100

Boris KRIVOKAPIĆ 1 UDK:316.022.4”1914/1939”Biblid 0025-8555,55(2005)Vol. LVII, br. 1-2, pp. 100-120Izvorni naučni radMart 2005.

ZAŠTITA MANJINA IZMEĐU DVA SVETSKA RATA– OSVRT NA NEKE POSEBNE SLUČAJEVE

ABSTRACTThe author presents some cases related to resolving the position

and protection of minorities that were achieved in the period between thetwo world wars, when the so-called Versailles system was applied. Peaceand minority agreements formed the framework for such solutions, includ-ing one-party declarations that were imposed to defeated states (exceptGermany) and to a number of small- and medium-sized countries. A wholenumber of specific situations was resolved by adoption of special agree-ments that included some special situations. The author has presented themost significant characteristics of some special situations concerning thestatus of certain territories and the position of ethnic and some otherminorities as well (Dancig, Aland Islands, Upper Schlesia, Memel).Okončanje Prvog svetskog rata je, pored ostalog, bilo praćeno novimprekrajanjem mape Evrope. Sa osloncem na princip narodnosti, kako jetada shvatan, pristupilo se zaokruživanju u etničkom pogledu istovetnogili bliskog stanovništva unutar nacionalnih država.To je, pored ostalog, dovelo do smanjenja broja pripadnika manjina uEvropi (sa 50 miliona pre rata, na 20 miliona posle rata).2 I pored toga, dobrimdelom i zbog činjenice da su teritorijalne promene proizvele i neke nove man-

1 Prof. dr Boris Krivokapić, naučni savetnik u Institutu za uporedno pravo, Beograd i profesor Među-narodnog javnog prava na Pravnom fakultetu Univerziteta Istočno Sarajevo.2 Budislav Vukas, Etničke manjine i međunarodni odnosi, Zagreb 1978, str. 62.

101

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)jine,3 u Evropi je i dalje ostao znatan broj manjina.4 Po nekim drugim izvorima,nakon teritorijalnih promena posle Prvog svetskog rata, umesto nekadašnjih 60miliona, u Evropi je ostalo još oko 30 miliona pripadnika nacionalnih manjina tj.stanovnika koji su živeli izvan svojih nacionalnih država.5

I pored toga, zbog odlučnog protivljenja velikih sila, koje su priz-navale značaj ovog problema ali nisu bile voljne da same preuzmu obaveze utom pravcu,6 u Pakt nije uvrštena nikakva odredba o zaštiti manjina. Umestotoga, obaveze u tom smislu nametnute su samo nekim (manjim) državama.Ovo je učinjeno putem ugovora o miru, odnosno posebnih manjinskihugovora i deklaracija, pri čemu su obaveze u pogledu zaštite manjina nametnutesamo gubitnicima u Prvom svetskom ratu (Austriji, Mađarskoj, Bugarskoj iTurskoj – ali ne i Nemačkoj!) i pojedinim manjim zemljama i to onima koje suoznačene kao novostvorene (Poljska, Čehoslovačka) ili kao države koje sudobile značajna teritorijalna proširenja (Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca,Grčka, Rumunija), a zatim i izvesnim zemljama koje su naknadno tražile prijemu Društvo naroda (Finska, Albanija, Litvanija, Latvija, Estonija i Irak). O ovimaktima i mehanizmima zaštite, koji su ostali poznati pod opštim nazivom Ver-sajski sistem zaštite manjina, dosta je pisano.S obzirom na to da su njihova rešenja dovoljno široka poznata, ovaj putćemo ostaviti po strani ugovore o miru, a takođe i posebne manjinske ugovoreodnosno odgovarajuće deklaracije napred pomenutih država. Umesto toga bićeviše reči o nekim drugim relevantnim sporazumima toga vremena (posebni

3 Tako se dobar deo Nemaca umesto u Nemačkoj preko noći obreo u Poljskoj, Dancingu, Šlezviku,Alzasu i Lorenu, Sarskoj dolini, Gornjoj Šleziji (Poljska). Raspad Austro-Ugarske doveo je do togada znatan deo njenog nemačkog stanovništva pripadne Italiji, Državi Srba, Hrvata i Slovenaca(Jugoslaviji), Čehoslovačkoj ili Mađarskoj, dok su, s druge strane istovremeno stvorene novemađarska manjine u Rumuniji, Čehoslovačkoj i Jugoslaviji. Na isti način nastale su bugarske man-jine u Rumuniji, Grčkoj i Jugoslaviji. Uz navedeno, i dalje su opstale neke i ranije postojeće man-jine, samo što su one sada došle pod vlast novog suverena (Južni Sloveni u Italiji, Rumuniji, Aus-triji, Mađarskoj i Albaniji; albanske manjine u susednim zemljama; švedska manjina na Alandskimostrvima i dr.). Nešto više o tome: E.C. Mower, International Government, Boston 1931, p. 455;nav. prema: Frančesko Kapotorti, Prava pripadnika etničkih, verskih i jezičkih manjina, Beograd2001, str. 79, fusnota 60.4 Po nekim procenama njihov broj u ukupnom stanovništvu novostvorenih država Srednje i IstočneEvrope dostizao je i do 20-25%. Tore Modeen, The International Protection of National Minoritiesin Europe, Abo 1969, p. 49.5 Čedomir Popov, Od Versaja do Danciga, Beograd 1976, str. 215.6 Kako je zabeleženo u Rezoluciji od 7.3.1929. Komiteta osnovanog od strane Društva naroda radi raz-matranja sistema primene zaštite manjina, predlog da se principi verske tolerancije i rasne jednakostiuključe u Pakt Društva ocenjen je kao “nemoguć, ili i najmanju ruku nepoželjan.” Nav. prema:Francesco Capotorti, Study on the Rights of Persons Be-longing to Ethnic, Religious and LinguisticMinorities, UN, New York 1991, p. 17, para 91.

102

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)ugovori), kao i izvesnim specifičnim situacijama i slučajevima. Oni su zanimljivii kao konkretna rešenja i, posebno, zbog činjenice da su neki od njih stavljenipod garanciju Društva naroda i time ušli u tzv. Versajski sistem zaštite manjina.

1. POSEBNI MEĐUNARODNI UGOVORI O ZAŠTITI MANJINAOsim napred navedenih dokumenata (ugovori o miru, manjinski ugovori,

deklaracije), u periodu između dva svetska rata zaključen je i čitav niz drugihmeđunarodnih sporazuma, u prvom redu bilateralnih ugovora, koji su se u celi-ni ili delimično bavili raznim aspektima manjinske problematike. Smatra se daje zaključeno više od dvadeset takvih ugovora.

Radilo se, pre svega o sporazumima koji su bavili pravnim položajemkonkretnih manjina. Neki od njih su, u sklopu novih političko-teritorijalnih rešen-ja, težili da na opšti način urede položaj manjina na određenim teritorijama (spo-razumi o Dancingu, Gornjoj Šleziji i Memelu), tako da ih mnogi pisci pominjukao deo režima zaštite manjina ustanovljenog Društvom naroda.7

Istovremeno, u tom periodu zaključeno je i više mahom dvostranih ugov-ora, koji su se, u opštim okvirima utvrđenim Versajskim sistemom, bavili reša-vanjem pojedinih konkretnih pitanja. To je, istina, umanjivalo njihov domašaj(svodilo ga na jasno definisane granice odnosnog pitanja), ali je zato olakšavaloprilagođavanje konkretnim prilikama i potrebama, a posebno je omogućavalokoncentrisanje upravo na one probleme koji su u praksi imali najveći značaj.8

Ovi sporazumi su bili posebni pravni akti i kao takvi nisu se nalazili podneposrednom garancijom Društva naroda. Određena veza sa Versajskim siste-mom je ipak postojala. Ovo kako zbog toga što su neki od njih preuzimali rešen-ja ugovora o miru odnosno manjinskih sporazuma, tako i zbog činjenice da su uslučaju spora stranama stajali na raspolaganju pravni mehanizmi predviđeni Pak-tom Društva naroda, uključujući i mogućnost obraćanja Stalnom sudu međunar-odne pravde.

I pored svega, mora se priznati da su se svi ovi sporazumi razlikovalimeđu sobom kako po krugu učesnica, tako još više po utvrđenim rešenjima.Osnovna njihova zajednička karakteristika bila je, međutim, da se njima nisuukidala rešenja ni ugovora o miru, ni posebnih ugovora o zaštiti manjina.7 Vidi: Malcolm N. Shaw, International Law, Cambridge 1995, p. 193; Ian Brownlie, Principles ofPublic International Law, Oxford 1995, pp. 565-566.8 Tennent Harrington Bagley, General Principles and Problems in the International Protection ofMinorities, Genéve 1950, pp. 95-96.

103

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)Premda su najčešće zaključivani između susednih zemalja (koje su imalejedna u drugoj svoje manjine), kao neposredno zainteresovanih, neki od ovihsporazuma su zaključeni sa Društvom naroda.U pogledu sadržine, mada su se svi odnosili na status manjina, neki odsporazuma su u suštini uređivali razmenu stanovništva (preseljenje manjina izdržave u kojoj žive u matičnu državu). Takve su npr. konvencije o razmenistanovništva zaključene između Grčke i Bugarske (1919), Grčke i Turske(1923), Grčke i Albanije (1926), Bugarske i Rumunije (1940). Njima jepokušano da se jednom političkom merom (preseljenjem stanovništva) faktičkireši problem manjina. Prvim od ovih sporazuma (Konvencijom između Bugarske i Grčke o rec-ipročnoj emigraciji, potpisanom u Neji-u na Seni 27. septembra 1919) državeugovornice priznale su svojim državljanima pripadnicima etničkih, verskih i jez-ičkih manjina, pravo da se slobodno iseljavaju na teritoriju druge ugovornice, iistovremeno su se obavezale da ne samo neće direktno ni indirektno sputavatidobrovoljan odlazak emigranata, već će ga na svaki raspoloživi način olakšati.Ovo pravo se moglo iskoristiti u roku od dve godine od konstituisanja ugovorompredviđene mešovite komisije. Posebno su bile predviđene mere za zaštituimovinskih prava iseljenika.9Nešto drugačije sadržine je Konvencija o razmeni grčkog i turskogstanovništva, potpisana u Lozani 30. januara 1923. godine. Njom je ugovorenaobavezna razmena turskih građana grčke pravoslavne vere, nastanjenih naturskim teritorijama, i grčkih građana muslimanske vere, nastanjenih na grčkimteritorijama, pri čemu je precizirano da se ova lica neće moći ponovo nastaniti uTurskoj odnosno Grčkoj, bez dozvole teritorijalne države. Izuzetno, od obaveznerazmene izuzeti su grčki stanovnici Carigrada i muslimanski stanovnici zapadneTrakije. Izričito je utvrđeno da ni iz kog razloga neće biti postavljena bilo kakvaprepreka za odlazak nekog lica koje pripada stanovništvu koje podleže razmeni,a predviđene su i mere za zaštitu imovinskih prava tih lica. Posebnom odredbom(čl. 19/1) utvrđeno je da “Konvencija ima istu snagu i važnost kao da je sastavnideo Mirovnog ugovora koji će biti sklopljen sa Turskom”.Na taj način, dok je prvim pomenutim dokumentom priznato pravopripadnicima etničkih, verskih i jezičkih manjina da se slobodno (dobro-voljno) iseljavaju na “teritorije njihovih zemalja” (čl. 1 Konvencije), spo-razum iz 1923. je predvideo obaveznu razmenu turskih građana grčkepravoslavne vere nastanjenih na turskim teritorijama i grčkih građana miusli-

9 Više o tome i teškoćama u vezi sa primenom ove konvencije, vidi: Ilija Pržić, Tumačenje grčko-bugarske konvencije o uzajamnom iseljavanju, u: Ilija Pržić, Novo međunarodno pravo, Beograd1934, str. 136-140.

104

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)manske vere nastanjenih na grčkim teritorijama.10 U svakom slučaju, naosnovu ovih ugovora razmenjeno je između Bugarske i Grčke oko 150.000(od toga 100.000 Bugara i 50.000 Grka), a između Grčke i Turske čak oko2.000.000 lica (oko 400.000 Turaka i između 1.300.000 i 1.500.000 Grka).11Štaviše, u literaturi se navodi da su odnosne države iskoristile priliku da svojeteritorije “očiste” i od pripadnika drugih manjina – tvrdi se da su Turciodredbe o razmeni primenili i na Srbe, Rumune, Ruse i Cigane, a da su Grci,uz Turke, deportovali i Albance i Cigane islamske veroispovesti.12

I Sporazum o razmeni bugarskog i rumunskog stanovništva, potpisan uKrajovi 7.9.1940. godine imao je za predmet obaveznu razmenu stanovništva.Njime su se ugovornice složile (čl. 1/1) da pristupe “obaveznoj razmeni rumun-skih podanika bugarskog etničkog porekla iz okruga Tulča i Kostanca... ibugarskih podanika rumunskog etničkog porekla iz okruga Durostor i Kaliakra”,s tim da se (čl. 1/2) ostalim pripadnicima ovih manjina (nastanjenim u drugimoblastima) da pravo da se u roku od godine dana fakultativno (dobrovoljno) pre-sele u matičnu zemlju. Uz to, dve države su se sporazumele (čl. 1/3-4) da moguda izvrše i obavezno iseljavanje svojih podanika koji imaju etničko poreklodruge ugovorne strane, u broju koji bi bio jednak broju podanika druge stranekoji su iskoristili pravo fakultativnog iseljenja u skladu sa čl. 1/2 Sporazuma, ada je te osobe druga strana dužna da prihvati.13U ovu kategoriju spada i Sporazum “ad referendum” o iseljavanju Tura-ka iz Jugoslavije, koji je parafiran u Ankari juna 1938. godine. Mada ovaj aktnikada nije potpisan, a time ni stupio na snagu (zbog protesta albanske manjineu Jugoslaviji i Albanije, koji su protumačili da se njime želi iseljenje Albanaca,a ne Turaka), on je zanimljiv jer je predviđao da će se, počev od 1.6.1939. uTursku u roku od 6 godina iseliti 40.000 muslimanskih porodica. Sporazum jepredviđao da će Jugoslaviji pripasti nepokretna dobra iseljenika na njenoj teri-toriji, a da će, s druge strane, Jugoslavija platiti turskoj vladi po 3.000 dinara zasvakog iseljenika starijeg od 10 godina.14Znatno veću pažnju privlače oni ugovori koji, ne dirajući u pravo manji-na da ostanu na prostorima na kojima i inače žive, utvrđuju u korist tih kolek-

10 Kao što je napred istaknuto, od toga su izuzeti samo grčki stanovnici Carigrada i muslimanskistanovnici zapadne Trakije (čl. 2 Konvencije).11 Više o svemu tome vidi: Žarko Obradović, Manjine na Balkanu, Beograd, 2002, str. 237-241 itamo navedenu literaturu.12 C.A. Macartney, National States and National Minorities, London 1934, p. 445.13 Čl. 1. Sporazuma. Za tekst Sporazuma vidi: Momir Stojković, Balkanski ugovorni odnosi,Beograd 1998, tom II, str. 448-451.14 Član 1/1-2 Sporazuma. Za tekst vidi: Momir Stojković, op. cit., str. 416-417.

105

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)tiviteta određena posebna prava. Kao primeri takvih sporazuma, mogu se (madasu međusobno često vrlo različite sadržine), navesti sledeći dokumenti:15

– grčko-italijanski ugovor o Dodekanezu (Pariz, 10.8.1920), kojim seGrčka obavezala da će svim stanovnicima ostrva koja su joj prepuštena od Ital-ije dati prava predviđena Ugovorom o zaštiti manjina koji je potpisala;– ugovor između Čehoslovačke i Austrije (Brno, 7.6.1920), dopunjen pro-tokolom iz Karlovih Vara (nem. Karlsbard, 23.8.1920), bavi se sticanjem državl-janstva, pravom opcije, a naročito osnivanjem i izdržavanjem privatnih manjin-skih škola;– ugovor između Finske i Sovjetskog Saveza (Dorpat, 14.10.1920), kojim jeRusija obećala samoupravu finskom stanovništvu u nekadašnjoj arhangelskoj iolonjeckoj guberniji (Istočnoj Kareliji). Dodatnim deklaracijama Rusija je prih-vatila da ovo stanovništvo uživa široku autonomiju na federalnom nivou i obećalajezičke i druge slobode finskom stanovništvu Petrograda; – ugovor između Sovjetske Rusije, Ukrajine i Poljske (Riga, 18.3.1921),kojim su se države potpisnice složile da odnosnim manjinama (u zavisnosti odslučaja: poljskoj odnosno ruskoj, ukrajinskoj i beloruskoj) priznaju “sva prava kojasu potrebna za njihov slobodan duhovni razvoj, razvoj njihovog jezika i ispovedan-je vere”, uključujući pravo upotrebe maternjeg jezika, i pravo na osnivanje i izdrža-vanje škola, osnivanje sopstvenih udruženja i društava, i dr.; – sporazum između Estonije, Finske, Letonije i Poljske (Varšava, 17.3.1922),kojim su se ugovornice obavezale da odnosnim manjinama (manjinama na svojojteritoriji koje su iste narodnosti kao većinsko stanovništvo neke od ugovornica)priznaju “sva prava i slobode” i da im obezbede očuvanje i slobodan razvoj nji-hovih nacionalnih kulturnih organizacija;– ugovor Čehoslovačke sa Poljskom (Varšava, 23.4.1925), kojim se uza-jamno priznaju odnosne manjine i daju im se “sva prava koja im mogu pripadatiusled njihovog broja i na osnovu ustava, zakona i ukaza”, ali se istovremenoukazuje na njihovu dužnost na lojalno držanje prema državi na čijoj teritoriji sunastanjene;– drugi dvostrani ili višestrani ugovori koji neposredno iil posredno uređu-ju položaj manjina. Ovi su dokumenti vrlo različite prirode i sadržaja koji se nevide uvek iz njihovog naziva. Tako npr. Zaključini protokol između Albanije iBugarske (o priznavanju manjina), potpisan u Sofiji 9.1.1932. formalno uređujepriznavanje postojanja bugarske nacionalne manjine u Albaniji odnosnoalbanske nacionalne manjine u Bugarskoj, kao i određena njihova prava (školst-vo, slobodna razmena publikacija). Mada, se na taj način, sporazum formalno

15 Ilija Pržić, Zaštita manjina, Beograd 1934, str. 154-168; C.A. Macartney, op. cit., pp. 268-272.

106

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)bavio položajem manjina ovih država, u stvarnosti se radilo o makedonskoj man-jini koju dve zemlje nisu priznavale.16

Među raznim sporazumima iz ovog perioda, posebno treba ukazati naviše ugovora zaključenih u prvim posleratnim godinama između Jugoslavije iItalije. Reč je pre svega o poznatom Rapalskom ugovoru (1920), ali i drugimsporazumima, kao što su Konvencija za opšte sporazume (1923), Sporazum oRijeci (1924), Neptunski sporazum (1925), i dr.17 Na osnovu ovih sporazumaitalijanska manjina u Jugoslaviji (jugoslovenski državljani italijanskog porekla)uživala je zaštitu koja je manjinama zajamčena odgovarajućim odredbamaSenžermenskog ugovora, ali je tim sporazumima, i to je posebno zanimljivo, ovazaštita proširena i na italijanske državljane u Dalmaciji, dakle na strance. Poštosu slična prava priznata i jugoslovenskim državljanima na Rijeci (ali ne i udrugim delovima Italije) stvorena je u to vreme, a i danas prilično neuobičajenasituacija koja se odlikovala time da je manjinska zaštita (krug priznatih prava)izričito proširena i na određene strane državljane. Posebno treba istaći da su, usled diktata Italije koja je bila nesumnjivo jačipartner, ovi ugovori svesno zanemarili glavni manjinski problem. Osim onog štoje prihvatila u vezi sa Rijekom (koju je zapravo sebi silom pripojila), odnosno srp-sko-pravoslavnim opštinama (u Rijeci, Zadru, Peroju i Trstu), Italija nije preuzelanikakve druge međunarodne obaveze u pogledu zaštite manjina.18 Van ugovornogregulisanja ostao je položaj nekoliko stotina hiljada pripadnika jugoslovenskihmanjina (Hrvata i Slovenaca), čija je sudbina time u celosti bila u rukama Rima.Na isti način, neregulisan je ostao i položaj nemačke i drugih manjina u Italiji.Među ugovorima koje je Jugoslavija zaključila sa svojim susedima inekim drugim državama,19 posebno treba navesti dva sporazuma sa Rumuni-jom, koji su se odnosili na pitanje posebnog školstva za pripadnike odnosnihmanjina. Prvi od ovih dokumenata, poznat kao “Bledski sporazum” (jer se onjemu pregovaralo na Bledu), potpisan je u Beogradu 17.8.1927, ali nikadanije sproveden u život (dok je Jugoslavija realizovala skoro sve, ali ipak ne isve preuzete obaveze, Rumunija nije učinila ništa i nije u praksi ostvarilanijednu odredbu sporazuma).20 Stoga je 10.3.1933. potpisana nova bilateralna

16 Momir Stojković, op. cit., str. 359.17 Dovoljno detaljno o ovim sporazumima vidi kod: Ilija Pržić, Zaštita manjina, op. cit., str. 143-150. Njihove tekstove vidi u: Momir Stojković, op. cit., tom II.18 Milan Bartoš, Međunarodno javno pravo, Beograd 1954, tom I, str. 430.19 Pored ostalog, Jugoslavija je posle 1933. godine, zaključila više sporazuma sa Nemačkom, koji-ma su nemačkoj manjini date povlastice kod otvaranja škola na maternjem jeziku i pri upisu deceu te škole. Uz to, određene pogodnosti date su i kulturnoj organizaciji nemačke manjine “Kultur-bund”. Vidi: Žarko Obradović, op. cit., str. 256. i tamo navedenu literaturu.20 Više o sadržini i sudbini ovog sporazuma: Ilija Pržić, Zaštita manjina, op. cit., str. 150-154.

107

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)Konvencija o uređenju manjinskih osnovnih škola u Banatu. Ugovornice su sesložile da na bazi reciprociteta obezbede razmenu učitelja, osnovnu nastavu (4razreda) na maternjem (manjinskom) jeziku, s tim da se počev od trećeg razre-da državni (većinski) jezik predaje kao poseban predmet i to 6 časovanedeljno, a da se na tom jeziku 3 časa nedeljno predaju još 2 predmeta (istori-ja i geografija). Ova Konvencija je realizovana u praksi, tako da su već 1934.godine osnovane srpske sekcije u gimnazijama u Temišvaru, a naredne godineje iz Jugoslavije u Rumuniju došlo 29 učitelja koji su razmešteni po srpskimveroispovednim školama.21 Odredbe Konvencije realizovane su na odgovara-jući način i u Jugoslaviji, u pogledu pripadnika rumunske manjine.

Mada su svi napred pomenuti dokumenti zanimljivi svaki na svoj način,iz raznih razloga, poseban politički i svaki drugi značaj imali su sporazumi ipraksa koji su se ticali Danciga, Alandskih ostrva, Gornje Šleziji i Memela, kaoi poznati spor u vezi sa ukidanjem manjinskih škola u Albaniji.

2. OSVRT NA NEKE POSEBNE SITUACIJEa) DancigDancig (nem. Danzig, polj. Gdansk) je grad i luka na Baltičkom moru.

Pre Prvog svetskog rata pripadao je Nemačkoj, ali je čl. 100-108. Versajskogmirovnog ugovora (1919), zajedno sa okolnom teritorijom (površine 1.893 km˛,sa oko 407.000 stanovnika) proglašen za Slobodni Grad Dancig pod neposred-nom zaštitom Društva naroda. Ovo je učinjeno radi obezbeđenja Poljskoj izlazana Baltičko more (Poljska je u tu svrhu dobila koridor između Nemačke i Dan-ciga), a s druge strane, da bi se dale određene slobode nemačkom stanovništvukoje je u gradu činilo ogromnu većinu. 22

Versajskim ugovorom bilo je, pored ostalog, predviđeno da će Dancigimati ustav, koji će izraditi predstavnici grada u sporazumu sa Društvom naroda.Istovremeno je bilo određeno da će glavne savezničke i udružene sile pripremi-ti tekst konvencije između Poljske i Danciga, kojom će se urediti njihovi među-sobni odnosi i pri tome obezbediti (čl. 104/5 Versajskog ugovora) “da u slobod-21 Više o tome: Vladimir Grečić (ur.), Seobe Srba nekad i sad, Beograd 1990, posebno priloge:Jovana Pejina, Pogled na prošlost Srba u rumunskom Banatu 1918-1941, str. 263-264; i MomiraStojkovića, Srpska nacionalna manjina u Rumuniji, str. 237-238; i tamo navedenu literaturu.22 Prema nekim izvorima, 1923. godine Dancig je imao 366.730 stanovnika. Mada su sasvim pre-ovlađivali Nemci, bilo je i 12.027 onih koji su govorili poljski uz još 1.629 onih koji su koristilidva jezika (nemački i poljski). Podaci iz 1929. govore o 10.095 stanovnika Danciga koji govorepoljski, uz još 19.660 stranaca koji govore taj jezik. C.A. Macartney, op. cit., pp. 516-517.

108

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)nom gradu Dancigu ne bude učinjena nikakva diskriminacija na štetu poljskihdržavljana ili drugih lica poljskog porekla ili jezika.”23

Ta je konvencija potpisana u Parizu 9.11.1920, a zatim je 15.11.1920,Dancig i formalno proglašen slobodnim gradom (do tada su njime upravljaleglavne savezničke i udružene sile, pobednice u I svetskom ratu). Status Slo-bodnog Grada Danciga dodatno je regulisan Varšavskim ugovorom od24.10.1921, nizom dopunskih sporazuma i odlukama Visokog komesara Društvanaroda. Dancig je imao sopstvenu vladu i sopstvene organe i samo je u nekimpitanjima bio ograničen pravima Poljske. Pored ostalog, Poljska ga je zastupala umeđunarodnim odnosima i štitila njegove građane u inostranstvu, ali nije moglada u njegovo ime i bez njegove saglasnosti zaključuje međunarodne ugovore. Društvo naroda u Dancigu zastupao je Visoki komesar kojeg je imenovaoSavet Društva. On je, pored ostalog, rešavao u prvoj instanci sporove izmeđuPoljske i Danciga, a nezadovoljna strana mogla se obratiti Savetu Društva naro-da. Uz učešće Visokog komesara donet je 13.5.1922. ustav Danciga, koji je(nakon tri izmene) odobren od strane Društva naroda. Ustav je, između ostalog,sadržao odredbe o sopstvenoj zastavi i amblemu grada, o garantijama pravanacionalnih manjina, o zabrani ustanovljavanja na teritoriji grada vojnih ipomorskih baza bez prethodne saglasnosti Društva naroda, i dr.U vezi sa zaštitom manjina, posebno je zanimljivo rešenje koje je, kakoje to predviđeno napred pomenutim čl. 104/5 Versajskog ugovora, uneto uParisku konvenciju iz 1920. između Poljske i Danciga. Članom 33 tog sporazu-ma, grad se obavezao da primeni na manjine po rasi, po veri ili po jeziku,odredbe slične onima koje Poljska primenjuje na svojoj teritoriji na osnovuugovora o zaštiti manjina, tj. da se postara da se zakonodavstvom i vršenjemupravne vlasti ne čini nikakva razlika na štetu poljskih državljana ili drugih licapoljskog porekla i jezika.Slobodni Grad Dancig bio je predmet stalnih sporova i pred SavetomDruštva naroda i pred Stalnim sudom međunarodne pravde, sve dok 1.9.1939.Hitler nije zauzeo Danciški koridor, čime je otpočeo II svetski rat. Veći broj tih sporova odnosio se na tumačenje i primenu čl. 104/5 Ver-sajskog ugovora odnosno člana 33. Pariske konvencije iz 1920. Poljska je počevod 1923. godine više puta pokretala ovo pitanje u Savetu Društva naroda, ali seSavet nije upuštao u tumačenje smisla ovih odredaba.Poljska je ovo pitanje ponovo pokrenula 1931. godine, tvrdeći da je nateritoriji Danciga Poljacima, državljanima tog grada, ali i drugim licima poljskog

23 Nav. prema: Ilija Pržić, Položaj Poljaka u Dancigu, Novo međunarodno pravo, op. cit., str. 162.Za položaj Poljaka u Dancigu vidi to delo, str. 162-165.

109

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)porekla i jezika, priznata punu jednakost prava, kao i ostalim danciškim državl-janima, izuzev u pogledu političkih prava. Shodno tome, po poljskom shvatan-ju, Dancig ne sme da u zakonodavstvu i praksi vrši razlikovaje između nemačkevećine, s jedne, i lica poljskog porekla ili jezika (poljskih državljana ali i pripad-nika poljske manjine u Dancigu), sa druge strane, već je, naprotiv, dužan da i lici-ma poljskog porekla ili jezika, obezbedi slobodan nacionalni razvitak, kao i svimostalim danciškim državljanima, a naročito upotrebu maternjeg jezika u škola-ma, pred vlastima i pred sudovima. Oslanjajući se na ovakvo tumačenje, Poljs-ka je istakla da su prava navedenih lica povređena nizom zakonodavnih iupravnih akata danciških organa vlasti (u domenu državne i privatne nastave,punovažnosti školskih svedočanstava, slobodne upotrebe poljskog jezika, sti-canja nepokretnosti, i dr.), čime su prekršene relevantne odredbe Versajskogugovora i Pariske konvencije.

Naprotiv, vlada Danciga tvrdila je da prema tim istim odredbama Dan-cig nije obavezan da vrši nikakvo razlikovanje između poljske manjine idrugih manjina, tako da pripadnicima poljske manjine, koji su državljani Dan-ciga, pripadaju samo ona prava koja Poljska na osnovu ugovora o manjinamaiz 1919. godine, priznaje manjinama na svojoj teritoriji (čl. 7-9 Ugovora), a dalicima poljskog porekla i jezika koji nisu državljani Danciga, pripadaju samoona prava koja Poljska primenjuje u odnosu na sve stanovnike na svojoj teri-toriji (čl. 2 Ugovora, kojim se svima jamče osnovna ljudska prava: na život,slobodu i veru).

S obzirom na to da se radilo o sporu pravne prirode, Savet Društva nar-oda je svojom rezolucijom od 21.5.1931. zatražio od Stalnog suda međunarodnepravde da da savetodavno mišljenje, kojim će, pored ostalog, dati tačnotumačenje čl. 104/5 Versajskog ugovora i čl. 33 Pariske konvencije.

Odazivajući se tom pozivu, Sud je svojim savetodavnim mišljenjembr. 44. od 4.2.1932. odgovorio na tražena pitanja, s tim da je posebno istakaoda pomenute odredbe imaju negativan karakter (tj. utvrđuju šta se ne smečiniti, a ne šta treba da se čini), te da je njihov smisao da se spreči nepovol-jan postupak prema poljskim državljanima i drugim licima poljskog poreklai jezika, a ne da se oktroiše nekakav naročiti režim privilegovanog postupkaprema izvesnim kategorijama stanovnika (tzv. režim nacionalnog postupan-ja). Vredi, međutim, primetiti da ovo tumačenje nije usvojeno jednoglasno(devet sudija je glasalo za, dok su četvorica ne samo glasala protiv, već suosetila potrebu da u izdvojenom mišljenju obrazlože svoje stanovište premakojem je u datom slučaju stvoren naročiti režim za poljske državljane i osta-la lica poljskog porekla koji žive na teritoriji Danciga).

110

24 Kažu da je Napoleon jednom primetio da: “svako ko drži Alandska ostrva, ima pištolj uperen uStokholm”.

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)b) Alandska ostrvaAlandska ostrva (švedski: Ĺland, finski: Ahvenanmaa) je naziv za arhi-pelag koji se nalazi na ulazu u Botnijski zaliv u Baltičkom moru i leži na uslovnorečeno pola morskog puta između Finske i Švedske. Sastoji se od 292 malih ostr-va (sa morskim grebenima 6.550), od kojih je svega 65 naseljeno. Kada je Finska decembra 1917. proglasila svoju samostalnost, na Alandi-ma, naseljenim kompaktnim švedskim stanovništvom, buknuo je snažan sece-sionistički pokret, čiji je cilj bilo pripajanje arhipelaga Švedskoj. O snazi togpokreta svedoči činjenica da je na papir kojim je formulisana želja za ujedinjen-jem sa Švedskom, a koji je posredstvom posebne delegacije dostavljen šved-skom kralju, svoje potpise stavilo čak 96% punoletnih stanovnika Alanda.Međutim, mlada Republika Finska nije bila spremna da udovolji ovomzahtevu. Da bi se tenzije nekako ublažile, ostrvljanima je ponuđen određenioblik samouprave, sa pravom da imaju sopstvenu legislativu, pa je čak na brzinupripremljen i 6.5.1920. usvojen poseban Zakon o autonomiji Alanda. Međutim,Alanđani nisu bili voljni da prihvate tu ponudu, te su i dalje radili na ujedinjen-ju sa Švedskom.Sa druge strane, Švedska je u svemu videla priliku ne samo za teritori-jalno proširenje, već i za to da pripajanjem ovog područja istovremeno reši dvaozbiljna problema, od kojih se prvi ticao želje da se očuva švedski identitet Alan-da i njegovih stanovnika, a drugi, verovatno čak i važniji, ogledao u nastojanjuda se trajno otklone moguće pretnje sopstvenoj bezbednosti (arhipelag imaizvanredan strateški značaj).24Suprotstavljeni interesi doveli su do izbijanja spora, a zatim i zategnu-tosti u odnosima između dveju zemalja. Stvari su se znatno iskomplikovale,naročito nakon što su dvojica alandskih vođa uhapšena pod optužbom da supočinila veleizdaju, posle čega je Švedska povukla svog ambasadora izHelsinkiju. Dalje pogoršanje situacije sprečeno je zahvaljujući činjenici da jena posredovanje Velike Britanije čitava stvar predata novonastaloj svetskojorganizaciji – Društvu naroda.Nakon što se detaljno upoznao sa problemom, Savet je svojom rezoluci-jom od 24.6.1921. doneo kompromisnu odluku: potvrdio je da suverenitet nadAlandskim ostrvima pripada Finskoj, ali je odmah zatim precizirao da “interessveta, budući srdačni odnosi između Finske i Švedske i prosperitet i sreća samihostrva mogu biti postignuti samo putem mera koje podrazumevaju: a) novegarancije za stanovnike ostrva i b) sklapanje aranžmana za neutralizaciju i

111

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)negrađenje utvrđenja na Arhipelagu.” U Rezoluciji je, pored ostalog, posebnoistaknuto da će pomenute garancije posebnih prava stanovnika ostrvanajverovatnije najbolje postići svrhu ako se do njih dođe putem neposrednih pre-govora i sporazuma između predstavnika Finske i Švedske, uz pomoć SavetaDruštva naroda, ako je to potrebno. Ukoliko napori dveju strana propadnu(dogovor ne bude postignut), Savet će sam urediti garancije prema svomnahođenju.

Obe strane u sporu su prihvatile takvu odluku Saveta, tako da su odmahpristupile pregovorima, uz učešće predstavnika Društva naroda koji je predse-davao tokom pregovora. S obzirom na to da su najvažniji interesi obeju stranabili zadovoljeni (Finskoj je priznat suverenitet nad Alandima, dok je Švedskaobezbedila oba svoja interesa: demilitarizaciju i neutralizaciju arhipelaga, sjedne, i očuvanje kulturnog, jezičkog i drugog švedskog identiteta ostrvljana, sdruge strane), pregovori s bili vrlo uspešni i iznenađujuće efikasni. Već 27. juna1921. godine, dakle trećeg dana od kada su strane u sporu upućene na međusob-ni dogovor o spornom pitanju, Savetu Društva naroda je podnet tekst sporazumakojim su dve zemlje postigle saglasnost oko načina ostvarivanja napredpomenute odluke Saveta.Ovaj ugovor, poznat pod nazivom Alandski sporazum, pročitan je uSavetu Društva naroda, koji ga je jednoglasno usvojio i odlučio da ga priključisvojoj rezoluciji od 24. juna, a predstavnici Finske i Švedske su ga prihvatili uime svojih vlada.25Kada je reč o sadržini sporazuma, ona se, u najkraćim crtama, ogleda utome da je suverenitet nad Alandima pripao Finskoj, koja je, zauzvrat prihvatilaniz principa na kojima treba da počiva pravni položaj Alandskih ostrva i njihovihstanovnika. Bliže gledano, ti principi, zamišljeni kao garantije autonomije arhipel-aga, sastojali su se u sledećem: 1) nastava na Alandima obavljaće se na šved-skom; 2) pravo svojine na zemlju biće rezervisano isključivo za Alanđane; 3)biračko pravo na lokalnim izborima za alandski parlament biće rezervisanoisključivo za stanovnike Alanda; 4) samo lice koje prihvate sami Alanđani možebiti postavljeno za guvernera, tj. najvišeg predstavnika Republike Finske naAlandima; 5) Alandi imaju pravo na deo prihoda od poreza; 6) nadzor nad ost-varivanjem napred utvrđenih garantija poveren je Savetu Društva naroda.

25 Često se u literaturi pogrešno govori o tome da je Finska obaveze u pogledu Alanda preuzeladeklaracijom, što bi značilo da je reč o njenom jednostanom obavezivanju. Kao što se vidi, reč je,međutim, bila o sporazumu dveju zainteresovanih država. Mada je zaključen u pomalo neuobiča-jenoj formi (međunarodno pravo u tom pogledu daje veliku slobodu ugovornim stranama), to neutiče na njenog karakter.

112

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)U kasnijoj praksi Finska je tokom svih godina dosledno poštovalapreuzete obaveze pa je čak svojim unutrašnjim zakonodavstvom dalje razvilaautonomiju ovog područja. Zapravo, može se reći da pravni položaj Alanda pred-stavlja jedino rešenje doneto u sklopu sistema manjinske zaštite Društva naroda,koje je opstalo do naših dana.26

c) Gornja ŠlezijaMada je Gornja Šlezija bila podeljenja između Poljske i Nemačke u skladusa plebiscitom stanovništva tog područja, održanim marta 1921. godine, bilo jenemoguće izbeći da sa obe strane granice ne ostane znatan deo manjina. Njihovpoložaj i zaštita uređeni su poljsko-nemačkom Konvencijom o Gornjoj Šleziji(1922), kojom su obe države preuzele na sebe određene obaveze odnosnozajamčile manjinama izvesna važna prava. Konvencija je zaključena na 15 godina.Tim po mnogo čemu neobičnim, a u svakom slučaju veoma obimnimdokumentom (uz čak 606 članova osnovnog teksta imao je još 25 paragrafa uzavršnom protokolu, a takođe i brojne anekse), regulisana su najvažnija pitanja,kao što su građanska i politička prava manjina, verska prava, posebno obrazo-vanje za pripadnike manjine (pored ostalog, pravo na privatne ali i posebnedržavne manjinske osnovne, srednje i više škole), i dr. Poseban kvalitet ovogsporazuma, naročito u poređenju sa sličnim instrumentima, predstavlja činjenicada je njime prilično detaljno razrađen mehanizam zaštite zajamčenih manjinskihprava, uključujući, u krajnjoj liniji i pravo obraćanja Društvu naroda. 27Premda je, formalnopravno, bila bilateralni ugovor, što sugeriše da jepredstavljala proizvod saglasnosti volja dveju zainteresovanih strana, Konvenci-ja je zapravo naturena Poljskoj i Nemačkoj od strane Glavnih savezničkih iudruženih sila (Velika Britanija, Francuska, Italija i Japan) koje su u to vremedelovale u ime organizovane međunarodne zajednice. Pri tome su četiri velikesile nametnule ne samo ideju o neophodnosti zaključenja takvog sporazuma, većsu i detaljno utvrdile sadržinu njegovih rešenja. Konkretno, na ambasadorskoj konferenciji u Parizu 20.10.1920. donetaje, pored ostalog, odluka da se ugovor o zaštiti manjina sa Poljskom primenjujei na deo Gornje Šlezije, koji je pripao Poljskoj. Istovremeno je, međutim, izraže-na želja da i Nemačka prihvati odredbe o zaštiti manjina u odnosu na onaj deoGornje Šlezije koji je pripao njoj. S tim u vezi, utvrđeno da će Poljska i Nemač-

26 Više o svemu tome: Boris Krivokapić, Alandska ostrva – osam decenija široke autonomije,Alandska ostrva – primer uspešne autonomije, ur. Boris Krivokapić, Beograd 2001, str. 7-93.27 Više o tome: Ilija Pržić, Zaštita manjina, op. cit., str. 157-166; Tennent Harrington Bagley, op. cit.,pp. 91-95.

113

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)ka što pre zaključiti konvenciju koja će urediti položaj manjina na ovompodručju i koja će posebno predvideti pravo manjina da se svojim peticijamaobraćaju Savetu Društva naroda.

Konvencija je, pre svega (čl. 65-72) precizirala da nemačka i poljskavlada primaju obaveze iz čl. 1, 2, 7, 8, 9/1-2, 10-12 ugovora o zaštiti manjina saPoljskom. Pored toga, i bez štete po pomenute odredbe, dve vlade su dalje pre-cizirale pojedinosti zaštite manjina. Pri tome je zajamčen čitav niz najvažnijihmanjinskih prava, kao što su: jednakost pred zakonima; aktivno i pasivnobiračko pravo; pravo na državnu službu; pravo na osnivanje zadužbina iudruženja; pravo na štampu; pravo manjina da o svom trošku podižudobrotvorne, verske, kulturne i socijalne ustanove i da njima upravljaju; pravoslobodnog ispovedanja vere i druga verska prava; pravo na obrazovanje namaternjem jeziku; slobodna upotreba maternjeg jezika; i dr. Mada u osnovi ova rešenja prate odredbe manjinskog ugovora saPoljskom, ona su daleko razrađenija i preciznija, što i ne čudi kada se ima u viduda je reč o bilateralnom sporazumu, a posebno s obzirom na njegov nesvaki-dašnji obim. Tako su npr. vrlo detaljno uređena pitanja koja se tiču svih oblika inivoa obrazovanja, pri čemu je predviđeno kako pravo osnivanja privatnih školamanjina, tako i uvođenje školstva za manjine u okviru državnog sistema obra-zovanja. Konkretno, članom 105. Konvencije utvrđeno je da će se za potrebemanjina osnovati državne škole: (a) osnovne škole sa nastavnim jezikom manji-na, tzv. manjinske škole; (b) paralelni razredi sa nastavnim jezikom manjine pridržavnim osnovnim školama, tzv. manjinski razredi; (c) manjinski kursevi kojiobuhvataju nastavu jezika manjina ili versku nastavu na jeziku manjina.28Naročito je zanimljiv sistem nadzora nad sprovođenjem Konvencije, kojije, pored ostalog, karakterisalo postojanje dva međunarodna organa: 1) Mešovitekomisije za Gornju Šleziju i 2) Arbitražnog suda, koji je bio nadležan za svatumačenja Konvencije. Sastav oba tela bio je na paritetnoj osnovi, uz vodećuulogu predstavnika Društva naroda (Komisija je bila sastavljena od po dva pred-stavnika Nemaca i Poljaka iz Gornje Šlezije i predsedavajućeg drugačijegdržavljanstva, imenovanog od strane Društva naroda, a Sud se sastojao od pojednog arbitra svake od dveju zainteresovanih strana i predsednika, imenovanogod strane Saveta Društva naroda. 29Ono što predstavlja posebnu specifičnost ovog dokumenta i njimestvorene situacije, je činjenica da je Konvencija na poseban način uredila značaji domašaj peticija manjina.

28 Nav. prema: Ilija Pržić, Zaštita manjina, op. cit., str. 160. Kod ovog autora je inače dat vrlo detal-jan pregled svih najvažnijih rešenja Konvencije.29 Više o svemu tome: Marek St. Korowicz, Introduction to International Law, The Hague 1959, pp.353-355. Tennent Harrington Bagley, op. cit., pp. 92-93; C.A. Macartney, op. cit., pp. 340-341.

114

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)Konkretno, za razliku od opšteg rešenja, utvrđenog drugim relevantniminstrumentima o zaštiti manjina, prema kojem se uloga peticija svodila na nekuvrstu dostavljanja informacije, pri čemu je od volje članova Saveta zavisilo da liće se ili ne dato pitanje staviti na dnevni red radi odlučivanja, članom 147. Kon-vencije utvrđeno je da je Savet Društva naroda nadležan da rešava po svim indi-vidualnim ili kolektivnim peticijama koje se odnose na odredbe za zaštitu man-jina i koje su mu neposredno upućene od strane pripadnika manjina. Drugim,rečima, prema usvojenom rešenju, ove peticije imale su se smatrati ne kao obič-na obaveštenja (po kojima se može, ali ne mora postupiti), već kao regularnipravni zahtevi (žalbe) o kojima se donosi odluka.30 Značaj ovog rešenja jeposebno uočljiv u svetlu podatka da je Konvencija, na osnovu posebne odlukeSaveta Društva naroda iz 1922. godine, stavljena pod garanciju te međunarodneorganizacije.31Na taj način, peticija podneta po ovom osnovu odmah je dolazila na dnevnired Saveta i nije bilo potrebno da to pitanje pokrene neki od članova tog tela. To,naravno, nije sprečavalo članove Saveta da nezavisno od ovog rešenja, na osnovusvojih ovlašćenja, iznesu problem pred Savet kada smatraju da je to osnovano. Mada su, na taj način, mogle da ulaze u neposredan kontakt sa Savetom(izbegavajući pri tome prethodnu stepenicu u liku Odbora za manjine) i to kaožalioci u pravom smislu, (a ne puki informatori, što je bio slučaj sa drugim man-jinama u sličnom položaju) manjine, odnosno njihovi pripadnici, ni po Konven-ciji nisu imali pravo da se pojave pred Savetom i tu vode dalju borbu za zaštitusvojih prava. Njihova uloga se svodila na iniciranje postupka, ali bez prava dal-jeg učešća u njemu (peticija je razmatrana među članovima Saveta koji suodlučili da je podrže, s jedne strane, i predstavnika države protiv koje je peticijapodneta, s druge).Pored toga, mada su manjine u krajnjoj liniji mogle da se neposrednoobrate Savetu, ta im je mogućnost u principu stajala na raspolaganju tek nakon štobi bezuspešno isrple druga pravna sredstva pred domaćim i napred pomenutimmeđunarodnim telima predviđenim Konvencijom. Naime, da bi se sprečilo daSavet bude zatrpan velikim brojem neosnovanih peticija i ovde je uvedena nekavrsta filtera, ali na lokalnom nivou. Konkretno, pripadnik manjine (odnosno, višenjih) koji je smatrao da su povređena neka njegova Konvencijom zajamčenaprava, prvo je morao da se obrati Odseku za manjine u državi čiji je državljanin.Ako ne bi bio zadovoljan odlukom Odseka, podnosio je preko njega peticijupredsedniku Mešovite komisije. Posle rasprave pred Mešovitom komisijom, njen

30 Marek St. Korowicz, op. cit., p. 357.31 Više o tome i Konvenciji uopšte, vidi: Ilija Pržić, Zaštita manjina, op. cit., str. 157-165. i tamonavedenu literaturu.

115

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)predsednik saopštavao je Odseku za manjine mišljenje o tome kako treba rešitispor. Odsek je, dalje, ovo mišljenje dostavljao nadležnim državnim vlastimasvoje zemlje i zatim obaveštavao predsednika Mešovite komisije o njihovoj odlu-ci. Najzad, ako ni ova odluka ne bi zadovoljila odnosnog pripadnika manjine, onje imao pravo da preko Odseka za manjine u svojoj državi uputi peticiju SavetuDruštva naroda.32

U svakom slučaju, rešenje predviđeno članom 147 Konvencije izazvalo jemnoge teškoće, zato što je i pored svega Savet, kao jedan od dva najviša organaDruštva naroda, suviše često bio u prilici da se nepotrebno bavi proučavanjempitanja od malog ili sasvim nevelikog značaja. Uopšte, položaj manjina u Gorn-joj Šleziji odnosno tumačenje i primena Konvencije iz 1922. bili su predmet bro-jnih sporova,33 od kojih su neki stigli i do Stalnog suda međunarodne pravde. Među njima je (posebno u vezi sa brojnim pokušajima definisanja man-jina) i danas zanimljiv spor povodom manjinskih škola u Gornjoj Šleziji, koji jeproistekao iz činjenice da je Konvencija upis u manjinske škole vezivala samoza izjavu lica odgovornog za vaspitanje deteta o tome da je maternji jezik dete-ta jezik manjine, bez ikakve verifikacije u tom pogledu od strane nadležnihvlasti. S tim u vezi, postavilo se pitanje, ko se ima smatrati pripadnikom man-jine, drugim rečima da li su u tom smislu presudni subjektivni ili objektivni ele-menti, odnosno da li je pripadnost manjini stvar slobodnog izbora ili je to fak-tičko, dakle, objektivno stanje.Nemačka je zastupala prvu tezu, tvrdeći da svako prema svom subjek-tivnom nahođenju može izjaviti da pripada ili ne pripada određenoj manjini. Tobi, dakle, bila stvar njegove slobodne volje. Za razliku od toga, Poljska je tvrdi-la da je za pripadnost manjini potrebno da odnosno lice zaista ima za maternjijezik - jezik manjine, tj. da ispunjava i nekakve objektivne kriterijume. Svojom presudom iz 1928. Sud je odbio nemačko shvatanje zauzevšistav da se tu radi o pitanju koje je u vezi sa faktičkim činjenicama, “jer bi inače(tj. ako bi se sve svelo na faktor volje) ugovor koji predviđa zaštitu manjina pot-puno promašio svoj cilj, ako se ne bi moglo smatrati da se njegova zaštita pro-stire i na osobe koje faktički pripadaju manjini.” Ipak, Sud je primetio i to da uocenu činjenica može s pravom da uđe i jedan subjektivan elemenat u slučajukada deca govore u isto vreme i nemački i poljski, ili kada ne raspolažu dovoljn-im znanjem jednog ili drugog od ova dva jezika.34

32 Više o tome: Ilija Pržić, Zaštita manjina, op. cit., str. 165.33 Pored ostalog, tvrdi se da je pred Mešovitom komisijom za Gornju Šleziju, kao lokalnim međunar-odnim telom, raspravljano oko 2.300 slučajeva. Vidi: Marek St. Korowicz, op. cit., pp. 353-354.34 Anka Gođevac, Principi i pravila međunarodnog prava koji se izlučuju iz jurisprudencije Stalnogsuda međunarodne pravde, Beograd 1932, str. 34, 77-78.

116

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)Prema tome, Sud se opredelio za objektivnu koncepciju dopunivši je

subjektivnim elementima. O ispravnosti tog stava dovoljno svedoči dobro poz-nata istina da je takav pristup u osnovi prisutan i danas, praktično kod svih poz-natih pokušaja definisanja etničkih (nacionalnih) manjina.

d) MemelPre Prvog svetskog rata Memel (grad i luka na Baltičkom moru) pri-

padao je Nemačkoj, ali je ona bila prinuđena da se članom 99. Versajskogmirovnog ugovora (1919) odrekne svih prava i pravnih osnova koje je imala upogledu te oblasti. Istim članom mirovnog ugovora odluka o konačnoj sudbiniove oblasti poverena je Glavnim savezničkim i udruženim silama. One su imalenameru da se Memelu obezbedi zaštita Društva naroda, na sličan način kao uslučaju Danciga, pa je u tom smislu u Memelu 1920. godine formirana privre-mena gradska uprava.

Ovo je svakako bilo uslovljeno time što je stanovništvo ove oblasti biloetnički vrlo heterogeno: prema podacima iz 1925. godine tu je živelo nešto preko141.000 stanovnika, od čega 59.337 Nemaca, 37.626 Litvanaca, 34.337“Memelaca”, jedan broj Jevreja i Poljaka, uz još oko 5.000 stranaca.35

Međutim, Litvanci, koji nisu bili zadovoljni takvim rešenjem, izveli su16.2.1923. vojni udar i proglasili pripajanje Memela Litvaniji. Mada je u početkuprotestovalo, Društvo naroda je ubrzo priznalo postojeće stanje, pa je 8.5.1924.zaključilo s litvanskom vladom konvenciju kojoj je bio priključen i statut oblastiMemela.

Konvencijom odnosno statutom potvrđena je suverenost Litvanije nadMemelom i njegovim širim zaleđem, koji su dobili status autonomne pokrajine(Memelska pokrajina) u okviru Litvanije, sa širokom zakonodavnom, sudskom iupravnom i finansijskom samoupravom. Sa svoje strane, Litvanija je u Memeluimala svog guvernera sa važnim ovlašćenjima, uključujući i pravo da imenujepredsednika direktorijuma (vlade) Memela, pravo veta na neke odluke zakono-davne vlasti (skupštine), i dr. Statutom je (čl. 33) izričito utvrđeno da svi stanovni-ci Memelske oblasti imaju jednaka opšta građanska prava, bez obzira na svojedržavljanstvo, jezik, rasu ili veru. Kao službeni jezici, na ravnopravnoj osnovi,utvrđeni su litvanski i nemački, a posebno je bilo precizirano da su i organi lit-vanskih i organi memelskih vlasti dužni da primenjuju odredbe o zaštiti manjina.

Kako je autonomija Memela bila međunarodno zajamčena, Litvanija jenije mogla jednostrano ukinuti ili ograničiti. Najvažniju osobenost položaja35 C.A. Macartney, op. cit., p. 513.

117

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)Memela predstavljalo je, međutim, to što je on, mada pod suverenitetom Lit-vanije, imao pravo da protiv nje podnosi žalbe Društvu naroda.

Marta 1939. godine Memel je okupirala Hitlerova Nemačka, a posle IIsvetskog rata zauzeo ga je Sovjetski Savez. Danas se taj grad zove Klajpeda inalazi se u sastavu Litvanije.

** *

U principu, napred izloženi ugovori i situacije delili su sudbinu Društvanaroda i njime ustanovljenog sistema zaštite manjina. Pošto se tokom vremenačitav sistem pokazao kao neefikasan, pri čemu su sve više prevladavali sebičniinteresi i sukobi, to je moralo ostaviti trag i u materiji zaštite manjina. Konačanpečat svemu dao je Drugi svetski rat čije izbijanje je značilo kraj Društva naro-da i pod njegovim okriljem uspostavljenih odnosa i instituta.

I pored toga, mora se priznati da su sporazumima o kojima je napredbilo reči postignuti određeni rezultati. Neki od njih su bili od velikog značajaza ono vreme, posebno kao doprinos rešavanju otvorenih političkih pitanja, apojedini su iz više razloga zanimljivi i danas, i to ne samo kao istorijska građa.

Kao ilustraciju za rešenja prve vrste može se primetiti da je npr. Nemač-ka 1933. godine morala (zbog svoje konvencije sa Poljskom iz 1922.g.) da odus-tane od primene rasističkih zakona u Gornjoj Šleziji (mada ne i u drugim delovi-ma svoje teritorije); da su regulisanjem konkretnih situacija bar za izvesno vremeizbegnuti ili ublaženi sukobi i zategnutost na izvesnim područjima i u međunar-odnim odnosima uopšte; i dr.

S druge strane, sa pozicija današnje vremenske distance mora se priznatida je, pored ostalog, i izloženim rešenjima i merama, makar u ograničenomobimu, na ograničenom prostoru i za relativno kratko vreme, manjinamaobezbeđen po tadašnjim standardima vrlo visok stepen zaštite. Naročito je zan-imljivo primetiti da su pojedina od ovih rešenja na ovaj ili onaj način uspela dase održe i nadžive sve izazove tokom niza godina, pa i decenija. U potvrdu tomedovoljno je podsetiti da načela na kojima počiva autonomija Alandskih ostrva(koja su utvrđena sporazumom zaključenim 1921. godine pod okriljem Društvanaroda, a znače jamčenje niza važnih prava švedske manjine na arhipelagu), nesamo da i danas važe, već su tokom kasnijih godina i znatno unapređena finskimzakonodavstvom.

Sve rečeno sugeriše da se o razmatranim sporazumima i situacijamamora donekle voditi računa i u naše vreme, ako ni zbog čega drugog, ono zbog

118

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)toga što se radi o zbiru određenih dobrih i loših iskustava koja kao takva uvekmogu u izvesnoj meri pomoći u traganju za kvalitetnijim rešenjima.

LITERATURA1. BAGLEY Tennent Harrington, General Principles and Problems in the

International Protection of Minorities, Geneva 1950, 222 pp.;2. BARTOŠ Milan, Međunarodno javno pravo, Beograd 1954, tom I, 528 str.;3. BROWNLIE Ian, Principles of Public International Law, Oxford 1995, 748

pp.;4. CAPOTORTI Francesco, Study on the Rights of Persons Belonging to Eth-

nic, Religious and Linguistic Minorities, UN, New York 1991, 114 pp.;5. GOĐEVAC Anka, Principi i pravila međunarodnog prava koji se izlučuju iz

jurisprudencije Stalnog suda međunarodne pravde, Beograd 1932, 191 str.;6. GREČIĆ Vladimir (ur.), Seobe Srba nekad i sad, Beograd 1990, 360 str.;7. HANNIKAINEN Lauri, HORN Frank, Autonomy and Demilitarization in:

International Law: The Aland Islands in a Changing Europe, Kluwer LawInternational, The Hague-London-Boston 1997, 346 pp.;

8. A.C. HEPBURN (ed.), Minorities in History, London 1978, 251 pp.;9. JANSSON Harry, SALMINEN Johannes (eds.), The Second Aland Islands

Question, Mariehamn 2002, 294 pp.;10. KAPOTORTI Frančesko, Prava pripadnika etničkih, verskih i jezičkih man-

jina, Beograd 2001, 294 str.;11. KOROWICZ Marek St., Introduction to International Law, The Hague

1959, 422 pp.;12. KRIVOKAPIĆ Boris, Leksikon međunarodnog prava, Beograd 1998, 566

str.;13. KRIVOKAPIĆ Boris, Alandska ostrva – osam decenija široke autonomije, u:

Boris Krivokapić (ur.), Alandska ostrva – primer uspešne autonomije, Beograd2001, str. 7-93;

14. C. A. MACARTNEY, National States and National Minorities, London1934, 553 pp.;

15. C.A. MACARTNEY, League of Nations' Protection of Human Rights, in: E.Luard (ed.), The International Protection of Human Rights, New York 1967,pp. 22-37;

16. L.P. MAIR, The Protection of Minorities, London 1928, 244 pp.;

119

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)17. MODEEN Tore, The International Protection of National Minorities in

Europe, Abo 1969;18. MODEEN Tore, The International Protection of the National Identity of the

Aland Islands, in: Scandinavica Studies in Law 1973, vol. 17, Stockholm1973, pp. 175-210;

19. OBRADOVIĆ Žarko, Manjine na Balkanu, Beograd 2002, 493 str.;20. PEJIN Jovan, Pogled na prošlost Srba u rumunskom Banatu 1918-1941, u:

Vladimir Grečić (ur.), Seobe Srba nekad i sad, Beograd 1990, str. 261-268;21. POPOV Čedomir, Od Versaja do Danciga, Beograd 1976, 618 str.;22. PRŽIĆ Ilija, Zaštita manjina prema odredbama ugovora o miru 1919-1920.

i suverena prava država, Arhiv za pravne i društvene nauke 3/1922, str. 203-212, 4/1922, str. 281-288, 4-5/1922, str. 414-433;

23. PRŽIĆ Ilija, Zaštita manjina, Beograd 1933, 327 str.;24. PRŽIĆ Ilija, Novo Međunarodno pravo, Beograd 1934, 290 str.;25. SHAW Malcolm N., International Law, Cambridge 1995, 790 pp.;26. STOJKOVIĆ Momir, Balkanski ugovorni odnosi, Beograd 1998, tom II, 709

str.;27. VUKAS Budimir, Etničke manjine i međunarodni odnosi, Zagreb 1978, 251

str.;28. VUKAS Budimir, Bilješke o sudbini ugovornih odredaba o zaštiti manjina

iz vremena Lige naroda, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu 4/1977, str.273-283.

Prof. Boris KRIVOKAPIĆPROTECTION OF NATIONAL MINORITIES BETWEEN THE TWO WORLD

WARS – A LOOK BACK TO SOME SPECIAL CASESSUMMARY

The work is a brief look back to some special situations between the two world warsand at the time when the so-called Versailles system was applied. This system is also wellknown by special solutions that were reached in the field of protection of minorities. Peaceand minority agreements formed the framework for such solutions, including one-party dec-larations that were imposed to defeated states (except Germany) and to a number of small-and medium-sized countries. These issues were relatively comprehensively treated in the lit-erature of that time, as well as in the publications after the Second World War.

120

MP 1-2, 2005 – Zaštita manjina između dva svetska rata(str. 100-120)However, in parallel with this, a whole number of specific situations was resolvedby adoption of special agreements that included some special situations. This is, actually, thesubject of this article. If we look closely, it firstly treats special international agreements onminorities, presenting a survey of the most significant bilateral agreements on protection ofminorities and other agreements, including the ones on the exchange of population. Afterthat, the author has presented the most significant characteristics of some special situationsthat occurred in the period between the two world wars, concerning the status of certain ter-ritories and the position of ethnic and some other minorities as well (Dancig, Aland Islands,Upper Schlesia, Memel).Although the author notices the weak points of the considered solutions, that, afterall, were of short duration, he points out that they, yet, served to achieve some results. Someof them were of great importance for that time, and they particularly contributed to resolv-ing of some open political issues. For various reasons some of them are interesting eventoday, and not only as historical documents. All this suggests that the considered agreementsand situations should be taken into account at our time, if nothing else, than for the fact theyare a group of positive and negative experiences that as such could to some extent help findbetter solutions for these problems.