1

ZAGAĐIVANJE VAZDUHA U DOMAĆINSTVUavgust 2020. godine

ZAGAĐIVANJE VAZDUHA U DOMAĆINSTVUavgust 2020. godine

cover photo by Kamil Szumotalski / Unsplash

Illustrations Designed by eucalyp / flaticon

Izvještaj je dio projekta ‘’Čist vazduh za Crnu Goru 2019/2020’’, kojim se želi ukazati na negativne posljedice sagorijevanja uglja na životnu sredinu, kvalitet života i zdravlje ljudi, kao i važnost postepenog napuštanja uglja uz prelazak na alternativne, ekološke izvore energije, putem procesa pravedne energetske tranzicije.

Autor: NVO Green Home

Podgorica, Avgust 2020.

ZAHVALNOST

Zahvaljujemo Opštini Pljevlja, Institutu za javno zdravlje Crne Gore, a posebno građanima Pljevalja na saradnji i ustupanju svojih domaćinstava za potrebe mjerenja kvaliteta unutrašnjeg vazduha.

Izdavači sa zahvalnošću potvrđuju finansijsku podršku Evropskog klimatskog fonda (European Climate Foundation), koji je omogućio izradu ovog izvještaja.

5

Uticaj vazduha na život u domaćinstvima Crne Gore

PM2.5PM10

6

7

SADRŽAJ

SAŽETAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

1. UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA JAVNO ZDRAVLJE I EKONOMIJU CRNE GORE . . . . 11

2. CRNA GORA NA PUTU KA EVROPSKOJ UNIJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3. UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA DOMAĆINSTVO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

4. PRAVNI OKVIR O ZAŠTITI VAZDUHA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

5. UTICAJ OKOLINE NA KVALITET VAZDUHA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

6. PREPORUKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Preporuke Vladi Crne Gore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Preporuke opštini Pljevlja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Preporuke građanima Pljevalja za prelazak na čiste tehnologije grijanja i njihov doprinos za postizanje dobrog kvaliteta vazduha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

PRIKAZ SLUČAJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Pozadina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Metodologija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Instrumenti korišćeni u studiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Rezultati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Indikativni zdravstveni uticaji kao posljedica zagađenja unutrašnjeg vazduha . . . . . . . . . . .41

Limiti studije – prikaza slučaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Zaključak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

ANEKS 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

ANEKS 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

8

SAŽETAK

1 Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje u Crnoj Gori, Svjetska zdravstvena organizacija, 2016

Svjetska zdravstvena organizacija navodi da svake godine u svijetu umre 4,2 miliona ljudi od posljedica ambijentalnog (spoljašnjeg)

vazduha, dok se 3,8 miliona smrtnih slučajeva desi uslijed zagađenog vazduha u domaćinstvima i to 20% umrlih kao posljedica hronične opstruktivne plućne bolesti i akutnih infekcija donjih disajnih puteva te 8% smrtih slučajeva zbog raka pluća, 27% smrtnosti od upale pluća, 18% od moždanog udara i 27% od ishemijske bolesti srca. Tokom 2016. godine, nacionalna kancelarija Svjetske zdravstvene organizacije u Crnoj Gori je objavila podatke iz analize ‘’Uticaj zagađenja vazduha na zdravlje u Crnoj Gori’’1 u kojoj se navodi da se preko 250 prijevremenih smrti i 140 prijema u bolnicu godišnje, kao i nekoliko drugih zdravstvenih ishoda, vezuje za izloženost praškastim česticama većoj od onih koje se preporučuju u smjernicama ove organizacije o kvalitetu vazduha. Više od polovine pomenutih uticaja vezuje se za povećani nivo zagađenosti tokom zimskih mjeseci, uglavnom usljed sagorijevanja čvrstih goriva radi grijanja. Analiza je obuhvatila Podgoricu, Nikšić i Pljevlja, te se ističe da je uticaj zagađenja vazduha na zdravlje češći u Pljevljima nego u druga dva grada, ali je zbog većeg broja stanovnika u Podgorici i Nikšiću apsolutni teret zagađenja na zdravlje u tim gradovima sličan

9

onome u Pljevljima. Izvještajem je potvrđeno da značajan udio u prekomjernom zagađivanju vaduha dolazi iz domaćinstava uz navod: ’’Značajan dio tereta može se pripisati prekomjernom zagađenju vazduha tokom zimskih mjeseci. Ovako veliki stepen zagađenja može se pripisati kako sagorijevanju čvrstih goriva (drvetu i, uglavnom u Pljevljima, uglju) za grijanje domaćinstava i vremenskim uslovima koji smanjuju disperziju zagađenja. Sagorijevanje čvrstih goriva za kuvanje i grijanje takođe značajno povećava ukupnu izloženost zagađenju vazduha stanovnika kuća u kojima se čvrsta goriva koriste za kuvanje i grijanje zbog direktne emisije zagađenja u zatvoreni prostor’’.

Prepoznavanje emisija zagađujućih materija u domaćinstvu i znanje o njihovom uticaju na zdravlje je značajan korak ka osmišljavanju

inovativnih intervencija kako bi se smanjila dalja izloženost rizicima po zdravlje i životni vijek čovjeka. Duvanski dim, građevinski materijali koji se koriste u izgradnji kuća i stanova, goriva koja se koriste za kuvanje, grijanje i rasvjetu, upotreba osvježivača i različitih oblika sredstava protiv insekata ili hemikalija koje se koriste za čišćenje u kući, hemijski ili biološki proizvodi koji se koriste kao zaštita za biljke, kao i upotreba vještačkih kozmetičkih proizvoda su najčešći izvori zagađivanja vazduha u domaćinstvu. Tokom života, čovjek većinu vremena provodi u zatvorenom prostoru – kod kuće, na poslu ili u školi, te udiše vazduh čiji je kvalitet definisan uticajem prirodnih gasova i vještačkih zagađujućih materija.

Kategorije stanovništva koje su najranjivije i čije zdravlje je najpodložnije lošem uticaju zagađenog vazduha, a koje najčešće

oboljevaju ili prijevremeno umru su osobe sa plućnim bolestima, kao što su astma, hronični bronhitis, emfizem i hronična opstruktivna bolest pluća, odojčad i mala djeca, ljudi koji rade ili vježbaju napolju, odrasli iznad 65 godina, osobe sa kardiovaskularnom bolešću, ljudi u siromaštvu, ljudi kojima nedostaje pristup zdravstvenoj zaštiti, ljudi koji puše ili su izloženi duvanskom dimu, ljudi koji rade u sektorima rada gdje je velika izloženost zagađenom vazduhu i ljudi koji provode puno vremena u blizini prometnih saobraćajnica, u industrijskim postrojenjima, na gradilištima ili u termoelektranama na ugalj.

10

Photo by PublicDomainPictures / Pixabay

UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA JAVNO ZDRAVLJE I EKONOMIJU CRNE GORE

K valitet vazduha u zatvorenom prostoru je važna odrednica

ljudskog zdravlja i blagostanja. Postoji mnogo naučnih dokaza o štetnom uticaju zagađenog vazduha u domaćinstvima, o izvorima zagađivanja i životnih uslova koji dovode do slabljenja imunog sistema čovjeka i koji često vode ka prijevremenoj smrti. Domaćinstvo kao zatvoreno okruženje u kojem čovjek provede većinu životnog vijeka treba biti shvaćeno kao ozbiljan faktor koji ugrožava ljudsko zdravlje u današnjem vremenu, umjesto da predstavlja sigurno, čisto i zdravo mjesto za život. Zbog niza faktora koji definišu ozbiljnost ovog problema, nepohodno je u kreiranje zdravijeg okruženja

uključiti javni i privatni sektor kao i pojedince koji će doprinositi unaprijeđenju uslova i kvaliteta života svakog čovjeka. Čovjek treba biti centar donošenja svih odluka, i političkih i strateških, radi sveobuhvatnog blagostanja cijele zajednice i njenog daljeg rasta i razvoja. Donosioci odluka, uz potrebu za očuvanjem zdravlja građana, trebaju brinuti i o dobitima koji dolaze sa smanjenjem zagađenja vazduha u domaćinstvima – o smanjenju broja bolesti kao posljedice zagađivanja vazduha, o ekonomskoj uštedi koja će dalje služiti za unaprijeđenje kvaliteta života u zajednici i smanjenju prijevremenih smrti.

1

11

12

V lasti trebaju ukinuti proizvodnju elektične

energije iz termoelektrana na ugalj i povećati kapacitete proizvodnje iz obnovljivih izvora energije, ukloniti vozila sa dizel motorima i obezbjediti podsticaje za nabavku hibridnih ili vozila na struju, povećavati mrežu gradskog prevoza i biciklističkih staza, obezbjediti podsticaje za rekonstrukciju i izgradnju domaćinstava sa adekvatnom izolacijom i tehnologijama za uštedu potrošnje električne energije, osnažiti sprovođenje zakonskih okvira i politika usmjerenih na naplatu o zaštiti životne sredine po principu ’’zagađivač plaća’’, te se voditi primjerima dobre prakse o rastu i razvoju samoodrživih zajednica kako bi se time smanjio sveobuhvatni uticaj klimatskih promjena na društvo u cijelini.

Photo by S. Hermann & F. Richter / Pixabay

13

CRNA GORA NA PUTU KA EVROPSKOJ UNIJI

Crna Gora je u decembru 2010. godine postala kandidat za

članstvo u Evropskoj uniji (EU), a pregovore sa EU je zvanično otpočela 29. juna 2012. godine.

Kao država kandidat, Crna Gora od EU dobija finansijsku pomoć u okviru Instrumenta za pretpristupnu podršku (IPA). U periodu 2007-2013 (IPA I),

2

14

na raspolaganju je imala 235,2 miliona eura, dok je za period 2014-2020 (IPA II) za Crnu Goru opredijeljeno 270,5 miliona eura. Diplomatski odnosi između Crne Gore i Evropske unije vode se posredstvom Misije Crne Gore pri EU u Briselu, koja funkcioniše od 2006. godine, i Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori, u Podgorici, koja je sa radom počela u novembru 2007. godine.

Cilj politike u oblasti životne sredine i klimatskih

promjena je održivi razvoj i zaštita životne sredine. Politika zaštite životne sredine zasniva se na preventivnom djelovanju, principu zagađivač plaća, suzbijanju štete u životnoj sredini na izvoru, zajedničkoj odgovornosti i integrisanju principa zaštite životne sredine u ostale politike s ciljem očuvanja biološke ravnoteže. Pravna tekovina EU u poglavlju 27 – Životna sredina i klimatske promjene sadrži više od 200 pravnih akata u okviru 10 oblasti koje su obuhvaćene ovim poglavljem, i to: horizontalno zakonodavstvo, kvalitet voda, kvalitet vazduha, upravljanje otpadom, zaštita prirode, kontrola industrijskog zagađenja i upravljanje rizikom, hemikalije,

buka, civilna zaštita i klimatske promjene.

Poglavlje 27 je otvoreno na Međuvladinoj konferenciji

koja je održana 10. decembra 2018. godine u Briselu. Crna Gora je ispunila početno mjerilo u okviru Poglavlja 27 usvajanjem Nacionalne strategije za transpoziciju, implementaciju i primjenu pravne tekovine EU u oblasti životne sredine i klimatskih promjena s Akcionim planom za period 2016-2020 (NEAS) 28. jula 2016. godine.

Ciljevi zaštite životne sredine su zaštita očuvanja zdravlja i

života ljudi, kvaliteta ekosistema, zaštita biljnih i životinjskih vrsta i kulturnih dobara čiji je tvorac čovjek, očuvanje ravnoteže i ekološke stabilnosti prirode, racionalno i adekvatno korištenje prirodnih resursa.

Za razliku od Crne Gore, u Evropskoj uniji se pravni

okvir zasniva na obavezujućim pravnim instr umenatima : uredbe, direktive i odluke, neobavezujućim instrumentima: rezolucije i mišljenja, i drugim instrumentima kao što su interni propisi institucija Evropske unije, programi djelovanja, itd.

15

Politika Evropske unije o kvalitetu vazduha ima za cilj

razviti i primijeniti odgovarajuće instrumente za poboljšanje kvaliteta vazduha. Glavni instrumenti su niz direktiva kojima se postavljaju standardi kvaliteta životne sredine kako bi se osigurala zaštita od prevelikih koncentraci ja zagađenja , temeljenih na najnovijim zdravstvenim istraživanjima o uticaju zagađenog vazduha na čovjeka. Prvi glavni instrument bila je Okvirna direktiva o kvalitetu vazduha 96/62/EC i njene takozvane ’’kćerke direktive’’, koja je utvrdila standarde za niz zagađivača, uključujući ozon, praškaste čestice (PM10) i azotni dioksid (NO2), u periodu do 2004. godine. Kao dio tematske strategije zagađenja vazduha iz 2005. godine, Komisija je predložila da se

Okvirna direktiva i prve tri ’’kćerke direktive’’ objedine u

jedinstvenu Direktivu o kvalitetu ambijentalnog vazduha, usvojenu kao 2008/50/EC, i da postave ciljeve za praškaste čestice

(PM2.5). Zajedno sa četvrtom kćerkom Direktivom 2004/107/EZ o arsenu, kadmijumu, živi, niklu i policikličkim aromatičnim ugljovodonicima u vazduhu – Direktiva o kvalitetu ambijentalnog vazduha pruža trenutni okvir za kontrolu koncentracije zagađenja vazduha u Evropskoj uniji. Postoji i kontrola emisija iz mobilnih izvora, a kao dio zadataka tih ciljeva su unaprijeđenje kvaliteta goriva i promovisanje i integrisanje zahtjeva za zaštitu životne sredine u transportni i energetski sektor. Evropska unija je takođe razvila opsežno zakonodavstvo kojim se utvrđuju zdravstveni standardi i ciljevi za brojne zagađujuće materije prisutne u vazduhu. Podaci Svetske zdravstvene organizacije temeljene su na 99% tačnošću, u analizi kvaliteta vazduha posmatraju se toksikološki dokazi koji pokazuju da satne i/ili godišnje koncentracije na tom nivou mogu uticati na zdravlje ranjivih kategorija stanovništva.

16

Tabela 1. Prikaz o načinu i uslovima praćenja kvaliteta vazduha

DIREKTIVA EVROPSKE UNIJE O KVALITETU VAZDUHA

PREPORUKESVJETSKE ZDRAVSTVENE ORGANIZACIJE

ZAGAĐUJUĆA MATERIJA PARAMETRI GRANIČNE

VRIJEDNOSTI KOMENTARI KONCENTRACIJE

PM2.5 1-časovna vrijednost 25 μg/m3

PM2.5Godišnja srednja

vrijednost

Granična vrijednost, 25

μg/m310 μg/m3

PM10 1-časovna vrijednost

Granična vrijednost, 50

μg/m3

Ne smije biti zabilježeno

prekoračenje graničnih vrijednosti

više od 35 dana godišnje

50 μg/m3

PM10Godišnja srednja

vrijednost

Granična vrijednost, 40

μg/m320 μg/m3

O3

Maksimalna dnevna i

8-časovna vrijednost

Ciljna vrijednost, 120 μg/m3

Ne smije biti zabilježeno

prekoračenje graničnih vrijednosti

više od 25 dana tokom tri godine

100 μg/m3

NO2 1-časovna vrijednost

Granična vrijednost, 200

μg/m3

Ne smije biti zabilježeno

prekoračenje graničnih vrijednosti

više od 18 puta godišnje

200 μg/m3

NO2Godišnja srednja

vrijednost

Granična vrijednost, 40

μg/m340 μg/m3

Izabrani standardi Evropske unije i Smjernice Svjetske zdravstvene organizacije o kvalitetu vazduha sumirani su u tabeli iznad i

predstavljaju smjernice donosiocima odluka za kreiranje nacionalnih politika i planova o kvalitetu vazduha. Oni se primjenjuju za različite vremenske periode, jer su uticaji na zdravlje zapravo povezani sa različitim zagađujućim materijama koje se javljaju tokom izlaganja

17

različitim vremenskim periodima. Vrijednosti Svjetske zdravstvene organizacije definisane su radi zaštite zdravlja i uglavnom su strožije u odnosu na uporedive standarde Evropske unije.

Svjetska zdravstvena organizacija razvila je Smjernice za kvalitet vazduha u unutrašnjim prostorima vodeći se činjenicom da ljudi

provode dosta vremena u zatvorenom prostoru, bilo na poslu, u školi ili kod kuće, jer kvalitet vazduha u zatvorenim prostorima igra značajnu ulogu u njihovom opštem zdravstvenom stanju. Ovo se posebno odnosi na djecu, starije ljude i ostale ranjive grupe stanovništva. Smjernice ove organizacije su usmjerene na tri grupe pitanja koje su relevantne za javno zdravlje: (1) biološki zagađivači u zatvorenim prostorima (vlaga i buđ), (2) smjernice za zagađivače (hemijsko zagađenje) i (3) zagađujuće materije koje nastaju sagorijevanjem goriva u zatvorenom prostoru. Više od 80% ljudi koji žive u urbanim područjima koja prate stanje zagađenosti vazduha izloženi su nivoima kvaliteta vazduha koji prelaze granice definisane Smjernicama o kvalitetu vazduha Svjetske zdravstvene organizacije, a zemlje sa niskim i srednjim prihodima trpe najviše izloženosti, kako u zatvorenom, tako i u otvorenom prostoru2.

2 Svjetska zdravstvena organizacija, Zagađivanje vazduha

illustration by Eucalyp / flaticon

UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA DOMAĆINSTVO

Iz l a g a n j e z a g a đ e n o m vazduhu u zatvorenim

prostorima može dovesti do širokog spektra negativnih zdravstvenih ishoda i kod djece i kod odraslih, od respiratornih preko kardiovaskularnih do kancerogenih oboljenja.

Kvalitet vazduha definišu sitne čestice i gasovi kao što su

praškaste čestice (PM2.5, PM10), ugljen monoksid, azotni oksidi, sumpor dioksid i lako isparljiva organska ili hemijska jedinjenja koji imaju uticaj na životnu sredinu i zdravlje čovjeka.

Svaka četvrta osoba ili 25% smrtnih slučajeva od hronične opstruktivne plućne bolesti kod odraslih, u zemljama sa niskim

3Photo by Grzegorz Polak / Fotolia

18

3 i srednjim primanjima, nastaje uslijed izloženosti zagađenom vazduhu u domaćinstvu3. Žene izložene visokom nivou dima, kao što su duvanski dim ili dim iz ložišta, u zatvorenom prostoru su više nego dvostruko ranjivije da obole od hronične opstruktivne plućne bolesti od žena koje žive u domaćinstvima koja koriste čistija goriva i nove tehnologije4. Među muškarcima, a zbog već povećanog rizika od sticanja

3 Svjetska zdravstvena organizacija, Zagađivanje vazduha u domaćinstvu i zdravlje

4 Svjetska zdravstvena organizacija, Zagađivanje vazduha u domaćinstvu i zdravlje

5 Svjetska zdravstvena organizacija, Zagađivanje vazduha u domaćinstvu i zdravlje

hronične opstruktivne plućne bolesti zbog veće stope pušenja, izloženost zagađenom vazduhu u domaćinstvu gotovo duplira rizik od sticanja hronične opstruktivne plućne bolesti.

12% svih smrti uslijed moždanog udara može se pripisati dnevnom izlaganju zagađenom vazduhu u domaćinstvu koje nastaje kuvanjem na čvrsta goriva i petrolej.

Oko 11% svih smrtnih slučajeva se desi uslijed ishemijske

srčane bolesti, što godišnje čini preko milion preuranjenih slučajeva, a što se može pripisati izloženosti zagađenom vazduhu u domaćinstvu.

Izloženost zagađenom vazduhu u domaćinstvu gotovo udvostručuje rizik od upale pluća kod djece i odgovoran je za 45% svih smrti od upale pluća kod djece mlađe od 5 godina. Zagađenje vazduha u domaćinstvu takođe predstavlja rizik za akutne infekcije donjih disajnih puteva (upala pluća) kod odraslih i doprinosi sa 28% svih smrtnih slučajeva odraslih od upale pluća5.

19

Otprilike 17% smrtnih slučajeva od raka pluća kod odraslih može se pripisati izloženosti štetnim mater i jama sa kancerogenim dejstvom uslijed prisustva zagađenog vazduha u domaćinstvu uzrokovanog kuvanjem na petrolej ili čvrsta goriva poput drveta ili uglja6. Rizik za žene je veći zbog njihove uloge u pripremi hrane i dužeg boravka u zatvorenom prostoru. Naravno, zagađen vazduh dovodi do mnogih drugih zdravstvenih posljedica kao što su astma, povišen krvni pritisak,

6 Svjetska zdravstvena organizacija, Zagađivanje vazduha

7 Svjetska zdravstvena organizacija, Pregled stanja

ateroskleroza, prijevremeni porođaj, preeklampsiju trudne majke, smanjenu porođajnu težinu djeteta, oksidativni stres i mnoge druge.

Vazduh se danas smatra jednim od najvećih prijetnji

zdravlju čovjeka, a uzimajući u obzir činjenicu da sedam miliona ljudi godišnje umre prijevremeno zbog posljedica lošeg kvaliteta vazduha7. Udisanje zagađenog vazduha utiče na pojavu mnogih zdravstvenih problema od kojih najveći broj ljudi tokom života

20

21

pati uslijed kardiovaskularnih i respiratornih hroničnih oboljenja koja često vode ka prijevremenoj smrti. Uticaji na zdravlje nastali uslijed emisija zagađujućih materija predstavljaju ogroman teret za zdravlje čovjeka. Zagađen vazduh oštećuje DNK, može izazvati preeklampsiju trudne majke, prijevremeni porođaj, smanjenu porođajnu težinu djeteta ili poremećaj hiperaktivnosti, ugrožava kvalitet sjemene tečnosti, može izazvati nove slučajeve astme, povećava učestalost respiratornih bolesti, izaziva razvoj ili napredovanje hroničnih bolesti kao što je hronična opstruktivna bolest pluća, uništava plućne alveole, izaziva rak pluća, može promijeniti srčanu funkciju, doprinosi razvoju ishemijske bolesti srca, podstiče pojavu angine pektoris, izaziva povećan krvni pritisak i oksidativni stres i arteriosklerozu.

NVO Green Home je krajem juna i početkom jula 2020. godine u Pljevljima napravila terensko istraživanje i obilazak 150 domaćinstava, s ciljem da utvrdi vrste energenata koji se koriste u domaćinstvima, te koji je nivo znanja o uticaju lošeg kvaliteta vazduha na zdravlje.

Najveći broj domaćinstava koristi kombinaciju uglja

i drveta za grijanje. Većina ne razmišlja o prelasku na drugu vrstu energenta, no nakon što su bili informisani o tome da zagađeni unutrašnji vazduh ima uticaj na njihovo zdravlje, većina je promijenila mišljenje i iskazala da bi željela promijeniti način grijanja. Finansijske olakšice bi motivisale domaćinstva na prelazak na čiste energente. Gotovo polovina domaćinstava nema termoizolaciju, preduslov energentske efikasnosti. Detalji kratke studije nalaze se u Aneksu 2. ovog izvještaja.

22

PRAVNI OKVIR O ZAŠTITI VAZDUHA

Crna Gora raspolaže nizom zakona iz oblasti

zaštite životne sredine čime garantuje nadležnosti, obaveze, odgovornosti i sprovođenje i nadzor mjera zaštite, a u cilju očuvanja prirodnih resursa i zdravlja građana. Kako ni Evropska unija zasebnim direktivama nije definisala kvalitet vazduha u zatvorenim prostorima tako ni Crna Gora nije isto pitanje definisala zasebnim zakonima, međutim i jedna i druga strana trebaju poštovati Standarde o kvalitetu vazduha koje je usvojio Evropski paralment, a sa druge strane Vlada Crne Gore.

Zakonom o zaštiti vazduha u Crnoj Gori defenisane su

nadležnosti organa državnih i lolaknih uprava odgovornih za poslove zaštite životne sredine. U Crnoj Gori u oblasti zaštite životne sredine, a time i u oblasti zaštite vazduha, direktno

ili indirektno, aktivno rade (1)Direktorat za životnu sredinu koji vrši poslove koji se odnose na zakone, podzakonske akte, politike, strategije, akcione planove i sisteme zaštite i unaprijeđenja životne sredine, (2)Direkcija za horizontalno zakonodavstvo koja vrši poslove koji se odnose na poslove u cilju harmonizacije propisa u oblasti zaštite životne sredine sa propisima zakonodavstva Evropske unije, (3)Direkcija za zaštitu vazduha i zaštitu od buke u životnoj sredini koja vrši poslove koji se odnose na uspostavljanje sistema zaštite i očuvanja životne sredine, (4)Direkcija za kontrolu industrijskog zagađenja i upravljanja hemikalijama i zaštitu prirode koja vrši poslove koji se odnose na obavljanje stručnih poslova usklađivanja zakonodavstva sa propisima Evropske unije u oblastima

4

industr i jskog zagađenja , (5)Direkcija za upravljanje pretpristupnom podrškom EU i ostalim fondovima koja vrši poslove koji se odnose na koordinaciju i neposredan rad na pripremi i reviziji operativnih programa, projektnih ideja i opisa projekata, koji se dijelom ili u potpunosti finansiraju kroz fondove Evropske unije, (6)Agencija za zaštitu životne sredine koja vrši stručne i sa njima povezane upravne poslove iz oblasti zaštite životne sredine: vrši nadzor životne sredine, izrađuje analize i izvještaje, izdaje dozvole, ostvaruje komunikaciju sa relevantnim domaćim i međunarodnim organima i organizacijama, kao i sa javnošću, vrši i druge poslove utvrđene Zakonom o životnoj sredini i posebnim propisima, (7) Hidrometerološki zavod Crne Gore koji vrši analizu i prognozu kvaliteta vazduha, (8)Centar za ekotoksikološka ispitivanja – Podgorica koji vrši sprovođenje godišnjeg programa praćenja kvaliteta vazduha na mjernim mjestima u državnoj mreži uspostavljenoj za praćenje kvaliteta vazduha, (9)Akreditaciono tijelo Crne Gore nadležno je za sprovođenje

postupka akreditacije pravnih lica u oblasti praćenja kvaliteta vazduha, mjerenja emisija iz stacionarnih izvora i praćenja kvaliteta goriva, (10)Institut za standardizaciju koji prenosi na nacionalni nivo evropske i međunarodne standarde iz oblasti kvaliteta vazduha koji su od interesa za Crnu Goru i učestvuje u izradi tehničkih propisa i (11)Organ uprave nadležan za poslove carina vrši kontrolu uvoza i izvoza supstanci koje oštećuju ozonski omotač, alternativnih supstanci i proizvoda koji sadrže ove supstance, kao i drugih supstanci i proizvoda koji utiču ili mogu uticati na kvalitet vazduha.

Unaprijeđenje kvaliteta vazduha i zaštita životne

sredine nisu strateški definisani samo zakonom o zaštiti vazuduha i zakonom o životnoj sredini već i ostalim pravnim aktima koji na direktan ili indirektan način utiču na kvalitet vazduha i stanje životne sredine tj. zdravlje i blagostanje građana Crne Gore. Pored Zakona o zaštiti vazduha i Zakona o životnoj sredini na snazi su i Zakon o procjeni uticaja na zivotnu sredinu, Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu, Zakon o integrisanom sprječavanju i

24

kontroli zagađivanja životne sredine, Zakon o upravljanju otpadom, Zakon o hemikalijama, Zakon o industrijskim emisijama, Zakon o odgovornosti za štetu u životnoj sredini, Zakon o ratifikaciji Kjoto protokola uz okvirnu Konvenciju UN o promjeni klime, Zakon o potvrđivanju Konvencije o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine, Zakon o zaštiti mora od zagađjivanja sa plovnih objekata, Zakon o zaštiti od nejonizujućih zračenja, Zakon o biocidnim proizvodima i Zakon o efikasnom korišćenju energije, Zakon o državnoj upravi, Zakon o upravnom postupku, Zakon o upravnom sporu, Krivični zakonik, Zakon o prekršajima, Zakon o inspekcijskom nadzoru, Zakon o slobodnom pristupu informacijama, Zakon o tajnosti podataka, Zakon o spoljnoj trgovini, Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata i Zakon o zdravstvenoj zaštiti.

Naravno, uz već postojeći pravni okvir u Crnoj Gori,

’’Evropski zeleni dogovor’’, koji je usvojio Parlament Evropske unije, predstavlja mapu puta za održivost ekonomije Evropske

unije pretvaranjem klimatskih i ekoloških izazova u mogućnosti u svim oblastima politike koji Vlada Crne Gore, a koja je na putu ka pridruživanju članstvu u Evropskoj uniji, treba prihvatiti kao strateški okvir i time osigurati čistiju, zdraviju i sigurniju životnu sredinu za sve građane. ’’Evropski zeleni dogovor’’ ima za cilj da zaštiti, očuva i poveća prirodni kapital Evropske unije i zaštiti zdravlje i dobrobit građana od rizika i uticaja koji se odnose na životnu sredinu. Istovremeno, ovaj plan tranzicije mora biti pravedan i sveobuhvatan, a koji mora ljude staviti na prvo mjesto, i pažnju usmjeriti na regione, industrije i radnike koji će se suočiti sa najvećim izazovima tokom ove tranzicije. ’’Evropski zeleni dogovor’’ je odgovor na ove izazove čija strategija rasta ima za cilj da pretvori Evropsku uniju u pošteno i prosperitetno društvo, sa modernom ekonomičnom i konkurentnom ekonomijom u kojoj neće biti neto emisije gasova sa efektom staklene bašte do 2050. godine i gdje će se ekonomski rast odvojiti od korišćenja resursa.

Takođe, Evropska Komisija je 22. januara 2014. predstavila

klimatski i energetski okvir do

25

2030. u kojem je zapravo utvrđen okvir klimatske i energetske politike Evropske unije u razdoblju od 2020. do 2030. godine. Okvir do 2030. ima za cilj pomoći Evropskoj uniji u rješavanju pitanja kao što su: sljedeći korak ka smanjenju emisija gasova sa efektom staklene bašte za 80-95% do 2050. godine u odnosu na nivo iz 1990. godine, visoke cijene energije i osjetljivost ekonomije Evropske unije na buduća poskupljenja, posebno nafte i gasa, zavisnost Evropske unije od uvoza energije, često iz politički nestabilnih područja, potreba da se zamjeni i modernizuje energetska infrastruktura i pruži stabilan regulatorni okvir potencijalnim investitorima i postizanje dogovora o cilju smanjenja emisije gasova sa efektom staklene bašte do 2030. godine. Ovim okvirom su takođe potvrđena četiri važna cilja: (1) obavezujući cilj Evropske unije od barem 40 % manje emisija gasova sa efektom staklene bašte do 2030. u odnosu na nivo iz 1990. godine, (2) obvezujući cilj na nivou Evropske unije

za postizanje udjela potrošnje energije iz obnovljivih izvora od najmanje 32 % u 2030, (3) okvirni cilj na nivou Evropske unije za postizanje poboljšanja energetske efikasnosti od najmanje 32,5 % u 2030, (4) podrška hitnom završetku unutrašnjeg energetskog tržišta ostvarivanjem postojećeg cilja elektroenergetske povezanosti od 10 % najkasnije do 2020. godine, posebno za baltičke države i Pirinijesko poluostrvo, te ostvarivanja cilja od 15 % do 2030, a to će omogućiti Evropskoj uniji da krene u pravcu klimatske neutralnosti i da izvrši svoje obaveze iz Pariskog klimatskog sporazuma koji predstavlja globalni sporazum o klimatskim promjenama, a koji je potpisan na XXI redovnom zasjedanju Konferencije partija (država), Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama UNFCCC u Parizu, a koji je Parlament Crne Gore verifikovao i čime je Crna Gora potvrdila obavezu zajedničke borbe protiv negativnog uticaja klimatskih promjena sa ostalim zemljama potpisnicama.

UTICAJ OKOLINE NA KVALITET VAZDUHA

Životna sredina može direktno i indirektno uticati na naše

zdravlje i blagostanje. Mnogo aspekata našeg okruženja – i izgrađenog i prirodnog – može uticati na kvalitet života, te je zbog toga potrebno javno zdravlje razumijeti u širem kontekstu našeg okruženja i mjesta gdje živimo. Zdravlje i životnu sredinu treba posmatrati kao stalnu interakciju između potrebe svakog čovjeka za zdravijim, sigurnijim i čistijim okruženjem i doprinosa čovjeka u ukupnom zagađivanju sredine u kojoj živi. Čovjeku je životna

sredina neophodna kao izvor čistog vazduha, pitke vode, hrane, sigurnog mjesta za život, energije i ostalih resursa koji ne smiju biti zloupotrebljeni već korišteni uz najviši nivo odgovornosti kako bi se obezbjedila samoodrživost zajednice, te smanjila pojava zdravstvenih problema i prijevremenih smrti uzrokovanih zagađivanjem životne sredine.

Rezultat brze industrijalizacije i urbanizacije je loš kvalitet vazduha, a zagađenje na otvorenom prostoru raste iz dana u dan. Svakodnevni

5

Photo by Benjamin Finley / Unsplash

26

27

život se drastično promijenio u posljednjih nekoliko decenija, a trend promjene životnog stila se ubrzava. Zbog sve većih zahtjeva za planiranje vremena, visokih stopa urbanizacije, tehnološkog razvoja i specifičnih profesionalnih orijentacija, većina značajan dio svog vremena provodi u zatvorenom prostoru i to značajano utiče na zdravlje čovjeka. U isto vrijeme, loša ventilacija i nedostatak pročišćavanja vazduha, a uz prisustvo duvanskog dima, porasta mikroba, upotrebe fosilnih goriva ili različitih

hemijskih proizvoda uzrokuju pogoršanje kvaliteta vazduha u domaćinstvu što značajno opterećuje zdravlje čovjeka i zagađuje sredinu u kojoj živi. Većina domaćinstava u zemljama u razvoju i dalje koristi otvorene prozore kao prirodnu ventilaciju prostora što sponatno dovodi do povećanja koncentracije zagađujućih materija koje dolaze iz spoljašnje sredine – a izvori su industrije, energetski sektor, saobraćaj, poljoprivreda i drugi.

U zemljama u razvoju, jedan od glavnih izvora zagađenja

vazduha u domaćinstvu je gorivo koje se koristi za grijanje i kuvanje, a najćešći primjer su fosilna goriva – ugalj i nafta ili biomasa kao što su biorazgradivi dijelovi nusproizvoda drvne industrije, otpaci i ostaci biološkog porijekla iz poljoprivrede (što podrazumeva biljne i životinjske materije), kao i industrijskog i komunalnog otpada, dok domaćinstva u razvijenim zemalja koriste struju, prirodni gas ili tečni naftni gas.

Glavni razlog zabrinutosti za grijanje i kuvanje u

domaćinstvima korišćenjem drveta i uglja je uticaj koji ima na zagađivanje vazduha i zdravlje čovjeka. Vrste goriva koji se

koriste za grijanje ili kuvanje u domaćinstvima su važna odrednica kvaliteta vazduha, ne samo u zatvorenom prostoru već i u spoljašnjoj sredini. Sagorijevanje čvrstog goriva poput uglja ili drveta stvara veće zagađenje praškastim česticama (PM) na ukupnom nivou nego korišćenje električne energije, gasa ili tečnih goriva za grijanje. Praškaste čestice (PM2.5, PM10) su klasifikovane kao kancerogene, a njihovo dejstvo se ogleda u izazivanju malignih promjena kod različitih organa u čovjekovom organizmu. Otprilike tri milijarde ljudi svjetskog stanovništva koristi čvrsta goriva za kuvanje ili

Photo by Jorge Salvador / Unsplash

28

29

grijanje širom svijeta i sagorijeva oko dva miliona kilograma biomase svaki dan. Domaćinstva koja koriste biomasu imaju visok nivo čestica i gasovitih zagađujućih materija vazduha, poput čestica ugljenika, gvožđa, olova, kadmijuma, silicijuma, fenola i slobodnih radikala, ugljen-monoksida, azot-dioksida, sumpor-dioksida, formaldehida, kompleksa ugljovodonika i drugih neorganskih i organskih materija koje uključuju policiklične aromatične ugljovodonike, isparljiva organska jedinjenja i hlorovane dioksine.

Pušenje duvana u bilo kojem obliku je veliki

izvor zagađivanja vazduha u domaćinstvu. Globalno, otprilike je 1,1 milijardi pušača i taj broj je u stalnom porastu. Čestice koje se ispuštaju tokom pušenja talože se na namještaju, kosi, odjeći i na podu. Ove čestice ostaju suspendovane u vazduhu u domaćinstvu dugo vremena, čak i nakon što je pušač izašao iz prostorije čime se stvaraju uslovi za pojavu respiratornih ili kardiovaskularnih bolesti, astmu, rak pluća, zapaljenje srednjeg uha, može uticati na prijevremeni porođaj, komplikacije prilikom porođaja, rađanje djeteta sa

smanjenom funkcijom pluća ili iznenadnu smrt novorođene bebe. Prilikom pušenja, duvan sagorijeva i oslobađa dim u kojem je prepoznato nekoliko stotina štetnih materija, među kojima se nalaze i nikotin, benzen, akrolein, benzo(a)piren, amonijak, ugen-monoksid, teški metali (nr. olovo, kadmium), nitrozamini i mnogi drugi, a čiji efekti itekako narušavaju zdravlje čovjeka.

Kontrola temeperature ima značajnu ulogu u definisanju kvaliteta vazduha u domaćinstvu, a pri tome se misli na hlađenje i zagrijavanje prostorija. Da bi se osigurala optimalna sobna temperatura, izolacioni materijali i upravljanje temepraturom vazduha umnogome pomažu, dok spriječavanje izlaska vazduha iz zatvorenog prostora dovodi do loše provjetrenosti i sponatno izaziva nagomilavanje zagađujućih materi ja u domaćinstvu. Otvaranje prozora je oblik prirodne ventilacije, međutim zagađujuće materije ambijentalnog (spoljašnjeg) vazduha poput praškastih čestica (PM) koje sadrže bakar, gvožđe, kalijum, nikl, silicijum, vanadijum i cink, sa veličinom čestica između 2,5 i 10 mikrona (PM2.5 i PM10), i ozonski gas lako pronalaze svoj

30

put u ova domaćinstva upravo kroz prirodnu ventilaciju, doprinoseći zagađenju vazduha i njegovom uticaju na zdravlje čovjeka. Domaćinstva koja se nalaze u blizini velikih saobraćajnica, industrijskih zona ili termolektrana na ugalj su najviše izložena štetnom uticaju zagađenog vazduha.

Građevinski materijal koji se koristi za izolaciju stambenog

prostora daje svoj doprinos ukupnom zagađivanju vazduha u domaćinstvu. Uz to, boje i lakovi emituju značajne količine isparljivih organiskih jedinjenja koja ujedno povećavaju efekat ostalih već prisutnih zagađujućih materija. Namještaj od iverice je takođe odgovoran za emisiju štetnih materija sličnu onoj iz isparljivih organskih jedinjenja jer u velikoj količini sadrži lijepak,

a u građevinskom materijalu kao štu su cigle i cement se nalazi silicijum. Prisustvom visokotehnoloških uređaja u domaćinstvu se povećavaju emisije ozona koje nastaju upotrebom računara, štampača, tableta, mobilnih telefona i slično.

Mnoga domaćinstva akumuliraju isparavanja nastala tokom pripreme i termičke obrade hrane, osvježivača prostora, parfema, upotrebom sredstava za pranje i omjekšavanje odjeće, sredstava za održavanje lične higijene i higijene stambenog prostora. Kao posljedica udisanja vazduha koji je zagađen kombinacijom isparenja u domaćinstvu može doći do pojave glavobolje, vrtoglavice, mučnine, povraćanja, kome, trovanja, astme, raka pluća, oštećenja jetre, iritacije disajnih puteva i alergijskih reakcija.

illustration by vitaly-gorbachev / flaticon

PREPORUKEPREPORUKE VLADI CRNE GORE:1. Kreirati plan energetske nisko-karbonske pravedne tranzicije

za Crnu Goru u saradnji sa svim akterima u procesu. Plan treba uključivati sve aspekte energetske tranzicije, od generacije struje, grijanja, transporta, itd. Posebnu pažnju staviti na lokalitete koji zavise od fosilnih goriva.

2. Za osjetljive populacije, posebno one izložene siromaštvu, Vlada Crne Gore treba posebno dati prednost za prelazak na čistija i zdravija rješenja sistema grijanja, te energetske efikasnosti, kako bi se smanjila izloženost siromaštvu, tj. smanjio ukupan trošak za grijanje.

3. Vlada Crne Gore u saradnji sa lokalnim samoupravama, a u sklopu strateškog razvoja tranzicije sistema grijanja, treba nastaviti kontinuirano definisati subvencije kojima će pomoći domaćinstvima da u što kraćem roku ostvare prelazak sa sadašnjeg na obnovljive izvore energije za potrebe grijanja. Državna pomoć treba biti dostupna svim opštinama u Crnoj Gori sa posebnom pažnjom na opštinu Pljevlja.

4. Vlada Crne gore treba uspostaviti fondove za izadavanje subvencija građanima za nabavku građevinskog materijala koji će dodatno unaprijediti energetsku efikasnost, ne samo domaćinstva, već i cijelokupnog energetskog sektora.

PREPORUKE OPŠTINI PLJEVLJA:

1. Vizija opštine Pljevlja ka čistijim i obnovljivim izvorima energije treba biti osnov za energetsku tranziciju u Pljevljima.

6

31

32

2. Opština Pljevlja treba definisati ciljeve strateškog razvoja za uvođenje obnovljivih i čistijih izvora energija za potrebe tranzicije sistema grijanja u Pljevljima. Strateški razvoj mora ispunjavati sve uslove transparetnog procesa izrade, u saradnji sa svim zainteresovanim stranama, kao prvo građanima, zatim nevladinim organizacijama, preko zdravstvenih profesionalaca i energetskih zadruga do lokalnih vlasti i ostalih poslovnih subjekata. Kreiranje izvodljivog i realnog strateškog razvoja tranzicije sistema grijanja u Pljevljima je moguće samo uz participativno donošenje odluka.

3. Strategija razvoja za potrebe tranzicije sistema grijanja treba imati jasno definisane vremenske rokove unutar kojih se želi postići tranzicija. U sklopu strateškog razvoja tranzicije potrebno je odrediti vremenski rok kojim se garantuje isporuka pomoći domaćinstvima i ostalim zainteresovanim stranama koje će učestvovati u procesu prelaska na čistije i obnovljive izvore energije i u kreiranju čistije sredine u Pljevljima.

4. Kod odluke o promjeni sistema grijanja, opština Pljevlja u saradnji sa Vladom Crne Gore treba uzeti u obzir sve troškove nastale tokom same tranzcije – npr., treba uzeti u obzir troškove po zdravlje populacije zbog zagađenja koje bi potencijalno grijanje moglo imati. Ugalj, a pogotovo lignit su poznati da imaju najveće uticaje na zdravlje, stvarajući bolesti, smanjujući životni vijek i uzrokujući prijevremene smrti populacije. Stoga bi ove vidove grijanja trebalo potpuno izbegavati.

5. Za osjetljive populacije, posebno one izložene siromaštvu, treba posebno dati prednost za prelazak na čistija i zdravija rješenja sistema grijanja i energetske efikasnosti, kako bi se smanjila izloženost siromaštvu, tj smanjio ukupan trošak za grijanje.

6. Opština Pljevlja treba napraviti studiju izvodljivosti o mogućnostima čistih izvora energija za grijanje u Pljevljima. Ovakva specifična studija mora uključiti raspoloživost prirodnih resursa (kao što su sunce, vjetar, geotermalni resursi), izvodljivost (od lake izvodljivosti kao što su instalacija toplotnih pumpi ili solarnih kolektora i fotonaponskih uređaja), ekonomske faktore, raspoloživost fondova, zdravstveno opterećenje i zdravstvene dugoročne troškove prouzrokovane načinom grijanja, itd.

7. Kao jedna od najvažnijih mjera kod prelaska na čiste izvore energije treba biti energetska štednja kroz investicije u izolaciju i energetsku efikasnost domaćinstava. Osim što ova mjera ima uticaj na smanjenje emisija, ujedno i pozitivno utiče na smanjenje troškova za domaćinstva kroz smanjenu potrebu za ogrevom, te ima pozitivne efekte na zdravlje ljudi poboljšavajući unutrašnji vazduh i smanjujući pojavu vlage i plijesni.

8. Opština Pljevlja u sklopu strateškog razvoja tranzicije sistema grijanja treba definisati subvencije kojima će pomoći domaćinstvima da u što kraćem roku ostvare prelazak sa sadašnjih na obnovljive izvore energije za potrebe grijanja.

9. Opština Pljevlja treba uspostaviti fond za izdavanje subvencija svojim građanima za nabavku građevinskog materijala koji će dodatno unaprijediti energetsku efikasnost, ne samo domaćistava, već i cijelokupnog energetskog sektora.

10. Prelazak na čistije izvore eneregije za potrebe grijanja nema samo prednosti u vidu smanjenja uticaja na klimatske promjene ili zdravlje ljudi već ima značajan ekonomski smisao za dalji razvoj opštine Pljevlja.

11. Energetska tranzicija za potrebe grijanja će pomoći dekarbonizaciji domaćinstava, javnih ustanova i industrije u Pljevljima.

33

34

PREPORUKE GRAĐANIMA PLJEVALJA ZA PRELAZAK NA ČISTE TEHNOLOGIJE GRIJANJA I NJIHOV DOPRINOS ZA POSTIZANJE DOBROG KVALITETA VAZDUHA:1. Unapređenje zdravlja i zdravstvene uštede: zamjenom uglja i

drva kao goriva za kuvanje i grijanje u domaćinstvima ekološki – prihvatljivim gorivom poboljšaće se kvalitet vazduha u domaćinstvu i ujedno smanjiti loš uticaj na zdravlje čovjeka, te smanjti doprinos ukupnom zagađivanju ambijentalnog (spoljašnjeg) vazduha koji kasnije tokom prirodnog provjetravanja opet postaje dio ukupnog zagađivanja vazduha u domaćinstvu.

2. Termalne uštede: upotrebom ekološki-prihvatljivih materijala u izgradnji i termo-izolaciji domaćistva ostvariće se znatno manja upotreba energije za grijanje tj. postići energetska efikasnost, a što će spontano dovesti do unaprijeđenja ambijentalnog (spoljašnjeg) vazduha time što će doći do smanjene potrošnje energenata za grijanje, nezavisno od vrste energenata koji se koristi. Ove uštede vidljive su odmah po ugradnji termo-izolacije.

Photo by VIVIANE MONCONDUIT / pixabay

PRIKAZ SLUČAJA

8 Podaci za posljednju dostupnu godinu 2017 iz studije GBD globalni teret bolesti. Vizualizacije dostupne na https://vizhub.healthdata.org/

9 World health statistics 2018: monitoring health for the SDGs, sustainable development goals. Geneva: World Health Organization; 2018.

Kratka studija mjerenja kvaliteta vazduha u domaćinstvima koja se griju na različite energente i uticaj na zdravlje od unutrašnjeg zagađenja vazduha

POZADINA:

U Crnoj Gori 7.22% (6.08%-8.44%) svih smrti uzrokovano je zagađenjem vazduha. Dok je 2.61% (1.74%-3.68%) svih smrtnih

slučajeva uzrok bilo unutrašnje zagađenje vazduha8. Prema Svetskoj zdravstvenoj organizaciji, stopa mortaliteta od zagađenja vazduha u Crnoj Gori je jedna od najvećih na evropskom kontinentu, 78.6 smrti na svakih 100,000 stanovnika9. U regiji, samo Bosna i Hercegovina i Severna Makedonija imaju veću stopu mortaliteta.

35

illustration by iconixar / flaticon

36

METODOLOGIJA

Lokacija, energenti i period mjerenja vazduha

Ova studija rađena je na području grada Pljevlja. Mapa pokazuje lokacije domaćinstava u kojima se mjerio kvalitet unutrašnjeg

vazduha, pelet-žuto, stuja-plavo, ugalj/drvo-maslinasto, i lokaciju zvanične mjerne stanice u Pljevljima Agencije za zaštitu prirode i životne sredine Crne Gore – crveno.

Unutrašnji kvalitet vazduha mjeren je u tri domaćinstva koja koriste različite energente: (1) pelet, (2) struju i (3) kombinaciju ugalj i drvo.

Period mjerenja uključivao je grejnu sezonu i to: od 17. februara do 30. aprila 2020. godine. Mjerenje je vršeno kontinuirano tokom 74 dana u toku grejne sezone.

Domaćinstva su odabrana prema sledećim kriterijuma: 1. Da nisu pušačka domaćinstva; 2. Da nisu na velikim raskrsnicama; 3. Da se mjeri u dnevnoj sobi (veličine ne preko 40m2); 4. Da su domaćinstva kuće.

INSTRUMENTI KORIŠĆENI U STUDIJI

Monitor unutrašnjeg kvaliteta vazduha

U studiji smo koristili mali uređaj AirVisual Pro. Uređaj mjeri praškaste materije zvane PM10 i PM2.5. S obzirom da je ovaj

uređaj bio instaliran u kućama, mjerio je unutrašnji kvalitet vazduha (PM čestice), no takođe je i paralelno bilježio spoljašnji kvalitet vazduha putem informacija koje dobija od najbliže državne stanice.

U Pljevljima je to jedina stanica koja mjeri praškaste materije, PM čestice (na mapi prikazana lokacija). AirVisual Pro je niskobudžetni

monitor kvaliteta vazduha. Monitor za mjerenje PM2.5 koristi interno razvijeni napredni laserski senzor za raspršivanje svjetlosti.

Laserski senzori predstavljaju najtačnije sredstvo za mjerenje PM2.5 kod niskobudžetnih uređaja. Senzor djeluje tako što laser sjaji unutar mjerne komore i broji ozračeno svjetlo koje se odbija od mikroskopskih čestica, PM čestica (veličine od 0,3 do 10 μm). Na taj način, svjetlosnim prebrojavanjem, mjeri količinu PM čestica u vazduhu po m3.

37

source www.iqair.com

38

Poremećen protok vazduha koji nije precizno evidentiran uobičajen je izvor grešaka u mjerenjima na niskobudžetnim monitorima. AirVisual senzori koriste mali ventilator unutar senzorske komore uređaja kako bi osigurali konstantan, proračunat protok vazduha kroz mjernu komoru.

10 https://epa.org.me/mjesecni-izvjestaji-o-kvalitetu-vazduha/

11 https://www.monstat.org/cg/page.php?id=273&pageid=48

12 Statistički godišnjak 2017.o zdravlju stanovništva i zdravstvenoj zaštiti u Crnoj Gori

Podaci o spoljašnjem kvalitetu vazduha

Podaci o spoljašnjem kvalitetu vazduha preuzeti su sa sajta Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore. Konsultovali smo i podatke u realnom vremenu, te mjesečne izvještaje Agencije10.

Podaci o populaciji i zdravlju

Podaci o broju stanovnika za opštinu Pljevlja su prikupljeni iz Uprave za statistiku Crne Gore (MONSTAT)11. Institut za javno zdravlje objavio je podatke za 2017. godinu o mortalitetu i morbiditetu12. Podaci o procentu domaćinstava koja se griju na različita goriva dostavljen je od opštine Pljevlja, Sekretarijata za komunalno – stambene poslove, saobraćaj i vode.

Proračun uticaja na zdravlje

U studiji smo koristili AirQ + softver verzija 2.0. Koristili smo funkcije ‘koncentracije zagađenja->zdravstvena posljedica za

svaku funkciju ‘koncentracija->reakcija’ za smrtnost uzrokovana PM2.5 i PM10. Ove funkcije postavljene su prema uputstvima Svjetske zdravstvene organizacije. Izračunali smo teret bolesti za stanovnike opštine Pljevlja od dugoročne izloženosti isključivo unutrašnjem zagađenju vazduha. Ovdje nije prikazan teret bolesti od izloženosti spoljašnjem zagađenju vazduha.

Alat WHO AirQ+ razvili su Regionalna kancelarija WHO-a za Europu, Evropski centar za životnu sredinu i zdravlje (ECEH), kancelarija u Bonnu, Njemačka, kako bi izračunali stupanj zdravstvenog tereta i uticaja zagađenja vazduha na zdravlje stanovništva. Svi proračuni

koje obavlja AirQ + temelje se na metodologijama i funkcijama na reakciju koncentracije utvrđenim epidemiološkim studijama. Funkcije koncentracije-reakcije korištene u softveru temelje se na sistematskom pregledu svih istraživanja dostupnih do 2013. godine i njihovoj metaanalizi13.

Za izračun statističke značajnosti u razlikama između kvaliteta vazduha prema energentu koji se koristi u domaćinstvima koristili smo statistički softverski paket R verziju 3.6.2.

13 Héroux, M.E.; Anderson, H.R.; Atkinson, R.; Brunekreef, B.; Cohen, A.; Forastiere, F.; Hurley, F.; Katsouyanni, K.; Krewski, D.; Krzyzanowski, M.; et al. Quantifying the health impacts of ambient air pollutants: recommendations of a WHO/Europe project. Int. J. Public Health 2015, 60, 619–627, doi:10.1007/s00038-015-0690-y.

14 Statistički značajna razlika u kvalitetu vazduha s obzirom na energent izračunata je Kruskal-Wallis rank sum testom u vrijednosti p= 0.019.

REZULTATI

Rezultat mjerenja unutrašnjeg kvaliteta vazduha

U periodu od 17. februara do 30. aprila 2020. godine, prosjek zagađenja vazduha u unutrašnjosti domaćinstava, i to prema

energentu na koji su se domaćinstva grijala, prikazan je u Tabeli 2. Prema podacima mjerenja unutrašnjeg vazduha za PM čestice, domaćinstvo koje se grijalo na pelet imalo je bolji kvalitet vazduha u odnosu na ono koji se grijalo na struju, te ono koje se grijalo na ugalj i drvo. Domaćinstvo koje je ložilo ugalj imalo je najlošiji kvalitet unutrašnjeg vazduha14, 3 puta veću vrijednost za PM2.5 nego što je po zdravstvenim preporukama. Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji SZO, prosjek za PM2.5 bi trebao da bude do 10 μg/m3. Čak su i domaćinstva na pelet i struju imala prekomjerno zagađenje unutrašnjeg vazduha, gde je nivo zagađenja bio nezdrav za ljude, 26.0 i 26.1 μg/m3.

U istom periodu, spoljašnji kvalitet vazduha (PM2.5 čestica) u Pljevljima bio je vrlo loš, gotovo je 6 puta prelazio limite koji su postavljeni za očuvanje zdravlja (10 μg/m3 limit za zdravlje, a u Pljevljima je vrijednost bila 57.9 μg/m3).

39

40

Tabela 2. Srednja vrijednost unutrašnjeg zagađenja vazduha za praškaste čestice, PM10 i PM2.5, u domaćinstvima prema energentu za grijanje, izraženo u μg/m3

SREDNJA VRIJEDNOST PM ČESTICA (MJERENO U PERIODU 17. FEB DO 30.

APRIL 2020.)

LIMITI KAKO BI SE ZAŠTITILO ZDRAVLJE*

PELET, ΜG/M3

STRUJA, ΜG/M3

UGALJ/DRVO, ΜG/M3

PLJEVLJA SPOLJAŠNI VAZDUH**

PM10 20 32 33.6 38.3 51

PM2.5 10 26 26.1 30 57.9

*SZO smjernice za Kvalitet vazduha koji bi trebao biti da ne bi narušavao zdravlje, godišnji prosjek

** oficijalna monitoring stanica u Pljevlji, podaci iz mesečnih izveštaja feb-april

S obzirom da se ventilacija unutrašnjih prostora vrši na način da se kroz prozor unutrašnji miješa sa spoljašnjim vazduhom, jasno se

vidi da je vrlo teško postići dobar kvalitet unutrašnjeg vazduha bez zadovoljavajućeg kvaliteta spoljašnjeg vazduha. Oboje je neizostavno povezano.

U domaćinstvu u kojem se koristio pelet tokom perioda mjerenja od 74 dana, 10 dana je prekoračena maksimalna dnevna granična vrijednost za PM10 koja inače iznosi do 50 μg/m3, a koja je propisana za spoljašnji kvalitet vazduha. Za PM2.5 čestice postoji regulativa samo za godišnje granične vrijednosti, no ne i za dnevne granične vrijednosti. Prekomjerno zagađen vazduh (od 25 μg/m3) bio je prisutan 31 dan u domaćinstvu koje koristi pelet.

U domaćinstvu koje je koristilo struju, 10 dana je pređena vrijednost za PM10 i 22 dana je pređena vrijednost za PM2.5. Domaćinstvo koje se grijalo na struju imalo je najmanju izloženost zagađenju gledajući na broj dana izloženosti, no čak i tu je za mjerenih 74 dana PM2.5 30% vremena bio prekoračen, a PM10 je 14% vremena prekoračivalo dnevne granične vrednosti.

Dok je u domaćinstvu koje se grijalo na ugalj i drvo značajno više dana unutrašnji vazduh bio zagađen, 16 dana za PM10 i 36 dana za PM2.5. Gotovo 50% vremena domaćinstvo sa grijanjem na ugalj bilo je izloženo prekomjernom zagađenju unutrašnjeg vazduha.

Tabela 3. Broj dana s prekomjernim zagađenjem unutrašnjeg vazduha za PM čestice, prema energentu korišćenom za grijanje u domaćinstvu

BROJ DANA KADA JE PREĐENA MAKSIMALNA GRANIČNA DNEVNA

VRIJEDNOST ZAPELET STRUJA UGALJ/DRVO

PM10 >50µg/m3 10 10 16

PM2.5 >25µg/m3 31 22 36

INDIKATIVNI ZDRAVSTVENI UTICAJI KAO POSLJEDICA ZAGAĐENJA UNUTRAŠNJEG VAZDUHA

U ovom prikazu slučaja koristili smo podatke o broju stanovništva za 2019. godinu za opštinu Pljevlja. Ovo je neprecizna procjena

zdravstvenih slučajeva vezanih za unutrašnji kvalitet vazduha, no u nedostatku specifičnih podataka ovaj broj predstavlja najbolju moguću estimaciju u ovom trenutku i može služiti kao prikaz slučaja. Vrlo je velika vjerovatnoća da je morbiditet respiratornih bolesti veći u predjelima koji su visoko zagađeni, kao što je slučaj za Pljevlja.

Za procjenu zdravstvenih uticaja koristili smo metodu proračuna zvanu Teret bolesti (eng. Burden of Disease) koji predstavlja godišnju brojku slučajeva bolesti. Cilj je napraviti sažetak trenutne situacije. Teret se izražava brojem smrtnih slučajeva ili preovladavajućim ili incidentnim slučajevima bolesti na razini godine.Teret aerozagađenja treba tumačiti kao mjere ukupnog broja stanovnika ili prosjek učinka. Nije prikladno koristiti ove rezultate izračunavanja opterećenja da bi se izrazilo kako se teret raspoređuje na pojedince u populaciji, pojedine osobe. Teret koji se može izbjeći je dio opterećenja određene bolesti

41

BROJ DANA KADA JE PREĐENA MAKSIMALNA GRANIČNA DNEVNA VRIJEDNOST ZAGAĐENJA (CRVENO) I KADA JE KVALITET BIO DOBAR (ZELENO)

Broj dana sa dobrom kvalitetom unutrašnjeg vazduhaBroj dana kad je vazduh bio prekomjerno zagađen (PM2.5 >25µg/m3)

STRUJA

52 43

31

38

3622

PELET UGALJ/DRVO

koji se može umanjiti kada bi se umanjio i postotak potrošnje čvrstih goriva u domaćinstvima. Prema podacima dostavljenim iz opštine Pljevlja od Sekretarijata za komunalno – stambene poslove, saobraćaj i vode, procjenat domaćinstava koje se griju na ugalj i drvo je 83% (5000 domaćinstava), ovaj procjenat korišćen je u ovom prikazu slučaja za proračun tereta bolesti.

Tabela 4. Indikativni broj godišnjih slučajeva bolesti u Pljevljima zbog unutrašnjeg zagađenja vazduha nastalog grijanjem na ugalj i drva

BOLESTI U PLJEVLJIMA, INDIKATIVNO

UKUPNAN BROJ

(RASPON)

ŽENE (BROJ)

RASPON (DONJA-GORNJA

GRANICA)

MUŠKARCI (BROJ)

RASPON (DONJA-GORNJA

GRANICA)

BOLESTI SISTEMA ZA DISANJE

156 (119-179)

ZAPALJENJA DUŠICA I DRUGE OBSTRUKTIVNE BOLESTI PLUĆA

1,264 693 (490-848) 571 (190-848)

KANCER PLUĆA 93 51 (28-58) 42 (24-51)

ISHEMIJSKE BOLESTI SRCA 217 117 (67-136) 100 (67-136)

MOŽDANI UDAR 36 18 (10-22) 18 (8-22)

Prema ovim indikativnim podacima vidimo da bi 156 osoba imalo oboljenja sistema za disanje uzrokovana izlaganjem unutrašnjem

zagađenju vazduha u domaćinstvima uslijed grijanja na ugalj i drvo. Procjenjuje se da je unutrašnje zagađenje vazduha uzrok više od polovine svih slučajeva disajnih bolesti u Pljevljima (51.9% (raspon 39.9%-59.9%)).

Izračunato je da su 1264 osobe imale zapaljenja dušica i druge obstruktivne bolesti pluća. S time da su žene osjetljivije i među njima je bilo više slučajeva zapaljenja dušica, 693 žene su oboljele. Dok je 571 muškarac oboljeo. Kod žena, unutrašnje zagađenje vazduha uzrok je više od polovine, 52% (37%-64%) zapaljenja dušica. Dok je kod muškaraca procjenjena pripadajuća proporcija nešto manja, 43% (14%-64%) zapaljenja dušica može se pripisati unutrašnjem zagađenju vazduha.

42

Unutrašnje zagađenje vazduha bilo bi uzrok 93 slučaja kancera pluća u Pljevljima po ovoj procjeni. Opet su više pogođene žene,

51 slučaj, a kod muškaraca 42 slučaja. Kod žena, više od polovine slučajeva kancera pluća uzrokovano je unutrašnjim (ne)kvalitetom vazduha, 52% (29%-60%). Dok je kod muškaraca zagađen unutrašnji vazduh uzrok 43% (25%-52%) kancera pluća.

Procenjeno je da je 217 slučajeva ishemijske bolesti srca uzrokovano unutrašnjim zagađenjem vazduha. Kod žena 43% (25%-50%) te ko muškaraca 37% (25%-50%) ukupnih slučajeva ishemijske bolesti srca uzrokovano je unutrašnjim zagađenjem vazduha.

Unutrašnje zagađenje vazduha prouzrokovalo je 36 slučajeva moždanog udara. Jednak broj kod muškaraca i žena. Od ukupnog broja moždanog udara u Pljevljima, unutrašnjem zagađenju može se pripisati 43% (25% – 54%) slučajeva.

Pravna regulativa u Crnoj Gori postavlja maksimalne nivoe za određene zagađujuće materije u spoljašnjem vazduhu, no regulativa ne propisuje prihvatljive nivoe za unutrašnji kvalitet vazduha. Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (SZO) nijedan nivo zagađenja vazduha ne može se smatrati „sigurnim“, i najnovija istraživanja pokazuju da čak i vrlo niski nivoi zagađenja pri dugoročnom izlaganju imaju značajan uticaj na ljudsko zdravlje15.

15 Mortality-Air Pollution Associations in Low-Exposure Environments(MAPLE): Phase 1

LIMITI STUDIJE – PRIKAZA SLUČAJA

Ova studija je indikativnog karaktera i može služiti samo kao kratki prikaz slučaja. Generalizacija o kvalitetu unutrašnjeg vazduha

ne bi se mogla vršiti zbog limitiranog broja domaćinstava u kojima je vršeno mjerenje. Osim toga, za proračun tereta bolesti korišćen je procjenat domaćinstava koja se griju na ugalj. No, postoji mogućnost da je procjena od 83% domaćinstava koji se griju na ugalj precjenjena ili podcjenjena. U tom slučaju, teret bolesti bi trebao biti prikladno korigovan.

43

Zdravstveni podaci predstavljaju indikativnu procjenu tereta po zdravlje od unutrašnjeg zagađenja vazduha. Ovakav proračun preporučen je od Svjetske zdravstvene organizacije za unutrašnje zagađenje vazduha.

Treba napomenuti da u ovoj studiji nije prikazan teret bolesti od izloženosti spoljašnjem zagađenju vazduha, već isključivo unutrašnjem zagađenju vazduha. Teret bolesti bi bio veći ukoliko bi se i spoljašnje zagađenje uzelo u obzir.

ZAKLJUČAK

K valitet vazduha u unutrašnjim prostorima je ozbiljna pretnja po zdravlje stanovništva u Pljevljima. Ne samo da je Pljevlja žariše

spoljašnjeg zagađenja vazduha zbog termoelektrane i sagorijevanja

source bankwatch.org

44

45

uglja, već je stanovništvo značajno pogođeno i lošim kvalitetom unutrašnjeg vazduha, zbog loženja drva i uglja u domaćinstvima.

Značajni dobici za zdravlje mogli bi se postići poboljšanjem kvaliteta vazduha u Pjevljima, kako unutrašnjeg tako i spoljašnjeg. Prelazak

na grijanje koje ne uključuje sagorijevanje uglja i drva bilo bi logičan korak ka unapređenju zdravlja Pljevljaka. Prelazak na čista goriva poboljšao bi zdravlje u Pljevljima već i u kratkom roku, a posebno bi poboljšao zdravlje posmatrajući duži rok.

Ova bi procjena mogla biti korisna u pružanju dodatnih dokaza zdravstvenog opterećenja koji su ključna komponenta u politici i akcionim planovima o čistom vazduhu.

46

ANEKS 1.Tabela sa prosječnim dnevnim vrijednostima mjerenja PM10 i PM2.5 prema energentu koji se koristi, u μg/m3

DATUM PELET PM2.5

PELET PM10

STRUJA PM2.5

STRUJA PM10

UGALJ PM2.5

UGALJ PM10

2/17/2020 44.2 55.3 268.0 420.9 87.1 113.9

2/18/2020 34.7 41.4 58.0 76.8 45.2 54.0

2/19/2020 21.1 24.8 19.1 25.3 23.7 29.2

2/20/2020 13.3 15.6 12.1 15.2 21.9 26.4

2/21/2020 19.7 23.4 19.5 24.4 29.6 37.5

2/22/2020 16.1 18.6 21.6 27.1 31.4 38.9

2/23/2020 44.7 52.3 52.1 66.6 86.4 113.6

2/24/2020 59.1 71.1 70.9 92.2 73.0 86.5

2/25/2020 52.6 63.7 58.7 81.1 69.0 85.4

2/26/2020 48.1 65.1 12.2 17.3 10.8 14.7

2/27/2020 13.4 17.2 13.7 16.9 15.7 18.0

2/28/2020 19.4 24.6 20.2 26.7 14.3 16.3

2/29/2020 31.3 37.2 29.2 39.2 33.7 40.5

3/1/2020 32.7 38.8 38.5 52.3 20.7 23.2

3/2/2020 16.0 20.5 11.5 15.3 8.1 12.1

3/3/2020 12.7 16.4 10.6 13.6 11.6 14.4

3/4/2020 15.4 20.1 17.3 21.5 19.8 24.6

3/5/2020 18.4 23.6 15.7 19.8 26.3 32.4

3/6/2020 28.1 32.9 28.2 35.8 18.2 23.7

3/7/2020 47.3 60.7 13.6 17.4 16.3 21.8

3/8/2020 32.2 38.7 40.7 50.2 71.1 89.6

3/9/2020 25.4 29.4 23.6 27.4 41.2 49.4

3/10/2020 26.2 30.3 20.9 23.6 32.8 38.3

3/11/2020 26.0 31.7 24.1 28.2 35.3 39.8

47

DATUM PELET PM2.5

PELET PM10

STRUJA PM2.5

STRUJA PM10

UGALJ PM2.5

UGALJ PM10

3/12/2020 26.1 32.4 33.3 39.9 76.6 95.6

3/13/2020 31.5 37.7 37.8 46.0 41.9 52.0

3/14/2020 13.3 16.4 7.4 8.7 12.7 17.3

3/15/2020 21.1 27.9 10.6 12.7 22.4 31.8

3/16/2020 21.0 25.3 22.8 26.1 29.4 36.6

3/17/2020 35.8 43.8 32.1 37.0 41.6 50.6

3/18/2020 34.6 42.0 29.7 34.9 44.1 60.1

3/19/2020 36.2 44.2 27.8 31.8 34.3 46.2

3/20/2020 38.7 46.9 50.8 68.1 60.3 78.5

3/21/2020 58.4 68.3 51.1 60.2 82.2 110.9

3/22/2020 23.9 29.0 21.0 24.7 36.3 44.9

3/23/2020 13.7 16.9 10.8 11.9 12.5 15.2

3/24/2020 15.8 18.2 15.5 17.4 15.4 19.8

3/25/2020 17.1 20.7 10.6 12.5 25.5 35.4

3/26/2020 16.7 21.3 12.0 13.3 15.2 18.8

3/27/2020 21.7 34.9 14.2 26.2 26.2 43.2

3/28/2020 36.4 52.5 23.1 38.8 39.3 60.9

3/29/2020 28.9 37.7 26.3 33.4 37.9 51.4

3/30/2020 28.6 36.4 23.0 27.0 28.3 36.8

3/31/2020 11.9 14.1 12.7 14.5 24.2 31.1

4/1/2020 14.8 17.3 11.4 12.4 16.3 19.9

4/2/2020 18.0 21.9 12.8 13.9 16.6 20.7

4/3/2020 22.5 26.1 24.5 27.7 28.2 35.5

4/4/2020 22.2 26.3 14.1 15.2 24.7 32.0

4/5/2020 16.5 19.8 13.4 16.0 32.3 42.1

4/6/2020 25.7 31.2 23.7 26.7 29.2 36.7

4/7/2020 21.1 24.8 22.6 27.6 16.7 22.2

48

DATUM PELET PM2.5

PELET PM10

STRUJA PM2.5

STRUJA PM10

UGALJ PM2.5

UGALJ PM10

4/8/2020 24.8 29.0 22.4 26.4 23.7 30.4

4/9/2020 36.9 45.3 28.1 34.6 26.6 33.4

4/10/2020 29.6 33.9 32.9 38.1 50.1 62.6

4/11/2020 23.3 27.5 25.7 30.2 31.3 40.1

4/12/2020 28.3 34.0 22.6 26.6 29.7 36.3

4/13/2020 52.0 63.7 48.5 57.1 41.8 51.3

4/14/2020 20.6 24.7 31.7 38.7 17.9 23.4

4/15/2020 15.0 18.7 18.1 22.6 13.3 16.3

4/16/2020 19.4 23.1 21.7 25.3 24.0 31.6

4/17/2020 20.6 24.8 18.4 21.2 29.6 39.2

4/18/2020 25.7 33.2 16.0 19.1 21.3 27.7

4/19/2020 74.3 96.2 17.3 21.5 17.9 24.4

4/20/2020 12.2 14.6 10.0 12.7 18.6 23.9

4/21/2020 12.0 14.6 10.0 11.5 10.0 12.1

4/22/2020 19.9 26.3 9.7 11.5 12.6 15.7

4/23/2020 19.1 23.2 13.3 15.6 17.1 21.4

4/24/2020 15.9 18.5 12.7 14.6 21.2 29.1

4/25/2020 17.4 20.3 19.9 24.6 22.0 28.0

4/26/2020 24.6 29.8 17.8 20.7 20.8 22.8

4/27/2020 15.8 21.5 10.1 12.2 17.3 22.3

4/28/2020 15.6 20.1 12.1 14.7 13.8 17.5

4/29/2020 12.3 15.9 7.1 8.4 9.5 12.3

4/30/2020 16.6 22.0 10.7 18.1 16.1 21.7

49

ANEKS 2.Podaci iz upitnika Pljevlja: obilazak 150 domaćinstava

ENERGENT BROJ DOMAĆINSTAVA

Drvo 47

Miks ugalj/drvo 86

Pelet 14

Struja 3

Ukupno 150

RAZMIŠLJANJE O PROMJENI ENERGENTA (PRIJE SAZNANJA O UTICAJU NA ZDRAVLJE) BROJ DOMAĆINSTAVA

Da 24

Ne 93

Možda 24

ŠTA BI OLAKŠALO ZAMJENU ENERGENTA? BROJ DOMAĆINSTAVA

Finansijske olakšice (subvencije ili kredit od države) 91

Toplifikacija grada 15

Bez odgovora 44

DA LI UGALJ UTIČE NA KVALITET UNUTRAŠNJEG VAZDUHA BROJ DOMAĆINSTAVA

Da 142

Ne 3

Ne znam 5

50

RAZMIŠLJANJE O PROMJENI ENERGENTA (NAKON SAZNANJA O UTICAJU NA ZDRAVLJE) BROJ DOMAĆINSTAVA

Da 94

Ne 17

Možda 30

Bez odgovora 9

KVALITET VAZDUHA U TRENUTKU POSJETE DOMAĆINSTVU

PM2.5 (μg/m3)

Broj domaćinstava AQI Broj

domaćinstava CO2 (ppm) Broj domaćinstava

Manje od 20 97 0 – 50 78 0 – 700 103

21 – 50 14 51 – 100 29 701 – 1000 36

51 – 100 20 101 – 150 8 1001 – 1500 10

101 – 200 10 151 – 200 23 Preko 1500 1

Preko 200 9 201 – 301 5

Preko 301 7

TROŠKOVI NABAVKE ENERGENATA

Ugalj 1 tona=60 EUR

Drvo 1 metar=35 EUR

Pelet 1 tona=108 EUR sa subvencijama, 200 EUR tržišna cijena

51

52

Green Home je vodeća nevladina organizacija za zaštitu živone sredine osnovana 14.02.2000. godine. Organizacija je nastala iz želje studenata biologije i građana za aktivnim učešćem u očuvanju i unapređenju životne sredine, kroz javno zagovaranje i zastupanje ekoloških politika u praksi, podrške primjeni nacionalnih, evropskih i svjetskih standarda u oblasti zaštite životne sredine i ostvarenje koncepta održivog razvoja Crne Gore u praksi.

U dostizanju ovoga, posvetili smo se jačanju organizacija civilnog društva i poboljšanju dijaloga sa svim društvenim akterima u oblasti ekologije, kako bi osnažili saradnju i zajednički doprinjeli održivom razvoju i afirmaciji Crne Gore kao ekološke države u praksi.

Naš rad je podijeljen u dva programa:

Program za zaštitu životne sredine ima za cilj promociju, edukaciju i pružanje podrške u lokalnim i nacionalnim inicijativama u oblasti zaštite i očuvanja prirode. Kroz program za životnu sredinu želimo da pomognemo u rješavanju problema na polju zaštite i očuvanja životne sredine i održive upotrebe prirodnih resursa.

Program za energiju i klimu ima za cilj promociju, edukaciju i pružanje podrške u lokalnim i nacionalnim inicijativama u oblasti energetske efikasnosti i korišćenja alternativnih izvora energije. Kroz program za energiju želimo da ukažemo na važnost primjene mjera energetske efikasnosti i pozitivne efekte koji se na ovaj način mogu postići kako u smislu očuvanja životne sredine tako i poboljšanja životnog komfora.

53

54