaki T-monoliti, protumaeni kao simboli ljudskih bia, ukraeni

raznovrsnim divljim ivotinjama u plitkom i ree u dubljem reljefu. Inkorporirani su u kruni


5/27

4

zid sa bankom, a u centru je vii par stubova. Visina im se kree urasponu od 3 do 6 metara, a

teinaizmeu6 do 16 tona. Severno, na udaljenosti od 100m pronaen je jedan nedovren T-

monolit duine 6m i teine 50t, a svuda u okolinisu naenajezgra i odbici kamenih artefakata.

Mineroloka analiza okresanih kamenih alatki je pokazala da sirovina za njihovu izradu potie

sa par kilometara udaljenosti. Zatim su prva arheozooloka i arheobotanika istraivanja

iznedrila ogromnu koliinu kostiju divljai koriene u ishrani, a od biljaka: divlje cerealije,

bademe i pistae. Dalje se ispostavilo da na ovom lokalitetu nema tragova naselja, ognjita,

otpadnih jama, ali ni sahranjivanja. Istraivai su pretpostavilida se radi o ritualnom centru,

svojevrsnom planinskom svetilitu, to ga je u startu inilo specifinim u odnosu na ostale

rano-neolitske lokalitete u zapadnom delu azijskog kontinenta (Mithen 2004: 66).

Do danas je otkopano osam konstrukcija oznaenih, prema redosledu iskopavanja,

latininim slovima od A do H, pri emu jo uvek nije otkriven najstariji stratum (Dietrich,

Heun et al. 2012: 675). Konstrukcija E je, dodue, otkopana jo 1995. godine, ali poto se radi

samo o ''temeljnoj'' formaciji bez stubova i zidova (isti obrazac tlocrta je prisutan kod

konstrukcija B, C, D), ona je dobila oznaku tek nakon imenovanja etiri najvee krune

konstrukcije. Geomagnetna prospekcija je pokazala obrise jo bar dvadesetak krunih do

ovalnih osnova konstrukcija pod zemljom Gobekli Tepea. Inae, sve konstrukcije su nakon

izvesnog vremena upotrebe, bile namerno i rapidno zatrpavane, ime je nastalo jedno

vetako brdo lokalitet tipa tell, koji se apsolutno hronoloki pozicionira uvreme od 9600

8800BC i pripada samim poecima neolitskog doba. To je period kada su ljudi jouvek iveli

kao lovci-sakupljai i tek su se nazirali prelazi prema sedentarnom nainu ivota, te kultivaciji

i domestifikaciji divljih biljaka i ivotinja (Dietrich, Schmidt 2010: 82).

Na planu konzervacije, a s obzirom na vanost lokaliteta kako za nauku, tako i za

turizam 2011. godine se u projekat ukljuuje GlobalHeritageFund (GHF), da bi se

obezbedila zatita od atmosferilija ikontinuirano istraivanje najstarije svetske monumentalne

arhitekture. U zimu 2013. godine,poela je izgradnja Arheolokog muzeja grada Urfe, koji je

tokom prole godine otvoren za posetioce. U okviru Neolitske sekcije, izmeu ostalog,

izloeni su: kopija najobimnije Konstrukcije D Gobekli Tepea, kao i tzv. ''terazzograevina''

sa Nevali orijaoblinjeg lokaliteta koji je u celosti izmetenpoetkom devedestihgodina

prolog veka, zbog izgradnje Ataturkove brane na Eufratu, a istraivan je 1983. godine od

strane pomenutog profesora Klausa mita, tada sa Univerziteta u Hajdelbergu (Becker et al.

2014: 9).


6/27

5

3. OPTE ODREDNICE O LOKALITETU

Lokalitet Gobekli Tepe (u prevodu: Trbuasto brdo ili Brdo s' pupkom) se nalazi u

jugoistonom delu dananje Turske (regija Urfa). Sainjen je od nekoliko breuljaka sa

udubljenjem u centralnom delu. Udaljen je nekih 15km severoistono od grada Sanliurfa

(anlurfa) ili samo Urfa (antika Edesa), i 95km od reke Eufrat. Zauzima dominantan poloaj

u prostoru (Slika 3) sa dimenzijama prenika od 300m i visine od 15m (Dietrich, Kksal-

Schmidt et al. 2012: 35). U blizini nema izvora vode, najblii vodeni tok je udaljen 5km.

Arheoloka istraivanja su pokazala da na lokalitetu i u njegovom neposrednom okruenju

nema nikakvih tragova naselja, ognjita, vatrita, niti grobova. Ono ega ima u blizini,

odnosno u radijusu od 100 pa do 400m, jesu kamenolomi odakle su klesani krenjaki T-

monoliti. Uostalom, lokalitet je i smeten na krenjakom tlu, na nadmorskoj visini od 785m.

Predstavlja najvii vrh pobra Germu (Germu) i time dobar orijentir u prostoru. Grad Urfa

je na jugozapadu, a na jugu je prostrana Haranska visoravan. Taurus gorje je na severu, a na

severoistoku na samo tridesetak kilometara vulkan Karadadag, sa ijih padina potiu

prve domestifikovane itarice(Schmidt 2011: 917).

Iskopavanja su u najveem obimusprovedena na junoj padini tela,i topretenona

jugozapadu, a recentnija na severozapadnom breuljku(Slika 4). Izdvojena su tri glavna sloja.

Prvi, sloj I, je post-neolitski sloj koji se sastoji od akumulacije nastale kao rezultat erozionih i

sedimentacionih procesa tokom srednjeg veka i modernog doba kad je tel korien u

poljoprivredne svrhe. Sloj II je rani i srednji prekeramiki neolit B i ogranien je na zone tela

blie vrhu nego podnoju, a ine ga pravougaone graevine sa terazzopodom. Sloj III potie

iz prekeramikog neolita A. To su megalitski zabrani (ograeni prostori)sa dijametrom od 10

do 30m, koji su otkopani u centru velike depresije na junoj padini tela. Ove konstrukcije subile prepokrivene strukturama koje pripadaju sloju II. Znai,konstrukcije sloja III su ubrzo

nakon podizanja bile ispunjene zemljom i zatrpane, a nad njima su bile podignute

konstrukcije iz sloja II. Procenjeno je da je minimum 300 kubika zemlje bilo potrebno za

ispunjavanje i zatrpavanje jednog zabrana. Kad je re omegalitskoj komponenti, stubovi su

poput menhira, nainjeni od jednog velikog kamena u komadu. Dok je u mlaem sloju II

njihova prosena visina 1,5 metar, u starijem sloju III visina ide do 5,5m a teina do 16t.Za

transport i podizanje ovakvih ''kolosa'' bilo je potrebno angaovanje itave zajednice. Kaoilustracija, za izraunavanje hipotetikog broja ljudi koji bi uestvovali u ovakvom poduhvatu,


7/27

6

moe biti koristan etnografski primer sa poetka prolog veka (Schmidt 2011: 919-921).

Naime, tad je zabeleen dogaaj naNias ostrvu u Indoneziji, tokom koga je tri danaprenoen

menhir teine skoro 10t, uz pomo tzv. drvenih sanki, na udaljenost od 3km,od strane ukupno

pet stotina dvadeset i petoro ljudi (Dietrich, Heun et al. 2012: 691).

Prema redosledu otkopavanja, megalitske konstrukcije Gobekli Tepea su oznaene

latininim slovima, a menhiri unutar njih arapskim brojevima. etiri monumentalne

megalitske konstrukcije (A, B, C, D) sadre47 menhira u obliku slova ''T''. Deset do dvanaest

T-monolita inkorporiranih u kamene zidove sa klupama, okruuje poput prstena (jednog ili

vie) dva centralna T-monolita. Ta dva centralna su, po pravilu, vea i kvalitetnije izrade nego

stubovi iz prstena; na primer, njihova povrina je fino uglaana i uvek poseduju figuralnu

dekoraciju. Kad je u pitanju poreklo sirovine od koje su klesani ovi stubovi, izvor je

krenjaki plato koji okruuje lokalitet i koji je sluio kao kamenolom u neolitsko doba. U

ivu stenu su urezivane mnoge upljine, koje se objanjavaju kao mesta koja su

upotrebljavana u svrhu lakeg vaenja megalita iz prirodnog krenjakog leita. Pojedini

kamenolomi se lako uoavaju na povrini kao mesta ekstrakcije T-stubova, ali ima i

primeraka nedovrenih komadaili onih koji su pukli prilikom ekstrakcije. Nesumnjivo je da je

velika koliina vremena, energije, zanatskog umea i ljudske snage bila neophodna za

planiranje, izgradnju i odravanjemegalitskih struktura Gobekli Tepea. Sve to ukazuje da se

radi o sloenoj, hijerarhizovanoj drutvenoj organizaciji sa podelom posla koja se odnosila na

veliki broj ljudi (Schmidt 2011: 922, 930).

to se tie megalita u uem smislu, termin megalit potie iz starogrkog megas

veliki, i lithoskamen. Da bi spomenik bio megalitski, nephodno je da je velikih dimenzija,

kako sam termin i glasi, ali je potrebno da postoji i afirmacija ljudske aktivnosti na tom

velikom kamenu. Veliina megalitskog spomenika se direktno ogleda u tome to je za njegov

transport i podizanje bilo neophodno angaovanje itave zajednice. Sem jednog ili vie

velikog kamenja, megalitski spomenik moe biti heterogeni kompleks u kome nije svaki

element megalitski, pa se tada radi o kompozitnom lokalitetu. Takav je sluaj sa Gobekli

Tepeom. Kao to je ve izneto, dva monolita u obliku slova T su u sredini i okrueni su

neto manjim, takoe krenjakim T-blokovima, koji su inkorporirani u kamene zidove,

tvorei tako jedan ili vie koncentrinih prstenova oko dva centralna megalita. Najvii T-

monolit je visok 5,5m i teak 16 tona, a svaki je ukraen pliim i dubljim reljefima sa

predstavama raznih divljih ivotinja ili ak stilizovanim delovima ljudskog tela, pri emu se

njihova starina datuje na pre vie od 11000 godina (Pozzi 2013: 4, 19).


8/27

7

4. MATERIJALNA KULTURA GOBEKLI TEPEA

Poslednjih nekoliko godina utvreno je da se poeci poljoprivrede i stoarstva ne

mogu vezivati samo za podruje Levanta ili Plodnog polumeseca, kako se to ranije

bezuslovno smatralo, ve da potez izmeu srednjeg i gornjeg Eufrata i Tigra, i podnoje

Taurus gorja (Gornja Mesopotamija) imaju potencijal da budu kolevka novog naina zivota

(Slika 2). Lokaliteti u ovoj regiji (Neval ori, Hallan emi, ayn, Qermez Dere, Mureybet,

Jerf el Ahmar, Tell Abr 3, Tell Qaramel) koji pripadaju istom vremenskom periodu kao i

Gobekli Tepe, pokazuju do sada nesluenu socijalnu kompleksnost i organizovanost sa

objektima za stanovanje, specijalizovanim radionicama i posebnim konstrukcijama (kako pod

krovom, tako i pod otvorenim nebom) koje su sluile u komunalne i/ili ceremonijalne svrhe,

sa dokazima o sprovedenim bogatim gozbama na takvim mestima. Gobekli Tepe je bio

potencijalno glavni centar duhovne dimenzije populacija koje su ivele u spomenutim

naseljima (procenjuje se u radijusu od 100 do 160 km (Mithen 2004: 66)). Kao takav centar,

on je i smeten u sreditutzv. zlatnog trougla (Slika 5), u kome su se zajedno koncentrisale i

progenitorske divlje biljne forme i njihovi rani domestikati (Dietrich, Heun et al. 2012: 675).

Ljudi koji su podigli Gobekli Tepe jo uvek su bili lovci-sakupljai. Na lokalitetu

nije utvreno gajenje ni biljnih ni ivotinjskih domestifikata. Materijalna kultura Gobekli

Tepea deo je sveta prekeramikog(akeramikog)neolita (PPN) Bliskog Istoka, perioda koji

je tako imenovan pedesetih godina prolog veka tokom iskopavanja Jerihona od strane Ketlin

Kenjon (Kathleen M. Kenyon). Zapravo, dominantno megalitska tj. starija faza lokaliteta

pripada prekeramikom neolitu A (PPNA) koji se kulturoloki nadovezuje na epipaleolit, a

geoloki pripada kraju mlaeg drijasa, tj. smeni pleistocena holocenom. Prekeramiki neolit B

(PPNB) je sledei u kulturnom sledu, a njegov zavretak oznaava relativno kratak period

prekeramikog neolita C (PPNC). Tada je dolo do kolapsa prekeramikog sveta u kome

lovako-sakupljaka ekonomija nije mogla obezbediti egzistenciju narasloj populaciji u

sedentarnim prekeramikim naseobinama. U sedmom milenijumu p.n.e. je nastupila

neolitizacija ka Evropi i doba keramikog neolita u Anadoliji, ija je ekonomska baza

transformisana u agrikulturnu. Na putu transformacije pleistocenske lovako-sakupljake

ekonomije u holoconsku zemljoradniko-stoarsku, koja je izmeu ostalog i transformacija izjednog u drugi nain ivota i razmiljanja, jednu od glavnih stanica zauzima Gobekli Tepe


9/27

8

(Schmidt 2011: 917-919). S tim u vezi, jo je krajem devedesetih godina prolog veka,

francuski arheolog Koven (Jacques Cauvin) ponudio klju za ''neolitsku revoluciju'' u vidu

revolucije sistema simbola1, prema kojoj su ideoloke promene prethodile ekonomskim tj.

formiranju zemljoradnikih zajednica. irenje nove ideologije moglo je biti obezbeeno

putem komunalnih sfera kakvu poseduje Gobekli Tepe, pri emu su i seme i zrnevlje bile

komponente ranoneolitske mree razmene. Za mreu razmene je utvreno da se prostirala od

Anadolije do krajnjeg juga doline Jordana. To je poznato na osnovu praenja razmene

opsidijana, iji su izvori u Anadoliji, a koji je prisutan na svim akeramikim lokalitetima

Bliskog Istoka i Gornje Mesopotamije (Mithen 2004: 67).

Isto tako, i celokupna materijalna kultura prekeramikog neolita A u Anadoliji je

slina onoj na Bliskom Istoku i jo vie, Gornjoj Mesopotamiji. Ona je, pre svega,

reprezentovana mikrolitima, meu kojima je najvie vrhova strela kijamijan tipa.Zatim su tu

orua sa retuiranim prelomom (tzv. trunkati), ila i probojci na seivu, kao i seiva za

umetanje u srpove. esti su obluci sa ljebom za ispravljanje nosaa strela kao i glaane

krenjake sekire. Opsidijan kao sirovina jeste u upotrebi za pravljenje alatki, ali je litika

industrija na prvom mestu predstavljena homogenim tamnim kremenom visokog kvaliteta.

Nasuprot velikoj prisutnosti mikrolita, alatke od kosti i roga su retke. Detektovano je nekoliko

fragmenata lopatica i kotanih alatki u vidu kuke, kao i kotanih igala. esti su rvnjevi od

bazalta, kao i krenjaki recipijenti veih zapremina (Schmidt 2011: 918, 919). Na primer,

kameni recipijenti, kapaciteta do 160 litara, pronaeni su in situ u PPNB kontekstima. Jo

tokom iskopavanja je uoeno da neke od tih posuda imaju sivo-crne naslage. Analiza je

pokazala da su naslage pozitivne na kalcijum oksalat, koji se razvija u toku natapanja,

gnjeenja i fermentacije itarica. Takvi preliminarni rezultati pokazatelji su mogueg

spravljanja napitaka na bazi fermentacije itaricana lokalitetu Gobekli Tepe (Dietrich, Heun

et al. 2012: 687).

Interesantno je prisustvo krenjakih ploamanjih i veih dimenzijasa udubljenjima

u obliku olje tzv. cup-holes, za iju se namenunavodi da moe biti ili ritualna ili praktina, a

isti je sluaj i sa krenjakim prstenovima dijametra 0,5m do 1m. Masivne kamene perle sa

dve ili vie rupa poznate su iz konteksta u Nevali oriju (Neval ori) i ejeniju (ayn).

Nekoliko fragmenata dekorisanih kamenih posuda tankog zida pripadaju Nevali ori tipu

kamenih posuda, a sline posude su otkrivene i na naselju iz PPNAKortik Tepeu (Krtik

Tepe). Uostalom, ova naselja sa materijalnom kulturom slinom Gobekli Tepeu, potiu iz

1J. Cauvin, The Birth of Gods and the Origins of Agriculture, Cambridge 2000.


10/27

9

PPNAi/ili ranogPPNB, odnosno iz druge polovine desetog i iz devetog milenijuma p.n.e. Sva

ona mogu biti opisana kao pripadajua sedentarnim lovako-sakupljakim zajednicama.

Meutim, specifinosti Gobekli Tepea u odnosu na njih su: pozicija na vrhu uzvienja koje

dominira okolinom, megalitska arhitektura i itav spektar umetnosti: kako megalitske

umetnosti u okviru samih T-monolita, tako i prisustva slobodnostojeih skulptura razliitih

dimenzija (Schmidt 2011: 919).

Znai, za razliku od T-monolitnih stubova, postoje i naturalistike statue u prirodnoj

veliini koje pripadaju ranom neolitu, poznate kao Urfa statue (Slika 6) jer je prva od njih

naena prilikom graevinskih radova u samom gradu Urfa (visine 2m, datovana na c.

9000BC). Na njima je prikaz lica individue izveden na taj nain da su prisutne oi (udubljenja

u koje se umetao obsidijan) i nos, a nisu prisutna usta. U predelu vrata imaju ''ogrlicu'' u

obliku slova ''V'', te rukama drze falus. Na donjem delu nisu modelovane noge, vec se

zavravaju gotovo konino, to omoguava da se stave, pobodu u zemlju (Dietrich, Kksal-

Schmidt et al. 2012: 45).

Kampanja iz 2010. godine iznedrila je tzv. totemske stubove visine 1,92m, koji

ukljuujubar tri glavna motivaprikaza ivih biananizana jedan iznad drugog, pri emu je na

vrhu uvek prikaz predatora. U celini gledano ovi stubovi imaju antropomorfne konture. Slini

su naeni i u Nevali oriju (Slika 7), gde su interpretirani kao reminiscencija T-

antropomorfnih monolita iz Gobekli Tepea (Dietrich, Kksal-Schmidt et al. 2012: 49).

Iz Gobekli Tepea takoe potie nekoliko ljudskih glava od krenjaka u prirodnoj

veliini (Slika 8), a prema lomovima na ivicama vrata moe se zakljuiti da je postojao i donji

deoodnosno torzo. Neke od ovih glava pronaene su u dnu centralnih stubova, u zemljanim

ispunima, koji su formirani prilikom zatrpavanja zabrana. Ovakvi postupci upuuju na

slinost kultne prakse sa bliskoistonim lokalitetima prekeramikog neolita u kojima je

praktikovan kult lobanja, kao to suJerihon(u Izraelu), Ain Ghazal (u Jordanu), Tell Aswad

(u Siriji). U takvoj praksi, lobanje preminulih su odvajane na stranu i davano im je novo lice

aplikovanjem sloja gipsa, kako bi kao takve bile prikazane ivima, moda kao deo kulta

predaka. Posle izvesnog vremena, dekorisane lobanje bi bile ritualno sahranjene, ba kao to

je to sluaj i sa skulpturama glava sa Gobekli Tepea, a naposletku i sa itavim konstrukcijama

koje su sa namerom zatrpavane (Dietrich, Kksal-Schmidt et al. 2012: 47).


11/27

10

5. MEGALITSKI KOMPLEKS GOBEKLI TEPEA

Kao to je ve naglaeno, lokalitet Gobekli Tepe jeste megalitskog karaktera, i radi se

o posebnim konstrukcijama koje nisu vezane ni za naselje ni za pogrebnu praksu, a koje su

bile namerno zatrpavane i onda su ponovo podizane nove. Potom bi i te nove doivele istu

sudbinu kao njihove prethodnice, i sve tako od 9600BC pa do 8200BC kad je lokalitet

konanonaputen. Na taj nain je oformljeno vetako brdo ('tepe'znaitel, hujuk, tumba) sa

dva glavna stratuma, i izmeu njih jednim meuslojem koji jo uvek nije jasno

izdiferenciran. Relativna hronologija starijeg sloja (sloj III) je PPNA, a mlaeg (sloj II)

PPNB. Apsolutni datumi su: 9600-8800BC za sloj III i 8800-8200BC za sloj II (Dietrich,

Schmidt 2010: 82).

U starijem sloju je karakteristino prisustvo monumentalne arhitekture sa ogromnim

T-stubovima rasporeenim u krug ili ovoid poput ograde sa klupom (du unutranjeg lica te

ograde) oko dva via centralna stuba (Slika 9). Stubovi su, znai, meusobno povezani

zidovima i kamenim klupama. Ukraenisu razliitimmotivima ivotinja, ukljuujui: lisice,

zmije, korpione, divlje svinje, gazele, razliiteptice, kao i u nekim sluajevimaruke i ake,

implicirajui stilizovane ljudske figure. Kasniju fazu (sloj II, rani i srednjiPPNB) ine manje,

pravougaone konstrukcije sa terazzo podom, koje sadre esto samo dva mala (i svakako

manja) centralna stuba nego to su stubovi iz krunih konstrukcija ili su, pak, bez njih

(Dietrich, Heun et al. 2012: 675).

Dakle, mlae konstrukcije su pravougaonog tlocrta i manje po veliini i manje

rafinirano izraene, dok su starije konstrukcije krunogdo ovoidnog tlocrta, monumentalne i

sainjene od precizno isklesanih krenjakih stubova visine do 5,5m i teine oko 1 6t. Upravo

zbog megalitizma ranije faze (sloj III), njoj e biti posveena panja u nastavku ovog rada.

Sledi deskripcija etiri krunekonstrukcije koje su prve i istraene, konstrukcije: AD (Slika

10), s tim da treba imati na umu da su u stvari najvee konstrukcije i najstarije, a slovne

oznake su tu samo kao markeri redosleda njihovog iskopavanja. Radiokarbonsko datovanje je

takoe pokazalo da jenajvea D konstrukcija, ujedno i najstarija (Dietrich, Schmidt 2010:

83).


12/27

11

5.1 Konstrukcija A

Bila je prepoznata 1996. godine i uprkos injenici da je prva iskopavana samo jedelimino istraena, potoje deo razgraen jo udubokoj prolosti(Slika 11). Sadribrojne

enigmatine prikaze i reljefe. Centralni stubovi (stub broj 1 i stub broj 2) su sauvani u celosti.

Na korpusu stuba broj 1 spreda je prikaz dela odee po tipu ''epitrahilja'' i pet zmija u bareljefu.

Na levoj strani je svojevrsna tapiserija od isprepletenih zmija u obliku mree sa sedamnaest

ivotinja, a ispod je etvoronona ivotinja. Na stububroj 2 je u bareljefu prikaz bika, lisice i

drala. Ovde nema prikaza delova odee spreda (epitrahilj), nego pozadi, pri emu je ispod

horizontalnog dela stuba prisutna forma bukraniona. Poto je motiv odee est i prisutan

spreda (u predelu ''abdomena'' korpusa stuba), pretpostavlja se da je u ovom sluajupostavka

''slea'' stuba, jedan od dokaza premetanja, zamene i ponovne upotrebe stubova. Na

preostalim stubovima konstrukcije A jo samo na stububroj 5 je prikaz zmije (Schmidt 2011:

922).

5.2 Konstrukcija B

U ovoj konstrukciji (Slika 12) lisica preuzima ulogu zmije. Na centralnim stubovima

broj 9 i 10 (tzv. blizanakim, poto su identini) visine 4m, je prikaz lisca u skoku prema

ulazu u konstrukciju na jugoistoku. Izmeu ova dva stuba podnica je poploana terazzo

podom, dok je ispred stuba broj 9 kamena posuda unutar podnice, to se dovodi u vezu sa

ritualima libacije. Ispod lisca u skoku na stubu broj 10 je prikaz vepra koga prate tri psa. Na

stubovima koji su deo ogradnog prstena su vidljivi lisica, zatim jedna ivotinja nalik

etvorononom reptilu, kao i dve zmije. Pozicija gmizavca i zmija na zadnjoj strani stubova

broj 6 i broj 14, opet se tumai kao dokaz reupotrebe stubova. Ni na jednom od stubova iz

Konstrukcije B nema prikaza delova odee. Na vrhovima stubova postoje cup-holes(Schmidt

2011: 922-923).


13/27

12

5.3 Konstrukcija C

Prirodna stena je podnica ove konstrukcije (Slika 9). Stena je paljivo uglaana ina

nju su postavljena dva isklesana postolja za dva centralna T-monolita. Gornji delovicentralnih stubova su uniteni jo u vreme kada je zabran bio u funkciji. Sa druge strane,

korpusi stubova su bili insituuljebljeni u svojapostolja i oba sadre elemente odee. Na

unutranjoj strani zapadnog stuba broj 37 je reljef lisice. Tano prekoputa na stubu broj 35

(njegova istona strana) je reljef bika. Vrh stuba broj 35 je rekonstruisan laserskim

skeniranjem, jer su u blizini pronaeni njegovi fragmenti, tako da je visina stuba iznad

postolja dostizala 5m. Konstrukcija C ima dva, mada mogue i tri koncentrina prstena od

zidova i T-stubova. Na jednom od stubova (stub broj 27) uz plitki reljef divlje svinje, postoji i

spektakularan plastini prikaz predatora koji je izraen zajedno sa stubom od jednog komada

kamena (Slika 13). Postalo je jasno da su i drugi stubovi imali slinu dekoraciju, poto je

nekoliko slinih skulptura otkriveno unutar konstrukcije i smatra se da su namerno odvaljene

jo uvreme prekeramikog neolita(Schmidt 2011: 923-924).

Zanimljivo da uovoj konstrukciji nije pronaen ni jedan prikaz zmije (Schmidt 2011:

927).Takoe, nedavno je otkriven ulaz u prilazni hodnik po tipu dromosa, koji spaja spoljanji

prsten konstrukcije C sa novootkrivenim ulazom (Slika 14). Ulaz sa pragom je oblikovan u

monolitu koji ima izgled slova ''U'' i na ijem je sauvanom levomkraku modelovana ivotinja

grabljivica. Do tog ulaza vodi osam stepenika (Becker et al. 2014: 4-5).

5.4 Konstrukcija D

Nalazi se severno od konstrukcija B i C, najvea je i odlino ouvana (Slika 10), iako

postoje odreena oteenja jo iz kamenog doba, koja su u istom periodu bila uspeno i

sanirana. Kao i ostalim konstrukcijama postoje dva centralna T-stuba i, u ovom sluaju, jo

dvanaest koji ih okruuju, svi sa cup-holesna vrnim partijama. Od reljefa su najei prikazi

lisica i zmija, ali postoji i itava lepeza figuralne umetnosti kao to su prikazi svinje, bika,

gazela, magarca, velikih maaka i drugih krupnih mesodera. Na nekim stubovima postoje


14/27

13

prikazi ruku, polumeseca, diskova, lisica itd. Podnicu ini, kao u Konstrukciji C, glaanjem

zaravnjena temeljna stena. U dva postolja su ugraena dva centralna stuba visine 5,5 m. Na

junoj strani postolja, odmah iznad podnice, u reljefu je izraena povorka patki koje se kreu

od istoka ka zapadu (Slika 15). Oba centralna stuba (istoni stub broj 18 i zapadni stub broj 31)

imaju u plitkom reljefu prikazane ruke, a ispod njih remenja, kope, te prikaz tkanine (krzno

lisice) kako pada i prekriva genitalni region. U predelu ''lakta'' stuba broj 18 je lisica, a oko

''vrata'' ovog stuba je ogrlica dekorisana simbolima u obliku kruga, polumeseca i slova ''H''. I

zapadni stub broj 31 ''nosi ogrlicu'', ali sa priveskom u formi bukraniona. Pojasevi im se

utoliko razlikuju, to je istoni stubbroj 18 dekorisan simbolima koji podraavaju slovo''H'' i

slovo ''C'' (Slika 16) (Schmidt 2011: 924-925).

Zanimljiv je stub broj 43 ija je povrina prekrivena raznovrsnim motivima (Slika 17).

Na njemu dominira sup sa podignutim levim krilom dok desnim pokazuje prema napred, a

iznad njega se nalazi simbol diska. Uz ovo je joprikaz ibisa, zmija i dva ''H'' simbola koji se

esto javljaju u Konstrukciji D. Ispod glave stuba, na korpusu, je prikazan ogroman korpion i

glava neke ptice. Tu se nalazi joprikaz obezglavljene itifaline osobe, zatim prikaz zmije,

korpije i supova (Dietrich, Kksal-Schmidt et al. 2012: 43)

to se tie antropomorfnih stubova iz Konstrukcije D i njihove opredeljenosti u neki

od polovane moe se dati tanaprocena. Prema ''mukim figurinama'' od terakote iz Nevali

orija, koje imaju slinu odeu, moglo bi se zakljuiti da se i ovde radi o pripadnicima

mukog pola. Takoe, treba uzeti u obzir da se moda radi o prikazima nadprirodnih bia,

koja su bezlina, bakao u religijama koje e kasnije uslediti (Dietrich, Kksal-Schmidt et al.

2012: 45).


15/27

14

6. ZAKLJUAK

Na lokalitetu Gobekli Tepe u jugoistonoj Anadoliji su tokom dvadeset godina

istraivanja utvrene dve glavne arhitektonske faze: stariji stratum (sloj III, PPNA) i mlai

stratum (sloj II, rani i srednji PPNB). Stariju fazu karakteriu konstrukcije krune do ovalne

osnove sa deset ili dvanaest menhira u obliku slova T, isklesanih od krenjaka i spojenih

meusobnozidom i kamenim klupama, dok se u centru konstrukcija nalaze po dva jos vea T-

menhira. Na ovim monolitima se nalaze prikazi (ugravirani, reljefni, plastini) razliitih vrstadivljih ivotinja kao sto su: zmija, lisica, divlja svinja, korpija, vepar, divlje govee, gazela,

ptice, pauci, divlje patke itd. Mlaoj fazi pripadaju manje pravougaone graevine, koje

ponekad imaju samo dva centralna monolitna stuba.

Geofizikim metodama je utvreno da starije krune konstrukcije nisu grupisane

samo na jednom delu tela. Detektovano je najmanje dvadeset ovakvih konstrukcija. Najstariji

prstenovi koji se datuju u 9600BC su najvei i najrafiniraniji, tehniki i umetniki.

Impozantna je izuzetnost klesarske izrade, zatim same dimenzije monolita, kao i reljefna

dekoracija. Pojedini stubovi imaju brojne cup-marks na svojim vrhovima, a u nekim

sluajevima njihov sastavni deo je i skulptura koja predstavlja remek-delo praistorijske

umetnosti. Meutim, kako je vreme prolazilo stubovi su postajali manji, jednostavniji i sve su

nemarnije podizani. Oko 8200BC Gobekli Tepe vie ne napreduje i od tada se moe pratiti

uspon oblinjeg lokaliteta Nevali ori. Taj je lokalitet delom i savremen Gobekli Tepeu, ali

svoj uspon doivljava tek nakon naputanja Gobekli Tepea, pri emu je upadljiv prelazak na

pravougaone graevine manjih dimenzija u ijem su centru i zidovima T-stubovi (Slika 18 i19).Nevali ori, pre svega, predstavlja naselje iz ranog i srednjeg prekeramikog neolita B.

Osim arhitektonskih, izmeu ova dva lokaliteta postoje i slinosti u ostalim facetama

materijalne kulture akeramikog neolita, posebno u pogledu skulpture i kamenih posuda

(Pozzi 2013: 19).

Svakako najkarakteristinijiarhitektonski element struktura i iz sloja III i iz sloja II

Gobekli Tepea jesu monoliti u obliku slova T. Taj tip stubova je prvo otkriven na pomenutom

lokalitutuNevali ori, ali kao to je reenooni su hronoloki mlai od T-monolita GobekliTepea. Upeatljivo jeda su na korpusima nekih stubova u bareljefu predstavljene ruke i ake,


16/27

15

te se horizontalna partija monolita tumai kao glava, a vertikalna kao telo. Na stubovima iz

svih konstrukcija su, u predelu tela, dve paralelne trake koje podseaju na odevni predmet

slian epitrahilju, a esto je prisustvo i odevnog pojasa. Zapravo, antropomorfni stubovi su

mnogo vie od arhitektonskog elementa. Njihova antropomorfnost se dovodi u vezu sa

tumaenjemGobekli Tepea kao ritualnog centra lovaca-sakupljaa,gde bi megalitski stubovi

simbolisali natprirodna bia slina ljudima, dok su ivotinjebile uvari tog megalitski

projektovanog duhovnog sveta. Takoe, ne moe se prenebregnuti opti utisak da su prikazi

ivotinja jedan sistem simbola koji ilustruje mitski svet njihovih graditelja, odnosno da

svedoe obogatoj mitologiji prekeramikog neolita(Schmidt 2011: 921, 930). Konkretno, u

ovom sluaju, taj mitoloki svet simbola bi bio zajedniki za areal Gornje Mesopotamije

(Slika 2), jer je na nizu lokaliteta u ovoj oblasti uoen slian ablon simbola. Neki od tih

lokaliteta su ve spominjani Krtik Tepe iNeval ori, zatim:Jerf el Ahmar, Tell Qaramel,

Hallan emi, ayn, Tell Abr 3, Mureybet, Dja'de, Nemrik i Qermez Dere. Sa izuzetkom

Kortik Tepea, svi oni predstavljaju kompleksna naselja sa komunalanim objektima (Dietrich,

Kksal-Schmidt et al. 2012: 51).

Istraiva Klaus mit je isticao vanost ovog mestai za tadanji kult mrtvih. Ve je

izneta slinost sa bliskoistonim ''graevinama lobanje'' putem pohranjivanja namerno

odlomljenih glava statua uz T-monolite, a takva praksa je zabeleena i na akeramikim

lokalitetima u Gornjoj Mesopatamiji. Pritom, zatrpavanje konstrukcija nakon odreenog

perioda je bilo namerno, odnosno planirano, te se moe zakljuiti da jei taj in zatrpavanja

deo ideje i plana ovih konstrukcija od samog poetka. Na taj nain bi zatrpavanje nakon

odreenog perioda upotrebe, moglo biti analogno sahranjivanju svetilita ili svetih predmeta

na kraju njihovog ''ivotnog veka''. Sa druge strane, funkciju i upotrebu Gobekli Tepea

nagovetava i veliki broj ivotinjskih kostiju u ispunama. Najvei broj kostiju je sa onih

delova skeleta divljai, koji daju najvie mesa, togovori u prilog ideji o ''gozbama'' kada su

se konzumirale velike koliine mesa. Skorijepotvrde o prisustvu tragova fermentacije itaraca,

svedoe o moguoj konzumaciji fermentisanih napitaka. U naelu, pretpostavljene gozbe bi

mogle biti svetkovinskog karaktera ili, pak, praktinog tokom radova na samim

konstrukcijama. Sudei prema tome to u blizini nisu pronaeni nikakvi objekti koji bi se

mogli okarakterisati kao stambeni ili ekonomski, a imajui u vidu veliki broj ostataka kostiju

divljai, ini se da su konzumentima (na primer, radnicima) divlja donosili iz udaljenih

nastambi. Dopremanje hrane i vode je moralo biti organizovano, podjednako kao i planiranje i

nadziranje sloenog poduhvata podizanja megalita. Ta se injenica o organizaciji na


17/27

16

komunalnom nivou kosi sa ranijim predstavama o lovcima-sakupljaima iz ovog perioda kao

dominantno malim i izolovanim grupama (Dietrich, Kksal-Schmidt et al. 2012: 51).

Uostalom, okupljanje zarad kolektivnih aktivnosti i razmena ideja na mestu poput Gobekli

Tepea, mogli su biti jedan od kljunih okidaa u kompleksnom procesu uvoenja novih

strategija preivljavanja. Jedna takva strategija e postatiig holocenskog doba (Slika 20), a

time i jedan od kiklopskih tokova nae sadanjosti: neolitska zemljoradniko-stoarska

''revolucija''.


18/27

17

7. ILUSTRACIJE

Slika 1Poloaj Gobekli Tepea u Jugozapadnoj Aziji (preuzeto sa Google Earth'a)

Slika 2 Poloaj lokaliteta pomenutih u tekstu (Dietrich, Kksal-Schmidt et al. 2012: 114)


19/27

18

Slika 3Pogled na lokalitet sa jugoistoka, pre poetka iskopavanja (Schmidt, 2010: 240)

Slika 4Plan glavnog iskopa na junoj padini ina zapadnim padinama. Stratigrafska pozicija

struktura obojenih u plavo jo uvek nije precizno determinisana (Schmidt, 2010: 240)


20/27

19

Slika 5 Karta JI Anadolije&Gornje Mesopotamije: prostorno preklapanje divljih varijantinajranijih domestifikata cerealija i centralni poloaj Gobekli Tepea (Dietrich, Heun et al. 2012:

676)

Slika 6Urfa statua (Schmidt, 2010: 246) Slika 7Totem-stubovi (Schmidt, 2010: 247,248)


21/27

20

Slika 8Gobekli Tepe, glave od krenjaka (Dietrich, Kksal-Schmidt et al. 2012: 45)

Slika 9Osnovni obrazac rasporeda megalitskih elemenata unutar jedne od konstrukcija (C)

(Schmidt, 2010: 251)


22/27

21

Slika 10Pogled na podruje glavnog iskopa: u dnu slike je najvea konstrukcija D, levoodnje: C, a iza: B i A (Dietrich, Heun et al. 2012: 677)


23/27

22

Slika 11Konstrukcija A

Slika 12Konstrukcija B. Lisac u skoku na centralnim stubovima. Na vrhu cup-holes. Ucentru konstrukcije postament za stub (Schmidt, 2010: 252)


24/27

23

Slika 13T-monolit broj 27, C konstrukcija Slika 14Plan C konstrukcije sa ulazom u

(Dietrich, Heun et al. 2012: 680) dromos (Becker et al. 2014: 4)

Slika 15T-monolit broj 18, D konstrukcija Slika 16 T-monolit broj 18, ''pojasni'' deo(Dietrich, Heun et al. 2012: 683) (Schmidt, 2010: 244)


25/27

24

Slika 17Stub 47, D konstrukcija Slika 18T-stubovi sa lokaliteta

(Schmidt, 2010: 244) Nevali ori (Schmidt, 2010: 242)

Slika 19Nevali ori, pravougaone graevine sa antropomorfnim T-stubovima(https://reader009.{domain}/reader009/html5/0323/5ab4ca5921c25/5ab4ca62ef2f2.jpg)


26/27

25

Slika 20Opadanje lovako-sakupljake ekonomijekroz vreme(Past Worlds:The Times Atlas of Archaeology, London, 1989: 78)


27/27

8. BIBLIOGRAFIJA

Becker, Jrg, Lee Clare, Oliver Dietrich, idem Kksal-Schmidt, Anja Merbach, Jens

Notroff, Smriti Pant, Joris Peters, Nadja Pllath and Klaus Schmidt, 2014. Gbekli Tepe

Newsletter.DAI Press.

Dietrich, Oliver, and Klaus Schmidt, 2010. A Radiocarbon Date from the Wall Plaster of

Enclosure D of Gbekli Tepe,Neo-Lithics 2/10: 82-84.

Dietrich, Oliver, idem Kksal-Schmidt, Cihat Krkolu, Jens Notroff and Klaus Schmidt,

2012. Gbekli TepeA Stone Age ritual center in southeastern Turkey, Actual Archaeology

2: 32-51.

Dietrich, Oliver, Manfred Heun, Jens Notroff, Klaus Schmidt and Martin Zarnkow, 2012. The

role of cult and feasting in the emergence of Neolithic communities. New evidence from

Gbekli Tepe, south-eastern Turkey.Antiquity, 86: 674-695.

Mithen, Steven. 2004. After the ice: a global human history, 20.000-5000 BC. Cambridge,

Mass: Harvard University Press.

Pozzi, Alberto. 2013.Megalithism: Sacred and pagan architecture in Prehistory. Boca Raton,

Florida: Universal-Publishers.

Schmidt, Klaus. 2010. Gbekli Tepe the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing

excavations with a special focus on sculptures and high reliefs. Documenta PraehistoricaXXXVII: 239-256.

Schmidt, Klaus. 2011. Gbekli Tepe: A Neolithic Site in Southeastern Anatolia, in The

Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE), ed. Sharon R. Steadman and

Gregory McMahon, 917-933. Oxford University Press.

(http://turkishstonehenge.com/uploads/2/8/6/3/2863029/2682561_orig.jpg)ulaz 07.11.2015.

(https://reader009.{domain}/reader009/html5/0323/5ab4ca5921c25/5ab4ca644af11.jpg)ulaz 07.11.2015.

Documents

ZD Megaliti Seminarski Rad