1

Γιάννης Ζαϊμάκης

Η ετερογλωσσία του γκράφιτι στην ποιοτική έρευνα:

Μεθοδολογικές διασταυρώσεις σε ανοίκειους κοινωνικούς κόσμους

Περίληψη

Αξιοποιώντας αναλυτικά εργαλεία της πολιτισμικής κοινωνιολογίας και της προσέγγιση των

μικτών μεθόδων το κείμενο αυτό εξετάζει τα γκράφιτι ως μια πολυσχιδή πολιτισμική

πρακτική, μια ετερογλωσσική οπτική εκφορά μέσα στην εικονόσφαιρα του αστικού τοπίου.

Στην εργασία παρουσιάζεται ένα πλαίσιο ανάλυσης που βασίζεται στο συνδυασμό, κυρίως,

ποιοτικών μεθοδολογιών οι οποίες συναρθρώνονται γύρω από τρεις ερευνητικούς άξονες: τη

σημειολογία των εικονογραφικών και γλωσσολογικών εκφορών των γκράφιτι, το συγκείμενο

που εστιάζεται στις χωρικές-χρονικές διαστάσεις και τους κοινωνικούς κόσμους μέσα στους

οποίους διαμορφώνεται η πρακτική του και την ανθρωπολογία των γκράφιτι που εξετάζει

αξιακά συστήματα και νοήματα από την σκοπιά του ενεργούντος υποκείμενου.

Εισαγωγή

Ο τοίχος είναι τέχνη και όχι γήπεδο γράφει συνθηματικό γκράφιτο (πληθ. γκράφιτι)

σε ένα τοίχο στο κέντρο της πόλης του Ηρακλείου που είχε κατακλυστεί από

αντιμαχόμενα οπαδικά tags1 δηλώσεων ταυτότητας. Υποθέτουμε ότι με αυτόν τον

1 Tα tags αποτελούν σημάδια της ταυτότητας του δημιουργού του γκράφιτο που αποτυπώνονται μέσα από ένα στυλιζαρισμένο και προσωπικό τρόπο γραφής (ή υπογραφής). Οι πρώτες δημιουργίες των tags συνδέθηκαν με τις μουσικές κουλτούρες των δεκαετιών του 1970 και 1980 και το Αμερικάνικο hip-hop.

2

τρόπο ο άγνωστος δημιουργός εκφράζει την ανάγκη του να υπερασπιστεί την

καλλιτεχνική αξία του γκράφιτο και να διαμαρτυρηθεί για την εισβολή στο οπτικό

περιβάλλον της πόλης του οπαδικού λόγου και ενός «συμβολικού πόλεμου» ανάμεσα

σε αντιμαχόμενες κοινότητες οπαδών. Ωστόσο, τα ερευνητικά ερωτήματα που

μπορούν να προκύψουν εδώ από την παρατήρηση αυτού του συμβολικού διαλόγου

είναι περισσότερα. Είναι πράγματι αυτό το νόημα που θέλει να κομίσει στο

περιβάλλον της πόλης ο δημιουργός; Υπάρχει κάποια σύνδεση του δημιουργού με

ιδιαίτερες εκφραστικές συλλογικότητες μέσα στις οποίες διαμορφώνονται τέτοιου

πολιτισμικοί λόγοι; Πως προσλαμβάνουν οι αναγνώστες τέτοιου είδους μηνύματα και

πως τα αντιμετωπίζουν άλλες ανταγωνιστικές κουλτούρες;

Οι απαντήσεις σε τέτοιου τύπου ερωτήματα προϋποθέτουν την πολιτισμική

διείσδυση στον ανοίκειο κοινωνικό κόσμο των γκράφιτι μέσα από μεθόδους

λαμβάνουν υπόψη τα κοινωνικά συμφραζόμενα και τους λόγους που περιβάλλουν

την πολιτισμική πρακτική του γκράφιτο. Στο κείμενο αυτό εξετάζεται το πολιτισμικό

περιεχόμενο των γκράφιτι στο πλαίσιο της ρευστής πολιτισμικής γεωγραφίας της

σύγχρονης πόλης και περιγράφεται ένα μοντέλο προσέγγισης του φαινόμενου από τη

σκοπιά της πολιτισμικής κοινωνιολογίας που αξιοποιεί αναλυτικά και μεθοδολογικά

εργαλεία από τις ειδολογικές μελέτες του γκράφιτι και από τη σχολή των μικτών

μεθόδων στις κοινωνικές επιστήμες.

Ο στόχος του κειμένου είναι διττός. Αφενός επιχειρεί να θέσει ένα

προβληματισμό γύρω από τη σημασία της έρευνας των γκράφιτι στις κοινωνικές

επιστήμες και να προτείνει ορισμένους κεντρικούς μεθοδολογικούς και ερευνητικούς

άξονες σε ένα πεδίο μελέτης το οποίο στη χώρα μας βρίσκεται ακόμη σε εμβρυακό

επίπεδο.2 Αφετέρου, επιδιώκει να ενισχύσει τα ερεθίσματα και τους

προβληματισμούς γύρω από το ενδιαφέρον που έχει η χρήση των μικτών μεθόδων

(mixed methods) στη μελέτη πολιτισμικών μορφωμάτων στις κοινωνικές επιστήμες.

Η ετερογλωσσία των γκράφιτι στο αστικό τοπίο

2 Στην Ελλάδα η έρευνα του γκράφιτι παραμένει ένα περιθωριακό αντικείμενο σε, κυρίως

μεταπτυχιακά, προγράμματα πανεπιστημιακών τμημάτων ενώ με λιγοστές εξαιρέσεις (Καραθανάσης,

2010) παρατηρείται μια αξιοσημείωτη έλλειψη δημοσιευμένων επιστημονικών εργασιών.

3

Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών τα γκράφιτι έχουν ενισχύσει την παρουσία

τους στο οπτικό περιβάλλον της πόλης. Η συχνότητα εμφάνισης τους, η ποικιλία των

μορφών τους, η γεωγραφική τους διασπορά σε παγκόσμιο επίπεδο καθιστoύν τα

γκράφιτι ένα σημαντικό στοιχείο της πολιτισμικής αρχιτεκτονικής του αστικού

τοπίου που έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον τοπικών αρχών, ΜΜΕ, κριτικών της

τέχνης, επιστημόνων και ερευνητών. Μολονότι το γκράφιτο έχει μια μακρόχρονη

ιστορία που χάνεται πίσω στους αρχαίους πολιτισμούς και τις προϊστορικές κοινωνίες

(Bartholome, & Shyder, 2004˙ Rivera-Collazo, 2006), η εμφάνιση της hip-hop

κουλτούρας και του αποκαλούμενου υπόγειου στυλ των γκράφιτι (subway-style

graffiti) ήταν αυτή που κέντρισε το ενδιαφέρον ευρύτερων ομάδων πληθυσμού και

δημιούργησε την ανάγκη της μελέτη του ως ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό φαινόμενο της

μοντέρνας (και μεταμοντέρνας) κοινωνίας (Frederick, 2009: 213).

Το γκράφιτο αποτελεί ένα ευπροσάρμοστο τύπο πολιτισμικής έκφρασης που

συναντάται σε διάφορες μορφές. Ως τέχνη του «δρόμου» και των υπόγειων

σιδηροδρόμων, ως φωνές οδύνης, αγάπης, μοναξιάς και ανασφάλειας σε

πολυκατοικίες και ιδιωτικούς χώρους, ως σημάδι ταυτότητας ενός υποκειμένου ή

μιας συλλογικότητας και ως μορφή πολιτικής παρέμβασης και διαμαρτυρίας. Το

γκράφιτο είναι ένας ίχνος, ένα σημάδι μέσα στην πόλη που μπορεί να

συμπεριλαμβάνει μια εικονογραφημένη παράσταση, ένα μοτίβο, μια επιγραφή, ένα

σύνθημα ή ένα συνδυασμό από τα παραπάνω σε μια επιφάνεια προσβάσιμη στο

κοινό. Ως μια κοινωνική πρακτική που συνδέει μια δράση ενός δημιουργού που

αφήνει ένα δημόσιο κείμενο πάνω σε μια επιφάνεια με αποδέκτη ένα αναγνωστικό

κοινό τα γκράφιτι ανοίγουν ένα εικονικό διάλογο (στον οποίο απουσιάζει η πρόσωπο

με πρόσωπο επικοινωνία) ανάμεσα σε κοινότητες ενδιαφέροντος στην πόλη και γύρω

από κοινωνικές, υπαρξιακές και αισθητικές καταστάσεις (Klingman & Shalev, 2001:

405). Στο πεδίο των πολιτισμικών μελετών ο Rachel Holmes έχει υποστηρίξει ότι η

πρακτική του γκράφιτο αισθητικοποιεί και πολιτικοποιεί το χώρο χαρακτηρίζοντας τα

χωρικά και ιδεολογικά σύνορα μέσα από τελετουργικές υπερβάσεις και

«κραυγαλέες» εκφράσεις που κωδικοποιούν μορφές διαμαρτυρίας ενάντια στον

κοινωνικό έλεγχο και τις κοινωνικές πειθαρχίες (Holmes 2011: 873). Συνιστούν έτσι

μορφές τελετουργικής αντίστασης στους ηγεμονικούς λόγους και τις κυρίαρχες

πολιτισμικές παραδόσεις των αστικών τοπίων.

Ο τόπος του σύγχρονου γκράφιτι είναι η πόλη. Σε αυτήν μπορείς να το

συναντήσεις σε ορατά σημεία δημόσιων κτηρίων, σε τοίχους πολυσύχναστων

4

εμπορικών δρόμων, και κεντρικών πλατειών, σε υπόγειες διαβάσεις, γέφυρες,

σιδηροδρομικούς σταθμούς και γήπεδα ακόμη σε λιγότερο εμφανή σημεία: σε

δημόσια αποχωρητήρια, σε τουαλέτες καφετεριών και ψυχαγωγικών χώρων και σε

αίθουσες διδασκαλίας. Οι τοίχοι των πόλεων γίνεται ένας καμβάς μιας εντόπιας

πολιτισμικής παραγωγής που δίνει τη δυνατότητα για την προβολή εναλλακτικών

τρόπων σύλληψης, φαντασίωσης, χαρτογράφησης, χρήσης, διαμεσολάβησης και

δημιουργίας του αστικού χώρου και απαντά με το δική του γλώσσα στις συνθήκες

των ανισοτήτων, της αλλοτρίωσης και της αποξένωσης των σύγχρονων κοινωνιών

(Iveson, 2010: 26, 30).

Ο λόγος των γκράφιτι έχει επεκτατική διάθεση. Είναι μια φυσική εισβολή στο

δημόσιο χώρο η οποία μεταφέρει ατομικά και συλλογικά νοήματα και δεν έχει

ιδιαίτερους περιορισμούς. Το γκράφιτι δεν ακολουθεί κάποιο καθορισμένο πλέγμα

κανόνων έκφρασης, είναι απροβάριστο και ελεύθερα προσβάσιμο στο κοινό. Δεν

απαιτεί κάποιες ιδιαίτερες υλικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία του καθώς ένας

μαρκαδόρος, μια κιμωλία, ένα σπρέι, ένα αιχμηρό αντικείμενο χαρτί ή ένας τοίχος

αρκούν για την παραγωγή του και από αυτήν τη σκοπιά μπορεί να ιδωθεί ως ένα

δημοκρατικό μέσο επικοινωνίας (Dragićević-Śešić, 2001: 84). Σύμφωνα με τους

επικοινωνιολόγους Nick Lynn και Susan Lea, η παρεκκλίνουσα φύση της πρακτικής

των γκράφιτι παραμένει ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της κουλτούρας του στην

οποία κανένα αντικείμενο δεν είναι απαγορευμένο και λογοκριμένο και δεν υπάρχουν

σύνορα καλού και κακού γούστου (2002: 42)

Τo περιεχόμενο του γκράφιτι δεν είναι στατικό, είναι ανοικτό, πολύσημο και

πολυεπίπεδο και ως εκ τούτου μπορεί να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους. Έτσι,

μπορεί να έχει ριζοσπαστικό, ανατρεπτικό και αντισυμβατικό περιεχόμενο ενώ σε

άλλες περιπτώσεις να αναπαράγει κοινωνικά στερεότυπα, ρατσιστικές και σεξιστικές

αντιλήψεις. Παρομοίως και η ερμηνεία του μπορεί να διαφέρει ανάλογα με την

οπτική που το προσεγγίζει ο αναγνώστης του. Όπως έχουν επισημάνει οι

εγκληματολόγοι Mark Hasley και Alison Young, το γκράφιτο υπάρχει ως ένα

παράδοξο φαινόμενο που συνδυάζει μια αισθητική πρακτική με μια παραβατική

δραστηριότητα. Οι δημιουργοί του με σθένος υπερασπίζονται την οπτική τους αξία

και τη πολιτισμική του σημασία την ίδια ώρα που επικριτές του ζητούν τον

εξοβελισμό τους από το δημόσιο χώρο και την αυστηροποίηση του κοινωνικού

ελέγχου στο αστικό τοπίο (2006: 275). Αυτό που προσλαμβάνεται από το δημιουργό

του γκράφιτι ως εναλλακτική μορφή τέχνης ή έκφρασης που έρχεται από τα κάτω και

5

εμπεριέχει δημιουργικότητα, αντίσταση και ελευθερία συνιστά για τις δημοτικές

αρχές μια παράνομη δράση βανδαλισμού του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου και

αμφισβήτησης της ιδιωτικής κυριότητας (Lynn & Lea, 2005: 40˙ Frederick, 2009:

212).

Ακόμη και η παρεκβατική υφή των γκράφιτι δεν είναι μια σταθερά. Μπορεί η

μεγάλη πλειοψηφία των γκράφιτι να δημιουργείται έξω από τους συμβατικούς

κανόνες της πολιτικής οικονομίας της διακίνησης εμπορευματοποιημένων

πολιτισμικών αγαθών διαταράσσοντας, σε κάποιο βαθμό, αισθητικούς και ηθικούς

κώδικες της κοινωνικής ευταξίας αλλά την ίδια ώρα καλλιτεχνικά γκράφιτι κοσμούν

τις εκθέσεις της μοντέρνας τέχνης και δημόσιους χώρους και ενσωματώνονται στους

επίσημους θεσμούς και στις πολιτισμικές λειτουργίες του ύστερου καπιταλισμού και

στα δίκτυα των ηγεμονικών πολιτισμικών πρακτικών της πόλης (Kramer, 2010). Οι

λειτουργίες των γκράφιτι είναι πολλές και εξαρτώνται από τις στοχοθεσίες των

δημιουργών του και από τους τύπους επικοινωνίας που αρθρώνονται σε ένα ορισμένο

πλαίσιο. Tα κίνητρα των «συγγραφέων» των γκράφιτι μπορεί να ποικίλουν. Η

επιθυμία αισθητικής έκφρασης, η υπαρξιστική αναζήτηση, η ψυχολογική ένταση, η

προβολή μιας προσωπικής ταυτότητας, η πολιτική παρέμβαση, ο κοινωνικός

σχολιασμός, η διαφημιστική επικοινωνία και η επιθυμία κυριαρχικής παρουσίας σε

ένα διεκδικούμενο χώρο είναι ορισμένοι παράγοντες που μπορούν να παρακινήσουν

ένα δημιουργό στην παραγωγή του γκράφιτο.

Το γκράφιτο ως μια υλικοποιημένη και ακινητοποιημένη οπτική εκφορά

(utterance) είναι, με όρους του Μπαχτίν, μια μορφή ετερογλωσσίας (Bakhtin 1986:

271) που παράγεται σε ένα δεδομένο χώρο και χρόνο και μέσα στο πλαίσιο

ιδιαίτερων κοινωνικών και πολιτισμικών συνθηκών που περιβάλλουν την πράξη της

δημιουργίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συγκροτείται το ιδιαίτερο νόήμα του γκράφιτο

που θα μπορούσε να είναι διαφορετικό κάτω από άλλες συνθήκες. Το γκράφιτι ως

ένα ιδιαίτερο σύστημα σημείων και σημασιοδοτήσεων οργανώνεται σε ένα αστικό

οπτικό περιβάλλον ετερογλωσσίας στο οποίο συνυπάρχουν και επικοινωνούν

γλωσσικά σημεία με διαφορετική προέλευση και ετερόκλητες κοινωνικές και

ιδεολογικές συνδηλώσεις. Διαφορετικά από ότι συμβαίνει στην φευγαλέα εκφορά

στον προφορικό λόγο, η οπτική εμπειρία της επιτέλεσης του γκράφιτο οδηγεί σε ένα

οπτικό αντικείμενο που ακινητοποιείται σε μια επιφάνεια και ζει πέρα από τη στιγμή

της εκφοράς και γίνεται, με όρους των Lynn και Lea, μια οπτική εγγραφή ενός

χρονικά καθορισμένου συμβάντος που έχει την ικανότητα να εξάπτει το ενδιαφέρον

6

των άλλων όσο καιρό παραμένει στο χώρο και να διαμορφώνει ένα πλαίσιο

διαλογικής επικοινωνίας στο περιβάλλον της πόλης (2005: 43).

Το αυθεντικό περιβάλλον στο οποίο ζει και παίρνει μορφή η οπτική εκφορά

του γκράφιτι είναι η διαλογικοποιημένη ετερογλωσσία: ανώνυμη και κοινωνική ως

γλώσσα αλλά παράλληλα συγκεκριμένη με ιδιαίτερο περιεχόμενο και τονισμό ως μια

υποκειμενική εκφορά (Lynn & Lea, 2005: 43˙ Βakhtin 1986: 272). Συνιστά έτσι μια

γλώσσα και ένα λόγο των δημιουργών του γκράφιτι, μια ετερογλωσσία των

ανοίκειων κοινωνικών κόσμων. Η οπτικοποιημένη εκφορά του γκράφιτο επιτρέπει

την επικοινωνία των κατοίκων της πόλης με ένα απόντα συγγραφέα ο οποίος έχει

καταθέσει το ίχνος ενός κειμένου ή μιας εικόνας διαμορφώνοντας μια αναστοχαστική

σχέση των διαβατών με έναν πολιτισμικό Άλλο και με πολιτισμικές νησίδες ή

πολιτικές κοινότητες που βρίσκονται πίσω από τη δημιουργία των γκράφιτι. Αυτός

είναι ένας Αλλος που συνήθως περνάει απαρατήρητος στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα

και επιθυμεί μέσα από τις ιδιαίτερες κειμενικές ή και εικαστικές δημιουργίες να

προκαλέσει την προσοχή μας, να ενισχύει ή να αποτρέψει του φόβους και τις

ανασφάλειες μας, να καλλιεργήσει τις φαντασιώσεις μας, να ενισχύει ακυβέρνητες

επιθυμίες προτείνοντας εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης του κοινωνικού κόσμου

και, ενδεχομένως, στρατηγικές για την κοινωνική αλλαγή (Hasley & Young, 2006:

298-9˙ πρ.βλ Delueze 1990: 305˙ Τracy 2005: 25.

Σε αυτή την επικοινωνία το γκράφιτο είναι ένα συναπάντημα, μια γραμμή

συνάντησης ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο, μια συνάντηση

ανάμεσα στην επιθυμία του συγγραφέα να εκφραστεί δημόσια και να γράψει και να

συνομιλήσει με συλλογικότητες, χώρους και πληθυσμούς. Η εκφορά του γκράφιτι

έτσι είναι πάντα κοινωνική αφού ανοίγει ένα διάλογο ανάμεσα στον εσωτερικό

κόσμο της σκέψης με τον εξωτερικό της ηθικής και πολιτικής δράσης και στη

συνέχεια εγκαθιστά ένα πλαίσιο κοινωνικής αλληλόδρασης ανάμεσα σε διαφορετικές

ερμηνευτικές κοινότητες γύρω από ζητήματα του χώρου, της ταυτότητας και της

ανθρώπινης εμπειρίας (Τracy 2005: 25˙ πρ.βλ. Deleuze & Parnet, 1987: 52).

Επιστημολογικά και μεθοδολογικά και ζητήματα στη μελέτη των γκράφιτι

Τα γκράφιτι ως κείμενα ή/και εικόνες που εκτίθενται στη δημόσια σφαίρα

λειτουργούν ως μέσα επικοινωνίας και έκφρασης που εμπλέκουν μια μεγάλη ποικιλία

μέσων, τεχνικών, θεματικών αντικειμένων, τύπων, νοημάτων και δημιουργών που

7

κάνουν γκράφιτι με διαφορετικούς τρόπους και για διαφορετικούς σκοπούς

(Frederick 2009: 6). Η συνθετότητα, η πολυσημία και οι ιδιαιτερότητες του γκράφιτι

έχουν συναντηθεί με το ενδιαφέρον ετερόκλητων επιστημονικών χώρων και πεδίων

που έχουν επεξεργαστεί διάφορες μεθοδολογίες για την πρόσβαση στον κοινωνικό

κόσμο του είδους. Κατά κάποιο τρόπο η μεθοδολογική προσέγγιση του γκράφιτι

απαιτεί αυτό που ο Roland Barthes έχει αποκαλέσει «επιστημολογική ολίσθηση» μια

μεταβολή προς μια διαμεθοδικότητα και διεπιστημονικότητα που υπερβαίνει τις

ενότητες και τις παραδοσιακές πειθαρχίες των κοινωνικών επιστημών (Barthes, 1987˙

πρ. βλ. Τracy 2005: 24).

Η προσέγγιση που ακολουθώ βασίζεται σε μια ριζωματική θεώρηση του

πεδίου του γκράφιτι ως ενός πλαισίου στο οποίο η έκφραση και η εκφορά μπορεί να

προχωρά απρόβλεπτα και ακαθόριστα προς κάθε κατεύθυνση παρέχοντας

διαφορετικά επίπεδα πληροφοριών και γνώσης που έρχεται από τα κάτω και

ξεκλειδώνουν κρυφές αγωνίες και εναλλακτικές φωνές (Tracy, 2005: 24˙ πρ.βλ.

Deleuze & Guattari 1987). Το μεθοδολογικό παράδειγμα που εδώ προτείνεται

επιτρέπει μια ολιστική προσέγγιση των διαστάσεων του γκράφιτι μέσα από ένα

μοντέλο πυκνής περιγραφής (Geertz 1999) που αξιοποιεί αναλυτικά και

μεθοδολογικά εργαλεία από το πρόσφατο παράδειγμα της χρήσης των μικτών

μεθόδων στις κοινωνικές επιστήμες, τις ειδολογικές θεωρίες του γκράφιτι, τη

θεμελιωμένη θεωρία, τη βιογραφική προσέγγιση και την κριτική ανάλυση λόγου.

Στις κοινωνικές επιστήμες το μοντέλο των μικτών μεθόδων αξιοποιεί δύο ή

και περισσότερες μεθόδους συλλογής και ανάλυσης δεδομένων αξιοποιώντας την

πρακτική της «τριγωνοποίησης» (triangulation) που οδηγεί στη διασταύρωση

διαφορετικών τύπων δεδομένων και ερμηνευτικών στρατηγικών. Οι μέθοδοι αυτοί

δίνουν τη δυνατότητα της σύγκλισης, της αντιστοίχησης και της ενίσχυσης των

ευρημάτων που προέρχονται από διαφορετικές μεθοδολογικές πρακτικές. Η λογική

των μικτών μεθόδων είναι ολιστική. Δε αποσκοπεί στη συσσώρευση και την άθροιση

διαφορετικών δεδομένων αλλά στην ενοποίηση των δεδομένων και στην

αλληλοσυμπλήρωση των πηγών εξασφαλίζοντας τη σφαιρική κατανόηση του υπό

μελέτη φαινομένου (Bryman, 2006: 105-6). Αυτή η μεθοδολογική πρακτική μπορεί

να οδηγήσει στην ανάδειξη παραδόξων, νέων προοπτικών και ερμηνευτικών

δυνατοτήτων καθώς και στην επανεξέταση και αλληλοτροφοδότηση ερωτημάτων και

αποτελεσμάτων στην έρευνα.

8

Η χρήση πολλαπλών πηγών και μεθοδολογικών στρατηγικών που ακολουθούν

τη λογική των μικτών μεθόδων παρέχουν νέες ερμηνευτικές δυνατότητες για την

εξερεύνηση σύνθετων όψεων και αλληλεπιδράσεων της κοινωνικής ζωής

ενθαρρύνοντας τους ερευνητές να προσεγγίσουν ερμηνευτικά και σκεφτούν

διαφορετικά για ανοίκειους ερευνητικούς κόσμους (Mason, 2006: 11˙ Ζαϊμάκης,

2008: 49-64). Σε αυτήν την κατεύθυνση μπορούν να ενισχύσουν διαφορετικές

αλληλοσυμπληρούμενες θεάσεις μιας πολυδιάστατης πραγματικότητας και να

οδηγήσουν σε μια εις βάθος κοινωνιολογική εξερεύνηση του κοινωνικού κόσμου

(Wooley, 2009˙ Moran-Ellis, e.t.c., 2006). Η χρήση διαφορετικών πηγών μπορεί να

θεωρηθεί ενοποιημένη σε μια μελέτη στο βαθμό που τα στοιχεία αυτά συνδέονται το

ένα με το άλλο με τέτοιο τρόπο ώστε να συμβάλουν στη διασαφήνιση και στην

κατανόηση ερμηνευτικών διαστάσεων της μελέτης. Σε αυτήν την κατεύθυνση τα

ευρήματα δεν είναι απλά ένα άθροισμα δεδομένων αλλά ένα πλέγμα

αλληλοσυμπληρούμενων πηγών και αναλύσεων προερχόμενων από διαφορετικές

κατηγορίες ποιοτικών δεδομένων.

Η σημασία της χρήσης των μικτών μεθόδων και ευαίσθητων προσεγγίσεων

των υποκειμένων μιας έρευνας έχει επισημανθεί στις μελέτες των λεγόμενων

«κρυμμένων» κοινοτήτων (Murer, 2009).3 Στην εξαιρετικά πλούσια διεθνή

βιβλιογραφία της ειδολογικής μελέτης των γκράφιτι εμφανίζονται εργασίες που

χρησιμοποιούν συνδυασμούς μεθόδων (Lachmann, 1988˙ Macdonald, 2002˙ Wilson,

2007˙ Rowe & Hutton 2012), ορισμένες από τις οι οποίες κάνουν ρητή αναφορά στο

μοντέλο των μικτών μεθόδων (βλ. για παράδειγμα Rowe & Hutton, 2012: 70) χωρίς

πάντως να προχωρούν σε μια συστηματική ανάλυση του τρόπου χρήσης και της

διασταύρωσης αυτών των μεθόδων στην αναλυτική διαδικασία.

Οι ειδολογικές θεωρίες του γκράφιτι έχουν προτείνει μια ευρεία γκάμα

αναλύσεων που αφορούν τα κείμενο και το συγκείμενο του γκράφιτι, τη σημειολογία

του, το πεδίο της πλαισίωσης του, και το λόγο των υποκειμένων-δημιουργών και την

ανάλυση των λειτουργιών του (βλ. ενδεικτικά, Hanauer, 2011˙ Holmes, 2010˙ Krase

& Shortell, 2011˙ Lynn & Lea, 2005˙ Macdonald, 2002˙ Tracy 2005). Οι

ιδιαιτερότητες του γκράφιτι σχετικά με τη φύση, τη ρευστότητα και την πολυσημία

3 Ο Murer ορίζει ως κρυμμένους πληθυσμούς ως τις κοινότητες εκείνες που πρασλαμβάνονται από την

ευρύτερη κοινωνία ως στιγματιστικές ή απειλητικές με αποτέλεσμα τα μέλη τους να κρύβουν την

ταυτότητα τους και να αποφεύγουν την ταυτοποίηση και το δεσμό με την ομάδα (2009: 101)

9

τους το καθιστά ένα ιδιαίτερο είδος μελέτης που είναι δύσκολο να ενταχθεί σε

προκαθορισμένα θεωρητικά σχήματα και για αυτό μπορεί να βασιστεί στην

θεμελιωμένη θεωρία η οποία επιτρέπει τη συγκρότηση εννοιολογικών και

θεωρητικών θέσεων που έρχονται από τα κάτω και θεμελιώνονται επαγωγικά μέσα

από τη μελέτη του πραγματικού κόσμου (Glaser και Strauss, 1967˙ Glaser, 1992).

Στο πλαίσιο της θεμελιωμένης θεωρίας ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην

ανθρωπολογική οπτική στη σκοπιά του ενεργούντος υποκειμένου και στην

κατανόηση του τρόπου βίωσης και νοηματοδότησης των πολιτισμικών πρακτικών

στους οποίους εμπλέκεται. Σε αυτήν την κατεύθυνση αξιοποιούνται διάφορα

μεθοδολογικά εργαλεία, όπως οι συνεντεύξεις βάθους, οι ημι-δομημένες συνεντεύξεις

και οι αφηγηματικού χαρακτήρα συνεντεύξεις. Σε γενικές γραμμές στη μελέτη των

γκράφιτι μπορούμε να αξιοποιήσουμε μια ποικιλία τεχνικών συλλογής δεδομένων

(ομάδες εργασίας, συνεντεύξεις, βιογραφίες, φωτογράφηση, βιντεσκόπηση, επιτόπια

ή συμμετοχική παρατήρηση, ερωτηματολόγιο) που εξαρτώνται από την

επιστημολογική προοπτική και τις στοχοθεσίες της κάθε έρευνας. Στο πλαίσιο μιας

διαμεθοδικής προσέγγισης ο ερευνητικός σχεδιασμός καλείται να συνδέσει αυτές τις

μεθόδους με τις κεντρικές ερευνητικές υποθέσεις και να καθορίσει την αλληλουχία

και τους τρόπους σύνδεση τους στα διάφορα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας.

Σε αναλυτικό επίπεδο οι προσεγγίσεις που αξιοποιούν συνδυασμούς

ποιοτικών μεθοδολογιών χρησιμοποιούν τη θεματική ανάλυση, την ανάλυση λόγου,

τη σημειολογία, τη γλωσσολογία και την ανάλυση περιεχομένου. Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον από τη σκοπιά της πολιτισμικής κοινωνιολογίας έχει η αξιοποίηση της

κριτικής ανάλυσης λόγου, μιας μεθοδολογικής στρατηγικής η οποία λαμβάνει υπόψη

της τα κοινωνικά, πολιτικά, ιστορικά και διακειμενικά συμφραζόμενα ενός λόγου.

Αυτή η διεργασία στρέφει την ανάλυση πέρα από τη σημειολογική ερμηνεία των

κειμένων για να διασυνδεθεί με ευρύτερα θεωρητικά ζητήματα που αφορούν την

εξουσία, την ιδεολογία και τη κυριαρχία τόσο στο ερευνητικό πεδίο όσο και στην

ευρύτερη κοινωνία (Baker etc., 2008: 273˙ Fairclough & Wodak, 1997: 258).

Η χρήση των μικτών μεθόδων συμβάλει σε μια σφαιρική ερμηνευτική

προσέγγιση μιας πολιτισμικής πρακτικής, η οποία σύμφωνα με την αρχαιολόγο

Ursula Frederick δεν είναι απλώς μια διαδικασία χαρακτηρισμού του χώρου που

αφήνει μια αποτύπωση σε μια επιφάνεια αλλά και μια επιτέλεση της παρουσίας και

της προσπάθειας οικειοποίησης του χώρου από ένα υποκείμενο ή μια ομάδα. Είναι

μια συμβολική δράση που λαμβάνει χώρα κάτω από ιδιαίτερες κοινωνικές και

10

ιστορικές συνθήκες σε ένα ορισμένο τοπικό περιβάλλον (Frederick, 2009: 212). Έτσι

η ανάλυση του γκράφιτο πρέπει να συνδεθεί με τη διαδικασία της παραγωγή ενός

κειμένου ή μιας εικόνας (ή ενός συνδυασμού των παραπάνω), με τις κοινωνικές και

πολιτισμικές περιστάσεις που επηρεάζουν την παραγωγή του και με τις

νοηματοδοτήσεις, τα κίνητρα και τις ρητορικές στρατηγικές των δημιουργών τους

Στη παρούσα μελέτη επιλέξαμε να προσεγγίσουμε τα γκράφιτι μέσα από τρεις

διασταυρούμενες ερμηνευτικές προσεγγίσεις που αντανακλούν αντίστοιχες θεάσεις

του αντικειμένου από τη σκοπιά του κειμένου, του συγκείμενου και του υποκείμενου.

Αυτοί οι τρεις ερευνητικοί άξονες έχουν μια σχετική αυτονομία που τους επιτρέπει να

προσεγγιστούν ξεχωριστά χωρίς αυτό να αποκλείει την συνθετική και

συμπληρωματική μελέτη στο πλαίσιο της οπτικής των μικτών μεθόδων. Ο

σημειολογικός-κειμενικός άξονας επικεντρώνεται στο λόγο και τις εικόνες των

γκράφιτι, ο άξονας της πλαισίωσης εστιάζεται στο συγκείμενο, στο κοινωνικό και

πολιτισμικό πλαίσιο που περιβάλλει την πρακτική και ο ανθρωπολογικός (ή

βιογραφικός) άξονας που εξετάζει την οπτική του ενεργούντος υποκειμένου.

Η σημειολογία του γκράφιτι

Το γκράφιτο είναι ένα εμφανές υλικό στοιχείο στο δημόσιο χώρο της πόλης που

εμπεριέχει ένα «κείμενο» που μπορεί να έχει διάφορες μορφές ή συνδυασμούς

μορφών: μια υπογραφή, ένα σύνθημα, μια φράση, μια εικόνα, μια αναπαράσταση ή

ένα μοτίβο. Η μελέτη του κειμένου των γκράφιτι προϋποθέτει διαδικασίες

ταξινόμησης και ανάλυσης που θα επιτρέψουν την ανάδειξη των ιδιαίτερων

θεματικών, σημασιολογικών, μορφολογικών και στυλιστικών του χαρακτηριστικών.

Σε αυτήν την κατεύθυνση οφείλουμε να προσεγγίσουμε το γράφιτο ως ένα ιδιαίτερο

σημειωτικό σύστημα που έχει τις δικές του συμβάσεις και κανόνες. Σε μια

ενδιαφέρουσα προσέγγιση του είδους η Ella Chmielewska χρησιμοποιώντας όρους

της δομικής γλωσσολογίας, βλέπει τη δημιουργία του γκράφιτο ως μια οπτική

γλώσσα (parole) της οποίας οι αναφορές σε χειρονομίες και επιτέλεσεις συνιστούν

στοιχεία μιας γλώσσας (language) [ή ενός λόγου (discource)] συνδεδεμένου με μια

ευρύτερη πολιτισμική πρακτική (2007: 149).

Η (κοινωνιο) γλωσσολογική ανάλυση προϋποθέτει την ύπαρξη ενός επαρκούς

corpus φωτογραφιών που έχουν συλλεχτεί από τον ερευνητή ή την ερευνητική ομάδα

με κριτήρια που θα καθοριστούν από το πλαίσιο και τις ερευνητικές υποθέσεις. Οι

11

ιδιαιτερότητες των γκράφιτι (εφήμερος και συχνά παραβατικός χαρακτήρας, απουσία

καταλόγων του είδους) δεν επιτρέπουν την αυστηρή τήρηση κριτηρίων

δειγματοληψίας που απαιτούν οι ποσοτικές έρευνες. Αντίθετα η μελέτη του είδους

μπορεί να αξιοποιήσει τις πλούσιες παραδόσεις της εθνογραφικής έρευνας του χώρου

και την επιτόπια παρατήρηση για να αποδελτιώσει ερευνητικά το οπτικό περιβάλλον

που τον ενδιαφέρει σε μια δεδομένη στιγμή.

Η ανάπτυξη μιας έρευνας συλλογής γκράφιτι απαιτεί μια πρώτη

αναγνωριστική διερεύνηση περιοχών στις οποίες συνηθίζεται η προβολή γκράφιτι και

η πολιτισμική προσαρμογή στο πεδίο. Η τελευταία προϋποθέτει μια πρακτική γνώση

της γλώσσας και της λογικής του γκράφιτο και τη δυνατότητα κατανόησης των

κωδίκων, των συμβάσεων και της κουλτούρας του. Οι πηγές μπορεί να είναι

πρωτογενείς με τη φωτογράφηση των γκράφιτι στο πεδίο (συνήθως με ψηφιακή

φωτογραφική μηχανή) ή δευτερογενείς με τη συλλογή δειγμάτων από το διαδίκτυο,

τα social media, εναλλακτικά περιοδικά και εφημερίδες τοίχου. Επισημαίνουμε ότι

έρευνες με δευτερογενείς πηγές περιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τις δυνατότητες για

τη διερεύνηση του κοινωνικού, πολιτισμικού και τοπικού πλαισίου της πρακτικής και

μιας σφαιρικής ανάλυσης του φαινόμενου και θέτουν ζητήματα επιστημονικής

δεοντολογίας που αφορά τα δικαιώματα χρήσης των πηγών, τις παραπομπές κλπ.

Ανάλογα με τους στόχους της μελέτης μας μια έρευνα μπορεί να λάβει

ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα μπορεί να επικεντρωθεί σε

συγκεκριμένους χώρους ή περιοχές θέλοντας να αναδείξει ιδιαίτερες συμβολικές

συνάφειες και δεσμούς ανάμεσα στο χώρο και τη πρακτική του γκράφιτι (Kramer

2004˙ Rowe & Hutton, 2012) ή σε συγκριτικές προσεγγίσεις χώρων και κουλτούρων

του γκράφιτι σε διαφορετικές πόλεις (Chmielewska, 2007˙ Krase & Shortell, 2011).

Σε άλλες περιπτώσεις η έρευνα μπορεί να έχει θεματικό προσανατολισμό και να

αφορά ειδικά ζητήματα, όπως είναι οι λειτουργίες του πολιτικού graffiti (Pettet,

1996˙ Dragićević-Śešić, 2001:), ο ρατσισμός (Lynn & Lea, 2005), οι έμφυλες

διαστάσεις (Green, 2003, Wilson, 2008) και η κουλτούρα του hip-hop (Brewer &

Miller 1990, Ferrell, Greer & Jewkes, 2005).

Στη διαδικασία ανάπτυξης της έρευνας πεδίου κρίνεται εξαιρετικά χρήσιμη η

διατήρηση ερευνητικού ημερολογίου στο οποίο θα καταγράφονται εθνογραφικές

12

πληροφορίες για τους χρόνους της φωτογράφησης,4 τις τοποθεσίες, τη διάταξη των

γκράφιτι στο χώρο, το συμβολικό πόλεμο ανάμεσα σε αντίπαλες κοινότητες, τα

βλέμματα και τις χειρονομίες των ανθρώπων στα γκράφιτι κ.λπ. Οι εθνογραφικές

πληροφορίες μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμο υλικό όχι μόνο στην

κοινωνιογλωσολογική έρευνα αλλά και στη μελέτη των κοινωνικών του

συμφραζομένων (βλ. στον επόμενο άξονα).

Το επόμενο βήμα είναι η αρχειοθέτηση του υλικού μας σε ψηφιακή μορφή, η

κωδικοποίηση και η ταξινόμηση του με βάση κριτήρια που θα ορίσει η ερευνητική

ομάδα. Για παράδειγμα τα γκράφιτι μπορούν να ταξινομηθούν σε ιδιαίτερες

θεματικές ενότητες με βάση το περιεχόμενο και τα μηνύματα τους (πολιτικά,

κοινωνικά, υπαρξιακά, ρατσιστικά, σεξιστικά κλπ.) ή σε ιδιαίτερες μορφολογικές

κατηγορίες με βάση το στυλ και την τεχνοτροπία τους (π.χ. γκράφιτι με τη μορφή των

piece (mural), tag, throw-up, slogan, stencil, post-graffiti) ή σε κατηγορίες τόπου (ή

περιοχής). 5

Η ανάλυση των γκράφιτι μπορεί να αξιοποιήσει μια σειρά από μεθόδους από

τον τομείς της κοινωνιογλωσσολογίας και της σημειολογίας και επιμέρους τεχνικές

όπως η ανάλυση περιεχομένου, η θεματική ανάλυση και η (κριτική) ανάλυση λόγου .

Ο ερευνητής του γκράφιτι πρέπει να γνωρίζει την πολυσημία των γκράφιτι και να έχει

αποκτήσει στο πεδίο μια εξοικείωση με τους ιδιαίτερους κώδικες και τις τεχνικές που

χρησιμοποιούν οι δημιουργοί του. Παράλληλα πρέπει να γνωρίζει ότι η παραγωγή

γκράφιτι διαμορφώνεται κάτω από ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες και επηρεάζεται

4 Η δυνατότητα χρήσης ψηφιακής μηχανής που έχει δυνατότητα αυτόματης αποτύπωσης του χρόνου στη φωτογραφία είναι χρήσιμη. 5 Το throw-up είναι σημάδι ταυτότητες που χρησιμοποιεί γράμματα, λέξεις και λίστες ονομάτων και

το πολύ δύο χρώματα. Όπως συμβαίνει και με τα tags δημιουργούνται σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Τα pieces (συντομογραφία του masterpiece, σε ελεύθερη μετάφραση κομψοτεχνήματα) ή αλλιώς

murals (τοιχογραφίες) χρησιμοποιούν τουλάχιστον τρία χρώματα, απαιτούν περισσότερο χρόνο και

διαδοχικές επισκέψεις στο πεδίο για τη δημιουργία του, έχουν πιο καλλιτεχνικό και αφαιρετικό

χαρακτήρα και προϋποθέτουν τη γνώση βασικών δεξιοτήτων καλλιτεχνικής δημιουργίας (βλ. σχετικά,

Ηalsey & Young, 2002: 171-2, Lynn & Lea 2005: 39). Τα slogan έχουν ρηματική μορφή και αφορούν

σύντομες φράσεις. Τα stencil συνιστούν μια νέα τεχνοτροπία που επιτρέπει την προβολή μηνυμάτων

που εμπεριέχουν εικόνες και μοτίβα από έτοιμες μίτρες. Η χρήση τέτοιων τεχνοτροπίας αναγνωρίζεται

από ορισμένους μελετητές ως ένα είδος μετα-γκράφιτι ή νέο-γκράφιτι που χρησιμοποιεί τις

δυνατότητες της σύγχρονης τεχνολογίας και στυλιτικές καινοτομίες που υπερβαίνουν τις αισθητικές

αντιλήψεις και τους πολιτισμικούς κώδικες του παραδοσιακού γκράφιτι (Dickens, 2008˙ Manco,

2002).

13

από πολιτισμικές αξίες που περιβάλλουν τους κοινωνικούς κόσμους του γκράφιτι.

Μέσα από την ανάλυση του υλικού του μπορεί να αναδείξει συνδέσεις ανάμεσα στο

περιεχόμενο, το στυλ και τον τόπο του γκράφιτο να προσεγγίσει κοινά ενδιαφέροντα,

νοήματα, ταυτότητες και λόγους, να εντοπίσει σημασιολογικές ενότητες, κοινωνικές

και πολιτισμικές αξίες, συγκρουσιακές φωνές και αντιπαλότητες.

Ορισμένα σημεία τα οποία οφείλει να εξετάσει ο μελετητής του γκράφιτι

στην σημειολογική ανάλυση του είδους είναι τα παρακάτω: Βασικό αντικείμενο της

ανάλυσης των γκράφιτι είναι η εσωτερική οργάνωση των σημείων του και η

ανάδειξη της ενότητας (ή και της διάσπασης) της μορφής και του περιεχομένου,

σημαίνοντος και σημαινόμενου. Η σημειολογική ανάλυση του γκράφιτι6 εξετάζει τις

ρηματικές και τις εικονικές όψεις τους ως ενιαίες δημιουργίες που

αλληλοσυμπληρώνονται και έχουν ίσο επιστημολογικό στάτους. Με αυτόν τον τρόπο

μπορεί να ξεπεραστεί η τάση να αποδίδεται στο κείμενο, ακόμη και στην οπτική του

μορφή, υψηλότερο επιστημολογικό στάτους σε σχέση με την εικόνα που εξετάζεται

ως ένα στήριγμα, που συνήθως περιορίζεται στο ρόλο ενός υποστηριχτικού στοιχείου

που τονίζει το επιχείρημα, ένα στολίδι που κάνει το νόημα πιο ζωηρό (Chmielewska,

2007: 150). Μια τέτοια προσέγγιση δεν επιχειρεί απλώς να μεταφράσει το μήνυμα

και το λόγο μιας εικόνας στο γραπτό λόγο αλλά να αναζητήσει τη σύνθετη σχέση

ανάμεσα στο οπτική και τη ρηματική πληροφορία (Pink, 2001: 96˙ Lynn & Lea,

2005: 45) και να σχολιάσει τα κοινωνικά συμφραζόμενα του κειμένου σε μια

δεδομένη συγκυρία που μπορεί να αποκλίνουν από τις στοχοθεσίες και τις

επικοινωνιακές στρατηγικές του δημιουργού.

Η ανάλυση μπορεί να αναδείξει σειρές παραδειγμάτων (εικονικών ή

γλωσσικών) που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί στην παραγωγή του γκράφιτο και τη

λογική της οργάνωσης και των κανόνων χρήσης των σημείων τους. Η σημειολογική

ανάλυση7 μπορεί να αναδείξει ιδιαίτερες σημασιολογικές ενότητες, πλαίσια

αναφοράς και ενδιαφέροντα και συχνά να αποκαλύψει ιδεολογικές, πολιτικές και

αισθητικές αναζητήσεις και αντιπαραθέσεις. Οι μέθοδοι της θεματικής ανάλυσης και

της ανάλυσης περιεχομένου μπορούν να βοηθήσουν στη συστηματική περιγραφή της

6 Για μια σημειολογική προσέγγιση του γκράφιτι βλ. ενδεικτικά, Bruner & Kelso 1980, Krase &

Shortell 2011.

14

συχνότητας, του θεματικού περιεχομένου, των ομοιοτήτων και των συναφειών των

μορφολογικών χαρακτηριστικών των γκράφιτι.

Η ανάλυση του νοήματος και της σημασίας του γκράφιτο είναι ένα κομβικό

σημείο στην αναλυτική διαδικασια. Η ανάλυση μπορεί να είναι πολυεπίπεδη

εξετάζοντας διαφορετικούς τύπους νοήματος, όπως το κυριολεκτικό ή περιγραφική

νόημα που συνδέεται κυρίως με το λεκτικό περιεχόμενο του γκράφιτο, το κοινωνικό

νόημα που εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τη συσχέτιση του με ευρύτερους

κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες, το συγκινησιακό νόημα (emotive ή affective

meaning) και το εκφραστικό νόημα τα οποία εξαρτώνται κυρίως από τη μορφή, τις

εικονικές διαστάσεις και τις συνδηλώσεις (connotations) των και λειτουργούν άλλοτε

ενισχυτικά και συμπληρωματικά και άλλοτε υπονομευτικά στο περιγραφικό νόημα.

Σε κάθε περίπτωση τα γκράφιτι εμπεριέχουν δομές νοήματος, τόσο σε έκδηλο όσο

και σε λανθάνον επίπεδο, που αντανακλούν και αναπαράγουν ευρύτερες κοινωνικές

διαδικασίες και λειτουργίες.

Η κοινωνική και γλωσσική προέλευση του πρωτογενούς υλικού που

χρησιμοποιεί ο δημιουργός των γκράφιτι έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα μηνύματα του

γκράφιτι συχνά αντλούν τη θεματολογία τους από ετερόκλητες κοινωνικές περιοχές

από τον κόσμο της λαϊκής κουλτούρας, από τις εκφορές των ΜΜΕ, τη πολιτική, και

την επαναστατική φρασεολογία και τον εξεγερσιακό λόγο, τη λογοτεχνία, την

ποίηση, τις νεανικές υποκουλτούρες. Η ανάλυση μπορεί να δείξει τα σχήματα λόγου

(παρομοιώσεις, ομοιοκαταληξίες, μεταφορές, παρομοιώσεις και αλληγορίες,

παραφράσεις λέξεων ή φράσεων) τις τεχνικές και τις ρητορικές στρατηγικές

(παρωδία, ανατροπή, αντιστροφή) που αξιοποιούν οι δημιουργοί των γκράφιτι για να

συγκροτήσουν νοήματα και κοινωνικές σημασίες στο δημόσιο λόγο.

Τα ζητήματα της αισθητικής και της φόρμας του γκράφιτο έχουν τη δική τους

θέση σε αυτήν την αναλυτική στρατηγική. Η ανάλυση των τεχνικών, των χρωμάτων,

των αντιθέσεων και των μέσων που χρησιμοποιούνται (αυτοκόλλητα, μαρκαδόροι,

ετικέτες, σπρέι, σταμπωτά γραφικά, εκτυπωμένα ή κομμένα χαρτιά και

φωτοαντίγραφα) μαρτυρούν ιδιαίτερες τεχνοτροπίες και αισθητικές αναζητήσεις.

Παρά το ενδιαφέρον που έχει η σημειολογική προσέγγιση των γκράφιτι έχει τα όρια

της. Το κείμενο του γκράφιτο δημιουργείται σε ένα ιδιαίτερο κοινωνικό και

πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο επιτελείται, παράγεται, αναπαράγεται και

γίνεται αντικείμενο ερμηνείας και αξιολόγησης. Η ανάλυση σε αυτήν την κατεύθυνση

15

καλείται να εξετάσει το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιέται η πρακτική και

η δημιουργία του γκράφιτο. Το ζήτημα αυτό εξετάζεται στην επόμενη ενότητα.

Το πλαίσιο και το συγκείμενο του γκράφιτι

Το γκράφιτι δεν είναι μονάχα μια οπτική εμπειρία αλλά και είναι μια ιστορικά και

πολιτισμικά καθορισμένη κοινωνική πρακτική, ένα υλικό του ιστορικού χρόνου που

διαμεσολαβείτε από την χώρο και την ανθρώπινη εμπειρία (Pettet, 1996: 150). Η

δημιουργία του γκράφιτι συνιστά μια δημόσια πρακτική με ιδιαίτερο πολιτικό ή

πολιτισμικό νόημα που μπορεί να διαβαστεί με διαφορετικούς τρόπους από

διαφορετικές ερμηνευτικές κοινότητες στις οποίες απευθύνεται με την πράξη του ο

δημιουργός. Οι παρατηρήσεις αυτές μας υπενθυμίζουν ότι μια σφαιρική μελέτη του

γκράφιτο δεν πρέπει να περιορίζεται στις κειμενικές και αναπαραστατικές του

διαστάσεις αλλά να εκτείνεται στο φάσμα των κοινωνικών του συμφραζομένων στη

συμβολική επικράτεια των λόγων που περιβάλλουν το γκράφιτι (Chmielewska, 2007:

163). Εδώ ο χώρος, η τοπικότητα, το τάιμιγκ, η επίδραση κοινωνικών, πολιτικών και

πολιτισμικών γεγονότων, προσωπικά συμβάντα, το στοιχείο της κινδύνου που

περιέχει η δημιουργία του γκράφιτι αποτελούν ορισμένες από τις αθέατες πλευρές

του γκράφιτι που λειτουργούν στο επίπεδο του παρασκηνιακού λόγου (backstage

discourse) της πρακτικής του γκράφιτο (Islam, 2009˙ πρ.βλ. Goffman, 2006).

Η ανάλυση σε αυτήν την κατεύθυνση οφείλει να διερευνήσει τις τάσεις που

επικρατούν στο πεδίο της πολιτισμικής έκφρασης και δημιουργίας του γκράφιτο σε

εθνικό και υπερεθνικό πλαίσιο, τις επιδράσεις των ευρύτερων κοινωνικών, πολιτικών

και πολιτισμικών συνθηκών και ιδιαίτερων συμβάντων της κοινωνικής

καθημερινότητας που επηρεάζουν την παραγωγή του. Παρομοίως, είναι σημαντική η

διερεύνηση των ιδιαίτερων προσλήψεων και των λειτουργιών του γκράφιτι σε ένα

ορισμένο αστικό περιβάλλον από διάφορες κοινότητες που τα διαβάζουν και τα

αξιολογούν. Ο στόχος μιας κριτικής ερμηνευτικής προσέγγισης είναι να αναδειχθεί η

αλληλεπίδραση των κοινωνικών συνθηκών με τα υποκειμενικά κριτήρια (που

εξετάζονται στον τρίτο άξονα της μελέτης) που εκβάλλουν σε ένα μοναδικό κάθε

φορά πλέγμα καταστάσεων που αποκορυφώνονται σε μια δεδομένη στιγμή κατά την

οποία το υποκείμενο αποφασίζει να δημιουργήσει το γκράφιτο (Ηalsey & Young,

2002: 43).

16

Μολονότι, η κουλτούρα του γκράφιτο είναι παγκοσμιοποιημένη και

επηρεάζεται από τα υπερτοπικά πολιτισμικά δίκτυα διανομής και κυκλοφορίας του

μέσα από τον κυβερνοχώρο, σε μεγάλο βαθμό η δημιουργία του γκράφιτο είναι

τοπικά εδραιωμένη και λαμβάνει χώρα σε ιδιαίτερες τοποθεσίες και σημεία της

πόλης. Το γκράφιτο μπορεί να εξεταστεί ως ένα πολιτισμικό παλίμψηστο που

ενταγμένο στην ολότητα της αστικής οπτικής σφαίρας και στα γλωσσολογικά και

συμβολικά πεδία που συγκροτούνται μέσα σε ένα τοπικό πλαίσιο αναφοράς και

λόγου. Σε αυτήν την προσέγγιση τα γκράφιτι είναι αλληλένδετα με την περιβάλλουσα

οπτική ολότητα της πόλης, αυτήν που η Chmielewska ορίζει ως εικονόσφαιρα

(iconosphere), ένα απτό περιβάλλον πληροφοριών που ενσωματώνει όλα τα στοιχεία

της οπτικού πολιτισμού της πόλης (Chmielewska, 2007: 150, 155).

Η κοινωνιολογική ανάλυση των τοπικών συνθηκών μέσα στις οποίες

αναπτύσσονται οι κουλτούρες των γκράφιτι μέσα από την εθνογραφική έρευνα

αποκαλύπτει τις ιδιαίτερες κάθε φορά τοπικές αισθητικές και ρητορικές αποχρώσεις

του είδους και το ρόλο των γκράφιτι, με όρους του David Hanauer, στην άσκηση

μικρο-πολιτικών λόγων και αντιπαραθέσεων στην πόλη (2011: 302). Ως τέτοιο

συνιστά μια μορφή πολιτικού λόγου μικρο-επιπέδου στον οποίο οι καθημερινοί,

«ανώνυμοι» δημιουργοί των γκραφιτι παρουσιάζουν τις πολιτικές τους κατανοήσεις

και κοσμοθεωρίες, εκφράζουν διαμαρτυρίες, αντιπαραθέσεις και υπονομεύσεις στο

πλαίσιο μιας ιδιαίτερης τοπικότητας που αποτελεί το υλικό και πολιτισμικό

περιβάλλον πάνω στο οποίο αρθρώνεται ο λόγος του γκράφιτο (Chmlelewska, 2007:

163).

Η ανάλυση εδώ μπορεί να αναδείξει τη σχέση των δημιουργών του γκράφιτι

με ιδιαίτερες κουλτούρες που αρθρώνονται στο αστικό περιβάλλον και ευρύτερες

πολιτικές, κοινωνικές, πολιτικές ή αισθητικές κοινότητες (Brewer & Miller, 1990˙

Hanauer, 2011˙ Krase & Shortell, 2011˙ Pettet, 1996), οι οποίες συχνά οργανώνονται

γύρω από ιδιαίτερες τεχνοτροπίες και στυλιστικά χαρακτηριστικά πολιτισμικής

δημιουργίας. Για παράδειγμα, η χρήση της τεχνικής του stencil ή των σπρέι με

χρώματα έχουν αξιοποιηθεί από ιδιαίτερες ομάδες για να τονίσουν την εικόνα του

γκράφιτο και να αναδείξουν ιδιαίτερα πολιτικά και κοινωνικά νοήματα. Αυτή η

τεχνοτροπία που έχει χαρακτηριστεί και ως η «επανάσταση» του stencil έχει συνδεθεί

τόσο με ένα κίνημα πολιτικής διαμαρτυρίας και παρέμβασης (Frederick, 2009˙

Smallman & Νyman, 2005) όσο και με καινοτόμες αισθητικές αναζητήσεις που

αξιοποιούν το αμάλγαμα εικόνων και συμβόλων που διακινούνται ελεύθερα στον

17

κυβερνοχώρο και στις εκροές των πολιτισμικών δικτύων της παγκοσμιοποίησης

εκβάλλοντας σε μια νέα αντίληψη και χρήση του είδους, αυτή που ορισμένοι

ερευνητές αποκαλούν ως μετά-γκράφιτι ή νέο- γκράφιτι (Dickens, 2008˙ Manco,

2002˙ Smallman & Νyman, 2005).

Το διάβασμα του συγκείμενου του γκράφιτο σημαίνει έμφαση στα υποκείμενα

που αφήνουν τα σημάδια τους στο χώρο (βλ. την επόμενη ενότητα) καθώς επίσης και

στο συνολικό περιβάλλον στο οποίο εμβαπτίζονται: στα περιβάλλοντα χωρικά και

ιστορικά πρότυπα, τις συλλογικότητες, τους τύπους και τη χρονική οργάνωση της

παρουσίας του και τη σχέση του με σειρές οπτικών συμβάντων στο χώρο

(Chmielewska, 2007: 150-1). Η ερμηνεία των κοινωνικών συμφραζομένων του

γκράφιτι προϋποθέτει εθνογραφική έρευνα στο πεδίο, μελέτη και κατανόηση των

κοινωνικών ιστορικών συνθηκών που περιβάλλουν τα υποκείμενα και τις κοινότητες

των δημιουργών τους και τους τρόπους πρόσληψης τους από το αναγνωστικό τους

κοινό. Ο ερευνητής μπορεί να χρησιμοποιήσει μια ποικιλία ερευνητικών πρακτικών,

όπως η επιτόπια παρατήρηση, η ομαδική συνέντευξη, οι ομάδες εστίασης

συλλογικοτήτων που περιβάλλουν το γκράφιτι (πολιτικές νεολαίες, ακτιβιστές, hip-

hop ή rock κουλτούρες, οπαδοί), η ημιδομημένη συνέντευξη ή το ερωτηματολόγιο

(για τη μελέτη των στάσεων και των προσλήψεων των αναγνωστών των γκράφιτι).

Εάν σε επίπεδο μεθοδολογίας η έρευνα του συγκείμενου προϋποθέτει την

εθνογραφική προσέγγιση από τα κάτω, η αναλυτική διαδικασία απαιτεί την κριτική

ανάλυση του λόγου σε σχέση με ζητήματα εξουσίας και εκμετάλλευσης και

ηγεμονίας και του αντι-λόγου του γκράφιτι που εκ των πραγμάτων διολισθαίνει από

το κείμενο και συνδέεται με ευρύτερα ζητήματα εξουσίας, εκμετάλλευσης, ηγεμονίας

και καταπίεσης και καλλιτεχνικής έκφρασης. Όπως έχουν επισημάνει κάτω από το

πρίσμα της κοινωνικής σημειολογίας ο επικοινωνιολόγος Jereme Krase και ο

κοινωνιολόγος Timothy Shortell (2011: 311) το γκράφιτι δείχνει ροές ανθρώπων και

κουλτούρες σε ένα αστικό χώρο που υπόκεινται τις επιδράσεις της κοινωνικής

ανισότητας με όρους εθνικούς, φυλετικούς, έμφυλους και ταξικούς. Τα γκράφιτι

συνιστούν μέρος της πολιτισμικής γεωγραφίας και των συσχετισμών δύναμης της

τοπικότητας και αντανακλούν ευρύτερες εντάσεις και αντιπαραθέσεις στο κοινωνικό

σώμα. Η ανάγνωση του γκράφιτο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ιδεολογικές,

πολιτικές και αισθητικές αναζητήσεις και εμπειρίες ιδιαίτερων αναγνωστών ή

ερμηνευτικών κοινοτήτων που διαμορφώνουν ένα διάλογο με τους δημιουργούς των

γκράφιτι στην πόλη.

18

Η ανθρωπολογία του γκράφιτι

Έχοντας διερευνήσει το γκράφιτο ως ένα κείμενο που μεταφέρει νόημα στο κοινό του

και το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η ανάλυση μπορεί να

στραφεί στη θέαση και τον κόσμο της νοηματοδοτημένης εμπειρίας του υποκειμένου

που δημιουργεί τα γκράφιτι. Ο ανθρωπολογικός άξονας μπορεί να προσεγγίσει τα

κίνητρα, τις σημασίες και το νόημα που αποδίδει στις δημιουργίες του ο παραγωγός

του γκράφιτο. Μπορεί ακόμη να αναδείξει αθέατες όψεις της πρακτικής, όπως είναι η

ευχαρίστηση που απορρέει από το ρίσκου μιας παράνομης πρακτικής (Holmes,

2011), οι υποκειμενικοί όροι της επιτέλεσης και της διαπραγμάτευσης της ταυτότητας

του δημιουργού, το τελετουργικό πέρασμα στην πράξη και η σχέση του με

πολιτισμικά και κοινωνικά δίκτυα στην πόλη. Όπως έχει τονίσει η Macdonald, το

γκράφιτι δεν είναι ένα πάρεργο για ένα δημιουργό, αλλά μια νοηματοδοτημένη

δραστηριότητα (2002: 52). Η αναστοχαστικότητα και η ευαισθησία απέναντι στις

υποκειμενικές νοηματοδοτήσεις πρέπει να αποτελούν βασικές προτεραιότητες στην

ερευνητική στρατηγική.

Αυτού του τύπου η προσέγγιση απαιτεί τη διείσδυση στους κόλπους των

δημιουργών του γκράφιτι μια διαδικασία δύσκολη και επίπονη που ακολουθείται από

τη διαμόρφωση ενός πλαισίου συνεργασίας που βασίζεται στην αμοιβαία κατανόηση

και εμπιστοσύνη του ερευνητή και του δημιουργού. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει

την ικανότητα του ερευνητή να συνομιλήσει και να διεισδύσει πολιτισμικά σε τέτοιες

ομάδες. Η ερευνητική μας εμπειρία έχει δείξει ότι η γνωριμία και η συνεργασία με

ανθρώπους κλειδιά στους κύκλου του γκράφιτι μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο

για την ανάπτυξη της έρευνας με πρόσωπα που έχουν «όνομα» στο χώρο. Μέσα από

τη μέθοδο της χιονοστιβάδας μπορούμε να έχουμε πρόσβαση και σε άλλους χρήστες

και να διεξάγουμε τις απαραίτητες ερευνητικές συνεντεύξεις. Η διαδικασία αυτή θα

επιτρέψει στον ερευνητή όχι μόνο να συγκεντρώσει πληροφοριακό και βιογραφικό

υλικό με τους δημιουργούς των γκράφιτι αλλά και να διαμορφώσει ένα κριτικό και

αναστοχαστικό διάλογο με τον κοινωνικό κόσμο του γκράφιτο.

Τα μεθοδολογικά εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν εδώ είναι η ημι-

δομημένη συνέντευξη που εστιάζεται σε ζητήματα που αφορούν την πρακτική και το

νόημα του γκράφιτο και οι αφηγήσεις (ή και ιστορίες) ζωής μέσω βιογραφικού

χαρακτήρα συνεντεύξεων στις οποίες ο βιογραφούμενος εξιστορείται την

19

σταδιοδρομία του στον κοινωνικό κόσμο του γκράφιτι. Σε ορισμένες περιπτώσεις η

εντόπιο σκοπιά μπορεί να αναδειχθεί και από ένα συνδυασμό ημιδομημένων

συνεντεύξεων και συμμετοχικής ή επιτόπιας παρατήρησης. Επισημαίνουμε ότι η

μέθοδος της επιτόπιας (ή και συμμετοχικής παρατήρησης) δίνει τη δυνατότητα να

εξεταστούν συμπεριφορικά πρότυπα, ενδυματολογικά χαρακτηριστικά, η διαδικασία

και η ατμόσφαιρα της πρακτικής του γκράφιτο στη διάρκεια της τέλεσης της.

Οι συνεντεύξεις από την άλλη πλευρά ανοίγουν δρόμους για την κατανόηση

της σημασίας και του νοήματος της δημιουργίας του γκράφιτι από τη σκοπιά του

ενεργούντος υποκείμενου και παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες τόσο για ζητήματα

που αφορούν την κοινωνιοψυχολογικό υπόβαθρό και την κοινωνική καθημερινότητα

του συνεντευξιαζόμενου όσο και για τις ευρύτερες συνθήκες μέσα στις οποίες

αναπτύσσεται η κουλτούρα του γκράφιτι. Ανάλογα με τους ερευνητικούς στόχους το

περιεχόμενο των συνεντεύξεων μπορεί να ποικίλει δίνοντας έμφαση άλλοτε στο

πολιτικό και κοινωνικό νόημα του γκράφιτι άλλοτε στη σχέση του δημιουργού με

ιδιαίτερες κοινότητες και υποκουλτούρες του γκράφιτι (MacDonald, 2002) και

άλλοτε σε υπαρξιακά και αισθητικά ζητήματα που αφορούν τη διερεύνηση της

επιθυμίας, της ευχαρίστησης και του οράματος στη δράση του παράνομου γκράφιτι

(Hasley &Young 2006).

Σε άλλες περιπτώσεις στις οποίες οι ερευνητικές μας στοχοθεσίες είναι

επικεντρωμένες στις βιογραφικές διαδρομές των δημιουργών των γκράφιτι μπορούμε

να αξιοποιήσουμε τη βιογραφική προσέγγιση (Chamberlayne, Bornat & Wengraf,

2000˙ Ferrarotti, 2003˙ Τσιώλης, 2006) εξετάζοντας την καριέρα ενός

βιογραφούμενου στο χώρο του γκράφιτι στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ιστορίας ζωής.

Εδώ ο ερευνητής μπορεί να αναζητήσει σημασιολογικές ενότητες που αφορούν το

γκράφιτι μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αφηγηματικών σεναρίων και δομών που

συγκροτούνται στο βιογραφικό πεδίο στην προσπάθεια του υποκειμένου να

διαπραγματευτεί ρητορικά μια ταυτότητα ή ένα πολιτισμικό προσωπείο που

συνδέεται με ιδιαίτερα σχέδια ζωής, βιογραφικές συνέχειες, διαδρομές, ρωγμές και

ρήξεις. Οι συνδυασμοί μεθόδων ποιοτικής έρευνας, όπως η συμμετοχική

παρατήρηση και η εις βάθος συνέντευξη, δίνουν μεγαλύτερες δυνατότητες στον

ερευνητή για μια σφαιρική πολιτισμική διείσδυση σε ένα ανοίκειο κοινωνικό κόσμο

και την αποκωδικοποίηση των νοημάτων του. Αναδεικνύουν έτσι πτυχές των

κοινωνικών βιόκοσμων στους οποίους δημιουργείται η κουλτούρα του γκράφιτι που

20

δεν είναι δυνατόν να εξεταστούν μέσα από άλλες μεθοδολογικές πρακτικές, όπως

είναι η σημειολογική προσέγγιση.

Συνθέτοντας τα ευρήματα

Οι τρεις ερευνητικοί άξονες που παραθέσαμε προηγουμένους φωτίζουν επιμέρους

όψεις του φαινόμενου του γκράφιτο και μπορούν από μόνοι τους να αποτελέσουν

ιδιαίτερα αντικείμενα μελέτης. Ωστόσο, η οπτική αυτού του κειμένου επιχειρεί να

αναδείξει τη σημασία της διασταύρωσης του κειμενικού λόγου, με τα κοινωνικά τους

συμφραζόμενα και τις υποκειμενικές νοηματοδοτήσεις των δημιουργών του

γκράφιτο. Πράγματι, η σύνδεση της σκηνής και του παρασκηνίου του γκράφιτι, της

πολιτισμικής παραγωγής του κειμένου με τη κοινωνική πλαισίωση και της

υποκειμενικής σκοπιάς με τη σημειολογία επιτρέπει μια πυκνή, πολυπρισματική

ερμηνευτική οπτική και μια βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου.

Μια προσέγγιση από την σκοπιά των μικτών μεθόδων μπορεί να μας

βοηθήσει να κατανοήσουμε την ιδιαιτερότητα του γκράφιτο όχι μόνο ως ένα οπτικό

ίχνος που αποτυπώνεται στο χώρο και διεκδικεί ένα δημόσιο διάλογο αλλά και σε

σχέση με ένα κοινωνικό πλαίσιο που βρίσκεται πίσω του και επηρεάζει την

πολιτισμική του πρακτική. Σε αυτό το κοινωνικό πλαίσιο συμπεριλαμβάνονται

κοινωνικοί και πολιτικοί χώροι, πολιτικά νοήματα, κοινωνικές σημασίες και

αισθητικές αναζητήσεις άτομα που βιώνουν ιδιαίτερες εμπειρίες

συμπεριλαμβανομένου και του κινδύνου που περιλαμβάνει η δημιουργία του

γκράφιτο.

Η διασταύρωση των ερμηνευτικών συμπερασμάτων του κάθε άξονα μπορούν

να εκβάλλουν σε συνθετικές αναλύσεις. Ο κάθε άξονας μπορεί να οργανωθεί γύρω

από ερευνητικές υποθέσεις και συνακόλουθα ευρήματα τα οποία, σύμφωνα με τις

επισημάνσεις της Wooley για τη διαμεθοδική έρευνα, θα ενοποιούνται σε μια ενιαία

μελέτη με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι «αμοιβαίως επεξηγηματικά και να παράγουν

ευρήματα που θα έχουν μεγαλύτερη ερμηνευτική αξία από το άθροισμα των

επιμέρους αξόνων (2009: 7). Έτσι τα ευρήματα που προκύπτουν από την

κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση των νοημάτων των κειμένων των γκράφιτι

μπορούν διασταυρωθούν με τις ιδιαίτερες νοηματοδοτήσεις του γκράφιτο από τη

σκοπιά του δημιουργού του ή και των αναγνωστών του. Η πρακτική και ο λόγος του

γκράφιτι μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητός μέσα στα κοινωνικά και

21

πολιτισμικά συμφραζόμενα μιας ιδιαίτερης ερμηνευτικής κοινότητας ή κουλτούρας

για παράδειγμα μιας πολιτικής οργάνωσης ή μιας νεανικής μουσικής κουλτούρας

(hip-hop, punk, κλ.π.).

Ο τρόπος ανάπτυξης της επιτόπιας έρευνας και της αναλυτικής μας

στρατηγικής θα εξαρτηθεί με τα ερωτήματα και τις υποθέσεις εργασίας. Η σύνδεση

των ερευνητικών αξόνων μπορεί να ακολουθεί την αλληλουχία και τη σειρά που

παραθέσαμε χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να διαμορφωθούν άλλοι

συνδυασμοί και συνδέσεις με βάση την έμφαση που θέλει να δώσει κάθε φορά η

ερευνητική ομάδα. Ο σχεδιασμός της ερευνητικής πρακτικής και των ερευνητικών

ερωτημάτων πρέπει να είναι τέτοιος ώστε να επιτρέπει τις συνθετικές αναγνώσεις.

Για παράδειγμα, ο μελετητής της hip-hop κουλτούρας των γκράφιτι μπορεί να

αναζητήσει τη συμπληρωματικότητα ή τις αποκλίσεις των ευρημάτων τους για τα

μορφολογικά και περιεχομενολογικά χαρακτηριστικά των γκράφιτι σε μια πόλη

(κειμενικός άξονας), τις λειτουργίες των γκράφιτι ως σημάδια ταυτότητας στο

πλαίσιο μιας νεανικής μουσικής κουλτούρας (άξονας του πλαισίου) και τις

υποκειμενικές προσλήψεις και νοηματοδοτήσεις επιλεγμένων δημιουργών του χώρου

(ανθρωπολογικός άξονας).

Η ανάλυση μπορεί να οδηγήσει σε αναλυτικές κατηγορίες και ερμηνευτικά

σχήματα που θα προέλθουν από τα κάτω και εκβάλει σε συνθετικές αναγνώσεις που

μπορούν να φωτίζουν ζητήματα που αφορούν το νόημα, την πρακτική, το κείμενο, τη

δραστηριότητα, την πρόσληψη, το διάλογο και τις επικοινωνιακές λειτουργίες των

γκράφιτι. Η ερμηνευτική προσέγγιση του γκράφιτο οφείλει να ενσωματώνει την

κριτική ερμηνεία του ηγεμονικού λόγου που κυριαρχεί σε μια δεδομένη στιγμή γύρω

από ζητήματα που διαχειρίζεται το γκράφιτι μέσα από μια συστηματική παρατήρηση

του υλικού του που θα αποφεύγει εξιδανικεύσεις και εκλογικεύσεις που ελλοχεύουν

στο πεδίο και θα υπερβαίνει απλουστευτικές ρομαντικές αντιλήψεις που βλέπουν

στον κάθε παραγωγό του γκράφιτι ένα δυνητικό κοινωνικό επαναστάτη και την

πρακτική ως ένας εορτασμός της «οπτικής ανταρσίας» (Chmielewska, 2007: 149˙

Iveson, 2010: 28).

Μια κριτική ερμηνευτική προσέγγιση του γκράφιτι μέσα από την πυκνή

περιγραφή μπορεί να αναδείξει συστήματα σκέψης και πρακτικής, κοινωνικές

ετεροτοπίες που έχουν τις δικές του λειτουργίες και ιεραρχίες και στο πλαίσιο τους

αναπαρίστανται, επιτελούνται, αμφισβητούνται ή ανατρέπονται κοινωνικές

διευθετήσεις και κανόνες της ευρύτερης κοινωνίας (Foucault, 1984, 1993) και

22

εκφράζονται κοινωνικοί σχολιασμοί που συνδέεται με το ανοίκειο, το παρεκβατικό

και το οριακό (Foucault, 1993: 425˙ Ζαϊμάκης, 2009: 354).

Βιβλιογραφία

Baker, P., Gabrielatos C., Khosravinik M, Krzyzanowski M., McEnery Τ. & Wodak

R. (2008). A useful methodological synergy? Combining critical discourse

analysis corpus linguistics to examine discourses of refugees and asylum seekers

in the UK press. Discourse Society, 19, 3, 273-306.

Bakhtin, M. (1981). The dialogic imagination. Austin: University of Texas Press.

Bakhtin, M. (1986). Speech genres and other late essays. Austin: University of Texas

Press.

Barthes, R. (1987 [1977]). Εικόνα- μουσική- κείμενο (προλ. Γ. Βέλτσος, μτφρ. Γ.

Σπανός). Αθήνα: Πλέθρον.

Bartholome, L. & Shyder, P. (2004). Is it philosophy or pornography? Graffiti at

dinosaur Bar-b-Que. The Journal of American Culture 27, 1, 86-98.

Brewer, D. & Miller, M. (1990). Bombing and burning: the social organization and

values of hip-hop graffiti writers and implication for policy. Deviant Behavior,

11, 4, 345-369.

Bruner, E. & Kelso, J.P. (1980). Gender differences in graffiti: a semiotic perspective,

Women Studies International Quarterly, 3, 239-252.

Bryman A., 2006, Integrating quantitative and qualitative research: how is done.

Qualitative Research 6 (1): 97-113.

Chamberlayne, P., Bornat, J. & Wengraf T., (eds.) (2000). The turn to biographical

methods in social science. London: Routledge.

Chmlelewska, E. (2007). Framing [Con]text: Graffiti and place. Space and Culture,

10, 2, 145-169.

Deleuze, G. & Guattari F. (1987). A thousand Plateaus. Minneapolis: Univerity of

Minneapolis Press.

Deleuze, G. (1990). The logic of sense. New York: Columbia University Pres.

Deleuze, G. & Parnet, C. (1987). Dialogues. New York: Columbia University Pres.

Dickens, L., (2008). Placing post-graffiti: the journey of the Peckham Rock. Cultural

Geographies, 15,4, 471-496.

23

Dragićević-Śešić, Μ., (2001). The streets as political space: walking as protest,

graffiti, and the student carnivalization of Belgrade. New Theatre Quarterly, 17,

1, 74-86.

Fairclough, N. & Wodak, R. (1997). Critical discourse analysis. Ιn T. van Dijk (ed.)

Discourse as Social Interaction (pp. 258–84). London: Sage.

Ferrarotti, F. (2003). On the Science of uncertainty: the biographical method in social

research. New York: Lexington Books.

Ferrell, J., Greer, C. & Jewkes, Y. (2005). Hip hop graffiti, Mexican murals and the

war on terror. Crime, Media, Culture, 1,1, 5-9.

Frederick, U. (2009). Revolution is the New Black: Graffiti/Art and Mark-making

Practices. Archaeologies, 5,2, 210-237.

Foucault, M. (1984). “Space, knowledge and power”, in, Rabinow P. (ed), The

Foucault reader. Harmondsworth, Penguin, 233-256.

Foucault, M. (1993) “Of other spaces: utopias and heterotopias. Ιn, Leach N., (ed.),

Rethinking architecture: A reader in cultural theory (pp. 350-56). London

Routledge.

Ζαϊμάκης, Γ. (2008 [1999]). Καταγώγια ακμάζοντα στον Λάκκο Ηρακλείου:

Παρέκκλιση, πολιτισμική δημιουργία, ανώνυμο ρεμπέτικο (1900-1940). Αθήνα:

Πλέθρον.

Ζαϊμάκης, Γ. (2009) Κοινωνικός χώρος και ετερο-τοπία: αντιθετικές τεχνοπολιτικές

και αναστοχαστικότητα στον κυβερνοχώρο στην εποχή του διαδικτύου. Στο, Μ.

Σπυριδάκης (Επιμ.), Αθήνα, Μετασχηματισμοί του χώρου: κοινωνικές και

πολιτισμικές διαστάσεις (σσ. 341-372). Αθήνα: Νήσος.

Geertz, C. (1999). “Thick description: toward an interpretive theory of culture”, in, Jenks G. (ed.) Culture: critical concept in sociology (pp. 173-196). London, Routledge.

Glaser, B. & Strauss A. (1967). The discovery of Grounded theory. Chicago: Aldine.

Glaser, B. (1992). Basics of grounded theory analysis, emergence versus forcing.

California: Sociological Press-Mill Valley.

Goffman, E. (2007). H παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή, μτφρ. Μ.

Γκόφρα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Green, J. (2003) The Writing on the Stall: Gender and Graffiti. Journal of Language

and Social Psychology, 22,3, 282-296.

24

Halsey, M. & Young, A. (2006). ‘Our desires are ungovernable’: writing graffiti in

urban space. Theoretical Criminology, 10, 3, 275-306.

Hanauer, D. (2011). The discursive construction of the separation wall at Abu Dis:

graffiti as political discourse. Journal of Language and Politics, 10,3, 301-321.

Holmes, R., (2010). Risky pleasures: using the work of graffiti writers to therize the

act of ethnography. Qualitative Inquiry, 16,10, 871-882.

Lachmann, R. (1988). Graffiti as Career and Ideology. The American Journal of

Sociology, 94, 2, 229-250.

Lynn, N & Lea, S. (2005). Racist graffiti: text, context and social comment, Visual

Communication, 4, 1, 39-63.

Islam, G. (2009). “Backstage discourse and the emergence of organizational voices:

exploring graffiti and organization”. Journal of Management Inquiry, 19, 3,

246-260.

Iveson, Κ. (2010). Graffiti, street arts and the city. City, 14, 1-2, 25-32.

Καραθανάσης, Π. (2010). Οι τοίχοι της πόλης ως αμφισβητούμενοι χώροι: αισθητική

και αστικό τοπίο στην Αθήνα. Στο, Γιανακόπουλος Κ., & Γιανιτσιώτης Γ.,

(επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη: χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού

(σσ. 315-348). Αθήνα, Αλεξάνδρεια.

Klingman, A., Shalev, R. (2001). Graffiti: voices of Israeli Youth following the

assassination of the Prime Minister”. Youth and Society, 32, 4, 403-420.

Kramer, R. (2010). Painting with permission: legal graffiti in New York city.

Ethnography, 11,2, 235-253.

Krase, J. & Shortell, T. (2001). On the spatial semiotics of vernacular landscapes in

global cities. Visual Communication, 10,3, 371-374.

Macdonald, N. (2002). The graffiti subculture: Youth, masculinity and identity in

London and New York. New York: Macmillan.

Manco, T. (2002) Stencil Graffiti. Thames and Hudson, London

Mason, J. (2006). Mixing methods in a qualitative driven way. Qualitative Research, 6,1, 9-25.

Moran-Ellis, J., Alexander, V., Cronin, A., Dickinson, M., Fielding, J., Sleney, J., Thomas, H. (2006). Triangulation and integration: process, claims and implications. Qualitative Research, 6, 1, 45-59.

Murer, J. S. (2009). Overcoming Mixed Feelings about Mixed Methodologies:

Complex Strategies for Research among Hidden Populations , eSharp, Special

25

Issue: Special Issue: Critical Issues in Researching Hidden Communities, 99-

130 (διαθέσιμο στο, http://www.gla.ac.uk/esharp).

Pettet, J. (1996). The writing on the walls: the graffiti of the intifada, Cultural

Anthropology, 11, 2, 139-159.

Rivera-Collazo, I. (2006). Historical Ship Graffiti on the Walls of San Juan’s Spanish

Defence System: an Interim Report. International Journal of Nautical

Archaeology, 35, 1, 41–52.

Row, M. & Hutton, F. (2012). If your city pretty anyway? Perspectives and the urban

landscape. Australian & New Zealand Journal of Criminology, 45, 1, 66-86.

Smallman, J., and C. Nyman (2005). Stencil Graffiti Capitol: Melbourne. Mark Batty

Publisher, New York.

Τσιώλης, Γ. (2006) Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις: η βιογραφική

προσέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα. Αθήνα: Κριτική.

Tracy, S. (2005). The graffiti method”, Australian Midwifery Journal. 18,3, 22-26.

Wilson, J. (2008). Pecking orders: Power relationships and gender in Australian

prison graffiti. Ethnography 9, 1, 99-121.

Wooley, C. (2009). Meeting the mixed methods: challenge of integration on a

sociological study of structure and agency. Journal of Mixed Methods Research

3,1, 7-25

Abstract

Drawing on the mixed-method approach and cultural sociology perspective this article

examines graffiti as a multifaceted cultural practice and a ‘heteroglot’ tangible

utterance within the iconosphere of urban landscape. It discusses a framework of

analysis used a combination of, mainly, qualitative methods around three interrelated

methodological axes: the semiotics of iconographic and linguistic dimensions οf wall

writing, the graffito context including its spatio-temporal dimensions and the social

worlds within which it is embedded, and the anthropology of the genre focuses on the

writers’ point of view.

Ο Γιάννης Ζαϊμάκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής της κοινωνιολογίας του

πολιτισμού και των τοπικών κοινωνιών στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του

Πανεπιστημίου Κρήτης. Διεύθυνση: Ζαϊμάκης Γιάννης, Ελλικωνιαδών Μουσών 28,

26

71500, Βασιλείες, Ηράκλειο Κρήτης. Email: zaimakisj@social.soc.uoc.gr, tel.

6978413095, 2810327083.

Yiannis Zaimakis is Associated Professor of sociology of culture and local societies at

University of Crete (Faculty of Social Science of University of Crete, Department of

Sociology) Rethymnon, Crete. Email: zaimakisj@social.soc.uoc.gr, tel. 6978413095,

2810327083.