14
Zabójcy i mordercy Czynniki ryzyka i możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych

Zabójcy i mordercy

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Zabójcy i mordercy

Citation preview

Page 1: Zabójcy i mordercy

Zabójcy i mordercyCzynniki ryzyka i możliwości

oddziaływań resocjalizacyjnych

Page 2: Zabójcy i mordercy

Moim Rodzicom i Córce Oleńce

Page 3: Zabójcy i mordercy

Kraków 2010

Małgorzata H. Kowalczyk

Zabójcy i mordercyCzynniki ryzyka i możliwości

oddziaływań resocjalizacyjnych

Page 4: Zabójcy i mordercy

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2010

Redakcja wydawnicza:Beata BednarzMałgorzata Miller

Projekt okładki:Magdalena MuszyńskaIzabela Surdykowska-JurekCZARTART

Recenzenci:prof. zw. dr hab. Stanisław Kawulaks. dr hab. Czesław Kustra, prof. UMK

ISBN 978-83-7587-394-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel. (12) 422-41-80 fax (12) 422-59-47www.impulsoficyna.com.pl e-mail: [email protected] I, Kraków 2010

Page 5: Zabójcy i mordercy

Spis treściWstęp ............................................................................................... 9

1. Wybrane integracyjne teorie przestępczości .................................. 13 1.1. Generalna teoria napięcia Roberta Agnewa (GST) ................ 15 1.2. Integracyjna teoria regulacji zachowania przestępczego

Marco LeBlanca .................................................................... 25 1.3. Doktryna kryminologii humanistycznej Leona Tyszkiewicza 29 2. Zabójstwo jako skrajna forma przestępstwa gwałtownego

w ujęciu historycznym i prawnym ................................................ 41 2.1. Zabójstwo w kontekście historycznym .................................. 41 2.2. Prawna interpretacja zabójstwa ............................................. 52

3. Zabójstwo w perspektywie biopsychologicznej i środowiskowej ..... 65 3.1. Biologia, psychopatologia i osobowość zabójców

w świetle literatury ................................................................ 67 3.2. Środowiskowe czynniki kryminogenne dotyczące zabójstw

w świetle literatury ................................................................ 101 3.2.1. Socjalizacja sprawców zabójstw w środowisku

rodzinnym i rówieśniczym ......................................... 101 3.2.2. Zaburzenia w zachowaniu a popełnianie zabójstw ...... 110 3.3. Czynniki sytuacyjne w etiologii zabójstw .............................. 124 3.4. Motywacje sprawców zabójstw .............................................. 133 3.5. Integracyjne ujęcie czynników warunkujących popełnianie

zabójstw – syndrom prehomicydalny .................................... 143 3.6. Charakterystyka różnych typów zabójstw i wybrane czynniki

je determinujące ................................................................... 152

4. Wybrane zagadnienia dotyczące diagnozy resocjalizacyjnej i penitencjarnej oraz możliwości resocjalizacji sprawców zabójstw .... 209

4.1. Diagnoza resocjalizacyjna i penitencjarna – wybrane zagadnienia .............................................................. 209

4.2. Oddziaływania penitencjarne wobec sprawców zabójstw i możliwości ich resocjalizacji ................................................ 225

Page 6: Zabójcy i mordercy

65. Rozwiązania metodologiczne przyjęte w badaniach własnych ....... 247 5.1. Usytuowanie podjętej problematyki

w teoriach nauk społecznych ................................................. 247 5.2. Procedura postępowania badawczego .................................... 248 5.3. Przedmiot i cele badań .......................................................... 249 5.4. Problemy badawcze i hipotezy .............................................. 250 5.5. Zmienne i wskaźniki ............................................................. 256 5.6. Model metodologiczny badań ............................................... 260 5.7. Rodzaj podjętych badań ........................................................ 261 5.8. Metody, techniki, narzędzia badawcze .................................. 262 5.9. Organizacja i procedura badań .............................................. 269

6. Analiza ilościowa uzyskanych wyników badań ............................. 277 6.1. Charakterystyka badanej zbiorowości .................................... 278 6.2. Charakterystyka sytuacji rodzinnej badanych sprawców

w kontekście popełnionych zabójstw ..................................... 283 6.3. Sytuacja w środowiskach szkolno-rówieśniczych

a popełnianie zabójstw .......................................................... 320 6.3.1. Relacje z rówieśnikami i pozycja w grupach

rówieśniczych a popełnianie zabójstw ......................... 320 6.3.2. Relacje z nauczycielami a dokonywanie zabójstw ....... 336 6.4. Symptomy zaburzeń w zachowaniu i wcześniejszej

aktywności przestępczej a dokonywanie zabójstw .................. 339 6.5. Komponenty kontroli społecznej a dokonywanie zabójstw .... 349 6.6. Działania innych osób będące źródłem szkodliwych bodźców ..... 362 6.6.1. Blokowanie możliwości osiągania pozytywnych

celów w życiu ............................................................. 363 6.6.2. Blokowanie dostępu do pozytywnych bodźców

(sytuacje trudne) a dokonywanie zabójstwa ................ 371 6.7. Dysonans między aspiracjami, oczekiwaniami i faktycznymi

możliwościami realizacji celów a dokonywaniem zabójstw .... 380 6.7.1. Poczucie relatywnej deprywacji w sferze materialnej ..... 380 6.7.2. Poczucie relatywnej deprywacji związane ze sferą

towarzysko-erotyczną ................................................. 384 6.7.3. Poczucie relatywnej deprywacji w zakresie sfery

edukacyjno-zawodowej .............................................. 387 6.7.4. Subiektywne poczucie możliwości realizacji planów

życiowych i respektowanie przysługujących jednostce praw ........................................................................... 389

Page 7: Zabójcy i mordercy

7 6.8. Korelaty osobowościowe a popełnianie zabójstw ................... 393 6.8.1. Zachowania agresywne ustalone na podstawie

Skali Agresji Bussa–Durkee (SABD) .......................... 394 6.8.2. Poziom nasilenia cech introwertywnych

i ekstrawertywnych ustalonych na podstawie inwentarza EPQ-R ..................................................... 401

6.9. Czynniki sytuacyjne i motywacyjne związane z popełnionymzabójstwem ........................................................................... 407

7. Analiza jakościowa materiału badawczego oraz wskazania

resocjalizacyjne ............................................................................ 415 7.1. Analiza przypadków .............................................................. 422 7.2. Reprezentacja przypadków w przekroju ................................ 543 7.3. Modelowe ujęcie sprawców zabójstw .................................... 573 7.4. Projekt oddziaływań resocjalizacyjnych wobec

sprawców zabójstw ................................................................ 584 7.5. Możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych uwzględniające

modelowe ujęcia sprawców zabójstw z przykładowymi rozwiązaniami resocjalizacyjnymi .......................................... 595

7.5.1. Możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych wobeczabójców seryjnych .................................................... 595

7.5.2. Możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych wobeczabójców seksualnych ................................................. 602

7.5.3. Możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych wobecsprawców zabójstw działających dla zysku w celu zdobycia walorów należących do ofiary (zabójcy ekonomiczni) oraz działających na zlecenie innej osoby .................... 610

7.5.4. Możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych wobecsprawców emocjonalno-lękowych .............................. 618

7.5.5. Możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych wobecsprawców emocjonalno-agresywnych ......................... 624

Syntetyczne wnioski z badań ............................................................ 629

Bibliografia ....................................................................................... 647

Aneks ............................................................................................... 663

Page 8: Zabójcy i mordercy
Page 9: Zabójcy i mordercy

Wstę pZabójstwo uznaje się powszechnie za akt skrajnej agresji i najokrutniejsze

z przestępstw gwałtownych. Czyn ten budzi zainteresowanie przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Efektem tego są liczne opracowania wskazujące przede wszystkim na psychologiczne i osobowościowe konteksty popełniania zabójstw (por. J. K. Gierowski, 1988, 1991; Szymusik, Leśniak, 1975; A. Wol-ska, 2001 i inni). W ostatnich latach dynamika zabójstw utrzymuje się na stałym poziomie (np. w 2005 roku popełniono 837 zabójstw, w 2006 – 816 zabójstw) i w stosunku do lat dziewięćdziesiątych i początku XXI wieku jest to tendencja malejąca (np. w 1994 roku popełniono 1160 zabójstw, w 1995 – 1134, w 1996 – 1134, w 2000 – 1269, w 2001 – 1325, a w 2002 – 1188) (Ko-menda Główna Policji: www.kgp.waw.pl). Niepokojące są jednak obniżanie się wieku sprawców i wzrost okrucieństwa działań. Stały udział w dokonywaniu zbrodni mają młodociani i nieletni sprawcy. Przykładowo w 2001 roku wśród 1274 podejrzanych o dokonanie zabójstwa było 54 nieletnich działających samodzielnie lub współuczestniczących w dokonaniu zbrodni z młodociany-mi sprawcami. W 2002 roku wśród 1206 podejrzanych było 51 nieletnich, w 2003 wśród 1015 podejrzanych było 30 nieletnich, a w 2004 – 31 (dane Komendy Głównej Policji: www.kgp.waw.pl).

Istnieje więc potrzeba aktualizowania badań w tym zakresie, zwłaszcza jeśli na podstawie diagnozy czynników warunkujących można sformułować wska-zania, które posłużą do opracowania propozycji oddziaływań resocjalizacyjnych wobec tej grupy sprawców.

Tytuł książki różnicuje kategorie sprawców, którzy pozbawili innych życia. Zamiar ten ma odzwierciedlać zróżnicowany charakter pozornie jednorodnych czynów. Zabójstwo może być bowiem przestępstwem uznanym z punktu wi-dzenia prawa nie tylko za czyn w postaci podstawowej, ale także uprzywilejo-wanej (popełniony na przykład pod wpływem silnych emocji), którego zna-miona redukują odpowiedzialność karną sprawcy oraz jako typ kwalifikowany, charakteryzujący się zwykle szczególnie okrutnym, drastycznym działaniem sprawcy. Często ten typ zabójstwa określa się jako zabójstwo ciężkie lub mor-

Page 10: Zabójcy i mordercy

10derstwo. W literaturze angloamerykańskiej również funkcjonuje rozróżnienie obejmujące zabójstwo (homicide) oraz morderstwo (murder). Biorąc pod uwagę to, że badaniami objęto różne kategorie sprawców zabójstw, między innymi tych, którzy zbrodni dopuścili się pod wpływem silnych emocji lękowych lub długotrwałego konfliktu z ofiarą, a także tych, którzy kierując się motywacją seksualną wobec swych ofiar, wykazali się niespotykanym okrucieństwem, sto-sowali tortury, a ich czyny nosiły znamiona zabójstw seryjnych, za uzasadnione uznano dokonanie takiego zróżnicowania również w tytule książki.

Przedstawione w niniejszej książce badania mają charakter diagnostyczny i resocjalizacyjny, pozwalający na wszechstronne, komplementarne poznanie analizowanego problemu, umożliwiające ustalenie czynników ryzyka oraz opra-cowanie wobec sprawców zabójstw propozycji oddziaływań resocjalizacyjnych, dzięki którym można będzie wywoływać pożądane zmiany osobowościowe oraz modyfikować ich zachowanie.

Starano się także nawiązać do najnowszych kierunków badań w obsza-rze resocjalizacji. Inspiracje te ukierunkowały rozwiązania metodologiczne, nie sposób bowiem pominąć znaczenia bezpośrednich relacji z otoczeniem (rodziną i grupą rówieśniczą). Odniesiono się do ustalenia pozycji w młodzie-żowej grupie rówieśniczej w wymiarze akceptacja – odrzucenie oraz kontroli rodzicielskiej i stylu wychowania. Kwestie te są niezbędne do ustalenia obszaru napięcia, a w szczególności obecności w życiu jednostki negatywnych bodźców związanych właśnie z sytuacją rodzinną i rówieśniczą. Brak możliwości uniknię-cia tych bodźców powoduje, że jednostka wybiera zachowania nieaprobowane społecznie. Poza tym odwołanie się do problemu kontroli sprawowanej przez rodziców pozwala w obszarze teorii kontroli społecznej T. Hirschiego (por. A. Siemaszko, 1993) i M. LeBlanca (por. L. Pytka, 1995) określić grupy tzw. powściągów społecznych, które mogą zmienić kierunek działania jednostki.

Uczynienie teorii integracyjnych R. Agnew (por. B. Urban, 2000), T. Hirs-chiego i M. LeBlanca oraz L. Tyszkiewicza (1997) teoretyczną podstawą badań pozwala ustalić nie tylko czynniki – predyktory środowiskowe przestępstw, ale również odnieść się do procesu decyzyjnego jednostki dokonującej wyboru środ-ków umożliwiających osiągnięcie celu w sytuacji poczucia relatywnej deprywacji i podejmowania działań zmierzających do restytucji poczucia sprawiedliwości i obniżenia stanu napięcia. Podejmowane przez jednostkę działania mają cha-rakter woluntarystyczny, są bowiem przemyślane, skalkulowane i celowe. Ich charakter warunkowany jest oddziaływaniem czynników osobowościowych, środowiskowych oraz sytuacyjnych tworzących całokształt sytuacji życiowej jednostki.

Page 11: Zabójcy i mordercy

11Książka składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym omówiono zało-

żenia wybranych teorii integracyjnych, to znaczy teorii napięcia Agnewa oraz teorii kontroli Hirschiego i LeBlanca i doktryny kryminologii humanistycznej Tyszkiewicza. Rozdział drugi traktuje o zabójstwie w aspekcie historycznym i prawnym. Wyjaśniono w nim między innymi kwestie znamion ustawowych zabójstwa, a także modelowe kryteria kwalifikacji czynu. W rozdziale trzecim przedstawiono najważniejsze wyniki badań wskazujące na korelaty biopsycho-logiczne i środowiskowe zabójstw, a także czynniki sytuacyjne i motywacyjne, jakimi kierują się zabójcy. W ramach podsumowania tych kwestii omówiono integracyjny model czynników ryzyka związanych z popełnianiem zabójstw oraz scharakteryzowano wybrane rodzaje zabójstw oraz ich determinanty. W rozdziale czwartym zaprezentowano wybrane problemy dotyczące diagnozy resocjalizacyjnej i penitencjarnej oraz jej znaczenie w projektowaniu oddziały-wań naprawczych. Wskazano również na dotychczasowe doświadczenia w reso-cjalizacji sprawców zabójstw w odniesieniu do literatury. Rozdział piąty zawiera założenia metodologiczne badań własnych, natomiast w szóstym przeprowa-dzono analizę ilościową wyników uzyskanych w badaniach własnych. W roz-dziale siódmym przedstawiono analizę przypadków na podstawie rezultatów tych badań, modelowe ujęcie sprawców zabójstw, a także projekt oddziaływań resocjalizacyjnych adresowany do różnych kategorii sprawców zabójstw. Publi-kację kończą syntetyczne wnioski z badań.

* * *W tym miejscu pragnę z głębi serca podziękować wszystkim, którzy

okazali mi pomoc, życzliwość i wsparcie podczas pisania tej książki. Przede wszystkim słowa wdzięczności kieruję do prof. zw. dr. hab. Stanisława Kawuli oraz ks. prof. dr. hab. Czesława Kustry, którzy zechcieli poświęcić mi swój czas i przekazali cenne sugestie, które pozwoliły nadać ostateczny i pełniejszy kształt niniejszej publikacji.

Serdecznie dziękuję także ppłk Kazimierzowi Bogusławskiemu za opty-mizm i przyjacielską pomoc, które ułatwiły mi przeprowadzenie badań.

Szczególne słowa podziękowania kieruję do moich Kochanych Rodziców i Córki Aleksandry za szczególną cierpliwość i nieocenioną pomoc w trakcie opracowywania wyników.

Page 12: Zabójcy i mordercy
Page 13: Zabójcy i mordercy

Wybrane integracy jne teorie przestę pczościWielość etiologicznych teorii kryminologicznych, ujmujących problem

zachowań przestępczych z perspektywy biologicznej, psychologicznej i spo-łecznej, wskazuje na istnienie bardzo zróżnicowanych układów czynników traktowanych jako determinanty przestępczości. Nie sposób więc podjąć obecnie próbę wyjaśnienia tak złożonej problematyki, jaką jest przestępczość, odwołując się tylko do jednego podejścia teoretycznego. Z tego powodu uza-sadnienie znajdują wszelkie próby całościowego spojrzenia na istotę i etiologię przestępczości, zwłaszcza uwzględniające stanowisko społeczne i psychologicz-ne. Wśród zachowań przestępczych szczególną uwagę zwraca zjawisko prze-stępczości gwałtownej, której najgroźniejszym przejawem jest zabójstwo. Od wielu lat wzrost liczby czynów uznawanych za przejawy tego typu przestępstw budzą uzasadniony niepokój. Zgodnie z powyższymi uwagami do dokładnego poznania tego zjawiska niezbędne jest wielokontekstowe spojrzenie, które wy-maga nie tylko wskazania jego społecznych aspektów, ale także uwzględnienia czynników osobowościowych i sytuacyjnych, ustalenia rzeczywistej motywacji działania sprawcy, powiązanej z czynnikami o charakterze psychologicznym. Równie istotne może się okazać, co sugeruje m.in. B. Urban (2005), odnie-sienie się do nierównomiernego zakresu i stopnia korzystania z poszerzonej po okresie zmian sfery praw i wolności.

W Polsce po okresie transformacji ustrojowej doszło do wykreowania się grup społecznych, które choć formalnie i prawnie nie pozyskały większego dostępu do dystrybuowanych dóbr, jak również praw i wolności, to jednak zapewniły sobie zdecydowanie większe możliwości korzystania z nich. Grupy te mogą stwarzać potencjalne ryzyko zachowań przestępczych wynikających ze stosowanych przez nie rozwiązań innowacyjnych. Drugą grupą ryzyka będą stanowić jednostki odczuwające subiektywne poczucie niesprawiedliwości i dą-żące w związku z tym do zmiany swojej pozycji poprzez wybór zachowań prze-stępczych dających szybszą możliwość restytucji sprawiedliwości. Interpretacja

1

Page 14: Zabójcy i mordercy

14tak złożonej problematyki, jaką jest przestępczość gwałtowna ze szczególnym uwzględnieniem zabójstwa, wymaga wieloczynnikowego podejścia. Z punktu widzenia analizowanego problemu przydatna może być generalna teoria napię-cia R. Agnewa, nawiązująca do klasycznych teorii napięcia R. Mertona, A. Co-hena, R. A. Clowarda i L. E. Ohlina (które wskazują na grupowe rozwiązania innowacyjne przyjmowane w sytuacji przeżywanego napięcia). Teoria Agnewa wykazuje znaczną moc eksplanacyjną w odniesieniu do społeczeństw dynamicz-nych. Pozwala więc ona na wszechstronną interpretację zjawisk w warunkach społeczeństwa polskiego. Ponadto teoria ta, dzięki wskazaniu zróżnicowanych źródeł napięcia, daje możliwość uwzględnienia czynników psychologicznych w wyborze rozwiązań, które ukierunkowują działania jednostki, a także podkre-śla znaczenie jednostkowej, subiektywnej oceny danej sytuacji, relacji społecz-nych, osobistego wkładu jednostki w osiąganie celu i uzyskiwanych z tego tytułu społecznych gratyfikacji. Ta właśnie wielowymiarowość decyduje o znacznym obiektywizmie i przydatności tej teorii dla zinterpretowania tak złożonego problemu, jakim są zabójstwa. Kolejną koncepcją o integracyjnym charakterze, która może znaleźć zastosowanie w interpretacji tego problemu, jest koncepcja LeBlanca. Nawiązuje ona do znanej teorii kontroli T. Hirschiego, jednak daje szersze możliwości interpretacji zachowań. Poza przyjętymi z teorii Hirschiego komponentami więzi jednostki z najbliższym otoczeniem wprowadza bowiem także elementy kontroli społecznej o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym oraz czynnik osobowościowy odnoszący się do poziomu rozwoju jednostki. Wprowadzenie tych dodatkowych mechanizmów kontroli zachowania daje większą możliwość ustalenia mechanizmów powodujących popełnianie przez jednostki czynów przestępczych. Ostatnią z omówionych teorii jest teoria kry-minologii humanistycznej L. Tyszkiewicza, w której autor postuluje przejście od paradygmatu pozytywistycznego do humanistycznego w badaniach krymi-nologicznych. Opracowany przez niego model układu czynników determinu-jących zachowanie jednostki podkreśla aspekt wolicjonalny.