Zaštita od eksplozije kod proizvodnje, prerade i skladištenja eksploziva

Mr Vladimir Kapor dipl.el.inž. TAK Hazardous AreasTel:+381 (0)11 3423630/3429186 E-mail:vkapor/eunet.rs

Ivica Bačvanski dipl.el.inž.ELEM & ELGO BeogradTel:+381 (0)63 7126565 E-mail:ivica.bacvanski@yahoo.com

•• Potreba za izuPotreba za izuččavanjem algoritama za sigurno koriavanjem algoritama za sigurno koriššććenje eksploziva u enje eksploziva u industrijske svrhe pojavila se u 19. industrijske svrhe pojavila se u 19. vijekuvijeku kada su ukada su uččestale eksplozije koje su estale eksplozije koje su odnosile neprihvatljive gubitke u ljudskim odnosile neprihvatljive gubitke u ljudskim žživotima kao i materijalnoj ivotima kao i materijalnoj ššteti. teti. NajveNajvećća eksplozija u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom desila se ua eksplozija u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom desila se urudniku rudniku LaurelLaurel Mine u Mine u VirđinijiVirđiniji (SAD) 1884 godine koja je dovela do (SAD) 1884 godine koja je dovela do gubitka 112 gubitka 112 žživota. Smatra se da je katastrofu prouzrokovala prekomjerna ivota. Smatra se da je katastrofu prouzrokovala prekomjerna upotreba crnog baruta za odvijanje rudarskog procesa.upotreba crnog baruta za odvijanje rudarskog procesa.

•• U periodu 1901 U periodu 1901 –– 1910 1910 desiledesile su se 111 velikih nesresu se 111 velikih nesreććaa, pri , pri ččemu se velikom emu se velikom nesrenesreććom smatra ona koja je dovela do gubitka od najmanje 5 om smatra ona koja je dovela do gubitka od najmanje 5 žživota. ivota. Ukupan broj poginulih u ovom periodu bio je 3.316, Ukupan broj poginulih u ovom periodu bio je 3.316, ššto je postalo to je postalo neprihvatljivo, a konstatovano je da je najveneprihvatljivo, a konstatovano je da je najvećći broj ovih eksplozija i broj ovih eksplozija uzrokovan neodgovarajuuzrokovan neodgovarajuććom upotrebom crnog baruta koji je om upotrebom crnog baruta koji je ččesto inicirao esto inicirao prisutne metanske oblake ili ugljenu praprisutne metanske oblake ili ugljenu praššinu. Kao ilustracija inu. Kao ilustracija neodgovarajuneodgovarajuććeg korieg koriššććenja eksploziva na fotografiji je prikazan rudar iz tog enja eksploziva na fotografiji je prikazan rudar iz tog perioda koji koristi perioda koji koristi rasvjetnurasvjetnu lampu sa otvorenim plamenom kod pripreme lampu sa otvorenim plamenom kod pripreme ššararžže za barut.e za barut.

Kratki pregled i istorijat razvoja eksplozivaKratki pregled i istorijat razvoja eksploziva•• Poznato je da je sagorijevanje, dakle i eksplozija moguPoznato je da je sagorijevanje, dakle i eksplozija mogućće samo hemijskom e samo hemijskom

reakcijom sa kiseonikom, iz vazduha ili reakcijom sa kiseonikom, iz vazduha ili ččistim kiseonikom, ili pak nekim istim kiseonikom, ili pak nekim drugim drugim agensomagensom koji sadrkoji sadržži kiseonik. Jedan od prvih materijala koji sadri kiseonik. Jedan od prvih materijala koji sadržže e kiseonik, ako ne i prvi takav materijal, je kalijum nitratkiseonik, ako ne i prvi takav materijal, je kalijum nitrat ((KKNNOO33) koji se ) koji se ččesto naziva esto naziva indijska indijska ššalitraalitra. Ovaj materijal, dobro . Ovaj materijal, dobro izmjeizmješšanan sa gorivim sa gorivim materijalom, kao materijalom, kao ššto je ugalj moto je ugalj možže da gori lako i bez kontakta sa e da gori lako i bez kontakta sa vazduhom, sve dok se sav ugljenik ne potrovazduhom, sve dok se sav ugljenik ne potrošši. Sagorijevanjem ugljenika i. Sagorijevanjem ugljenika produkuje se gas i toplota koja ga zagrijava i time dovodi do poprodukuje se gas i toplota koja ga zagrijava i time dovodi do poveveććanja anja zapremina, odnosno do povezapremina, odnosno do poveććanja pritiska u zatvorenom volumenu. Ako se anja pritiska u zatvorenom volumenu. Ako se ovoj masi doda sumpor sagorijevanje je lakovoj masi doda sumpor sagorijevanje je lakšše, a ako se ona formira u e, a ako se ona formira u granule dobija se barut, kao jedna od prvih eksplozivnih materijgranule dobija se barut, kao jedna od prvih eksplozivnih materija koja se a koja se uglavnom, nauglavnom, nažžalost, koristila za izradu ubojnih sredstava.alost, koristila za izradu ubojnih sredstava.

•• Dvadesetih godina 19. Dvadesetih godina 19. vijekavijeka, otkriven je natrijum nitrat u prirodnom , otkriven je natrijum nitrat u prirodnom obliku u obliku u ČČileu i Peruileu i Peru--u, nazvan je u, nazvan je ččileansaileansa ššalitra i ona predstavlja natrijum alitra i ona predstavlja natrijum nitrat NaNO3 dobijen iz prirodnih izvora. Zajedno sa kalijum nitnitrat NaNO3 dobijen iz prirodnih izvora. Zajedno sa kalijum nitratom on ratom on predstavlja jednu od komponenti crnog baruta. predstavlja jednu od komponenti crnog baruta.

•• Crni barutCrni barut je smeje smešša sumpora, uglja i kalijum nitrata i svrstava se u a sumpora, uglja i kalijum nitrata i svrstava se u kategoriju nikategoriju nižžih eksploziva, radi relativno spore dekompozicije i stoga ih eksploziva, radi relativno spore dekompozicije i stoga niske brizance. Gasovi koji nastaju kod sagorijevanja baruta imaniske brizance. Gasovi koji nastaju kod sagorijevanja baruta imaju dovoljnu ju dovoljnu energiju da lansiraju zrno, ali ne i da unienergiju da lansiraju zrno, ali ne i da uniššte te ččauru. Crnauru. Crni barut ima malu i barut ima malu gustinu energije u poređenju sa modernim bezdimnim barutimagustinu energije u poređenju sa modernim bezdimnim barutima, a osim , a osim toga produkuje dim koji otkriva polotoga produkuje dim koji otkriva položžaj strelca. Sagorijevanje crnog baruta aj strelca. Sagorijevanje crnog baruta konvertuje u gas manje od polovine materijala. Ostatak formira skonvertuje u gas manje od polovine materijala. Ostatak formira sloj loj ččađi ađi koja u prisustvu vlage iz vazduha ima snakoja u prisustvu vlage iz vazduha ima snažžno korozivno dejstvo.no korozivno dejstvo.

•• Osim od Osim od ččileanske (natrijum nitrat NaNO3) ili indijske ileanske (natrijum nitrat NaNO3) ili indijske ššalitre (kalijum alitre (kalijum nitrat KNO3), kiseonik se monitrat KNO3), kiseonik se možže se dobiti i na druge nae se dobiti i na druge naččine, kao na primjer ine, kao na primjer odgovarajuodgovarajuććim zagrijavanjem im zagrijavanjem ššalitre sa azotnom kiselinom. Pre vialitre sa azotnom kiselinom. Pre višše od e od jednog jednog vijekavijeka poznat je kalijum hlorat (poznat je kalijum hlorat (kalijumovakalijumova so hlorne kiseline so hlorne kiseline KClOKClO33) z) za koga je utvrđeno daa koga je utvrđeno da, pomije, pomiješšan sa gorivim materijama, an sa gorivim materijama, ččini ini veoma snaveoma snažžan eksploziv, ali je ta smjean eksploziv, ali je ta smješša veoma osjetljiva i moa veoma osjetljiva i možže se e se inicirati niskim energijama trenja, zagrijavanja, ili udara da jinicirati niskim energijama trenja, zagrijavanja, ili udara da je rad sa njim e rad sa njim ekstremno opasan. Ipak, suv, u malim granulacijama i izmeekstremno opasan. Ipak, suv, u malim granulacijama i izmeššan sa gorivim an sa gorivim materijama, kao materijama, kao ššto je to je šštirka, motirka, možže se koristiti kao eksploziv sa pristojnom e se koristiti kao eksploziv sa pristojnom sigurnosigurnoššćću za korisnike.Iskustvo je pokazalo da u za korisnike.Iskustvo je pokazalo da ččist suv pamuk potopljen u ist suv pamuk potopljen u azotnu kiselinu (HNOazotnu kiselinu (HNO33) predstavlja ) predstavlja iskoristiviskoristiv eksploziv.eksploziv.

•• NitrocelulozaNitroceluloza kao jedna od osnovnih komponenti baruta dobije se kao jedna od osnovnih komponenti baruta dobije se nitriranjemnitriranjemceluloze izlaganjem azotnoj kiselini ili nekom drugom celuloze izlaganjem azotnoj kiselini ili nekom drugom nitrirajunitrirajuććemem sredstvu kao sredstvu kao ššto to je kalijum nitrat. Proces kojim se celuloza se pretvara u celuloje kalijum nitrat. Proces kojim se celuloza se pretvara u celulozni nitrat i vodu zni nitrat i vodu odvija se na sledeodvija se na sledećći nai naččin:in:

•• 3HNO3HNO33+ C+ C66HH1010OO55 →→ CC66HH77(NO(NO22))33OO55 + 3H+ 3H22O O •• Nitroceluloza (celulozni nitrat) je veoma zapaljiva smjeNitroceluloza (celulozni nitrat) je veoma zapaljiva smješša, a kao celulozna baza a, a kao celulozna baza

obiobiččno se koristi pamuk. no se koristi pamuk. •• Nitroglicerin se dobije laganim dodavanjem glicerina u Nitroglicerin se dobije laganim dodavanjem glicerina u koncentrovanukoncentrovanu azotnu i azotnu i

sumpornu kiselinu, uz stalno mijesumpornu kiselinu, uz stalno miješšanje u hladnom stanju, taanje u hladnom stanju, tako da je reakcija ko da je reakcija između glicerina i između glicerina i natrijumovenatrijumove kiseline slikiseline sliččna reakciji sa pamukom. Kao rezultat na reakciji sa pamukom. Kao rezultat ove reakcije ove reakcije NONO22 grupe iz kiseline zamenjuju kiseonik u glicerinu, grupe iz kiseline zamenjuju kiseonik u glicerinu, ššto uzrokuje da to uzrokuje da se relativno bezazleni materijal postaje opasan i osetljiv eksplse relativno bezazleni materijal postaje opasan i osetljiv eksploziv oziv nitroglicerinnitroglicerin u u formi teformi teččnosti slinosti sliččne ulju, koja je u ne ulju, koja je u ččistom stanju bezbojna, mada se na tristom stanju bezbojna, mada se na tržžiišštu tu pojavljuje kao blijedo pojavljuje kao blijedo žžuta teuta teččnost. Osim nost. Osim ššto je jako eksplozivan, on je i otrovan ne to je jako eksplozivan, on je i otrovan ne samo kod gutanja, nego i kod udisanja njegovih para, pa samo kod gutanja, nego i kod udisanja njegovih para, pa ččak i u dodiru sa koak i u dodiru sa kožžom, om, tako da i kap materijala koja padne na primjer na prst izaziva jtako da i kap materijala koja padne na primjer na prst izaziva jaku glavobolju. aku glavobolju. Nakon ponovljenih kontakata, neke osobe nemaju viNakon ponovljenih kontakata, neke osobe nemaju višše glavobolje, ali on ipak ostaje e glavobolje, ali on ipak ostaje otrovan kod eventualnog gutanja. Nitroglicerin se mootrovan kod eventualnog gutanja. Nitroglicerin se možže smrznuti izlaganjem e smrznuti izlaganjem temperaturi ispod 11temperaturi ispod 11ooC, ali se mora odmrznuti prije upotrebe kao eksploziv.C, ali se mora odmrznuti prije upotrebe kao eksploziv.

•• NitrocelulozuNitrocelulozu je razvio Frederik August je razvio Frederik August AbelAbel 1865 godine, a godinu nakon toga 1865 godine, a godinu nakon toga usledio je pronalazak dinamita od strane Alfreda usledio je pronalazak dinamita od strane Alfreda NobelaNobela..

•• Neki od parametara koji definiNeki od parametara koji definiššu karakteristike eksploziva su,u karakteristike eksploziva su, između ostalog između ostalog, i:, i:•• BrizancaBrizanca koja odrakoja odražžava razornu sposobnost eksploziva. ava razornu sposobnost eksploziva. Brizantan Brizantan je eksploziv koji, kod je eksploziv koji, kod

eksplozije, veoma brzo dostieksplozije, veoma brzo dostižže svoja maksimalni pritisak i tako formira e svoja maksimalni pritisak i tako formira udarni talasudarni talas koji koji uzrokuje razaranje okolnog materijala udarnom rezonancom, u kontuzrokuje razaranje okolnog materijala udarnom rezonancom, u kontaktu sa nadzvuaktu sa nadzvuččnim nim udarnim talasom. udarnim talasom.

•• Postoji mnogi Postoji mnogi testovitestovi kojima se pokukojima se pokuššavaju dati upoređenje raznih eksplozivaavaju dati upoređenje raznih eksploziva, ali ni jedan , ali ni jedan nije dovoljan da se sa sigurnonije dovoljan da se sa sigurnoššćću iskau iskažžu osobine eksploziva, te je u osobine eksploziva, te je ččesto potrebno ponekad esto potrebno ponekad izvesti viizvesti višše takvih e takvih testovatestova da se dobije kvalitetna slika. Jedan od da se dobije kvalitetna slika. Jedan od testovatestova je test sa pijeskom je je test sa pijeskom je veoma pogodan da se procijeni veoma pogodan da se procijeni reletivnareletivna brizanca eksploziva u odnosu na brizanca eksploziva u odnosu na trinitrotrinitro toluol toluol (TNT). (TNT).

•• Jedan od Jedan od najbrizantnijihnajbrizantnijih eksploziva je eksploziva je ciklotrimetilenciklotrimetilen trinitramintrinitramin koji se jokoji se jošš naziva i RDX ili naziva i RDX ili heksogenheksogen..

Podela eksplozivaPodela eksploziva

•• Prethodne Prethodne ččinjenice, iznesene ukratko ukazuju se da postoje injenice, iznesene ukratko ukazuju se da postoje najmanje dve najmanje dve klase eksplozivaklase eksploziva, od kojih je u , od kojih je u prvu grupuprvu grupu ččine smeine smešše sa e sa ššalitrom koje alitrom koje produkuju jednostavno brzo sagorijevanje i razvoj vrelih gasovitprodukuju jednostavno brzo sagorijevanje i razvoj vrelih gasovitih ih produkata, pri produkata, pri ččemu nakon sagorijevanja, preostaje oko polovine emu nakon sagorijevanja, preostaje oko polovine ččvrstog vrstog ostatka, koji uzrokuju relativno mala razorna dejstva i stoga seostatka, koji uzrokuju relativno mala razorna dejstva i stoga se nazivaju nazivaju ninižžim eksplozivimaim eksplozivima. Druga klasa su eksplozivi koji reaguju u potpunosti i . Druga klasa su eksplozivi koji reaguju u potpunosti i razvijaju velike kolirazvijaju velike količčine vrelih gasova, te stoga su efekti ovakvih ine vrelih gasova, te stoga su efekti ovakvih eksploziva mnogo eksploziva mnogo razornijirazorniji. Ovi efekti su razlog da se ovi eksplozivi . Ovi efekti su razlog da se ovi eksplozivi nazivaju nazivaju viviššim eksplozivimaim eksplozivima, ili po nekad , ili po nekad detonirajudetonirajuććimim eksplozivimaeksplozivima

•• NiNižži eksplozivi su oni kod kojih je brzina kroz materijal manja od i eksplozivi su oni kod kojih je brzina kroz materijal manja od brzine brzine zvuka, a kod vizvuka, a kod višših eksploziva je ova brzina nadzvuih eksploziva je ova brzina nadzvuččnana. Sagorijevanje kod . Sagorijevanje kod ninižžih eksploziva je u obliku deflagracije, brzina moih eksploziva je u obliku deflagracije, brzina možže se znae se značčajno poveajno poveććati ati kada je eksploziv pod visokim pritiskom ili temperaturom kada je eksploziv pod visokim pritiskom ili temperaturom ššto je sluto je sluččaj kada aj kada se eksplozija dese eksplozija deššava u zatvorenom prostoru. U niava u zatvorenom prostoru. U nižže eksplozive svrstavaju e eksplozive svrstavaju se baruti i izvjesne se baruti i izvjesne pirotehnipirotehniččkeke smesmeššee

•• Brzina detonacije kod viBrzina detonacije kod višših eksploziva je ona kod kojih je ih eksploziva je ona kod kojih je udarni talas nadzvuudarni talas nadzvuččne brzine i obine brzine i običčno je od 3000 do 9000 no je od 3000 do 9000 metara u sekundi. U skladu sa njihovom osjetljivometara u sekundi. U skladu sa njihovom osjetljivoššćću ovi se u ovi se eksplozivi dijele na primarne i sekundarne eksplozive. eksplozivi dijele na primarne i sekundarne eksplozive.

•• Primarni eksplozivi su jako osjetljivi na udar, trenje, statiPrimarni eksplozivi su jako osjetljivi na udar, trenje, statiččki ki elektricitet, pa i elektromagnetno zraelektricitet, pa i elektromagnetno zraččenje. Grubo se moenje. Grubo se možže e rerećći da su primarni eksplozivi oni koji su i da su primarni eksplozivi oni koji su osjetljivijiosjetljiviji od od PETNPETN((PentaeritritolPentaeritritol tetranitrattetranitrat) koji ima relativni faktor ) koji ima relativni faktor efektivnostiefektivnosti od 1,66.od 1,66.

•• Primarni eksplozivi Primarni eksplozivi ččesto sluesto služže kao detonatori ili inicijatori e kao detonatori ili inicijatori veveććih koliih količčina sekundarnih eksploziva, jer je i mala koliina sekundarnih eksploziva, jer je i mala količčina ina reda reda miligramamiligrama dovoljna da inicira vedovoljna da inicira većće kolie količčine sekundarnih ine sekundarnih eksploziva. Neki od primarnih eksploziva su eksploziva. Neki od primarnih eksploziva su aceton peroksid, aceton peroksid, amonijum amonijum permanganatpermanganat, , diazodinitrofenoldiazodinitrofenol, olovo , olovo azidazid, , olovo olovo pikratpikrat, , žživin fulminat, natrijum ivin fulminat, natrijum trihloridtrihlorid, natrijum , natrijum trijodidtrijodid, nitroglicerin, srebro , nitroglicerin, srebro azidazid, fulminat srebra, , fulminat srebra, tetrazintetrazin, itd., itd.

•• Sekundarni eksploziviSekundarni eksplozivi su manje osjetljivi od su manje osjetljivi od primarnihprimarnih, odnosno potrebna , odnosno potrebna je relativno veje relativno većća energija za njihovo iniciranje.a energija za njihovo iniciranje. Međutim Međutim, manja osjetljivost , manja osjetljivost omoguomoguććava njihovu ava njihovu šširuiru primjenu i primjenu i ččini ih ini ih bezbjednijimbezbjednijim za skladiza skladišštenje i tenje i manipulaciju. Obimanipulaciju. Običčno se iniciraju malim kolino se iniciraju malim količčinama primarnog eksploziva. inama primarnog eksploziva. Primjeri sekundarnih eksploziva su TNT i vePrimjeri sekundarnih eksploziva su TNT i većć pomenuti RDX. pomenuti RDX.

•• Postoje i Postoje i tercijarnitercijarni eksplozivieksplozivi, ponekad nazvani , ponekad nazvani pirotehnipirotehniččkeke smjesmješše, koji e, koji su tako su tako neosjetljivineosjetljivi da ih je teda ih je tešško aktivirati malim koliko aktivirati malim količčinama primarnih inama primarnih eksploziva, te je za inicijaciju potrebna i izvjesna kolieksploziva, te je za inicijaciju potrebna i izvjesna količčina sekundarnog ina sekundarnog eksploziva, prethodno iniciranog primarnim eksplozivomeksploziva, prethodno iniciranog primarnim eksplozivom. .

•• Relativni faktor Relativni faktor efektivnostiefektivnosti (R.E.) je mjera (R.E.) je mjera efektivnostiefektivnosti eksploziva koji se eksploziva koji se koristi za vojne aplikacije kao uporedni faktor u odnosu na TNT koristi za vojne aplikacije kao uporedni faktor u odnosu na TNT po tepo težžini. ini. Njegovo poznavanje omoguNjegovo poznavanje omoguććava proraava proraččun potrebne koliun potrebne količčine eksploziva ine eksploziva koji treba da imaju isti efekat kao odgovarajukoji treba da imaju isti efekat kao odgovarajućća kolia količčina TNT. Dakle veina TNT. Dakle većći i broj R.E. oznabroj R.E. označčava veava većću snagu eksplozije. U tabeli dole date su u snagu eksplozije. U tabeli dole date su karakteristike nekih eksploziva.karakteristike nekih eksploziva.

EksplozivEksploziv Gustina Gustina (g/cm(g/cm33))

BrzinaBrzina udarnogudarnogtalasatalasa ((m/sm/s))

R.E.R.E.

Amonijum nitrat (AN)Amonijum nitrat (AN) 1,1231,123 5.2705.270 0,420,42

ANFO (75% KNO3 + ANFO (75% KNO3 + 15%C + 10%S15%C + 10%S 1,71,7 400400 0,550,55

EritritolEritritol tetranitrattetranitrat 1,61,6 8.1008.100 1,61,6

TNTTNT 1,6541,654 6.9006.900 11

AmatolAmatol (70% TNT + (70% TNT + 20% AN20% AN 1,5481,548 6.5706.570 1,171,17

TetritolTetritol (70% (70% TetrilTetril + + 20% TNT)20% TNT) 1,7071,707 7.3707.370 1,201,20

TetrilTetril 1,731,73 7.5707.570 1,251,25

PETNPETN 1,7731,773 8.4008.400 1,661,66

RDX (1,3,5RDX (1,3,5--TrinitroTrinitro--1,3,51,3,5--triazintriazin)) 1,821,82 8.7508.750 1,61,6

•• Osim po Osim po efektivnostiefektivnosti, eksplozivi se kategori, eksplozivi se kategorišši i po drugim elementima, od i i po drugim elementima, od kojih je za temu ovog rada bitna kojih je za temu ovog rada bitna „„osjetljivostosjetljivost““ koja oznakoja označčava najmanju ava najmanju energiju udara, trenje ili zagrijavanja koja je potrebna za aktienergiju udara, trenje ili zagrijavanja koja je potrebna za aktiviranje, viranje, odnosno detonaciju određenog eksplozivaodnosno detonaciju određenog eksploziva. Relativna osjetljivost nekog . Relativna osjetljivost nekog eksploziva nije eksploziva nije uvijekuvijek proporcionalna po ova tri kriterijuma. Neki od proporcionalna po ova tri kriterijuma. Neki od ispitivanja koja sluispitivanja koja služže određivanju osjetljivosti eksploziva sue određivanju osjetljivosti eksploziva su::

•• Osjetljivost na udar koja se izraOsjetljivost na udar koja se izražžava u rastojanju sa kog se teg standardne ava u rastojanju sa kog se teg standardne tetežžine mora ispustiti tako da prouzrokuje eksploziju.ine mora ispustiti tako da prouzrokuje eksploziju.

•• Osjetljivost na trenje koja se izraOsjetljivost na trenje koja se izražžava od efekata klatna određene teava od efekata klatna određene težžine ine koje strukoje stružže kroz eksploziv dok ne dođe do paljenjae kroz eksploziv dok ne dođe do paljenja, odnosno eksplozije., odnosno eksplozije.

•• Osjetljivost na zagrijavanje koja se izraOsjetljivost na zagrijavanje koja se izražžava u temperaturi kod koje dolazi ava u temperaturi kod koje dolazi do eksplozije.do eksplozije.

Klasifikacija prostora ugroKlasifikacija prostora ugrožženih eksplozivimaenih eksplozivima

•• -- Prostori ugroProstori ugrožženi od eksploziva u obliku praeni od eksploziva u obliku praššine, sublimata, ine, sublimata, kristala vlakristala vlažžnog eksploziva, eksploziva u plastinog eksploziva, eksploziva u plastiččnom, nom, žželatinoznom, ili gasovielatinoznom, ili gasovitom stanju, ktom stanju, koji se utvrđuju oji se utvrđuju standardom SRPS N.S8.006,standardom SRPS N.S8.006,

•• -- Prostori ugroProstori ugrožženi od eksploziva, geni od eksploziva, gasova, paraasova, para, m, maglica, koji aglica, koji se utvrđuju standardom SRPS Nse utvrđuju standardom SRPS N.S8.006, kao i standardom .S8.006, kao i standardom SRPS EN 60079SRPS EN 60079--10,10,

•• -- Prostori ugroProstori ugrožženi od eksploziva, geni od eksploziva, gasova, paraasova, para, m, maglica, koji aglica, koji se utvrđuju standardom SRPS Nse utvrđuju standardom SRPS N.S8.006, kao i standardom .S8.006, kao i standardom SRPS EN 60079SRPS EN 60079--10 i standardom SRPS N.S8.008,10 i standardom SRPS N.S8.008,

•• -- Prostori ugroProstori ugrožženi od eksploziva i praeni od eksploziva i praššina koji se utvrđuju ina koji se utvrđuju standardom SRPS EN 60079standardom SRPS EN 60079--1010--2 i standardom SRPS 2 i standardom SRPS N.S8.008.N.S8.008.

•• Mada se srpska tehniMada se srpska tehniččka regulativa usaglaka regulativa usaglaššava sa evropskom, ava sa evropskom, u ovom podruu ovom područčju ne postoji regulativa na nadnacionalnom ju ne postoji regulativa na nadnacionalnom nivou, te je jasno da se primjenjuju srpski standardi SRPS nivou, te je jasno da se primjenjuju srpski standardi SRPS N.S8.006 i SRPS N.S8.010. U smislu ovih standarda N.S8.006 i SRPS N.S8.010. U smislu ovih standarda definisane su zone opasnosti kao:definisane su zone opasnosti kao:

•• Zona opasnosti E0Zona opasnosti E0: : –– Prostor u kojem eksploziv praProstor u kojem eksploziv prašši, i, isparava, odnosno sublimira stalno, uz moguisparava, odnosno sublimira stalno, uz moguććnost trajnog nost trajnog dodira eksploziva sa elektridodira eksploziva sa električčnim uređajimanim uređajima,,

•• Zona opasnosti E1Zona opasnosti E1: : –– Prostor u kojem eksploziv praProstor u kojem eksploziv prašši, i, isparava, odnosno sublimira samo povremeno, a dodir isparava, odnosno sublimira samo povremeno, a dodir eksploziva sa elektrieksploziva sa električčnim uređajima monim uređajima možže biti samo u e biti samo u nenormalnim uslovima.nenormalnim uslovima.

•• Zona opasnosti E2Zona opasnosti E2: : –– Prostor u kojem eksploziv ne praProstor u kojem eksploziv ne prašši, ne i, ne isparava, odnosno ne sublimira ali moisparava, odnosno ne sublimira ali možže doe doćći do inicijacije i do inicijacije eksploziva sa elektrieksploziva sa električčnim uzronim uzroččnikom samo u izuzetnim nikom samo u izuzetnim okolnostima (na primer skladiokolnostima (na primer skladiššta eksploziva u pakovanju za ta eksploziva u pakovanju za daljnji transport).daljnji transport).

Karakteristike eksploziva u odnosu na gasovite i/ili praKarakteristike eksploziva u odnosu na gasovite i/ili prašškaste materijalekaste materijale

1. Za razliku od gasovitih, pa i pra1. Za razliku od gasovitih, pa i prašškastih materijala, mnogi standardni pojmovi koji kastih materijala, mnogi standardni pojmovi koji su bitni kod pomenutih materijala nisu su bitni kod pomenutih materijala nisu primjenjiviprimjenjivi kod eksploziva. Na primjer kod eksploziva. Na primjer granice eksplozivnih koncentracija granice eksplozivnih koncentracija (LEL i UEL)(LEL i UEL) nisu nisu primjenjiviprimjenjivi za eksplozive, iz za eksplozive, iz razloga razloga ššto eksplozivi imaju inkorporiran oksidans, te se mogu inicirati to eksplozivi imaju inkorporiran oksidans, te se mogu inicirati u svim u svim kolikoliččinama, pri inama, pri ččemu su samo efekti zavisni od vrste i koliemu su samo efekti zavisni od vrste i količčine eksploziva, ali ne i ine eksploziva, ali ne i mogumoguććnost inicijacije koja zavisi od osjetljivosti, ali ne i nepostojnost inicijacije koja zavisi od osjetljivosti, ali ne i nepostojeeććih granicama ih granicama eksplozivnosti. eksplozivnosti.

2. Jedna od bitnih razlika u odnosu na gasne smje2. Jedna od bitnih razlika u odnosu na gasne smješše su i minimalne energije paljenja e su i minimalne energije paljenja kod eksploziva. Dok je kod gasova i para eksplozivne grupe kod eksploziva. Dok je kod gasova i para eksplozivne grupe IIA minimalna energija IIA minimalna energija paljenja reda 200paljenja reda 200μμJJ, kod gasova i para , kod gasova i para eksplozivne grupe IIB reda 60eksplozivne grupe IIB reda 60μμJJ, a kod , a kod gasova gasova eksplozivne grupe IIC reda 20eksplozivne grupe IIC reda 20μμJJ, precizniji podaci o minimalnim , precizniji podaci o minimalnim energijama paljenja eksploziva nisu dostupni u literaturi, ali senergijama paljenja eksploziva nisu dostupni u literaturi, ali se u njoj moe u njoj možže pronae pronaćći i podatak da se su one podatak da se su one ččak i ak i reda 0,01 reda 0,01 μμJJ naravno za osjetljive eksplozivenaravno za osjetljive eksplozive. Za . Za primarne i viprimarne i višše eksplozive ove su energije veoma male, te ih je tee eksplozive ove su energije veoma male, te ih je tešško mjeriti, ali je ko mjeriti, ali je mogumogućće je da su ovi podaci poznati, ali ispitivanja nisu javna, obzire je da su ovi podaci poznati, ali ispitivanja nisu javna, obzirom na karakter om na karakter proizvoda.proizvoda.

•• U italijanskoj regulativi postoji Klasa 1 koja se dijeli na zoneU italijanskoj regulativi postoji Klasa 1 koja se dijeli na zone 0, 1 i 2, 0, 1 i 2, ššto to liličči na nai na naššu podjelu.u podjelu.

•• Bilo bi potrebno izraditi novu regulativu iz ove oblasti, imajuBilo bi potrebno izraditi novu regulativu iz ove oblasti, imajućći u vidu i u vidu izneseno naprijed, sa idejom da se daju jasnije smjernice za klaizneseno naprijed, sa idejom da se daju jasnije smjernice za klasifikaciju sifikaciju ugrougrožženih prostora. Ovo bi moralo ukljuenih prostora. Ovo bi moralo uključčiti i smjernice za razliiti i smjernice za različčite vrste ite vrste eksploziva, kako za primarne, tako i sekundarne i eksploziva, kako za primarne, tako i sekundarne i tercijernetercijerne eksplozive, eksplozive, uzimaju u obzir i bitne faktore, kao uzimaju u obzir i bitne faktore, kao ššto je osjetljivost eksploziva, to je osjetljivost eksploziva, temperatura paljenja, odnosno razlaganja eksploziva. temperatura paljenja, odnosno razlaganja eksploziva.

Protiveksplozivna zaProtiveksplozivna zašštita prostora ugrotita prostora ugrožženih eksplozivimaenih eksplozivima

•• Zona E0:Zona E0:•• ElektriElektriččni uređajini uređaji•• Upotreba elektriUpotreba električčnih uređaja se u zoni Enih uređaja se u zoni E0 u na0 u naččelu izbegava, ako to nije elu izbegava, ako to nije

neophodno. Ako je ugradnja ipak neizbeneophodno. Ako je ugradnja ipak neizbežžna, mora se postina, mora se postićći dovoljna i dovoljna sigurnost u odnosu na uticaje okoline kao sigurnost u odnosu na uticaje okoline kao ššto su termito su termiččki, mehaniki, mehaniččki, ki, korozivni, elektrikorozivni, električčni i elektrostatini i elektrostatiččki. U tretiranim prostorima za elektriki. U tretiranim prostorima za električčne ne uređaje koji mogu biti uzrouređaje koji mogu biti uzroččnik paljenja u normalnom stanju mogu se nik paljenja u normalnom stanju mogu se koristiti sledekoristiti sledećće vrste zae vrste zašštite:tite:

•• Stepen zaStepen zašštite IP 65 (prema SRPS IEC 529), uz sve prikljutite IP 65 (prema SRPS IEC 529), uz sve priključčke osigurane od ke osigurane od popupopušštanja,tanja,

•• U zaU zašštiti titi ExdIIBTExdIIBT ((nepropaljivonepropaljivo kukuććiiššte te –– neprodorni oklop) ili vineprodorni oklop) ili višše uz e uz najmanji stepen zanajmanji stepen zašštite od prodora pratite od prodora praššine IP54,ine IP54,

•• U zaU zašštiti titi ExpIITExpIIT uz najmanji stepen zauz najmanji stepen zašštite od prodora vode i pratite od prodora vode i praššine IP54 ine IP54 ili viili višše,e,

•• U zaU zašštiti titi ExmExm IIT.IIT.••

•• Za uređaje koji mogu biti uzroZa uređaje koji mogu biti uzroččnik paljenja samo u nenormalnoj pogonskoj nik paljenja samo u nenormalnoj pogonskoj situaciji mogu se koristiti sledesituaciji mogu se koristiti sledećće zae zašštite:tite:

•• Stepen zaStepen zašštite IP 65 uz sve prikljutite IP 65 uz sve priključčke osigurane od popuke osigurane od popušštanja,tanja,•• U zaU zašštiti titi ExdIIBTExdIIBT ((nepropaljivonepropaljivo kukuććiiššte te –– neprodorni oklop) ili vineprodorni oklop) ili višše uz e uz

najmanji stepen zanajmanji stepen zašštite od prodora pratite od prodora praššine IP54,ine IP54,•• U zaU zašštiti titi ExpIITExpIIT uz najmanji stepen zauz najmanji stepen zašštite od prodora vode i pratite od prodora vode i praššine IP54 ine IP54

ili viili višše,e,•• U zaU zašštiti titi ExmExm IIT,IIT,•• U stepenu zaU stepenu zašštite IP54 uz sve prikljutite IP54 uz sve priključčke osigurane od popuke osigurane od popušštanja,tanja,•• U U „„povepoveććanoj sigurnostianoj sigurnosti““ ExeIITExeIIT sa stepenom zasa stepenom zašštite IP54tite IP54•• U samosigurnoj izvedbi U samosigurnoj izvedbi ExibExib IIBT IIBT..•• Temperaturna klasa uređaja određuje se temperaturom inicijacije Temperaturna klasa uređaja određuje se temperaturom inicijacije ili ili

razlaganja eksploziva, razlaganja eksploziva, ččije se ije se vrijednostivrijednosti mogu namogu naćći u literaturi.i u literaturi.•• Svetiljke moraju biti izvedene kao napred, ali moraju imati mehaSvetiljke moraju biti izvedene kao napred, ali moraju imati mehaniniččku ku

zazašštitu koja zadovoljava ispitivanjima prema 22.3.1 i 22.3.2 standatitu koja zadovoljava ispitivanjima prema 22.3.1 i 22.3.2 standarda rda SRPS N.S8.011 energijom od 7J.SRPS N.S8.011 energijom od 7J.

•• Zona E1:Zona E1:•• Dozvoljena zaDozvoljena zašštita elektritita električčnih uređaja u zoni Enih uređaja u zoni E1 su sve vrste za1 su sve vrste zašštite dozvoljene u tite dozvoljene u

zoni E0. Azoni E0. Aktivni delovi uređaja koji mogu biti uzroktivni delovi uređaja koji mogu biti uzroččnik paljenja u normalnom nik paljenja u normalnom pogonu mogu biti u jednoj od vrsta zapogonu mogu biti u jednoj od vrsta zašštite kako sledi:tite kako sledi:

•• -- U stepenu zaU stepenu zašštite najmanje IP54 (prema SRPS IEC 529), uz prikljutite najmanje IP54 (prema SRPS IEC 529), uz priključčke zake zašštitiććene ene od popuod popušštanja.tanja.

•• -- U zaU zašštiti titi ExdIIBTExdIIBT ((nepropaljivonepropaljivo kukuććiiššte te –– neprodorni oklop) ili vineprodorni oklop) ili višše uz najmanji e uz najmanji stepen zastepen zašštite od prodora pratite od prodora praššine IP54,ine IP54,

•• -- U zaU zašštiti titi ExpIITExpIIT uz najmanji stepen zauz najmanji stepen zašštite od prodora vode i pratite od prodora vode i praššine IP54 ili viine IP54 ili višše,e,•• -- U zaU zašštiti titi ExmExm IIT,IIT,•• -- U zaU zašštiti titi ExibExib IIBT uz stepen zaIIBT uz stepen zašštite od prodora vode i pratite od prodora vode i praššine ine

•• Aktivni dijelovi uređaja koji mogu biti uzroAktivni dijelovi uređaja koji mogu biti uzroččnik paljenja u samo u slunik paljenja u samo u sluččaju aju kvara mogu biti u jednoj od vrsta zakvara mogu biti u jednoj od vrsta zašštite kako sledi:tite kako sledi:

•• -- U stepenu zaU stepenu zašštite najmanje IP54 uz prikljutite najmanje IP54 uz priključčke zake zašštitiććene od popuene od popušštanja.tanja.•• -- U zaU zašštiti titi ExdIIBTExdIIBT ((nepropaljivonepropaljivo kukuććiiššte te –– neprodorni oklop) ili vineprodorni oklop) ili višše uz e uz

najmanji stepen zanajmanji stepen zašštite od prodora pratite od prodora praššine IP54,ine IP54,•• -- U zaU zašštiti titi ExpIITExpIIT uz najmanji stepen zauz najmanji stepen zašštite od prodora vode i pratite od prodora vode i praššine ine

IP54 ili viIP54 ili višše,e,•• -- U zaU zašštiti titi ExmExm IIT,IIT,•• -- U zaU zašštiti titi ExibExib IIBT uz stepen zaIIBT uz stepen zašštite od prodora vode i pratite od prodora vode i praššine ine •• -- U stepenu zaU stepenu zašštite IP44 (prikljutite IP44 (priključčne kutije IP54) uz sve prikljune kutije IP54) uz sve priključče osigurane e osigurane

od popuod popušštanja, tanja, •• -- U stepenu zaU stepenu zašštite tite ExeIITExeIIT,,•• -- U zaU zašštiti titi ExibIIBTExibIIBT..

•• 7.2.3. Zona E2:7.2.3. Zona E2:•• U zoni E2 dozvoljena je upotreba svih vrsta zaU zoni E2 dozvoljena je upotreba svih vrsta zašštite prikladnih za zone E0 i E1. tite prikladnih za zone E0 i E1. •• Osim toga, akOsim toga, aktivni delovi uređaja koji mogu biti uzrotivni delovi uređaja koji mogu biti uzroččnik paljenja u normalnom nik paljenja u normalnom

pogonu mogu biti z mehanipogonu mogu biti z mehaniččkom stepenu zakom stepenu zašštite tite IP44 (?).IP44 (?). Dozvoljena je upotreba Dozvoljena je upotreba mjernih signalnih, urmjernih signalnih, uređaja u zaeđaja u zašštiti titi ExiExi sa stepenom sigurnosti u skladu sa SRPS sa stepenom sigurnosti u skladu sa SRPS N.S8.301, sa zaN.S8.301, sa zašštitom iskretitom iskreććih uređaja u stepenu zaih uređaja u stepenu zašštite najmanje IP43. Najmanji tite najmanje IP43. Najmanji stepen zastepen zašštite za svetiljke je IP44 (?), a ako je izlotite za svetiljke je IP44 (?), a ako je izložžen mehanien mehaniččkim okim oššteteććenjima enjima onda je neophodna mehanionda je neophodna mehaniččka zaka zašštita. tita.

•• Za eksplozive temperature paljenja, odnosno razlaganja 160Za eksplozive temperature paljenja, odnosno razlaganja 160ooC ili viC ili višše, povre, površšinska inska temperatura ne sme pretemperatura ne sme prećći 120i 120ooC. Za one niC. Za one nižže temperature ona ne e temperature ona ne smijesmije premapremaššiti iti 2/3 temperature paljenja eksploziva. Za zonu E2 i kratkotrajna z2/3 temperature paljenja eksploziva. Za zonu E2 i kratkotrajna zagrevanja do 5 agrevanja do 5 sekundi, povrsekundi, površšinska temperatura ne sme premainska temperatura ne sme premaššiti temperaturu paljenja (razlaganja) iti temperaturu paljenja (razlaganja) eksploziva.eksploziva.

KritiKritiččki osvrt na sekundarnu eksplozivnu zaki osvrt na sekundarnu eksplozivnu zašštitu u prostirima ugrotitu u prostirima ugrožženom enom eksplozivimaeksplozivima

•• ZaZašštita Exd (Neprodorni oklop)tita Exd (Neprodorni oklop)•• Princip: ograniPrincip: ograniččenje eksplozije na zatvoreni volumen kuenje eksplozije na zatvoreni volumen kuććiiššta uređajata uređaja, , •• Nosilac zaNosilac zašštite: kutite: kuććiiššte,te,

•• Uređaji Exd baziraju se na spsobnosti kuUređaji Exd baziraju se na spsobnosti kuććiiššta uređaja da izdrta uređaja da izdržži pritiske unutrai pritiske unutraššnje nje eksplozije bez plastieksplozije bez plastiččnih deformacija i da sprenih deformacija i da sprečči probojno paljenje. Za eksplozivnu i probojno paljenje. Za eksplozivnu grupu IIB ispitivanje se izvodi stehiometrijskom smjegrupu IIB ispitivanje se izvodi stehiometrijskom smješšom etilena sa vazduhom.om etilena sa vazduhom.

Kako bi se ponaKako bi se ponaššalo kualo kuććiiššte u slute u sluččaju unutraaju unutraššnje nje eksplozije eksplozivaeksplozije eksploziva, posebno , posebno vivišših eksploziva nije poznato, ali se moih eksploziva nije poznato, ali se možže pretpostaviti. e pretpostaviti.

Dakle ne postoji nikakav dokaz da ova vrsta uređaja pruDakle ne postoji nikakav dokaz da ova vrsta uređaja pružža bilo kakvu zaa bilo kakvu zašštitu od titu od eksplozije eksplozivaeksplozije eksploziva

Samosigurnost ExiSamosigurnost Exi

•• ZaZašštita tita ExEx ib IIBT, ograniib IIBT, ograniččava energiju strujnog kola ispod minimalne energije ava energiju strujnog kola ispod minimalne energije paljenja gasova eksplozivne grupe IIB, Za podsjepaljenja gasova eksplozivne grupe IIB, Za podsjeććanje napomenuanje napomenuććemo da je emo da je energija paljenja gasova grupe energija paljenja gasova grupe IIA reda veliIIA reda veliččine 200ine 200μμJJ, za gasove , za gasove grupe IIB oko grupe IIB oko 6060μμJJ, dok je za najopasnije gasove (po ovom kriterijumu) gasove , dok je za najopasnije gasove (po ovom kriterijumu) gasove grupe IIC grupe IIC minimalna energija paljenja reda 20 minimalna energija paljenja reda 20 μμ.. Ako to poredimo sa energijama paljenja, a Ako to poredimo sa energijama paljenja, a posebno primarnih i osjetljivih eksploziva vidimo posebno primarnih i osjetljivih eksploziva vidimo da nam da nam ččak i zaak i zašštita tita ExibIIExibII CT ne CT ne prupružža, a posebno ne, dokazanu sigurnost. a, a posebno ne, dokazanu sigurnost.

ZaZašštita od prodora pratita od prodora praššineine

Jedino Jedino ššto moto možžemo u ovom stanju tehniemo u ovom stanju tehniččkihkih saznanja je spresaznanja je spreččavanje ulaska eksploziva avanje ulaska eksploziva unutar kuunutar kuććiiššta, dakle zata, dakle zašštitom od prodora vode i titom od prodora vode i ččvrstih vrstih tijelatijela (dakle i pra(dakle i praššine) unutar kuine) unutar kuććiiššta ta uz istovremeno ograniuz istovremeno ograniččenje temperature spoljne povrenje temperature spoljne površšine kuine kuććiiššta na ta na vrijednostvrijednost dovoljno dovoljno ispod temperature inicijacije ili razlaganja eksploziva. Mispod temperature inicijacije ili razlaganja eksploziva. Međutimeđutim, , zahtjevanizahtjevani stepeni zastepeni zašštite od tite od prodora prodora ččvrstih vrstih tijelatijela i prai praššine su opet, prema standardu SRPS N.S8.010 niine su opet, prema standardu SRPS N.S8.010 nižži nego oni i nego oni zahtjevanizahtjevani za zaza zašštitu od eksplozije pratitu od eksplozije prašškastih materijala. Iz gore navedenog vidi se da su kastih materijala. Iz gore navedenog vidi se da su prihvatljivi i uređaji u zaprihvatljivi i uređaji u zašštiti IP44, titi IP44, ččak i za zone E1. Iz ovoga bi se moglo zakljuak i za zone E1. Iz ovoga bi se moglo zaključčiti da je, na iti da je, na primjer praprimjer praššina ugljena, ili praina ugljena, ili praššine ine žžitarica, opasnija od praitarica, opasnija od praššine ine ččak i ak i osjetljivih eksploziva. osjetljivih eksploziva. Naravno da ovo ne odgovara istini, ne potcjenjujuNaravno da ovo ne odgovara istini, ne potcjenjujućći opasnost od eksplozije organskih i opasnost od eksplozije organskih neorganskih praneorganskih praššina. ina.

Smatramo da je neophodno zahtijevati stepen zaSmatramo da je neophodno zahtijevati stepen zašštite od najmanje IP 65, a u zoni tite od najmanje IP 65, a u zoni E1 i IP66 i IP67, posebno za viE1 i IP66 i IP67, posebno za višše eksplozive. Smatramo da je od konvencionalnih zae eksplozive. Smatramo da je od konvencionalnih zašštita tita prikladna zaprikladna zašštita tita ExpExp, posebno za ve, posebno za većća razvodia razvodiššta, koja opet u principu treba izbjegavati u ta, koja opet u principu treba izbjegavati u ugrougrožženom prostoru.enom prostoru.

OstaleOstale preporukepreporuke

•• U prostorima ugroU prostorima ugrožženim eksplozivima potrebno izbjegavati postavljanje enim eksplozivima potrebno izbjegavati postavljanje elektrielektriččnih uređajanih uređaja, ali i drugih uzro, ali i drugih uzroččnika paljenja osim kad je to nika paljenja osim kad je to neophodno. neophodno.

•• JoJošš je bitno pomenuti da je od tri dijela eksplozivne zaje bitno pomenuti da je od tri dijela eksplozivne zašštite (primarna, tite (primarna, sekundarna i sekundarna i tercijernatercijerna eksplozivna zaeksplozivna zašštita), najvatita), najvažžnija primarna i nija primarna i tercijarnatercijarnaeksplozivna zaeksplozivna zašštita. U primarnu zatita. U primarnu zašštitu bi posebno ukljutitu bi posebno uključčili savrili savrššenu enu tehnolotehnološšku disciplinu, bez koje su sve tehniku disciplinu, bez koje su sve tehniččke mjere malo efektivne. Stoga ke mjere malo efektivne. Stoga je kvalitetna procjena opasnosti, propisivanje zaje kvalitetna procjena opasnosti, propisivanje zašštitnih mjera i njihova titnih mjera i njihova kontrola kontrola nezamjenjivanezamjenjiva u ovim uslovima. u ovim uslovima.

•• Bez obzira na tehniBez obzira na tehniččke i organizacione mjere, ke i organizacione mjere, vjerovatnovjerovatnoććaa eksplozije nije eksplozije nije mala, mala, ššto pokazuje i iskustvo, te stoga veliku pato pokazuje i iskustvo, te stoga veliku pažžnju moramo posvetiti nju moramo posvetiti mjerama mjerama tercijarnetercijarne zazašštite, odnosno zatite, odnosno zašštiti od posljedica eksplozije, titi od posljedica eksplozije, odnosno od odnosno od šširenja eksplozije na prostore koji u prvom irenja eksplozije na prostore koji u prvom akcidentuakcidentu nisu nisu zahvazahvaććeni. Ostavimo to nekom slijedeeni. Ostavimo to nekom slijedeććem radu, jer za to ovdje nemamo em radu, jer za to ovdje nemamo mjesta.mjesta.

ZakljuZaključčak:ak:

•• Iz gore navedenog lako je zakljuIz gore navedenog lako je zaključčiti da je tehniiti da je tehniččka regulativa koja tretira ka regulativa koja tretira oblast eksplozivne zaoblast eksplozivne zašštite u prostorima u kojima se proizvode, prtite u prostorima u kojima se proizvode, prerađuje ili erađuje ili skladiskladiššti materijal koji se svrstava u eksplozive veoma oskudna, ti materijal koji se svrstava u eksplozive veoma oskudna, nedorenedoreččena, bazirana na pretpostavkama koje su veoma proizvoljne, pa i ena, bazirana na pretpostavkama koje su veoma proizvoljne, pa i netanetaččne, kako na nacionalnom tako na ne, kako na nacionalnom tako na žžalost i na nadnacionalnom nivou. alost i na nadnacionalnom nivou.

•• Stoga je Stoga je žželja autora da ovim veoma kratkim radom ukaelja autora da ovim veoma kratkim radom ukažžu na ove u na ove nedorenedoreččenosti i da iniciraju ozbiljan rad na dogradnji ili dopuni postoenosti i da iniciraju ozbiljan rad na dogradnji ili dopuni postojejeććih ih relevantnih standarda, ili jorelevantnih standarda, ili jošš bolje na donobolje na donoššenju novih, uzenju novih, uz saradnju saradnju korisnika, proizvkorisnika, proizvođaođačča i drugih zainteresovanih strana, a i drugih zainteresovanih strana, ššto bi zato bi zašštitnu titnu vrijednostvrijednost postrojenja dovela na optimalan nivo uz racionalna ulaganja. postrojenja dovela na optimalan nivo uz racionalna ulaganja. Nemamo iluziju da bi neke tehniNemamo iluziju da bi neke tehniččke mjere mogle zamijeniti vanrednu ke mjere mogle zamijeniti vanrednu tehnolotehnološšku disciplinu koju rad u ovim prostorima zahtjeva, kao ni iluzijku disciplinu koju rad u ovim prostorima zahtjeva, kao ni iluziju da u da bi te mjere dovele do apsolutne sigurnosti ovakvih postrojenja, bi te mjere dovele do apsolutne sigurnosti ovakvih postrojenja, ali bi ali bi procesi koji ukljuprocesi koji uključčuju rad sa eksplozivima bili uju rad sa eksplozivima bili bezbjednijibezbjedniji, uz prihvatljiva , uz prihvatljiva ulaganja.ulaganja.