114
Ko e ngaahi ʻofefine kitautolu Te tau tuʻu Te tau mateuteu ʻOku tau tui Kau Finemuí FAKALAKALAKA FAKATāUTAHá TUʻU KO HA FAKAMOʻONI ʻO E ʻOTUá

Yw booklet tongan

Embed Size (px)

DESCRIPTION

 

Citation preview

Ko e ngaahi ʻofefine kitautolu

Te tau tuʻu

Te tau mateuteu

ʻOku tau tui

Kau Finemuí Fakalakalaka Fakatāutahá

T u ʻ u ko h a Fa k a m oʻo n i ʻo e ʻo T uá

Haʻu kia Kalaisi, pea hoko ʻo haohaoa ʻiate ia.

(Molonai 10:32)

Fakamoʻoni hingoa ʻa e finemuí

Ko e Tohi Fakalakalaka Fakatāutaha ʻeni ʻa

Kau Finemuí Fakalakalaka Fakatāutahá

Pulusi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní

Sōleki Siti, ʻIutā

Peesi i: Ko Sīsū Kalaisi, tā ʻe Harry Anderson. © 2009 IRI

Peesi 29: Ko Kalaisi mo e Fānau ʻi he Tohi ʻa Molomoná, tā ʻe Del Parson. ©1995 Del Parson

Peesi 45: Naʻe Fanongo ʻa Mele ki Heʻene Folofolá, tā ʻe Walter Rane. © 2001 IRI

Peesi 53: Ko Hono Fakaʻā ʻe Sīsū ʻa e Kuí, tā ʻe Carl Heinrich Bloch. © IRI. Fakaʻaongaʻi ʻi hono fakangofua

ʻe he Musiume Fakapuleʻanga ʻo e Hisitōliá ʻi Feletilikisipooki ʻi Hileloti, ʻi Tenimaʻake.

Peesi 61: Ko Kuini ʻĒseta, tā ʻe Minerva Teichert. © William mo Betty Stokes

© 2001, 2009 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e ngaahi totonu fakalao kotoa pē

Pulusinga hono uá Paaki ʻi he ʻIunaiteti Siteiti ʻo ʻAmeliká

Fakangofua ʻi he lea faka-Pilitāniá: 12/08 Fakangofua ke liliú: 12/08.

Liliu ʻo e Young Women Personal Progress Tongan

36035 900

Fakahokohoko ʻo e Tohí

ʻOku Mau Talitali Lelei Koe ki he Fakalakalaka Fakatāutahá . . . . 1Moto mo e Fakaʻilonga ʻo e Kau Finemuí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2Kaveinga ʻo e Kau Finemuí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Ngaahi Kalasi mo e Ngaahi Fakaʻilonga ʻa e Kau Finemuí . . . . . . . 4Vakai Fakalūkufua maʻá e Kau Finemuí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Ngaahi Meʻa ke Aʻusiá mo e Ngaahi Ngāue ki he Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻinga ʻo e Kau Finemuí . . . . . . . . . . . 11

Tuí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Natula Faka-ʻOtuá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Ko Hoto Mahuʻinga Fakatāutahá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Ko e ʻIló . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa ʻOkú te Fai pe Taʻe Faí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Ngaahi Ngāue Leleí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Faitotonú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Angamaʻá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Laʻi Pepa Lekooti ʻo e Fakalakalaka Fakatāutahá . . . . . . . . . . . . . 77Lavaʻi ʻo e Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻinga ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Ko ʻEku Fakamoʻoní . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Ko ʻEne Kakato ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá . . . . . . . . . . . . . . . 81Fakaongoongolelei ki he Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Ko e hā Te u Fai ʻi he Taimi Kuó u Fakakakato ai e Fakalakalaka Fakatāutahá? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Vakai Fakalūkufua maʻá e Mātuʻá mo e Kau Takí . . . . . . . . . . . . . 86

Fakahokohoko Fakamotuʻalea ʻo e Potufolofolá . . . . . . . . . . . . . . 96Fakahokohoko Fakamotuʻalea ʻo e Tefitó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani . . . . . . . . . . . . . . 101Ko e Kalaisi Moʻuí: Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetoló . . . . . 102

1

ʻoku Mau TaliTali lelei koe ki he Fakalakalaka FakaTāuTahá

Ko ha ʻofefine ʻofeina koe ʻo e Tamai Hēvaní, kuo teuteuʻi ke ke haʻu ki he māmaní ʻi he kuonga ko ʻení koeʻuhí ko ha taumuʻa toputapu mo nāunauʻia . ʻOkú ke maʻu ʻa e uiuiʻi fakaʻeiʻeiki ko ia ke ke ngāue ʻaki ho iví mo ho mālohí koeʻuhí ko e leleí . Kuo tāpue-kina koe ʻe hoʻo Tamai Hēvani ʻofá ʻaki ha ngaahi talēniti mo ha ngaahi meʻa te ke lava ʻo fai, ʻa ia ʻe tokoni ki hoʻo fakakakato ʻa ho misiona fakalangí . ʻI hoʻo ako ke tali mo moʻuiʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga ʻa e Kau Finemuí ʻi hoʻo moʻuí te ke lava ʻo fakatupulaki ha ngaahi ʻulungāanga fakatāutaha ʻo e lotú, ako ʻo e folofolá, talangofua ki he ngaahi fekaú, pea mo e tokoni ki he niʻihi kehé . ʻE fakamālohia ʻe he ngaahi ʻulungāanga fakaʻaho fakatāutaha ko ʻení ʻa hoʻo tui mo e fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí . Te nau lava foki ʻo ʻai ke ke ʻiloʻi pea fakatupulaki hoʻo ngaahi meʻafoaki makehé .Fakaʻaongaʻi maʻu pē ho ivi tākiekiná ke ne langaki hake mo faitā-puekina ho fāmilí, kau finemui kehé, mo e kau talavou ko ia ʻoku mou feohí . Fakaʻapaʻapa ki he tuʻunga fakaefefiné, poupou ki he lakanga fakataulaʻeikí, pea mataʻi koloa ʻaki ʻa e faivelengá ʻi he tuʻunga fakafaʻeé mo fakatamaí .ʻI hoʻo kau ki he Fakalakalaka Fakatāutahá, ʻokú ke kau fakataha mo ha kau finemui ʻe toko lau mano kehe ʻa ia ʻoku nau feinga ke haʻu kia Kalaisi pea “tuʻu ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē” (Mōsaia 18:9) . Talanoa pea maʻu faleʻi mei hoʻo mātuʻá, pea fili ʻi he faʻa lotu ha ngaahi taumuʻa te nau tokoniʻi koe ʻi hono tanumaki ʻo e ngaahi ʻulungāanga fakaefefiné, fakamālohia hoʻo fakamoʻoní, mo ke aʻusia ʻa ho mālohi fakalangí . Fakaʻaongaʻi fakapotopoto ho taimi ʻi he Kau Finemuí ʻaki haʻo mateuteu atu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau toputapu ʻo e temipalé, hoko ko ha uaifi mo ha faʻē faivelenga, pea fakamālohia ho ʻapí mo e fāmilí .

Ko e Kau Palesitenisī ʻUluakí

2

Kau Finemuí Motó Mo e Fakaʻilongá

Ko e moto ʻo e Kau Finemuí ko e “moʻui ʻaki ʻa e moʻoní mo e angatonú .” Ko e fakaʻilonga ʻo e Kau Finemuí ko ha tūhulu ʻa ia ʻoku takatakaiʻi ʻaki e moto ʻo e Kau Finemuí . ʻOku fakafofongaʻi ʻe he tūhulú ʻa e maama ʻo Kalaisí, ʻo ne fakaafeʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ke ne “haʻu kia Kalaisi” (Molonai 10:32) . ʻOkú ne fakaafeʻi ʻa e kau finemui kotoa pē ke nau fai ha tukupā ke hiki hake ʻenau māmá ki ʻolunga ʻaki ʻenau hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga pea moʻui taau ai pē ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú mo maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé .

“Tuʻu hake pea ulo atu, koeʻuhí ke hoko ʻa hoʻomou māmá ko ha fuka ki he ngaahi puleʻangá” (T&F 115:5).

3

Kaveinga ʻo e Kau FinemuíKO E NgAAHI ʻOFEFINE KITAUTOLU ʻo ʻetau Tamai Hēvaní,

ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu pea ʻoku tau ʻofa ʻiate Ia . TE TAU

“TUʻU ko e kau fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi

kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē”

(Mōsaia 18:9) ʻi heʻetau feinga ke tau moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga

ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e Kau Finemuí, ʻa ia ko e:

Tuí  • NaTula Faka-ʻOTuá kO HOTO MaHuʻiNga FakaTāuTaHá

kO e ʻiló  • TauʻaTāiNa ke Filí MO e ʻekeʻi MeiaTe kiTa ʻa e Meʻa ʻOkú Te Fai pe Taʻe Faí

NgaaHi Ngāue leleí  • FaiTOTONú MO e aNgaMaʻá

ʻOKU TAU TUI kapau te tau tali mo fakaʻaongaʻi

ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá ni ʻi heʻetau moʻuí,

TE TAU MATEUTEU AI ke fakamālohia ʻa e ʻapí mo e fāmilí,

fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú,

maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé mo fiefia ʻi he

ngaahi tāpuaki ʻo e moʻui hakeakiʻí .

4

Kau Finemuí ngaahi kalasí Mo e ngaahi Fakaʻilongá

PUNUNgAHONé, taʻu 12 mo e 13Naʻe hoko e punungahoné ko ha fakaʻilonga ʻo e maʻu-maʻuluta, fetokoniʻaki, pea mo e ngāué maʻá e kau pai-

onia kimuʻa ʻo e Siasí . Ko e punungahoné foki ʻa e fuofua hingoa ne ui ʻaki e kau finemuí . ʻOku ako e kau punungahone ʻo e ʻaho ní ke ngāue fakataha ʻi he fetokoniʻaki mo e maʻumaʻuluta ʻi heʻenau fakamālohia ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí mo teuteu atu ke moʻui ʻaki ʻa e moʻoní mo e angatonú . Ko ha taimi ʻeni ke “tuʻu hake pea ulo atu” (T&F 115:5) .

MAEA MEITí, taʻu 14 mo e 15ʻOku ʻuhinga e hingoa ko e Maea Meití (Mia Maid) ʻi hono hisitōliá ki he Mutual Improvement Association,

(Kautaha Fakalakalaka ʻo e Mutualé) ʻa ia naʻe fakaʻaongaʻi ai e losé ko ha fakaʻilonga ʻo e ʻofa, tui, mo e maʻa . ʻOku ako e kau Maea Meití he ʻahó ni ki he ʻofá, tuí mo e maʻá ʻi heʻenau fakamālohia ʻenau fakamoʻoní pea tali mo moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga ʻulungā-anga mahuʻinga ʻo e Kau Finemuí .

LOUMAILé, taʻu 16 mo e 17Kuo lauisenituli hono fakaʻaongaʻi ʻo e pale loumailé ko ha kalauni kuo fī ʻaki e lau ʻo e ʻakau ko e mailé . ʻOku

foaki ia ki ha taha ʻokú ne lavaʻi ha lavameʻa maʻongoʻonga ko ha fakaʻilonga ʻo e lāngilangi mo e lavameʻa . ʻOku fakaʻosiʻosi ʻe he kau Loumailé he ʻahó ni ʻa ʻenau teuteu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú mo maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé .

ko ʻeku Fakalakalaka Fakatāutahá

6

Vakai FakalūkuFua Maʻá e kau FineMuí

Taumuʻa ʻo e Fakalakalaka FakatāutaháʻE tokoniʻi koe ʻe he polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá ke faka-mālohia hoʻo tui mo hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo ako mo fakaʻaongaʻi maʻu pē ʻa ʻEne ngaahi akonakí ʻi hoʻo moʻuí . ʻE tokoni ia ke fakamālohia ho fāmili he taimi ní pea mo ho fāmili ʻi he kahaʻú fakatouʻosi . ʻE tokoni ia ke ke teuteu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava taʻengatá mo maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé . Pea te ne teuteuʻi foki koe ke ke hoko ko ha mēmipa faivelenga mo ʻaonga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní .ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá ʻa e tefi-toʻi ʻulungāanga mahuʻinga ʻe valu ʻo e Kau Finemuí ke tokoniʻi koe ke toe mahino kakato ange pe ko hai koe, ko e hā ʻokú ke ʻi he māmaní ai, mo ia ʻoku totonu ke ke fakahoko ʻi hoʻo hoko ko e ʻofefine ʻo e ʻOtuá ke ke teuteu ai ki he ʻaho te ke ʻalu ai ki he temipalé ke fakahoko ʻa e ngaahi fuakava māʻoniʻoní . ʻE tokoni ia ki hoʻo teuteu ki ho ngaahi fatongia ʻi he kahaʻú ko ha fefine, uaifi, faʻē, mo ha taki faivelenga ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá . ʻE akoʻi koe ʻi hoʻo kau ki he polokalama Faka-lakalaka Fakatāutahá ke ke fai ha ngaahi tukupā, fakahoko kinautolu, pea lipooti hoʻo fakalakalaká ki hoʻo mātuʻá pe takí . ʻE hoko e ngaahi sīpinga te ke fokotuʻu ʻi hoʻo ngāueʻi ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá—hangē ko e lotú, ako folofolá, ngāue tokoní, mo hono tauhi ʻo ha tohi-noá—ko ha ngaahi ʻulungāanga fakaʻaho fakatāutaha . ʻE fakamālohia ʻe he ngaahi tōʻonga moʻuí ni hoʻo fakamoʻoní mo tokoni atu ke ke ako mo fakalakalaka ki muʻa ʻi hono kotoa ʻo hoʻo moʻuí .

ngaahi Fie MaʻúKe fakakakato ʻa e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá, ʻe fie maʻu ke ke: • ʻAlu maʻu pē ki he houalotu sākalamēnití (kapau ʻe lava) .• Moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e

Toʻu Tupú.

7

• Fakakakato e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngāue ki he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻe valú .

• Tauhi haʻo tohinoa fakatāutaha .• ʻAlu ki he seminelí pe kau ki he ako fakafoʻituitui ʻo e ongoongo-

leleí (kapau ʻe lava) .• Lau maʻu pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná .• Hiki hoʻo fakamoʻoni ʻo kau ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí .ʻI he ʻosi hono fakahoko ʻo e ngaahi fie maʻu ko ʻení, ʻe toki lava leva ke ke maʻu ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí hili haʻo ʻinitaviu mo hoʻo pīsopé pe palesiteni fakakoló ke fakapapauʻi ho tuʻunga tāú .

anga hono kamatáʻE lava ke ke kamata ʻi he polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi ho taʻu 12 pe taimi ʻe papitaiso ai koé kapau ʻokú ke ʻi he vahaʻa ʻo e taʻu 12 mo e 18 . ʻOku tali lelei foki ki he polokalamá ʻa e kau finemui ʻoku ʻikai ke nau kau ki he Siasí .ʻI hoʻo kamatá, te ke maʻu ha kahoa ko e foʻi tūhulu ʻoku hā ai e faka-ʻilonga ʻo e Kau Finemuí . ʻE fakahā ʻe he kahoa ko ʻení ʻa hoʻo tukupā ke hiki hake hoʻo māmá ki ʻolunga pea moʻui ʻaki ʻa e moʻoní mo e angatonú .Fakaafeʻi hoʻo mātuʻá ke na tokoni atu ʻi hono palani mo fakakakato ʻa e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá . ʻE lava ʻe hoʻomou ʻinasi fakataha ʻi he ngaahi meʻá ni ʻo fakamālohia hoʻomou fetuʻutakí . ʻE lava ke ke ngāue fakataha mo hoʻo faʻeé ki he Fakalakalaka Fakatāu-tahá pe mo ha fefine ʻoku hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei, pea te mo ala maʻu fakataha pē hoʻomo Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafine-muí . Te ke ala liliu siʻi e ngaahi meʻa ke ke aʻusiá mo e ngaahi ngāue te ke fakahokó ʻo fakatatau mo e ngaahi tūkunga fakatāutaha ʻokú ke ʻi aí, ngaahi meʻa ʻokú ke manako aí, mo hoʻo ngaahi fie maʻú kae tomuʻa fakangofua mai ʻe hoʻo mātuʻá, taki ʻi he Kau Finemuí, pe ha tokotaha lahi kehe .

8

ʻE lava ke hoko e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá ko ha konga ʻo e ngaahi meʻa lelei ʻokú ke fai ʻi ʻapí, ʻi he lotú, ʻapiakó, seminelí, pea ʻi he koló foki . Fakaʻaongaʻi e fakahokohoko fakamotuʻalea ʻo e tefitó ʻi he konga ki mui ʻo e tohí ni ke kumi e ngaahi tefito pau ʻokú ke saiʻia aí peá ke ʻiloʻi e founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai kinautolu ko ha konga ʻo e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá . Manatuʻi ke ke fakalāngilangiʻi koe ʻi he ngaahi meʻa lelei kotoa ko ia ʻokú ke fai ʻi he ʻaho takitaha . “ ʻOku fakahoko ʻe he fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahi” (ʻAlamā 37:6) .

ngaahi FakahinohinóTe ke fakakakato ha meʻa ʻe ono ke aʻusia tonu (meʻa tukupau ʻe tolu pea fili ʻe tolu) mo e ngāue houa ʻe hongofulu ʻe taha ʻi he ngaahi ʻuluaki tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻe fitu ʻa e Kau Finemuí . ʻI he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko e angamaʻá, te ke fakakakato ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe fā ʻoku fie maʻu ke aʻusiá mo e ngāue ʻoku fie maʻu ki hono lau ʻo e Tohi ʻa Molomoná . Te ke lava ʻo kamata ʻaki ha faʻahinga tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga mo ha ngāue ʻi hano faʻahinga fakahokohoko pē .ʻI he kakato pē haʻo aʻusia ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga pe ha ngāue ki ai, mo vakaiʻi ia mo hoʻo mātuʻá, takí pe ha tokotaha lahi . ʻAi ke fakamoʻoni e tokotaha ko iá ʻi he ngāue kuo kakató ʻi hoʻo tohi Fakalakalaka Fakatāutahá . Tauhi ha lekooti ʻo hoʻo fakalakalaká ʻi he Laʻi Pepa Lekooti ʻo e Fakalakalaka Fakatāutahá (vakai, peesi 77) .

Ngaahi Meʻa Ke Aʻusia ʻi he Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻingá• ʻOku fokotuʻu atu ke ke fakakakato ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie

maʻu ke aʻusia ʻi ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá kimuʻa peá ke toki hoko atu ki he ngaahi meʻa ke fili ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko iá .

• ʻI he ngaahi meʻa ke ke fili mei ai ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulu-ngāanga mahuʻingá, te ke lava ʻo hiki ai ha meʻa ʻe ua naʻá ke aʻusia tonu ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha pe ko haʻo liliu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻoatú ke feʻunga mo ho ngaahi

9

manakó, ngaahi taumuʻá, pe ngaahi tūkunga fakatāutahá . ʻAi ke tomuʻa fakangofua ʻeni ʻe hoʻo mātuʻá, takí, pe ha tokotaha lahi, kimuʻa peá ke toki kamata .

Ngaahi Ngāue ki he Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻingá• Fakakakato e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi ha tuʻunga

ʻulungāanga mahuʻinga kimuʻa peá ke toki kamata e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko iá, tuku kehe ʻa e tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e angamaʻá . Te ke lava ʻo kamata lau e Tohi ʻa Molomoná ʻi ha faʻahinga taimi pē .

• Tuku ke fakangofua atu ʻe hoʻo mātuʻá, takí, pe ha tokotaha lahi ʻa e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha kimuʻa peá ke toki kamata .

• ʻE lava pē ke ke fakaafeʻi mo ha niʻihi kehe ke tokoni atu ʻi hoʻo ngāue ki he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá, ka kuo pau ke ʻoua naʻa toe siʻi hifo ʻi he houa ʻe hongofulú ʻokú ke faka-moleki ki he foʻi ngāue takitaha .

Vave ʻo e Fakalakalaká mo Hono Fakalāngilangiʻí• Te ke faʻiteliha pē ki hono vave ʻo hoʻo ngāué, ka ʻoku totonu ke

ke ngāueʻi maʻu pē ha foʻi meʻa ʻe taha ke aʻusia pe ngāue ʻi he taimi kotoa pē . ʻOku ʻoatu ʻa e fokotuʻu ko ʻení:— Fakakakato ʻa e meʻa ʻe taha ke aʻusia he māhina ʻe taha mo e

ngāue ʻe taha he māhina ʻe ono kotoa pē (ngāue ʻe ua he taʻu) .— ʻAlu maʻu pē ki he houalotu sākalamēnití pea kau ʻi he semi-

nelí (kapau ʻe lava) .— Talanoa mo ha taha ʻo hoʻo kau pīsopelikí ʻo ʻikai siʻi hifo he

tuʻo taha he taʻu ke mo lau ki hoʻo lavameʻa ʻi he polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá, hoʻo ngaahi feinga ke moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, mo haʻo toe ngaahi fehuʻi pē .

• ʻI he taimi pē kuo kakato kotoa ai e ngaahi meʻa ke aʻusiá pea mo e ngāue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá, ʻe fakalāngilangiʻi ʻe

10

ho takí hoʻo ngaahi lavameʻá ʻi ha fakataha ʻa e Kau Finemuí pea foaki atu leva ha fakaʻilonga ke fakapipiki ʻi hoʻo peesi Lavaʻi ʻo e Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻingá ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi he tohí ni (vakai, peesi 78) mo ha loufau ke fakahū ʻi hoʻo folofolá .

• Te ke maʻu e faingamālie ke vahevahe e ngaahi meʻa kuó ke lavaʻi ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi he polokalama fakataʻu Ki he Lelei Tahá ʻa e Kau Finemuí .

• ʻE fakalāngilangiʻi foki hoʻo lavameʻa ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi he taimi te ke maʻu ai hoʻo tohi fakamoʻoni ʻi he Punungahoné, Maea Meití, mo e Loumailé ʻi hoʻo hiki mei he kalasi ki he kalasí .

Ko Hono Fakakakato ʻo e Fakalakalaka Fakatāutahá• ʻI he taimi kuó ke fakakakato kotoa ai e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e

ngaahi ngāue ki he Fakalakalaka Fakatāutahá, hiki hoʻo fakamoʻoni ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻi he peesi 79 . Toe vakaiʻi mo hoʻo mātuʻá, takí, pe ha tokotaha lahi (peesi 76) ʻa e konga he tohí ni ko e “Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí .” Hili iá pea aleaʻi ha taimi ʻinitaviu mo hoʻo pīsopé ke ne fakamoʻoni ai ʻi he fakaongo-ongolelei ʻi he peesi 82 mo aleaʻi e taimi ke foaki ai hoʻo tohi faka-moʻoní mo ho mētali ki ho Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí .

• ʻOku fokotuʻu atu ke ke ngāue ki he polokalama Fakalakalaka Faka-tāutahá ʻi hono kotoa ʻo e taimi ʻokú ke ʻi he Kau Finemuí aí, ʻo aʻu pē ki ha hili hoʻo maʻu e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . ʻOku ʻi he konga “Ko e hā Te u Fai he Taimi Kuó u Fakakakato ai e Fakalakalaka Fakatāutahá?” (peesi 83) ʻa e ngaahi fokotuʻu ki he founga ke kei hokohoko atu ai hoʻo fakalakalaká . Toe vakaiʻi ʻeni mo hoʻo mātuʻá, takí, pe ha tokotaha lahi . Te ke lava ʻo fili ke maʻu haʻo kiʻi Hone Fakalāngilangi ke tui fakataha mo ho mētalí, pe ko haʻo toe kamata foʻou e polokalamá kakato . ʻOku poupouʻi foki koe ke ke tokoni ki he kau finemui kehé ʻi heʻenau Fakalakalaka Faka-tāutahá . ʻI he hokohoko atu hoʻo fakalakalaká, te ke nofo maʻu ai ʻi he hala ki he temipalé pea fakatupulaki e ngaahi ʻulungāanga lelei te nau tokoniʻi koe ʻi hono kotoa hoʻo moʻuí .

Kau Finemuí ngaahi Mea ke ausiá Mo e

ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga Mahuʻingá

13

TuíʻOku ʻikai ko e tuí ʻa e maʻu ha ʻilo haohaoa ki he ngaahi meʻá;

ko ia kapau ʻoku mou maʻu ʻa e tuí ʻoku mou ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai,

ʻa ia ʻoku moʻoni (ʻalamā 32:21).

Ko ha ʻofefine au ʻo e Tamai Hēvaní, pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate au . ʻOku ou tui ki Heʻene palani taʻengatá,

ʻa ia ʻoku fakatefito ʻi hoku Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí .

14

NgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e ngaahi meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ko e ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ko e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí . Ako ki he tuí mei he folofolá mo e kau palōfita moʻuí . Lau ʻa e Hepelū 11; ʻAlamā 32:17–43; ʻEta 12:6–22; mo e Siosefa Sāmita— Hisitōlia 1:11–20 . Lau ha malanga konifelenisi ʻe ua ʻoku fekauʻaki mo e tuí . Faka-ʻaongaʻi mo fakatupulaki hoʻo tuí ʻaki haʻo ʻulungāanga ʻaki e lotú ʻi hoʻo moʻuí . Kamata ʻaki haʻo fai maʻu pē hoʻo lotu pongipongi mo e efiafi . Hili ha uike ʻe tolu hoʻo muimui ki he foungá ni, talanoa mo hoʻo mātuʻá pe takí ʻo kau ki he meʻa kuó ke ako fekauʻaki mo e tuí mo hono fakamālohia ʻe he lotu fakaʻaho fakatāutahá ʻa hoʻo tuí . Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoá ʻa hoʻo ongo fekauʻaki mo e tuí pea mo e lotú .

 2 . Kumi ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tuí ne akonaki ʻaki ʻe he ngaahi faʻē ʻa e kau talavou loto-toʻa ʻa Hilamaní . Lau ʻa e ʻAlamā 56:45–48 mo e 57:21 . Toe fakamanatu e lau ʻa e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” fekauʻaki mo e fatongia ʻo e faʻeé . Aleaʻi mo ha faʻē, kui fefine, pe taki ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻoku fie maʻu ʻe ha fefine kae lava ke ne akoʻi e fānaú ke nau tui pea ke makatuʻunga ʻenau ngaahi filí ʻi he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí . ʻE tokoniʻi fēfē koe ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí he ʻahó ni mo tokoni ki hoʻo teuteu ke ke hoko ko ha fefine, uaifi, mo ha faʻē faivelenga? Hiki hoʻo ngaahi fakakaukaú mo hoʻo ongó ʻi hoʻo tohinoá .

Tuí

15

 3 . ʻOku fie maʻu ʻa e tuí ki hono moʻui ʻaki ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí . Lau fekauʻaki mo e tuí ʻi he Bible Dictionary pe Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí. ʻOku fakatupu ʻe he tui ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ʻa e ngāué . Fili ha tefitoʻi moʻoni hangē nai ko e lotú, vahehongofulú, ʻaukaí, fakatomalá pe tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoni . Palani peá ke fakahoko ʻi homou ʻapí pe ha toe feituʻu kehe ha lēsoni efiafi fakafāmili ʻi ʻapi fekauʻaki mo hono tokoniʻi koe ʻe he tuí ke ke moʻui ʻaki e tefitoʻi moʻoni ko ia ʻo e ongoongoleleí . Kapau ʻe lava, pea kole ki ha taha ʻo e fāmilí ke ne fakamatala ki ha faʻahinga meʻa naʻá ne aʻusia ʻo faka-mālohia ai ʻa ʻene tuí . Vahevahe foki mo koe ki he ngaahi meʻa kuó ke aʻusiá . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ha taha ʻo e ngaahi meʻa naʻá ke aʻusiá pea fakamatalaʻi mo e ngaahi ongo ʻokú ke maʻu fekauʻaki mo e tuí .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato mo ha ngaahi meʻa ʻe tolu kehe ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungā-anga mahuʻingá. ʻe lava ke ke fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha meʻa ʻe ua ʻokú ke fie aʻusia. kuo pau ke tomuʻa fakangofua ʻe hoʻo mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi meʻa ko ia ʻokú ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 4 . Ako ke lahi ange ʻo fekauʻaki mo e sākalamēnití . Lau ʻi he tohi Mātiu 26:26–28; Maʻake 14:22–24; mo e Luke 22:17–20 ʻo fekauʻaki mo e ʻOhomohe Fakaʻosí . Fokotuʻu ha founga ke ke fakalaulauloto ai lolotonga e sākalamēnití, ʻaki haʻo fakafanongo fakalelei ki he himi mo e lotu sākala-mēnití . Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻoku tau maʻu ai ʻa e maá mo e vaí . Hili haʻo muimui ki he sīpinga ko ʻení ʻi ha uike ʻe

16

tolu, hanga leva ʻo hiki ʻi hoʻo tohinoá ha niʻihi ʻo e ngaahi palōmesi ʻokú ke fai ʻi he taimi ʻokú ke toʻo ai ʻa e sākalamē-nití mo manatu ki hoʻo ngaahi fuakava ʻi he papitaisó, mo ia ʻokú ke fai ke tauhi ai e ngaahi palōmesi ko iá . Hiki ʻi hoʻo tohinoá pe ʻoku fakamālohia fēfē hoʻo tui ki he Fakamoʻuí ʻe he mahino kiate koe ʻa e ngaahi palōmesi ko ʻení .

 5 . Fakalahi hoʻo mahino fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻaki haʻo lau ʻa e ʻĪsaia 53:3–12; Sione 3:16–17; Loma 5; 2 Nīfai 9:6–7, 21–26; ʻAlamā 7:1–13; 34:8 –17; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:15–20 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá hoʻo ongo fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo ia kuó Ne fai maʻaú . Vahevahe hoʻo ngaahi ongó ʻi ha houa-lotu fakamoʻoni .

 6 . Fakalahi ʻa e mahino ʻokú ke maʻu fekauʻaki mo e palani ʻo e fakamoʻuí . ʻOku kau ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni ke ako mei aí ʻa e 1 Kolinitō 15:22; Fakahā 12:7–9; 2 Nīfai 9:1–28; 11:4–7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–113; 93:33–34; Mōsese 4:1–4; mo e ʻĒpalahame 3:24–27 . Hanga ʻo tā fakatātaaʻi pe ʻomai ha fakatātā ʻokú ne fakaʻaliʻali mai e palani ʻo e fakamoʻuí, kau ai ʻa e moʻui ʻi he maama fakalaumālié, ʻa e fāʻeleʻi maí, moʻui fakamate-lié, maté, fakamāú mo e moʻui hili ʻa e fakamāú . Fakaʻao-ngaʻi ʻa e fakatātā ko ʻení ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí ki hoʻo kalasí, ho fāmilí pe ko hao kaumeʻa . Aleaʻi e founga ʻoku uesia ai ʻe hoʻo ʻilo ki he palaní ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke faí, tokoni ke mahino kiate koe pe ko hai koā koe, pea mo fakamālohia hoʻo tuí .

17

 7 . Kuo fekauʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau totongi vahehongo-fulu . Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 119 mo e Malakai 3:8 –12 . Totongi vahehongofulu kakato he ʻoku fakamoʻoniʻi mai ʻe hoʻo talangofua ki he fono ʻo e vahe-hongofulú ʻa hoʻo tuí . Hili ha māhina ʻe tolu peá ke hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga kuo tokoni ai hoʻo totongi vahe-hongofulú ke tupulaki ʻa hoʻo tuí . Hiki e ngaahi tāpuaki lalahi mo e iiki ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo moʻuí ko e tupu mei hoʻo tui ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e vahehongofulú .

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

18

TuíNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻe tokoni atu ke ke fai ʻa e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahuʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻa hono fakakakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.

Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngā-ue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.• Ako maʻulotu ʻa e “Ko e Kalaisi Moʻuí” (vakai, peesi 102) . ʻI hoʻo

fai ʻení, fakakaukau ki he ivi tākiekina ʻo e Fakamoʻuí ʻi hoʻo moʻuí mo e founga kuo tupulaki ai hoʻo tui kiate Iá . Akoako mui-mui ki he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí .

• Lau ʻa e ʻAlamā 32:28–43 . Fakakaukau ki he tuí ko ha kiʻi tengaʻi ʻakau ʻi haʻo tokoni ke tō, tokangaʻi, mo toli ha ngoue vesitapolo . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga te ke lava ʻo tanumaki ai, toka-ngaʻi, mo fakamālohia hoʻo tuí .

• Kau ki ha kalasi hisitōlia fakafāmili ʻi ho uōtí pe koló . Tātānaki mai ha ngaahi talanoa kau ki ho kāingá pe ha niʻihi kehe kuo hā mai ʻa e tuí ʻi heʻenau moʻuí, pe fakaʻekeʻeke ha kau mēmipa ʻo e fāmilí pe niʻihi kehe pea hiki ʻenau ngaahi talanoá .

• Fakamatalaʻi e ngaahi tāpuaki ʻo e tuí ʻaki haʻo hiki ha foʻi tala-noa pē ʻaʻau, foʻi maau, pe foʻi hiva foʻou pe ko haʻo fakakakato ha faʻahinga ngāue fakaʻaati ʻokú ne fakaʻaliʻali mai hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí .

19

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

4 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

20

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú pea mo e founga naʻe tupulaki ai ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e tuí):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa ne fakamoleki ki aí

21

Natula Faka-ʻOtuáke mou kau ai ʻi he anga faka-ʻOtuá. . . . ke mou mātuʻaki

[faivelenga], ʻo [tānaki] hake [ki] hoʻomou tuí ʻa e [anga māʻoniʻoní] pea ki he [anga māʻoniʻoní] ʻa e ʻiló; pea ki he ʻiló ʻa e [mapuleʻi kitá]; pea ki he [mapuleʻi kitá] ʻa e faʻa kātakí; pea ki he faʻa kātakí ʻa e anga faka-ʻOtuá; pea ki he anga faka-ʻOtuá ʻa e angalelei fakakāingá; pea

ki he angalelei fakakāingá ʻa e [ʻofa faka-kalaisí] (2 pita 1:4 –7).

ʻOku tukufakaholo ʻiate au ha ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua te u feinga ke fakatupulaki .

22

Natula Faka-ʻOtuáNgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI

HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua ʻo ha ʻofefine ʻo e ʻOtuá? Lau ʻa e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongo-nongo ki Māmani” (vakai, peesi 101); 2 Pita 1; ʻAlamā 7:23–24; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:45 . Hiki ʻi hoʻo lea pē ʻaʻau e ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua naʻe fakamatala ki ai ʻi hoʻo laukongá . Fakakaukau ki he founga te ke lava ke ʻiloʻi mo fakatupulaki ai e ngaahi ʻulu-ngāanga lelei takitaha ko ʻení . Hiki hoʻo ngaahi fakakaukaú ʻi hoʻo tohinoá .

 2 . ʻOku tāpuakiʻi koe ʻaki ha ngaahi ʻulungāanga fakaefefine lelei ʻi hoʻo hoko ko e finemuí . Fakalahi hoʻo mahinó mo hoʻo houngaʻia ʻi he tuʻunga fakaefefiné . Lau ʻa e Lea Faka-tātā 31:10–31 mo ha malanga konifelenisi ʻe ua kau ki he tuʻunga fakaefefiné ʻi he ngaahi makasini ʻa e Siasí . Toe fakamanatu e fakamatala ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongo-nongo ki Māmani” (vakai, peesi 101) fekauʻaki mo ʻetau hoko ko ha uaifi mo ha faʻē . Hili iá peá ke fehuʻi ki hoʻo faʻeé pe ko ha faʻē pē ʻokú ke saiʻia ai pe ʻokú ne pehē ko e hā ha ngaahi ʻulungāanga mahuʻinga ʻi heʻete hoko ko ha faʻeé . Hiki e ngaahi ʻulungāangá ʻi hoʻo tohinoá . Hili pē iá peá ke fili ha taha ʻo e ngaahi ʻulungāanga ko iá pea feinga ke fakatupulaki ia . ʻI he ʻosi ha uike ʻe ua mei ai peá ke lipo-oti ki hoʻo mātuʻá pe takí ʻa e meʻa kuó ke lavaʻi leleí .

23

 3 . Fakatupu ha ʻātakai ʻoku nonga mo fakafiefia angé ʻi homou ʻapí . Fai haʻo feinga makehe ʻi ha uike ʻe ua ke fakamālohia ho vā mo ha mēmipa ʻo ho fāmilí ʻaki haʻo fakahā ʻa e ʻofá ʻi he ngaahi meʻa ʻokú ke faí . Fakaʻehiʻehi mei he loto fakamāú, fakaangá, pe lea taʻeʻofá, peá ke siofi e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻo e tokotaha ko ʻení . Fai ha fanga kiʻi tohi fakalotolahi, lotua ʻa e mēmipa ko ʻeni ʻo e fāmilí, kumi ha ngaahi founga te ke lava ʻo fai ai ha tokoni, peá ke lea ʻo fakahā hoʻo ʻofá . Vahevahe mo e mēmipa ko ia ʻo e fāmilí pe ko hoʻo mātuʻá pe takí e ngaahi meʻa naʻá ke aʻusiá mo e ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua kuó ke ʻiloʻí .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa makehe ʻe tolu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. Te ke lava ʻo fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha meʻa ʻe ua ʻokú ke fie aʻusia. kuo pau ke tomuʻa fakangofua ʻe hoʻo mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻá ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 4 . Ako maʻuloto e ongo lotu tāpuakiʻi ʻo e sākalamēnití ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77, 79 . Fakafanongo lelei ki he lotú lolotonga e sākalamēnití peá ke fakakaukau ki hono ʻuhinga ʻo e toʻo kiate koe ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí mo e founga ʻoku totonu ke kaunga lelei ai ʻeni ki he ngaahi meʻa ʻokú ke faí pea mo hoʻo ngaahi filí . Toutou ako hono tauhi hoʻo ngaahi fuakava ʻi he papitaisó . Kamata ʻaki pē haʻo fai ha faʻahinga meʻa ʻi he ʻaho takitaha ke ke ʻiloʻi ai mo fakatupulaki ange ho ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtuá pea ke tokoniʻi ai koe ke ke manatu maʻu ai pē ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí . Ka hili ha uike ʻe ua peá ke hiki leva e ngaahi meʻa naʻá ke aʻusiá ʻi hoʻo tohinoá .

24

 5 . Ko e talangofuá ko ha ʻulungāanga ia ʻo e Fakamoʻuí . Feinga ke ke talangofua ange ki hoʻo mātuʻá . Lau ʻa e Luke 2:40–51 mo e Sione 6:38 . Faʻufaʻu ha sīpinga ʻo e talangofuá ʻi hoʻo fakahoko ko ia ha feinga makehe ke fakaʻapaʻapaʻi mo anga-lelei ki hoʻo mātuʻá pea fai ʻa ia ʻokú na kole atú ʻo ʻikai tali pē ke toki fakamanatuʻi atu . Ko ʻene ʻosi pē ha uike ʻe ua peá ke hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga naʻe hanga ai ʻe hoʻo fie talangofuá ʻo fakaʻaiʻai koe ke ke hoko atu hono fai iá, mo ʻene tokoni ke mahino kiate koe ho natula faka-ʻOtuá mo e ngaahi fatongia fakalangi ʻo e ngaahi faʻeé mo e tamaí .

 6 . Fakatupulaki ho ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtuá . Lau ʻa e Mātiu 5:9; Sione 15:12; Kalētia 5:22–23; Kolose 3:12–17; 1 Sione 4:21; mo e Molonai 7:44–48 . Ako maʻuloto e veesi ʻokú ke manako taha aí mei ha taha ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení . ʻAi ke ke ʻiloʻi e ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua ʻoku hā ʻi he ngaahi potufolofolá ni pea hiki kinautolu ʻi hoʻo tohinoá . Fili ha ʻulungāanga lelei ʻe taha peá ke feinga ʻi ha uike ʻe ua ke hoko ia ko ha konga ʻo hoʻo moʻui fakaʻahó . Hiki hoʻo fakalakalaká mo e ngaahi meʻa naʻá ke aʻusiá ʻi hoʻo tohinoá .

 7 . Ako ki he ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko e tokotaha faʻa fakaleleí. Kumi hake leva mo lau ha ngaahi potufolofola ʻe nima ʻoku akonaki ai fekauʻaki mo kinautolu ʻoku faʻa fakaleleí . Hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo ha tokotaha faʻa fakalelei ʻi homou ʻapí pea ʻi ʻapiako, ʻaki hoʻo fakaʻehiʻehi mei he fakaangá, lāungá, pe lea taʻeʻofa ki he niʻihi kehé pe fekauʻaki mo kinautolu . Lotu ʻi he pongipongi mo e efiafi kotoa pē ki he Tamai Hēvaní ke tokoni atu ke ke fai ʻeni . Ka hili ha uike ʻe ua peá ke hiki ʻi hoʻo tohinoá ha ngaahi ʻulungāanga foʻou ʻokú ke loto ke fakatupulaki, mo e hoko ʻa e faʻa fakaleleí ko ha konga ʻo ho natula faka-ʻOtuá mo e founga ʻe hokohoko atu ai hoʻo hoko ko e tokotaha faʻa fakaleleí .

25

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

26

Natula Faka-ʻOtuáNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e ngaahi meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko e natula faka-ʻOtuá, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻe tokoni atu ke ke fai ʻa e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahuʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻa hono fakakakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngāue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.• Fakatupulaki ha faʻahinga pōtoʻi ngāue te ke lava ke fakaʻaongaʻi ʻi

hao ʻapi he kahaʻú, hangē ko e feimeʻatokoní, tuituí, monomonó, fokotuʻutuʻu pe teuteuʻi ʻa e loto falé . Akoʻi e pōtoʻi ngāue ko iá ki ha taha, pea fakamatalaʻi e founga ʻoku hoko ai hono fokotuʻu ʻo ha fale ʻo e māú (vakai, T&F 109:8) ko e taha ʻo ho ngaahi fato-ngia fakalangí .

• Tokoniʻi ha taha ʻoku fie maʻu tokoni ʻi ha vahaʻataimi lōloa, hangē ko ha faʻē kei talavou, ha taha ʻoku faingataʻaʻia fakaesino, pe ha taha kuo toulekeleka . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga ne tokoniʻi ai koe ʻe hoʻo ngāue tokoní ke ke ʻiloʻi ʻa ho natula faka-ʻOtuá mo ia ʻo e niʻihi kehé .

• Hiki e ngaahi ʻulungāanga faka-ʻOtua mo e fatongia ʻo e houʻeiki fafiné ʻo hangē ko ia ʻoku akoʻi mai ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” (vakai, peesi 101), pea fai ha ngāue te ne tokoniʻi koe ke ke toe ako lahi ange ai ʻo fekauʻaki mo ha taha ʻo e ngaahi fatongia ko iá .

• Fakaʻaongaʻi ha faʻahinga ngāue fakaʻaati pe ngāue fakameaʻa kuó ke ako, ʻo ke ngaohi ʻaki ha faʻahinga meʻa maʻa ho ʻapi lolotongá

27

pe ki ho ʻapi ʻi he kahaʻú . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga ʻoku hoko ai hoʻo faʻufaʻu ha ngaahi meʻa foʻoú ko ha konga ʻo ho natula faka-ʻOtuá mo e founga ʻoku faitāpuekina ai e niʻihi kehé ʻi hoʻo vahevahe e ngaahi meʻa foʻou ko iá mo kinautolú .

• Ko ha ʻulungāanga faka-ʻOtua ʻa e ngāue uouangataha mo e niʻihi kehé (vakai, T&F 38:27) . Fai ha ngāue te ne fakaʻaiʻai ʻa e uoua-ngatahá ʻi ho kāinga ofí, ʻapiakó, pe koló . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga te ke lava ʻo fai ai ha lelei ʻi hoʻo ngāue uouangataha mo e niʻihi kehé .

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

28

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú pea mo e founga naʻe tupulaki ai ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e natula faka-ʻOtuá):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

29

Ko Hoto Mahuʻinga Fakatāutahá

Manatu, ʻoku mahuʻinga lahi ʻa e ngaahi laumālié ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá (T&F 18:10).

ʻOku taʻefakangatangata ʻa hoku mahuʻingá pea ʻoku ʻi ai mo hoku misiona fakalangi, ʻa ia te u feinga ke fakahoko .

30

Ko Hoto Mahuʻinga FakatāutaháNgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI

HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ko e ʻofefine koe ʻo e Tamai Hēvaní, ʻokú Ne ʻafioʻi peá Ne ʻofa ʻiate koe . Lau ʻa e Saame 8:4–6; Selemaia 1:5; Sione 13:34; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10; ʻĒpalahame 3:22–23; mo e Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:1–20 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e ngaahi founga ʻoku akoʻi atu ai ʻe he ngaahi potufolofola ko ʻení ʻoku ʻafioʻi, ʻofa mo tokanga atu ʻa e Tamai Hēvaní kiate koe .

 2 . ʻAi ke ke ʻilo ki he mahuʻinga ʻo e ngaahi tāpuaki fakapē-teliaké ʻaki haʻo ako kau ki ai ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí mo e ngaahi malanga konifelenisi fakamuimuitahá . Fekumi ki he ʻuhinga ʻoku foaki ai kinautolú pea ko hai ʻe lava ke ne foakí . Talanoa mo e mātuʻá pe taki faka-Siasí ki he founga ʻo e teuteu ke maʻu ha tāpuaki fakapēteliaké pea ʻe lava fēfē ke ne akoʻi kiate koe ʻa ho mahuʻingá pea ko hai koe, pea hoko ko ha fakahinohino ʻi he kotoa ʻo hoʻo moʻuí . Kapau kuo teʻeki ai ke maʻu ho tāpuakí peá ke teuteu ke maʻu ia .

 3 . Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10 mo e 121:45 . Fai ʻa e meʻa kotoa pē te ke lavá ke fakalotolahiʻi ʻa e niʻihi kehé pea nau ongoʻi ʻoku ʻi ai honau mahuʻinga . Hanga ʻo fakatokangaʻi ʻi he ʻaho kotoa pē ʻi ha uike ʻe ua ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei mo mahuʻinga ʻoku maʻu ʻe he niʻihi kehé . Talaange hangatonu ia kiate kinautolu pe

31

ko haʻo fai ha tohi ʻo fakahā ai . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e ngaahi meʻa kuó ke ako fekauʻaki mo e mahuʻinga fakafoʻi-tuitui ʻo e kakaí mo e founga ʻoku tupulaki ai ʻa hoʻo ongoʻi falala pē kiate koé ʻi he taimi ʻokú ke fakalotolahiʻi ai ʻa e niʻihi kehé .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgA

Fakakakato ʻa e meʻa makehe ʻe tolu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻe lava ke ke fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha meʻa ʻe ua ke ke aʻusia. kuo pau ke tomuʻa faka-ngofua ʻe hoʻo mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi meʻa naʻá ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 4 . ʻOkú ke lolotonga teuteu he taimí ni ke fakahoko ha misi-ona taʻe-hano-tatau ʻi he māmaní . Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:119 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ʻokú ke ʻamanaki mo fakaʻānaua ki ai ʻi hao ʻapi, fāmili, pea mo e akó ʻi he kahaʻú, pea mo ha ngaahi meʻa mahuʻinga ʻokú ke fie aʻusia ʻi hoʻo moʻuí, ʻo kau ai haʻo hoko ko ha uaifi mo ha faʻē . Hili iá peá ke hiki leva ha palani ʻe tokoni atu ke ke aʻusia ai hoʻo ngaahi taumuʻá . Vahevahe ʻa e palani ko ʻení mo ha mēmipa ho fāmilí, takí, pe ko hao kaumeʻa .

 5 . Kau ʻi ha polokalama hulohula, lea, hiva, pe tulama ʻi ʻapiako, ʻi ho koló pe ʻi he lotú . Naʻe fakamālohia fēfē ʻe hoʻo kau ʻi he ʻekitivitī ko ʻení ʻa hoʻo ongoʻi ʻoku ʻi ai ho mahuʻinga fakatāutahá mo hoʻo loto-falala pē kiate koé? Hiki hoʻo ngaahi fakakaukaú ʻi hoʻo tohinoá .

32

 6 . ʻI he taimi ʻokú ke kau ai ki he hisitōlia fakafāmilí, ʻe kamata ke mahino kiate koe pe ko hai koe pea mo hoʻo mahuʻinga fakatāutahá . Talanoa mo ho kāinga ʻoku kei moʻuí ke ke ʻilo ai ha ngaahi fakamatala fekauʻaki mo ho hisitōlia fakafāmilí ki he lahi taha te ke ala maʻú . Ka hili iá peá ke fakafonu ha mape ʻo hoʻo fāmilí pea hiki ai e ngaahi ouau fakatemipale kuo ʻosi fakahoko maʻá e tokotaha takitaha .

 7 . Kuo foaki kiate koe ʻe he Tamai Hēvaní ha ngaahi meʻa-foaki makehe . Lau ʻa e 1 Kolinitō 12:4–12; 13; Molonai 7:12–13; 10:8–18; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 46:11–26 . Kole ki ha taha ʻi homou fāmilí, taki ʻi he Kau Finemuí, mo hao kaumeʻa ke nau hiki e ngaahi ʻulungāanga lelei kuo foaki ʻe he ʻEikí maʻaú . Hiki e ngaahi meʻafoaki ʻokú ke maʻú ʻi hoʻo tohinoá, mo e founga ʻe lava ke ke kei hokohoko atu ai hono fakatupulaki ʻo e ngaahi meʻafoakí ni mo fakaʻaongaʻi kinautolu ke tokoni ʻaki ki ho fāmilí mo e niʻihi kehé .

33

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

34

Ko Hoto Mahuʻinga FakatāutaháNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e ngaahi meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulu-ngāanga mahuʻinga ko hoto mahuʻinga fakatāutahá, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻe tokoni atu ke ke fai ʻa e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahuʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻa hono fakakakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.

Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai ʻa e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngā-ue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.

ʻOku ʻi ai ho misiona taʻe-hano-tatau mo fakalangi ke fakahoko ʻi he māmaní pea kuo tāpuakiʻi koe ʻaki ʻa e ngaahi talēniti ke fakakakato ʻa e misioná ni . ʻI hoʻo fakakakato ha taha ʻo e ngaahi ngāue ko ʻení, te ke fakamoʻoniʻi ai ʻa e mahuʻinga mo e tokoni ʻa e niʻihi kehé peá ke vakai foki ai ki ho ivi tākiekina ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé . Fakahā hoʻo fakamāloó kiate kinautolu ʻoku mou ngāue fakatahá, pea hiki e ngaahi meʻa naʻá ke aʻusiá ʻi hoʻo tohinoá . • Fakatahatahaʻi ho hisitōlia fakatāutahá pe fakafāmilí ʻaki haʻo

fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa kuo hiki ʻi hoʻo tohinoá, ngaahi laʻi tā, pea mo ha ngaahi pepa mahuʻinga .

• Vahevahe ha taha ʻo hoʻo ngaahi meʻafoakí ʻaki haʻo fakahino-hinoʻi pe akoʻi ha taha ʻi ha lēsoni fakaʻekatēmika, mūsika, ha sipoti, pe ha faʻahinga poto fakaʻaati .

• Fai ha ngāue ʻe fakalakalaka ai e tūkunga moʻui ʻa ha taha ʻoku fie maʻu tokoni .

• Tataki pe kau ʻi ha kuaea ʻa e toʻu tupú, ʻi ha fakaʻaliʻali talēniti, pe ha fakaʻaliʻali ʻaati .

35

• Ako ha faʻahinga pōtoʻi ngāue ʻe fie maʻu ʻe he ngaahi ngāue-ʻangá, ʻa ia te ne lava ʻo tokoniʻi koe ʻi ha ngāue maʻuʻanga moʻui he lolotongá ni pe ʻi he kahaʻú .

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

36

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú pea mo e founga naʻe tupulaki ai hoʻo mahino fekauʻaki mo hoto mahuʻinga fakatāutahá):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

37

Ko e ʻIlóFekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki

(T&F 88:118).

Te u fekumi maʻu pē ki ha ngaahi faingamālie ke u ako mo tupulaki ai .

38

Ko e ʻIlóNgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI

HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ako ki hono mahuʻinga ke maʻu ʻa e ʻiló ʻaki hoʻo lau ʻa e Lea Fakatātā 1:5; 4:7; 2 Nīfai 28:30; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:78–80, 118; 90:15; 130:18–19; 131:6 . Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻoku fie maʻu ai ke ke maʻu ʻa e ʻilo mo e mahino fekauʻaki mo e founga hono fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi hoʻo moʻui fakaʻapi mo fakafāmilí he lolotongá mo e kahaʻú . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e meʻa kuó ke ako fekauʻaki mo e ʻiló, pea mo talanoa ki ai mo ha mēmipa ho fāmilí pe taki ʻi he Kau Finemuí .

 2 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá e ngaahi talēniti ʻokú ke maʻú mo ha ngaahi talēniti kehe te ke fie fakatupulaki . Lau ʻa e Mātiu 25:14–30 . Ako ha faʻahinga pōtoʻi ngāue pe talēniti foʻou ʻe tokoni atu ki hono tokangaʻi ho fāmilí pe ʻapi he kahaʻú (hangē ko e tā pianó, hivá, fakapatisetiʻi ʻo e paʻangá, faka-ʻaongaʻi fakapotopoto ʻo e taimí, feimeʻatokoní, tuituí pe tokangaʻi ʻo e fānaú) . Vahevahe ʻa e meʻa kuó ke akó mo ho fāmilí, kalasí pe taki ʻi he Kau Finemuí .

 3 . Ako maʻuloto e Tefito ʻo e Tui hono hongofulu mā tolú pea lau maʻuloto ia ki hoʻo mātuʻá, takí pe ha tokotaha lahi . Hili ko iá peá ke ʻaʻahi ki ha musiume pe fakaʻaliʻali pe ha faʻahinga meʻa ʻoku fai kau ai ʻa e hulohulá, mūsiká, leá pe tulamá . Fakaʻaongaʻi e tefito ʻo e tui ko ʻení ko ha fakahinohino peá ke fakalaulauloto ki he meʻa ne ke mamata pe fanongo ki aí . Hiki ʻi hoʻo tohinoá hoʻo ngaahi

39

fakakaukau ki ha founga ʻe lava ke ke ngāue ʻaki ai ʻa e tefito ʻo e tui ko ʻení ko ha fakahinohino ʻi he meʻa kotoa pē ʻokú ke fai ke hoko ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hao takaua maʻu ai pē . Vahevahe e ngaahi fakakaukau ko iá mo hoʻo mātuʻá pe takí .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato ʻa e meʻa makehe ʻe tolu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻe lava ke ke fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha ongo meʻa ʻokú ke fie aʻusiá. kuo pau ke tomuʻa fakangofua ʻe hoʻo mātuʻa pe takí ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻá ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 4 . Fili ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí te ke fie maʻu ke toe mahino lelei ange kiate koe (hangē ko e tuí, faka-tomalá, ʻofa faka-Kalaisí, ngaahi fāmili taʻengatá, pe ngaahi fuakava ʻi he papitaisó .) Lau e folofolá mo e ngaahi lea ʻa e kau palōfita ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e tefitoʻi moʻoní . Teuteu haʻo lea miniti ʻe nima ʻi he tefitó pea fai hoʻo leá ʻi he houalotu sākalamēnití, fakataha-ʻanga ʻa e Kau Finemuí, ki ho fāmilí, pe ki hoʻo kalasí . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga ʻe lava ke ke fakaʻaongaʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí ʻi hoʻo moʻuí .

 5 . Ako ki ha tafaʻaki fakangāue pe faʻahinga ngāue ʻokú ke manako ai . Talanoa mo ha taha ʻoku ngāue ʻi he tafaʻaki ko iá peá ke fekumi ke ʻiloʻi e ngaahi fatongia ʻo e tokotaha ko iá ʻi heʻene ngāue ʻoku faí, ko e hā e ako naʻe fai ʻe he tokotahá ke ne fakahoko ai e ngāué, pea ko e hā e ngaahi ʻaonga ʻo e ngāue ʻa e tokotahá ni ki he anga ʻo e nofó . Hiki e ngaahi meʻa naʻá ke maʻu mei hoʻo fekumí ʻi hoʻo tohinoá .

40

 6 . Ako maʻuloto e ongo foʻi hiva ʻokú ke manako taha aí mei he tohi himí . Ako e founga totonu hono tā ʻo e ongo himí (vakai, Ngaahi Himí, 383–85) peá ke tā kinaua ʻo ʻoua ʻe toe siʻi hifo ʻi he tuʻo uá ʻi ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi, ʻi ha fakatahaʻanga ʻa e Kau Finemuí pe Siasí, pe ʻi he seminelí . Lau e ngaahi potufolofola ʻoku hā atu ʻi he tafaʻaki ki lalo ʻo e himi takitaha .

 7 . ʻOkú ke ako ʻi he nofo-kemi ʻa e Kau Finemuí ha ngaahi poto ʻi he ʻuluaki tokoní, moʻui malú, maʻá mo e maluʻi ʻo e moʻuí, mo e malava ke moʻui ʻi ha faʻahinga tūkunga pē . Toe fakamanatu e ngaahi akonaki ko ʻení ʻi hoʻo Tohi Faka-hinohino ki he Nofo kemi ʻa e kau Finemuí peá ke hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga te ke lava ke fakaʻaongaʻi ai kinautolu ʻi homou ʻapí ke malu ai ho fāmilí . Faʻu ha lisi ʻo e ngaahi tefitoʻi meʻa ʻe fie maʻu ʻe homou fāmilí ʻi ha taimi ʻe hoko ai ha meʻa fakatuʻupakē . Akoʻi ha lēsoni efiafi fakafāmili ʻi ʻapi pe talanoa mo hoʻo taki ʻi he Kau Finemuí ki he ngaahi meʻa kuó ke akó mo e ngaahi pōtoʻi ngāue makehe te ke fie ako ke ke mateuteu ai ki ha ngaahi meʻa fakatuʻupakē ʻe hoko .

41

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE NgAAHI

TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

42

Ko e ʻIlóNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e ngaahi meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulu-ngāanga mahuʻinga ko e ʻiló, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻa ia ʻe tokoni atu ke ke fai ʻa e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahuʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú hono fakahoko ke kakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.

Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngāue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.• Ako e founga hono fakamāʻopoʻopo, fakamaʻa pea mo hono tauhi ʻo

e ʻapí mei hoʻo faʻeé, kui fefiné pe ha toe fefine kehe pē ʻokú ke sai-ʻia ai . Hili iá peá ke fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa kuó ke akó ʻi homou ʻapí .

• Teuteu ki ha tuʻunga fakaako ʻoku toe māʻolunga angé pea maʻu e ngaahi pōtoʻi ngāue ʻe fie maʻu ʻe he ngaahi ngāueʻangá ʻaki haʻo ako ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu fekauʻaki mo e hū ki he kolisí pe ha akoʻanga ngāue, ngaahi sikolasipí, totongi akó mo e ngaahi fakamole kehé . Fai ʻa e kole huú ʻi hono taimi totonu .

• Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 89 . Fakakaukauʻi e meʻa ʻe lava ke ke fai ke ke toe moʻui lelei ange ai . ʻAi ke toe fakalaka-laka ange hoʻo tuʻunga moʻui leleí ʻaki haʻo kamata mo fakahoko maʻu pē ha polokalama ki he moʻui leleí pea ako ke ngaohi mo kai ʻa e meʻakai ʻoku kau ki he kulupu meʻatokoni fakatupu moʻui leleí .

• Ako ʻa e founga totonu hono tokangaʻi ʻo e valá, kau ai e founga hono foó, haeané, monomono mo fai hano hemi mo tafani . Faka-ʻaongaʻi e ngaahi pōtoʻi ngāue ko ia ne ke akó ʻaki hoʻo tokangaʻi fakalelei ho valá .

43

• Ngāue fakataha mo hoʻo faʻeé, kui fefiné, pe ha fefine pē ʻi ho uōtí pe koló, ke ke taukei ʻi ha pōtoʻi ngāue fakatauhiʻapi te ne akoʻi atu kiate koé .

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

44

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú pea mo e founga naʻe tupulaki ai ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e ʻiló):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

45

Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa

ʻOkú te Fai pe Taʻe Faí Mou fili he ʻahó ni ʻa ia te mou tauhí; . . . ka ko au mo

hoku falé te mau tauhi [ki he ʻeikí] (Sosiua 24:15).

Te u fili ki he leleí kae ʻikai ki he koví pea te u fatongia ʻaki ʻeku ngaahi filí .

46

NgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ko e ʻofefine ʻo e ʻOtuá ʻokú ne lava ʻo fai ha ngaahi fili fakapotopoto mo veteki ʻa e ngaahi palopalemá . Lau ʻa e 1 Nīfai 15:8; 2 Nīfai 32:3; ʻAlamā 34:19–27; ʻEta 2–3; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 9:7–9 . Muimui maʻu pē ʻi ha founga tukupau ʻo e ako folofolá mo e lotú ke ke maʻu ai ha tokoni ki hono fai ʻo e ngaahi fili fakatāutahá ʻo hangē ko hono fili ʻo e ngaahi kaumeʻa ʻoku leleí, manavaʻofa ki he kakai kehé, ʻā hake he pongipongí he taimi totonu, pe ha toe ngaahi fili kehe pē . Aleaʻi mo hoʻo mātuʻá pe takí ʻa e founga kuo tokoniʻi ai koe ʻe hoʻo ako folofola maʻu pē mo lotú ke ke fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú .

 2 . Lau e kiʻi tohitufa ko e ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e tuʻunga moʻui māʻoniʻoni takitaha ʻoku fakamatalaʻi mai ʻi he tohitufá, pea hiki mo hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke te moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ko ʻení . Ako hono moʻui ʻaki ʻo e ngaahi tuʻunga moʻui māʻoniʻoní ʻaki haʻo fili ha tuʻunga moʻui ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke ke toe fakalakalaka ange ai . ʻE lava ke ke toe tokanga ange ʻi hoʻo fili ʻa e ngaahi polokalama televīsone, mūsika, ngaahi tohi, pe ha toe mītia kehe pē, pe ko hoʻo ʻai ke taau ange ʻa e vala ʻokú ke tuí, ʻa e anga hoʻo leá, pe ko hoʻo faitotonú . Ka hili mei ai ha uike ʻe tolu peá ke vahe-vahe hoʻo fakalakalaká mo ho fāmilí, hoʻo kalasí, pe takí .

Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa ʻOkú te Fai pe Taʻe Faí

47

 3 . Ko e tauʻatāina ke filí, pe ko e malava ko ia ke te filí, ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻaʻofa maʻongoʻonga taha ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú . Laukonga ʻo fekauʻaki mo e tauʻatāina ke filí ʻi he Sosiua 24:15; 2 Nīfai 2; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82:2–10 . Aleaʻi mo hoʻo mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi fatongia ʻo e tauʻatāina ke filí . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e tauʻatāina ke filí pea mo e ngaahi nunuʻa ʻo e ngaahi fili pea mo e ngaahi meʻa ʻokú te faí .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato ʻa e meʻa makehe ʻe tolu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻe lava ke ke fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha ongo meʻa ʻokú ke fie aʻusia. kuo pau ke tomuʻa fakangofua ʻe he mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻá ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 4 . Laukonga ʻo fekauʻaki mo e fakatomalá ʻi he ʻĪsaia 1:18; ʻAlamā 26:22; 34:30–35; Molonai 8:25–26; mo e Tokā-teline mo e Ngaahi Fuakava 19:15–20; 58:42–43 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa ʻene ʻuhinga kiate koe ʻa e fakatomalá . Ako ki he founga ʻo e fakatomalá, lotu ke maʻu ha faka-hinohino, pea fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá ʻi hoʻo moʻuí .

48

 5 . ʻE tokoni atu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke ke fai e ngaahi fili totonú . Ako ke lahi ange fekauʻaki mo e Laumālie Māʻoni-ʻoní ʻaki haʻomou lau mo aleaʻi mo hoʻo mātuʻá, takí, pe hao kaungāmeʻa ʻa e ʻIsikeli 36:26–27; Sione 14:26; 16:13; Kalētia 5:22–25; 2 Nīfai 32:5; Molonai 10:4–5; mo e Tokā-teline mo e Ngaahi Fuakava 11:12–14 . Hili ko iá pea hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ʻe he Lau-mālie Māʻoniʻoní ke fai ʻa e ngaahi fili totonú ʻi hoʻo moʻui fakaʻahó . Lotu pea moʻui taau ke maʻu maʻu pē e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní .

 6 . Ako e kaveinga ʻa e Kau Finemuí mo e meʻa ʻoku akoʻi atu ai ʻo kau kiate koé, meʻa ʻoku totonu ke ke faí, pea mo e ʻuhinga ke ke fakahoko ai iá . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e meʻa te ke fai ʻi he ʻaho takitaha ʻo fekauʻaki mo e teunga tāú, teití, mo e mītiá ke ke moʻui angamaʻa mo taau ke hū ʻi he temipalé . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga ʻe tokoniʻi ai koe ʻe he ngaahi fili ko ʻení ke ke kei tauʻatāina pē mo fiefia .

 7 . Ko ha konga pē ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní maʻatautolú ʻa hono fai ʻo e ngaahi filí . Lau ʻa e Mōsese 4:1–4; 7:32; mo e 2 Nīfai 9:51 . Fokotuʻu ha sīpinga ʻo hono fakapotopotoʻi ʻo e paʻangá ʻaki haʻo fakapatisetiʻi hono fakahū mo fakaʻaongaʻi hoʻo paʻangá, kau ai hono totongi ʻo e vahehongofulú . Moʻui pē ʻo fakatatau mo e patiseti kuó ke fokotuʻú ʻo ʻoua naʻa toe siʻi hifo ʻi ha māhina ʻe tolu . Fokotuʻutuʻu fakahokohoko e ngaahi meʻa mahuʻinga tahá ke lava ʻo feau hoʻo ngaahi fie maʻu ʻoku mahuʻinga tahá peá ke toki fakatōliʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke loto ke ke maʻú . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e meʻa kuó ke akó pea mo hano faitāpuekina hokohoko hoʻo moʻuí ʻi hoʻo muimui ki he ngaahi sīpinga ko ʻení .

49

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

50

Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa ʻOkú te Fai pe Taʻe Faí

NgāUE KI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko e tauʻatāina ke filí mo e ʻekeʻi meiate kita ʻa e meʻa ʻokú te fai pe taʻe faí, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻe tokoni atu ke ke fai ʻa e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahuʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻa hono fakakakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.

Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngāue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.• Fakaʻaongaʻi ʻa e ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú pea ʻi he

fakahinohino ʻa hoʻo mātuʻá pe kau takí, fokotuʻutuʻu pe kau ʻi ha kulupu fealēleaʻaki, fakaʻaliʻali e ākenga ʻo e valá, pe ha meʻa kehe pē ke tokoniʻi koe mo e toʻu tupu kehé ke mou fili ke moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí .

• ʻI he fakahinohino ʻa hoʻo mātuʻá pe kau takí, tokoni ki hano palani mo tataki ha hulohula pe ʻekitivitī kehe pē ʻa e toʻu tupú ʻoku fakaʻaliʻali ai ʻa e fakahinohino ki he founga totonu ʻo e hulohulá mo e ngaahi fasí, māmá, mo e ʻātakai ʻoku fakatupulakí .

• Fakafuofuaʻi hoʻo fakaʻaongaʻi ko ia ʻo e mītiá mo e tekinolosiá . Faʻufaʻu pea fakahoko ha palani ke taʻofi ʻene hū atu ʻa e mītia ʻoku taʻefeʻungá ki homou ʻapí . Fakapapauʻi ʻoku poupouʻi ʻe hoʻo palaní hono fakaʻaongaʻi totonu ʻo e televīsoné, heleʻuhilá, mūsiká, komi-piutá, ʻInitanetí, telefoni toʻotoʻó, mo e ngaahi fōtunga kehe ʻo e mītiá ʻi he ʻapí . Vahevahe hoʻo fakakaukaú mo ho fāmilí pea mo e niʻihi kehé .

51

• Ako ki he tefitoʻi founga ʻo hono hemi, tafani mo monomono ʻo e valá ʻi hoʻo fulihi ko ia ho valá ke fenāpasi mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e teunga tāú .

• Fili ke ke moʻui maau ange ʻi homou ʻapí ʻaki haʻo fakakakato ha ngāue ki hono fakamaʻa mo fakamāʻopoʻopó . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga ne tokoniʻi ai koe ʻi he ngaahi tafaʻaki kehe ʻo hoʻo moʻuí ʻi hoʻo fai ʻení .

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

52

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú mo e founga naʻe tupulaki ai ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e tauʻatā-ina ke filí mo e ʻekeʻi meiate kita ʻa e meʻa ʻokú te fai pe taʻe faí):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

53

Ngaahi Ngāue Leleíko ia tuku ke ulo pehē hoʻomou māmá ʻi he ʻao ʻo e kakaí ni, koeʻuhí ke nau mamata ki hoʻomou ngaahi

ngāue leleí pea tuku ʻa e fakafetaʻi ki hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí (3 Nīfai 12:16).

Te u tokoni ki he niʻihi kehé mo langa ʻa e puleʻangá ʻo fakafou ʻi he ngaahi ngāue ʻoku māʻoniʻoní .

54

Ngaahi Ngāue LeleíNgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI

HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ako ke ʻiloʻi e ʻuhinga ʻoku hoko ai e ngāue tokoní ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí . Lau ʻa e Mātiu 5:13–16; 25:34–40; Kalētia 6:9–10; Sēmisi 1:22–27; Mōsaia 2:17; 4:26; mo e 3 Nīfai 13:1–4 . ʻOku ʻi ai foki mo ha niʻihi kehe ʻoku nau fai ha ngāue tokoni ʻoku ʻikai te ke faʻa fakatokangaʻi, ʻo hangē ko hono teuteuʻi ʻo e meʻa-tokoní, laukonga pe fakafanongo ki he fānau iiki angé, monomono ʻo ha vala, pe tokoniʻi hano tuongaʻane pe tuofefine . ʻI ha uike ʻe ua, hanga ʻo hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e ngaahi ngāue tokoni ʻoku fai ʻe kinautolu ʻi ho fāmilí mo ha niʻihi kehe ka ʻoku ʻikai faʻa fakatokangaʻi . Fakamālōʻiaʻi ʻenau tokoní ʻi ha founga ʻe mahuʻingamālié .

 2 . Ko e ngāue tokoní ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ia ʻo e moʻui fakafāmilí . Tokoni ʻi hono palani ʻo e meʻatokoni maʻa hoʻo fāmilí, kumi ʻo e meʻatokoní, pea teuteuʻi ha konga ʻo e ngaahi houakaí ʻi ha uike ʻe ua . Tokoni ki hono tānaki mai ho fāmilí lolotonga e taimi ko iá ke mou maʻu meʻatokoni fakataha . Fakamatalaʻi ki hoʻo kalasí ʻa e meʻa kuó ke akó .

55

 3 . Lau ʻa e Mōsaia 18:7–10, pea hiki ʻi hoʻo tohinoá ha founga ʻe tolu ʻe lava ke ke fakafiemālieʻi ai ʻa e niʻihi kehé pe tokoniʻi kinautolu ʻi honau ngaahi faingataʻaʻiá . Fai e ngaahi meʻa ʻi hoʻo lisí, pea fakamatala ki ha taha ʻo e fāmilí pe takí ʻa e meʻa naʻe hokó mo e liliu ho ʻulungā-angá mo e mahino naʻá ke maʻú .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato ʻa e meʻa makehe ʻe tolu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻe lava ke ke fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha meʻa ʻe ua ʻokú ke fie aʻusia. kuo pau ke tomuʻa fakangofua ʻe he mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻá ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 4 . Akoʻi ha lēsoni fekauʻaki mo e ngāue tokoní ʻi ha efiafi fakafāmili ʻi ʻapi pe ʻi ha feituʻu kehe . Fakaʻaongaʻi ʻi hoʻo lēsoní ha ngaahi fakatātā, hiva, ngaahi sīpinga pe ngaahi fakaʻaliʻali . Fakaʻaongaʻi ʻa e tohi lēsoni ʻOku ʻikai ha ui ʻe Mahuʻinga ange ʻi he Faiakó ko ha maʻuʻanga tokoni .

 5 . Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:26–28 . Faka-kaukau ki ha ngaahi founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai ʻe ha finemui, uaifi mo ha faʻē ʻa e potufolofola ko ʻení ʻi hono fāmilí . Faʻufaʻu ha sīpinga ʻo e ngāue tokoní ʻi hoʻo moʻuí ʻaki haʻo fili ha mēmipa ho fāmilí te ke lava ʻo tokoniʻi . Tokoni ki he tokotaha ko iá ʻo ʻoua naʻa siʻi hifo he māhina ʻe tahá . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e ngaahi meʻa naʻá ke faí mo e ngaahi ongo naʻá ke maʻu fekauʻaki mo e fakalakalaka ho vā mo e tokotaha ko iá .

56

 6 . ʻOua naʻa toe siʻi hifo he houa ʻe tolú te ke fakamoleki ʻi hono fai ha ngāue tokoni ki ha niʻihi ʻoku ʻikai ke mo fāmili . Kole ki he palesiteni Fineʻofa ʻi homou uōtí pe koló pe ha taki ʻi he koló ke ne ʻoatu ha ngaahi fokotuʻu fekauʻaki mo e tokoni ke faí . Hangē ko ʻení, te ke lava ʻo tokangaʻi e fānaú lolotonga ʻoku ʻalu e mātuʻá ki he temipalé; tānaki, faʻu pe fakaleleiʻi ha fanga kiʻi meʻavaʻinga pe fanga kiʻi vaʻinga maʻá e kalasi nēsilií; tali hano vahe atu ʻo ha ngāue ke faka-maʻa ʻa e falelotú; pe fai ha ngaahi fekau ʻa ha taha pe lau-konga ki ha taha ʻoku ʻikai siʻi lava ʻo ʻalu holo pe ha niʻihi pē ʻoku faingataʻaʻia . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e anga hono tali ʻe he tokotaha naʻá ke tokoniʻí ʻa hoʻo tokoni naʻe faí pea pehē ki ha ngaahi taumuʻa te ke ala fokotuʻu ki ha ngaahi faingamālie ke fai ai ha tokoni ʻi he kahaʻú .

 7 . ʻE mamata e niʻihi kehé ki hoʻo tā sīpingá ʻi hoʻo ngaahi ngāue leleí, pea te nau fie maʻu ke ʻilo lahi ange ki he ongo-ongoleleí . Lotua ke hoko kiate koe ha meʻa fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekaú . Lau ʻa e Mātiu 24:14; 28:19; mo e Tokā-teline mo e Ngaahi Fuakava 88:81 . Fakaafeʻi hao kaungā-meʻa ʻoku teʻeki Siasi pe ha taha ʻoku māmālohi ke mo ō ki ha fakatahaʻanga pe ʻekitivitī ʻa e Siasí . Fakafeʻiloaki ho kau-ngāmeʻá ki he niʻihi kehé pea fakapapauʻi ʻokú ne kau ki he ʻekitivitií . Vahevahe ange hoʻo fakamoʻoni fekauʻaki mo e ongoongoleleí, pea fakaafeʻi ia ke ne toe kau mai ʻamuiange .

57

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

58

Ngaahi Ngāue LeleíNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻe tokoni atu ke ke fai ʻa e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahuʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻa hono fakakakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.

Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e ngā-ue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.• Tokoni ke palani mo kau ki ha ngāue ko hono fakamaʻa pe faka-

matamataleleiʻi ʻo e kolo ʻoku mou nofo aí .• Teuteu ke hoko ko ha taha tauhiʻapi ʻaki hano tānaki ʻo e ngaahi

founga feimeʻatokoní, fakatau mai ʻo e meʻakaí pea teuteuʻi ia maʻa ho fāmilí .

• Ngāue fakataha mo ha mēmipa ʻo e fāmilí ke tānaki ʻa e ngaahi hingoa ʻo ho kāinga kuo pekia ka naʻe ʻikai ke nau kau ki he Siasí . Feinga ke ʻiloʻi honau ʻaho fāʻeleʻí mo e ʻaho naʻa nau pekia aí pea teuteuʻi honau hingoá ke ʻave ki he temipalé . Tokoni ke palani ha ʻalu ki he temipalé mo fakahoko e papitaisó maʻa ho kāinga ko iá .

• Teuteu ke tokoni ki ha niʻihi kehe ʻaki haʻo ako ha faʻahinga pōtoʻi ngāue ke ke fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi taimi ʻe hoko ai ha meʻa fakatuʻupakē, hangē ko e ʻuluaki tokoní, fakaake ʻo ha taha ʻoku ʻikai toe mānava, pe ngaahi taukei fakahaofi moʻuí .

• Tokoni ki he niʻihi kehé . Loto fiemālie ke kau ʻi ha ngāue taʻeto-tongi ʻi homou koló, tānaki ha ngaahi meʻa te nau feau e ngaahi fie maʻu tokoni fakaetangatá, fakaʻaongaʻi ha taimi lahi ke tokoniʻi

59

ai ha kiʻi tamasiʻi/taʻahine kei siʻi pe ha taha toulekeleka, pe faiako ʻi ha ʻapiako pe ʻi homou koló .

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

60

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú pea mo e founga naʻe tupulaki ai ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e ngaahi ngāue leleí):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

61

FaitotonúTe u mate pē ka ʻe ʻikai te u tukuange

ʻeku angatonú meiate au (Siope 27:5).

Te u maʻu ha loto-toʻa ke fakahoko ʻa ʻeku ngaahi tōʻongá ke fenāpasi mo ʻeku ʻiloʻi ko ia ʻo e ngaahi

meʻa ʻoku totonú mei he meʻa ʻoku halá .

62

FaitotonúNgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI

HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e meʻa ko ʻeni ʻe tolu ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ko e faitotonú/angatonú ko e loto fiemālie ia mo e holi ke moʻui ʻaki e ngaahi meʻa ʻoku tau tui ki aí pea mo ʻetau ngaahi tuʻunga moʻuí . Lau ʻa e Molonai 10:30–33 peá ke fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e “fakafisi ʻa kimoutolu mei he anga taʻemāʻoniʻoni kotoa pē .” Lau e tohitufa ko e ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú . Fakalaulauloto ki he founga ʻoku kehe ai e ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí mei he ngaahi tuʻunga moʻui ʻa e māmaní . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui taau fekauʻaki mo e tōʻonga moʻuí, valá, mo e talanoá, pea pehē ki he ʻū tohí, heleʻuhilá, televīsoné, ʻInitanetí, ngaahi fasí, telefoni toʻotoʻó, mo e ngaahi mītiá kehé . Hiki foki ai mo hoʻo palani ko ia ke ke moʻui anga-maʻa mo taau ke hū ki he temipalé . Hili hoʻo tauhi ki hoʻo ngaahi tuʻunga moʻui fakatāutahá ʻo ʻikai toe siʻi hifo he māhina ʻe tahá, hiki ʻi hoʻo tohinoá e ngaahi ongo naʻá ke maʻú pea hokohoko atu ai pē hono tauhi hoʻo tukupaá .

 2 . Fakafuofuaʻi pē ʻe koe ʻa hoʻo angatonu fakatāutahá . Fehuʻi pē kiate koe ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení: ʻOku ou fakaʻehiʻehi nai mei he ngutulaú, tūkuhua ʻoku taʻefeʻungá, lea kape-kape mo fakalieliá, mo e fakamaʻamaʻaʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku toputapú? ʻOku ou angatonu fakaʻāufuli nai, moʻui angamaʻa, faitotonu, mo ala falalaʻanga ʻi heʻeku ngāue fakaakó mo e ngaahi ngāue kehé pē? Lotu fakaʻaho ke maʻu

63

ʻa e mālohi mo e fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke tokoni atu ke ke moʻui angatonu . Hiki ʻi hoʻo tohinoá e ngaahi meʻa ʻe lava ke ke fai ke laka ai ki muʻa hoʻo ʻulu-ngāanga angatonu fakatāutahá mo ha tōʻonga moʻui foʻou ʻe taha ʻokú ke loto ke fakatupulaki .

 3 . Ko e Fakamoʻuí ʻa e sīpinga haohaoa ʻo e moʻui angatonú; naʻá Ne fakahoko ʻa ia naʻá Ne palōmesi ki he Tamaí te Ne faí . Lau ʻa e 3 Nīfai 11:10–11 . Ako ki he moʻui ʻa ha niʻihi fakafoʻituitui ʻoku hā he folofolá ʻa ia ne nau moʻui angatonu . Lau ʻa e Sēnesi 39; ko e tohi ʻa ʻĒsetá; Siope 2:3; 27:3–6; Taniela 3 mo e 6; Ngāue 26; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:15; mo e Siosefa Sāmita—Hisi-tōlia 1:21–25 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ha ngaahi founga naʻe fakahaaʻi ʻaki ʻe he kakai ko ʻení ʻa ʻenau angatonú . Fakakaukau ki ha taimi naʻá ke loto-toʻa ai ke fakahā hoʻo angatonú, tautefito ki ha taimi naʻe ʻikai faingofua pe saiʻia ai e kakai kehé . Vahevahe ʻa e meʻa naʻá ke aʻusiá mo e ngaahi ongo naʻá ke maʻú ʻi ha houalotu fakamoʻoni pe ʻi ha lēsoni pe mo hoʻo mātuʻá pe takí .

NgAAHI MEʻA KEHE KE AʻUSIA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA

MAHUʻINgá

Fakakakato ʻa e meʻa makehe ʻe tolu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá. ʻe lava ke ke fili mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ʻoku ʻoatú pe ko haʻo hiki pē ʻe koe ha meʻa ʻe ua ʻokú ke fie aʻusiá. kuo pau ke tomuʻa fakangofua ʻe he mātuʻá pe takí ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻá ke hiki pē ʻe koé peá ke toki kamata. ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

64

 4 . Kumi e foʻi lea ko e faitotonú ʻi ha tikisinale . Fakaʻekeʻeke hoʻo faʻeé, kui fefiné, pe ha fefine ʻokú ke fakaʻapaʻapaʻi, ʻo kau ki he mahino ʻokú ne maʻu fekauʻaki mo e foʻi leá pea mo ʻene fakaʻaongaʻi iá . Hiki ha lisi ʻo ha ngaahi founga te ke lava ʻo ʻai ke fenāpasi ai hoʻo ngāué mo hoʻo ʻilo ko ia ki he meʻa ʻoku totonu mo halá, pea hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻene ʻuhinga kiate koe ʻo e moʻui angatonú .

 5 . Ako ʻo fekauʻaki mo e tuʻu ko ha fakamoʻoní . Lau ʻa e Mōsaia 18:9 . Hili iá peá ke hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e founga te ke lava ʻo tuʻu [fakataautaha] ko e “fakamoʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa pē .” Fili ha ʻulungāanga fakatāutaha ʻokú ke loto ke fakaleleiʻi kae lava ke ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei angé . Fakatupulaki ʻa hoʻo moʻui angatonú ʻaki hoʻo toutou fakahoko ʻa e tōʻonga moʻui foʻou ko iá ʻi ha uike ʻe tolu . Hiki hoʻo fakalakalaká ʻi hoʻo tohinoá .

 6 . Ko hono moʻui ʻaki ʻa e fono ʻo e ʻaukaí ko ha faingamālie ia ke ako ai ʻa e moʻui angatonú . Vaheʻi ha Sāpate ʻaukai ke ke fakaʻehiʻehi ai mei haʻo kai mo inu ʻi ha houakai hoko-hoko ʻe ua peá ke tokoni ki he foaki ʻaukai ʻa homou fāmilí . Fokotuʻu ha taumuʻa pau ʻi ho ʻatamaí lolotonga hoʻo ʻau-kaí . Te ke lava ʻo ʻaukai maʻa ho kaungāmeʻa ʻoku puke, ʻaukai ke ikunaʻi ha tōʻonga moʻui ʻoku kovi, ke maʻu ha tāpuaki makehe maʻau pe ha taha kehe, pe ke fakahāaʻi ʻaki ʻa e fakamālō . Fakamaʻu mo vete hoʻo ʻaukaí ʻaki ha lotu .

 7 . Hiki ʻa e ngaahi meʻa, ngaahi anga, mo e ngaahi palopalema ʻoku nau fakavaivaiʻi e fāmilí . Lau e pōpoaki ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi he peesi 1 ʻo e tohí ni, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani” (vakai, peesi 101), mo e konga kau ki he fāmilí ʻi he ki Hono Fakamālohia

65

ʻo e Toʻu Tupú. Hili iá peá ke fekumi ʻi he ngaahi makasini ʻa e Siasí ki he faleʻi ʻanautolu kuo tau hikinimaʻi ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahaá . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa hoʻo palani ke fakamālohia ho fāmili lolotongá mo e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga pea mo e ngaahi tukufakaholo te ke fie fokotuʻu maʻa ho fāmili ʻi he kahaʻú .

NgAAHI MEʻA KE AʻUSIA FAKATāUTAHA ʻI HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

 8 .

 9 .

66

FaitotonúNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Hili pē hoʻo fakakakato e meʻa ʻe ono ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko e faitotonú, hanga ʻo kamata ha foʻi ngāue ʻe tokoni atu ke ke fai e meʻa kuó ke akó. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko ha ngāue mahu-ʻinga ʻa ia ʻe ʻikai toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú hono fakahoko ke kakató. Fekumi ʻi he faʻa lotu ki he tākiekina ʻa e laumālie Māʻoniʻoní ke ke fili ha ngāue ʻoku mahuʻingamālié.

Tomuʻa maʻu e fakangofua mei hoʻo mātuʻá pe takí ke fai e ngāue ko iá peá ke toki kamata. Hiki ha fakamatala ʻo fakafuofuaʻi hoʻo ngāué ʻi haʻane ʻosi. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha ngaahi fakakaukau mo e ngāue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.• Hiki ha sīpinga ʻo e ngaahi founga kuo fakaʻaliʻali ai ʻe he kau

mēmipa ʻo ho fāmilí ʻa e mahuʻinga ʻo ʻenau moʻui angatonú .• ʻOku ʻuhinga ʻa e angatonú ki hoʻo tauhi hoʻo ngaahi tukupaá .

ʻIloʻi pea tauhi hoʻo ngaahi tukupā ki he niʻihi kehé ʻi hoʻo hoko ko ia ko ha mēmipa ʻo ha timi pe kautaha pe ʻi ha tuʻunga faka-takimuʻa ʻi ho ʻapiakó pe koló .

• Fakaʻaongaʻi ʻa e 1 Tīmote 4:12 ke hoko ko hao fakahinohino, peá ke fokotuʻu pea fakahoko ha ʻekitivitī ʻe tokoni ke ke ako ai ke hoko “ko ha [faʻifaʻitakiʻanga] ʻo e kakai tuí .”

• ʻOku fie maʻu ʻa e angatonú ki hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻi he temipalé . Teuteu ke fakahoko e ngaahi fuakava ʻi he temipalé ʻaki haʻo tuitui mo tui ha vala ʻoku fenāpasi mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e teunga tāú ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he tohitufa ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú pea ʻi he ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí .

• Fekumi ʻi he ngaahi lea ʻa e Kau Taki Māʻolungá ki he ngaahi tefito kau ki he angatonú mo e faitotonú . Ako ke ʻiloʻi hono

67

ʻuhinga ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki hoʻo fiefiá mo e teuteu ke hū he temipalé . Faʻu ha faʻahinga meʻa (hangē ko ha fakatātā, tohi kuo hiki ai ha ngaahi kupuʻi lea, pe ha meʻa naʻá ke tuitui nima pē) ʻa ia te ne fakamanatu atu ʻi he ʻaho takitaha ʻa hoʻo tukupā ko ia ke ke faitotonu mo moʻoni ʻi he taimi hono kotoa pea ʻiloa ai hoʻo angatonu fakatāutahá .

Ko e ngāue ʻoku ou fakahokó ko e:

Ko ʻeku palani ʻeni ki hono fakahoko ʻeku ngāué:

1 .

2 .

3 .

Fakangofuá ʻAho ʻoku fakafuofua ke ʻosi ki aí

68

Ko ʻeku fakafuofuaʻi ʻeni ʻo e ngāué (fakakau ai ʻa e ongo naʻá ke maʻú pea mo e founga naʻe tupulaki ai ʻa hoʻo mahino fekauʻaki mo e angatonú):

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

69

Angamaʻáko hai ʻoku faʻa maʻu ʻa e fefine [angamaʻá]? he ʻoku

maʻongoʻonga ia ʻi he ngaahi maka koloá (lea Fakatātā 31:10).

Te u teuteu ke hū ʻi he temipalé peá u moʻui maʻa mo taau maʻu ai pē .

ʻE fakatefito ʻeku ngaahi fakakaukaú mo e ngāué ʻi he ngaahi tuʻunga

ʻulungāanga maʻa ʻoku māʻolungá .

70

AngamaʻáNgAAHI MEʻA ʻOKU FIE MAʻU KE AʻUSIA ʻI

HE TUʻUNgA ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

Fakakakato e ngaahi meʻa ko ʻeni ʻe fā ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá.ʻOange ke fakamoʻoni hoʻo mātuʻá pe takí pea tohiʻi ʻa e ʻahó ʻi he meʻa takitaha kuó ke aʻusiá, hili hoʻo ngāue ki aí.

 1 . Ko e angamaʻá ko ha sīpinga ia ʻo e fakakaukaú mo e ʻulu-ngāangá ʻoku fakatefito ʻi he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga maʻa mo maʻōlungá . ʻOku kau ai e moʻui maʻá mo e hao-haoá . Ko e mālohi ke fakatupu ha moʻui fakamatelié, ko ha ivi hakeakiʻi ia kuo foaki ʻe he ʻOtuá ki Heʻene fānaú . Kuó Ne fekau mai ke toki fakaʻaongaʻi pē ʻa e mālohi ko ʻení ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine, kuó na mali fakalao ko e husepāniti mo e uaifi . Ako ki he ʻuhinga mo hono mahu-ʻinga ʻo e moʻui angamaʻá mo e haohaoá ʻaki hano lau ʻo e Molonai 9:9; Sēkope 2:28; “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongo-nongo ki Māmani” (vakai, peesi 101); mo e konga ʻoku kau ki he haohaoa fakasekisualé ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Lau foki ʻa e fika hongofulu mā tolu ʻo e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí mo e Lea Fakatātā 31:10–31 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ha ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa mai ki he maʻa mo e haohaoa fakasekisualé pea pehē ki hoʻo tukupā ke moʻui angamaʻá .

 2 . ʻOku hanga ʻe he moʻui angamaʻa “ ʻi he taimi kotoa pē pea ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻi he feituʻu kotoa peé,” ʻo fakafe-ʻungaʻi maʻu pē koe ki he takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní . ʻI he taimi ʻoku papitaiso mo hilifakinima ai koé, ʻoku foaki atu ai e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke ne tataki e tapa kotoa ʻo hoʻo moʻuí . Koeʻuhí ʻoku ʻikai nofoʻia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha sino ʻoku ʻuli, ko ia kuo pau ai

71

ke ke moʻui angamaʻa ka ke maʻu e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi ouau faka-temipalé . Lau e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení pea kumi e ngaahi tāpuaki ʻoku talaʻofa ʻakí: Sione 14:26–27; 15:26; 2 Nīfai 32:1–5; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fua-kava 45:57–59; 88:3–4; 121:45–46 . Hiki ʻi hoʻo tohinoá ʻa e meʻa kuó ke akó, peá ke fakamatala ai ki ha taimi ne ke ongoʻi e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní .

 3 . Teuteu ke moʻui taau ke hū ʻi he temipalé pea kau atu ki he ngaahi ouau fakatemipalé . Lau ʻa e ʻAlamā vahe 5 . Hiki ha lisi ʻo e ngaahi fehuʻi ne fai ʻe ʻAlamaá . Tali pē maʻau ʻa e ngaahi fehuʻí pea hiki ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ʻokú ke lava pea te ke fakahoko ke teuteuʻi ai koe ke maʻa mo taau ke hū he temipalé mo maʻu e ngaahi tāpuaki kotoa kuo talaʻofa mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní maʻa Hono ngaahi ʻofefine ʻofeiná .

 4 . Te ke lava ʻo fakatomala he ʻoku ʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻiate koe pea kuó Ne foaki ʻEne moʻuí koeʻuhí ko koe . Ko e faka-tomalá ko hono ngāueʻi ia ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí . Lau ʻa e Molonai 10:32–33, tohi ʻa ʻĪnosí, pea mo e vahe fekauʻaki mo e fakatomalá ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. ʻE lava ke fakamolemoleʻi hoʻo ngaahi angahalá, tuʻunga ʻi he feilaulau huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí . Lau e lotu tāpuakiʻi ʻo e sākalamēnití ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:77, 79 . Fakapapauʻi ʻokú ke moʻui taau ʻi hoʻo maʻu e sākala-mēnití ʻi he uike takitaha pea fakafonu hoʻo moʻuí ʻaki e ngaahi ngāue angamāʻoniʻoni te ne ʻomi e mālohi fakalau-mālié . ʻI hoʻo fai ʻení, te ke tupulaki ʻo mālohi ange ai ʻi hoʻo feinga ke matuʻuaki e filí, tauhi e ngaahi fekaú, pea hoko ʻo tatau ange ai mo Sīsū Kalaisi . Fakapapauʻi ʻa e meʻa te ke lava ʻo fai fakaʻaho ke ke moʻui maʻa mo taau maʻu ai peé, pea hiki hoʻo palaní ʻi hoʻo tohinoá .

72

AngamaʻáNgāUE KI HE TUʻUNgA

ʻULUNgāANgA MAHUʻINgá

ʻe lava ke ke kamata e ngāue ʻoku fie maʻu ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko ʻení ʻi ha faʻahinga taimi pē.

Naʻe fili e Fakamoʻuí ke Ne moʻui angamaʻa . Muimui ki Heʻene akonaki ke “ako ʻiate aú” (T&F 19:23) ʻaki hono lau kotoa e Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisi . Fakatatau e folofolá ki hoʻo moʻuí mo e ngaahi tūkunga ʻokú ke ʻi aí . ʻI hoʻo lautohí, hiki maʻu pē hoʻo ngaahi fakakaukaú ʻi hoʻo tohinoá . Faka-tokangaʻi e faʻifaʻitakiʻanga ʻa e Fakamoʻuí . Ko e hā e meʻa naʻá Ne faí pea pehē kiate kinautolu naʻe muimui ʻiate Iá ke nau moʻui angamaʻa aí? Hiki hoʻo fakamoʻoní ʻi ha lava kakato hoʻo laukongá .

“Naʻá ku fakahā ki he kau takí, ko e Tohi ʻa Molomoná ko e tohi totonu taha ia ʻi he ngaahi tohi kotoa pē ʻi he māmaní, pea ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tui fakalotú, pea ʻe ofi ange ha tangata ki he ʻOtuá ʻi haʻane tauhi ki hono ngaahi akonakí, ʻi ha toe tohi kehe” (Siosefa Sāmita, ʻi he talateu ki he Tohi ʻa Molomoná).

73

KO ʻEKU FAKAMOʻONI KI HE TOHI ʻA MOLOMONá

“pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e ngaahi meʻá ni, ʻoku ou fie naʻinaʻi kiate kimoutolu ke mou kole ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, ʻi he huafa ʻo kalaisí, pe ʻoku ʻikai ke moʻoni ʻa e ngaahi meʻá ni; pea kapau te mou kole ʻi he loto-fakamātoato, mo e loto-moʻoni, ʻo maʻu ʻa e tui kia kalaisi, te ne fakahā ʻa hono moʻoní kiate kimou-tolu, ʻi he mālohi ʻo e laumālie Māʻoniʻoní” (Molonai 10:4).

74

Fakamoʻoni hingoa ʻa e mātuʻá pe takí

ʻAhó Lahi ʻo e houa naʻe fakamoleki ki aí

75

“ Fakahā mai kiate au ha finemui ʻokú ne ʻofaʻi hono ʻapí pea mo hono fāmilí, ʻokú ne lau fakaʻaho

ʻa e folofolá peá ne fifili ki ai, ʻokú ne maʻu ha fakamoʻoni mālohi ki he Tohi ʻa Molomoná. Fakahā

mai kiate au ha finemui ʻokú ne ʻalu maʻu pē ki heʻene ngaahi fakatahaʻanga fakasiasí, kuó ne ʻosi mei he kalasi seminelí, kuó ne maʻu ʻa hono pale Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí, peá ne

laukau ʻi heʻene kahoa holo iá! Fakahā mai kiate au ha finemui ʻoku moʻui angamaʻa mo ne kei tauhi ʻene moʻui haohaoa fakatāutahá, he ʻikai te ne

fakahoko ha meʻa ʻe māʻulalo ange ʻi haʻane mali he temipalé, pea te u fakahā atu ha finemui te ne fakahoko ha ngaahi mana maʻá e ʻeikí ʻi he taimí

ni pea ʻi hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá.”

Palesiteni ʻĒsela Tafu Penisoni Palesiteni hono 13 ʻo e Siasí, 1985–94

(“Ki he Kau Finemui ʻo e Siasí,” Tūhulu, Sānuali 1987, 100)

76

Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga FakaFineMuí

ʻI hoʻo fakakakato ko ia ʻa e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá, ʻe lava leva ke ke maʻu ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . Ke maʻu ʻa e fakalāngilangí ni: • ʻAlu maʻu pē ki he houalotu sākalamēnití (kapau ʻe lava) .• Moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he ki Hono Fakamālohia

ʻo e Toʻu Tupú.• Fakakakato e ngaahi meʻa ke aʻusia mo e ngāue ke fai ki he

ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻe valú .• Tauhi haʻo tohinoa fakatāutaha .• ʻAlu ki he seminelí pe kau ki hono ako fakatāutaha ʻo e ongo-

ongoleleí (kapau ʻe lava) .• Lau maʻu pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná .• Hiki hoʻo fakamoʻoni ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí .ʻOku fakalāngilangiʻi koe heni ʻi hoʻo moʻui tāú mo hono fakakakato kotoa ʻo e ngaahi fie maʻu ki he Fakalakalaka Fakatāutahá . ʻI hoʻo maʻu ko ia ʻa e fakalāngilangí ni, ʻokú ke fakaʻaliʻali ai kuó ke foko-tuʻu ha sīpinga ʻo e fakalakalaká ʻi hoʻo moʻuí . Kuó ke mateuteu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻo e temipalé . Kuó ke tukupā ke tauhi e ngaahi fekaú, tokoni ki he niʻihi kehé, pea faka-tupulaki mo vahevahe hoʻo ngaahi meʻafoakí mo e ngaahi talēnití mo e niʻihi kehé . Te ke feinga ke fakamālohia e ʻapí mo e fāmilí .ʻE lava ke foaki e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí ʻi ha houalotu sākalamēniti . Hili hoʻo maʻu ʻa e fakalāngilangí, ʻoku totonu leva ke kei hokohoko atu hoʻo moʻui faivelenga ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻoku ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa kuó ke akó ʻi he hokohoko atu hoʻo teu-teu ke fakahoko e ngaahi fuakava toputapu mo e Tamai Hēvaní ʻi he temipalé . Te ke maʻu ʻa e fiefia mo e nēkeneka ʻi hoʻo fai ʻení .

77

laʻi PePa lekooTi ʻo e Fakalakalaka FakaTāuTahá

Tuí

Nat

ula F

aka-

ʻOtu

á

Ko H

oto

Mah

uʻin

ga

Faka

tāut

ahá

Ko e

ʻIló

Tauʻa

tāina

ke fil

í mo e

ʻEke

ʻi Meia

te Ki

ta ʻa

e Meʻa

ʻOkú

te Fa

i pe T

aʻe Fa

í

Nga

ahi N

gāue

Lele

í

Faito

tonú

Ang

amaʻá

Meʻa ke aʻusia he Tuʻunga ʻulungāanga MahuʻingáMeʻa ke aʻusia he Tuʻunga ʻulungāanga MahuʻingáMeʻa ke aʻusia he Tuʻunga ʻulungāanga MahuʻingáMeʻa ke aʻusia he Tuʻunga ʻulungāanga MahuʻingáMeʻa ke aʻusia he Tuʻunga ʻulungāanga MahuʻingáMeʻa ke aʻusia he Tuʻunga ʻulungāanga MahuʻingáNgāue ki he Tuʻunga ʻulungāanga Mahuʻingá

Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí ʻahó:

ʻI he fanga kiʻi puha ʻi ʻolungá, hanga ʻo tohiʻi ai ʻa e lahi ʻo e meʻa ke aʻusia kuó ke fakakakató .

78

laVaʻi ʻo e Tuʻunga ʻulungāanga Mahuʻinga

ʻi he Fakalakalaka FakaTāuTahá

ʻI hoʻo fakakakato ko ia ʻo e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻo e Kau

Finemuí, te ke maʻu ha fakaʻilonga mo ha loufau ki hoʻo folofolá . Fokotuʻu e fakaʻilongá ʻi hono feituʻu totonú ʻi lalo .

Tuí Natula Faka-ʻOtuá ko Hoto Mahuʻinga Fakatāutahá

ko e ʻiló Tauʻatāina ke Filí mo e ʻekeʻi Meiate

kita ʻa e Meʻa ʻOkú te Fai pe

Taʻe Faí

Ngaahi Ngāue leleí

Faitotonú angamaʻá

79

ko ʻeku FakaMoʻoní

Kuó ke mateuteu ʻeni ke maʻu ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí, hanga leva ʻo hiki hoʻo fakamoʻoni

fekauʻaki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí pea mo Hono Siasí .

80

81

Ko ʻEne Kakato ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá

Kuó u fakakakato ʻa e ngaahi fie maʻu ke u maʻu ai ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . ʻI he hokohoko atu ʻeku fakalakalaká, te u tauhi ki he ngaahi fekaú, tokoni ki he

niʻihi kehé, pea fakatupulaki mo vahevahe ʻeku ngaahi meʻafoakí mo hoku ngaahi talēnití mo e niʻihi kehé .

ʻI heʻeku fai ʻení, te u mateuteu ai ke fakamālohia hoku ʻapí mo e fāmilí pea moʻui taau mo mateuteu

ke maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé .

Fakamoʻoni hingoa ʻa e finemuí

ʻahó

82

ko (Hingoá)

kuó ne fakakakato ʻa e ngaahi fie maʻu kotoa pē ke ne maʻu ai ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí .

ʻOkú ne moʻui ʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní,

ʻo hangē ko ia ʻoku hā ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Kuo fakamālohia ʻene tui kia Sīsū Kalaisí mo ʻene fakamoʻoni ki Heʻene ongoongoleleí . ʻOkú ne tukupā ke tauhi ʻene ngaahi

fuakava ʻi he papitaisó pea ʻokú ne teuteu atu ke fakahoko e ngaahi fuakava toputapu ʻi he temipalé .

Fakamoʻoni hingoa ʻa e pīsopé pe palesiteni fakakoló

ʻahó

Fakaongoongolelei ki he Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí

83

ko e hā Te u Fai ʻi he TaiMi kuó u FakakakaTo ai e

Fakalakalaka FakaTāuTahá?

Ko hono fakakakato ʻo e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá ko ha sitepu mahuʻinga ia ʻi hono fakamālohia hoʻo tuí mo hoʻo fakamoʻoní mo e teuteu atu ki he ngaahi fuakava ʻi he temipalé . Kuó ke ako ʻa e founga ke fakahoko ai e ngaahi tukupaá, fakahoko kinautolu, pea fakamatala ki hoʻo fakalakalaká . ʻOku totonu ke kei hokohoko atu pē ʻa e founga ko ʻení lolotonga ʻokú ke ʻi he hala ki he temipalé pea hokohoko atu hono fakatupulaki ʻo e ngaahi ʻulungāanga lelei ko ia te ne tokoniʻi koe ʻi hono kotoa hoʻo moʻuí . ʻE lava ke kei hokohoko atu pē ʻa hoʻo fakalakalaká ʻaki haʻo ngā-ueʻi ke maʻu ha Hone Fakalāngilangi pe ko haʻo toe kamata ʻa e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá .

ngāueʻi ke Maʻu ha hone FakalāngilangiKo e hisitōlia ʻo e kiʻi Hone Fakalāngilangí, naʻe foaki ia ki he kau finemui ne nau loto lelei ke fai ha ngāue lahi ange ʻi he meʻa naʻe fie maʻú . Ka hokohoko atu hoʻo fakalakalaká, ʻe lava ke ke maʻu ha Hone Fakalā-

ngilangi ke tui fakataha mo ho kahoa Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . ʻE lava ke maʻu haʻo Hone Fakalāngilangi hili haʻo fakakakato e ongo fie maʻu fakatouʻosi ko ʻení:  1 . Toe lau e Tohi ʻa Molomoná . ʻI hoʻo ʻulungāanga ʻaki hono

ako fakaʻaho ʻo e folofolá, te ne fakamālohia hoʻo tuí mo tokoni ke ke maʻu ha ueʻi fakalaumālie fakatāutaha mo ha fakahinohino ʻi hoʻo moʻuí . Kapau te ke laukonga ʻi ha miniti pē ʻe nima he ʻaho, te ke ʻosiki kakato e Tohi ʻa Molomoná ʻi he taʻu pē ʻe taha .

 2 . Tokoni ki ha niʻihi kehe ʻi ha houa fakakātoa ʻe 40 . Ka lava pea ʻoku totonu leva ke kau ʻi he ngaahi houa ko ʻení hono tokoniʻi ʻo ha finemui ʻi heʻene Fakalakalaka Fakatāutahá .

84

ʻOku totonu ke fakahoko ʻeni ʻo fakatatau mo e fakahino-hino ʻa e kau palesitenisī ʻo e Kau Finemuí ʻi he uōtí pe koló . Mahalo ʻe fie maʻu ʻeni lolotonga haʻo tokoniʻi ha finemui kehe:• Hoko ko hano kaungāmeʻa .• Hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo ha ʻofefine angamāʻoniʻoni

ʻo e ʻOtuá .• Poupouʻi ia ke ne ngāue mo ʻene mātuʻá ki hono fili ʻo e

ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngaahi ngāue ʻe feʻungá .• Tokoni kiate ia ke ne fakahoko e ngaahi meʻa ke aʻusiá

mo e ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá .• Tokoni kiate ia ʻi hono hiki e lekooti ʻo e ngaahi meʻa

ke aʻusiá mo e ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá .

• Tokoni ke mahino kiate ia e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻa ia ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá .

• Poupouʻi ia ke ne lau e Tohi ʻa Molomoná, peá mo aleaʻi mo ia e meʻa ʻokú ne laú .

• Poupouʻi ia ke ne vahevahe mo hono fāmilí ʻa e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá .

Toe kamata e Polokalama Fakalakalaka FakatāutaháʻE lava ke ke toe kamata kotoa e polokalama Fakalakalaka Faka-tāutahá pea toe maʻu hao mētali Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí .

Maʻá e Mātuʻá Mo e kau takí

86

Vakai FakalūkuFua Maʻá e MāTuʻá Mo e kau Takí

Taumuʻa ʻo e Fakalakalaka FakatāutaháKo e Fakalakalaka Fakatāutaha ʻa e Kau Finemuí ko ha polokalama lavameʻa ia kuo faʻufaʻu ke tokoniʻi ʻaki e kau finemuí ke: • Fakamālohia ʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí .• Fakatou fakamālohia honau ngaahi fāmili lolotongá mo ia ʻi he

kahaʻú .• Teuteu ke taau ʻenau moʻuí ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fua-

kava toputapu ʻi he temipalé .• Teuteu ki honau ngaahi ngafa mo e fatongia ʻi he kahaʻú .ʻOku ngāue fakataha e kau finemuí mo ʻenau mātuʻá, kau taki ʻi he Kau Finemuí, mo ha kakai fefine kehe ʻoku hoko ko ha faʻifaʻi-takiʻanga lelei, ke fokotuʻu pea lavaʻi ha ngaahi taumuʻa ʻa ia ʻoku makatuʻunga ʻi he ngaahi tefitoʻi ʻulungāanga mahuʻinga ʻe valu ʻo e Kau Finemuí . ʻE lava ke tokoniʻi ʻe he Fakalakalaka Fakatāutahá ʻa e mātuʻá mo e kau takí ke toe lelei ange ʻenau fetuʻutaki mo e kau finemuí lolotonga ʻenau ngāue fakatahá .

ngaahi Fatongia ʻo e Mātuʻá mo e kau Taki ʻo e kau FinemuíFakafeʻiloaki e PolokalamáʻE talanoa e kau taki ʻo e Kau Finemuí mo e finemui takitaha ʻoku kau mai ki he polokalama ʻa e Kau Finemuí mo ʻene mātuʻá . ʻE lava foki ke kau mai ki ai mo ha taha ʻo e kau palesitenisī fakakalasi ʻa e kau finemuí . ʻE foaki ʻe he kau takí ki he finemuí ha tohi Faka-lakalaka Fakatāutaha ʻa e kau Finemuí , ha tohinoa ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá mo e foʻi kahoa tūhulu ʻa e Kau Finemuí . Te nau faka-matalaʻi e polokalamá kiate ia mo poupouʻi e mātuʻá ke na ngāue mo hono ʻofefiné ki hono fili mo fakakakato e ngaahi meʻa ke aʻusiá

87

mo e ngaahi ngāue ke fai ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá . ʻOku totonu foki ke fakaafeʻi ʻe he kau takí ʻa e mātuʻá ki he ngaahi meʻa makehe kotoa pē ʻoku kau ki ai hona ʻofefiné .

Fakapapauʻi ʻOku ʻi ai ha Poupou FeʻungaʻOku fie maʻu ʻe he finemuí ha poupou mo e fakalotolahi maʻu pē ʻi hono fakakakato ʻo e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá . ʻE ala maʻu e poupou ko ʻení mei he mātuʻá, kau takí, kakai lalahí mo ha kau finemui taʻu motuʻa ange kuo nau ʻosi fakakakato e Fakalakalaka Fakatāutahá . Kapau ʻoku siʻisiʻi e poupou ʻoku maʻu ʻe he finemuí ʻi ʻapi ke tokoni kiate ia ʻi hono fakakakato ʻo e Fakalakalaka Faka-tāutahá, ʻe lava pē ke fakaafeʻi ha fefine ʻe taha ke hoko ko ʻene faifakahinohino mo e tokoni kiate ia, kae feongoongoi mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí . ʻE lava ke fakangofua ʻe he fefine lahi ko ʻení e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá peá ne fakamoʻoni hingoa ʻi he tohi Fakalakalaka Faka-tāutaha ʻa e finemuí ʻi haʻane kakato . ʻE lava foki ke fakaafeʻi mo ha finemui ʻe taha kuo ʻosi fakakakato ʻene Fakalakalaka Fakatāutahá ke tokoni mo poupouʻi ia .

Hiki ha Lekooti pea Fakalāngilangiʻi e FakalakalakáʻOku ʻoange maʻu pē ʻe he mātuʻá mo e kau takí ha ngaahi faingamā-lie ke lipooti ai ʻe he kau finemuí ʻenau fakalakalaká . ʻI he taimi ʻoku fai maʻu ai pē ʻe ha finemui ha lipōtí, ʻoku lava leva ke ne fakamatala ki heʻene ngaahi ngāue naʻe faí mo vahevahe ʻa e meʻa kuó ne akó pea mo hono fakamālohia ai ʻene fakamoʻoní . ʻOku fakalāngilangiʻi ʻe he mātuʻá mo e kau takí ʻene ngaahi lavameʻá, fakapapauʻi ange ʻa e mahino ʻokú ne maʻú mo ʻene fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, pea ʻoange ha fakalotolahi ke kei hokohoko atu ʻene fakalakalaká . ʻE tokoni e ngaahi fengāueʻaki pehení ke faka-tupulaki ai ha feongoʻaki ʻi heʻenau fetuʻutakí .

88

ngaahi Fatongia ʻo e kau Taki lakanga FakataulaʻeikíʻI he taimi kuo fakakakato kotoa ai ʻe ha finemui ʻa e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá, ʻe ʻinitaviu ia ʻe he pīsopé, ʻo ne faka-ʻaongaʻi e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ko ha fakahinohino . ʻOkú ne fakamoʻoniʻi ʻene maʻulotu he houalotu sākalamēnití, ʻene kau ki he seminelí, mo ʻene lau e Tohi ʻa Molomoná . ʻE lava ke hoko ʻeni ko ha konga pē ʻo hono ʻinitaviu fakataʻú pe fakamāhina onó . ʻOku fakapapauʻi ʻe he pīsopé ʻa e moʻui taau ʻa e finemuí ke ne maʻu ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí peá ne fakamoʻoni hingoa ʻi heʻene tohi Fakalakalaka Fakatāutahá ke fakahā kuó ne ʻosi fakakakato ʻa e ngaahi meʻa naʻe fie maʻú . ʻE lava ke ne foaki hono Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Faka-finemuí ʻi ha houalotu sākalamēniti pe ha fakatahaʻanga kehe pē .ʻE lava foki ke fakamālōʻiaʻi e lavameʻa ʻa ha finemui ʻi he Faka-lakalaka Fakatāutahá ʻi heʻene maʻu ko ia ʻene ngaahi tohi faka-moʻoni he Punungahoné, Maea Meití, mo e Loumailé ʻi heʻene hiki mei he kalasi ki he kalasí .ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻenau ngaahi ʻinitaviu mo e kau finemuí ke fakamālōʻiaʻi mo poupouʻi ai e fakalakalaka ʻa e finemui takitaha . ʻE ʻaonga e Laʻi Pepa Lekooti ʻo e Fakalakalaka Fakatāutaha ʻa e Kau Finemuí maʻá e Kau Takí,ʻa ia ʻoku tauhi ʻe he kau palesitenisī ʻo e Kau Finemuí, ke tokoni ki he kau mēmipa ʻo e kau pīsopelikí . ʻOku totonu ke fehuʻi maʻu pē ʻe he kau palesiteni fakasiteikí ki he kau pīsopé ʻa e tuʻunga lelei mo e fakalakalaka ʻa e kau finemui ʻi honau ngaahi uōtí .

ngaahi FakahinohinoʻOku fakamatalaʻi ʻi he tafaʻaki ki muʻa ʻo e tohi ko ʻení ʻa e ngaahi taumuʻa mo e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he polokalamá . ʻE ʻaonga e ngaahi fakahinohino makehe ko ʻení ki he kau takí .

Ngaahi Meʻa ke Aʻusia ʻi he Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻingá• ʻE lava ke ngāue ha finemui ki he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga

mahuʻingá ʻi hano faʻahinga fakahokohoko pē .

89

• ʻOku poupouʻi e kau finemuí ke nau fakakakato e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá kimuʻa pea nau fakahoko e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko iá, tuku kehe pē ʻa e tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko e angamaʻá

Ngaahi Ngāue ki he Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻingá• ʻOku fakataumuʻa ha ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá

ke tokoniʻi ha finemui ke ne fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa kuó ne ako mei he ngaahi meʻa ne aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá .

• ʻOku totonu ke ʻoua naʻa toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻe fakamoleki ʻe ha finemui ki he ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha . ʻE ʻikai ke fakaʻaongaʻi ha houa ʻe hongofulu tatau pē ki ha ngāue ʻe ua pe lahi hake ai .

• ʻE lava pē ke ngāue fakataha e kau finemuí ki heʻenau ngaahi ngāué . Ka kuo pau ke ʻoua naʻa toe siʻi hifo he houa ʻe hongofulú ʻe fakamoleki ʻe ha finemui ʻi hono taimi pē ʻoʻoná kapau ʻokú ne fai e ngāue ko iá ke fakakakato e fie maʻu ki heʻene Fakalakalaka Fakatāutaha pē ʻaʻaná .

• Kapau ʻe tomuʻa fakangofua ʻe he mātuʻá pe kau taki ʻi he Kau Finemuí, ʻe lava pē ke fakakakato ʻe he ngaahi meʻa lelei ʻoku fai ʻe he kau finemuí ʻi ʻapí, Siasí, ʻapiako, seminelí pea ʻi he koló, ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá .

Ko Hono Fakakakato ʻo e Fakalakalaka Fakatāutahá• ʻI he taimi pē kuo fakakakato ai ʻe ha finemui ʻa e ngaahi fie

maʻu ki he Fakalakalaka Fakatāutahá kimuʻa peá ne toki mavahe mei he Kau Finemuí, ʻoku totonu leva ke fakaafeʻi ia ke tokoni ki he kau finemui kehe ʻoku nau kei ngāueʻi ʻa ʻenau Fakalaka-laka Fakatāutahá . ʻOku totonu foki ke poupouʻi ia ke ne ngāueʻi haʻane Hone Fakalāngilangi pe toe kamata foʻou e polokalamá .

• Kapau kuo teʻeki ai fakakakato kotoa ʻe ha finemui ʻa e ngaahi fie maʻu ki he Fakalakalaka Fakatāutahá peá ne toki mavahe mei he Kau Finemuí, ʻoku totonu ke fakalotolahiʻi ia ke kei hokohoko

90

atu pē ʻene ngāue ke maʻu hono Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . ʻE lava ke fakaafeʻi e ngaahi faʻeé, kau takí, mo ha kakai fefine kehe ʻoku hoko ko ha faʻifaʻitakiʻangá, ke nau pou-pouʻi ia ke fakakakato ʻeni .

Ko Hono Muimuiʻí mo e Vave ʻo e Fakalakalaká• ʻOku fakamatalaʻi fakanounou ʻe he Laʻi Pepa Lekooti ʻo e Faka-

lakalaka Fakatāutahá ʻi he peesi 77 ʻo e tohi ko ʻení, ʻa e ngāue ʻa e finemui takitaha ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá .

• ʻOku toe maʻu foki ʻa e Laʻi Pepa Lekooti ʻo e Fakalakalaka Faka-tāutaha ʻa e Kau Finemuí maʻa e Kau Takí, ko ha laʻipepa mavahe ʻeni ke tokoni ki he kau takí ʻi hono muimuiʻi e fakalakalaka ʻa e finemui takitaha (36655) . ʻE lava ʻo fakaʻaongaʻi ke tokoni ki he kau taki ʻi he Kau Finemuí mo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻenau ngāue mo fakamālōʻiaʻi ʻo e finemui takitaha .

• ʻE lava ke ngāue ʻa e kau finemuí ʻi he polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi he vave pē ʻanautolú; ka ʻoku fokotuʻu atu ke ʻoua ʻe toe siʻi hifo he meʻa ʻe taha ke aʻusia ʻi he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá ʻi he māhina takitaha, mo e ngaue ki he tuʻunga ʻulu-ngāanga mahuʻinga ʻe taha ʻi he māhina ʻe ono kotoa pē (ko e ua ʻi he taʻu) . Kapau te ne kamata ʻi he taimi ʻokú ne kau atu ai ki he Kau Finemuí ʻi hono taʻu 12 pea hokohoko atu ʻi he vave ko ʻení, ʻe ʻosi pē ia ʻi hono taʻu 16 . ʻE ʻi ai leva e taʻu ʻe ua ke ngā-ueʻi ai haʻane Hone Fakalāngilangi pe toe kamata foʻou e polo-kalamá ʻo hangē ko ia ʻoku fokotuʻu atu ʻi he peesi 83) .

Fakalāngilangiʻi ʻo e Fakalakalaka Fakafoʻituituí• ʻI he taimi ʻe fakakakato ai ʻe ha finemui ʻa e ngaahi meʻa ke

aʻusiá mo e ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha, ʻoku maʻu hono fakaʻilonga (36654) mo e loufau ki he folofolá ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo e tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ko iá . ʻOkú ne fakapipiki ʻa e fakaʻilongá ʻi he peesi ki he Lavaʻi ʻo e Tuʻunga ʻUlungāanga Mahuʻinga ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi heʻene tohí (peesi 78) . ʻOkú ne fakaʻaongaʻi e loufaú ke fakaʻilongaʻi

91

ʻaki ʻene folofolá . ʻE lava pē ke foaki e fakalāngilangi ko ʻení ʻi ha fakatahaʻanga ʻa e Kau Finemuí .

• ʻOku totonu ke fakalāngilangiʻi e kau finemuí ʻi heʻenau ngaahi lavameʻá ʻi he polokalama Ki he Lelei Tahá ʻa e Kau Finemuí, ʻi he taʻu kotoa pē .

• ʻE lava foki ke fakahā ʻa e lavameʻa ʻa ha finemui ʻi he Faka-lakalaka Fakatāutahá ʻi he maʻu ʻene tohi fakamoʻoni mei he Punungahone, Maea Meití, mo e Loumailé ʻi heʻene hiki ko ia mei he kalasi ki he kalasí . ʻOku foaki e ngaahi tohi fakamoʻoni ko ʻení (Punungahoné, 08563; Maea Meití, 08565; Loumailé, 08564) ʻi he fakahinohino ʻa e pīsopé . ʻOku nau fakalāngilangiʻi ʻa e hiki ʻa e finemuí mei he toʻu ʻe taha ki he toʻu ʻe tahá .

Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí• ʻI he taimi kuo fakakakato ai ʻe ha finemui ʻene ngāue ʻi he

ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga kotoa ʻe valú pea kuo ʻinitaviu ʻe he pīsopé, ʻokú ne maʻu leva ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . ʻOku kau ʻi he fakalāngilangi ko ʻení ha tohi fakamoʻoni (36651) mo ha kahoa koula pe siliva (koulá, 08602; silivá, 08603) . ʻE lava ke foaki ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí ʻi ha houalotu sākalamēniti .

• Hili hono fakakakato ʻe ha finemui ʻa e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí, ʻe lava ke kei hokohoko atu pē ʻene faka-lakalaká ʻaki haʻane ngāueʻi ke maʻu haʻane Hone Fakalāngilangi (koulá, 08562; silivá, 08578; vakai, peesi 83) . ʻE lava ke fakahoko hono fakalāngilangiʻi ko ʻeni ʻo ʻene fakalakalaká ʻi ha fakataha-ʻanga ʻa e Kau Finemuí .

• ʻE lava ke maʻu e ngaahi fakalāngilangí mo e tohi fakamoʻoní mei ha senitā tufakiʻanga nāunau ʻa e Siasí ʻo fakaʻaongaʻi pē e paʻanga ʻa e uōtí, ʻo ʻikai fakamole ki ai ʻa e kau finemuí pe ko ʻenau mātuʻá .

92

ngaahi Fie Maʻu ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá maʻá e kau TakíʻOku poupouʻi atu e kau takí ke nau ngāue fakataha mo e kau fine-muí ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá . ʻE mahino lelei ange ʻa e polo-kalamá kiate kinautolu ʻoku kau ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá pea ʻoku nau tā leva ʻa e sīpinga lelei ke muimui ki ai e kau finemuí . Te nau maʻu ʻa e Fakalāngilangí ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí hili haʻanau:• Hoko ko ha taki ʻi he Kau Finemuí ʻi ha taʻu kakato ʻe taha .• Fakakakato e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke aʻusiá ʻi he ngaahi

tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻe valú .• Fakakakato ha ngāue ki ha tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻe

tolu, kau ai e ngāue ki he angamaʻá .

ko e kau atu ʻa e ngaahi FaʻeéʻOku talitali lelei e ngaahi faʻeé ke kau fakataha mo e kau finemuí ʻi hono ngāueʻi ʻo e Fakalāngilangi ʻo e Tuʻunga Fakafinemuí . ʻOku ngāue ʻa e ngaahi faʻeé ki heʻenau tohi Fakalakalaka Fakatāutaha pē ʻanautolu pea ʻe lava ke maʻu fakataha pē honau fakalāngilangí mo ʻenau fānau fefiné . ʻOku fokotuʻu atu ke ngāueʻi ʻe he taʻahiné ʻo maʻu hono fakalāngilangí kimuʻa pe fakataha mo ʻene faʻeé .ʻE lava ke fakakakato ʻe he ngaahi faʻeé ʻa e ngaahi fie maʻu tatau pē mo ʻenau fānau fefiné, kau ai ʻa e:• ʻAlu maʻu pē ki he houalotu sākalamēnití (kapau ʻe lava) .• Moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he ki Hono Fakamālohia

ʻo e Toʻu Tupú.• Fakakakato e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngāue ki he tuʻunga

ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻe valú .• Tauhi haʻane tohinoa fakatāutaha .• Lau maʻu pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná .• Hiki ʻene fakamoʻoni ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí .

93

ʻE lava ke fili ʻe he ngaahi faʻeé mei heʻenau fānau fefiné ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ke aʻusiá mo e ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungā-anga mahuʻinga ke fili mei aí . ʻE lava pē ke fakamoʻoni hingoa mo hiki e ʻahó ʻe heʻenau tama fefiné, honau malí, ha taki ʻi he Kau Finemuí, pe ha tokotaha lahi . ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he pīsopé kuo kakato e ngaahi fie maʻú . ʻOku totonu ke feongoongoi mo e kau taki ʻi he Kau Finemuí mo e kau pīsopelikí ʻi hono fakahoko ʻo e fakalāngilangí mo hono fakatau mai ʻo e nāunau fakalāngilangí .

ngaahi Fie Maʻu ʻa e Fakalakalaka Fakatāutahá maʻá ha niʻihi ʻoku Fie ngāue ki he PolokalamáKo e kakai fefine kehe ʻoku nau fie kau mai mo fakakakato e polo-kalama Fakalakalaka Fakatāutahá, ʻe lava ʻi haʻanau fakakakato ʻa e ngaahi fie maʻu tatau pē mo e kau finemuí pea ʻi haʻanau tokoniʻi ha finemui ʻi ha konga ʻo ʻene Fakalakalaka Fakatāutahá . (Vakai ki he ngaahi fie maʻu maʻá e ngaahi faʻeé ʻi he peesi 92) .

ko hono Fakakau atu ʻo e Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi he ngaahi lēsoni ʻo e ʻaho Sāpaté pea ʻi he MutualéʻI he ngāue fakataha ʻa e kau takí mo e kau finemuí ʻi ha meʻa ke aʻusia ʻi he Fakalakalaka Fakatāutahá ko ha konga pē ʻo e lēsoni ʻo e ʻaho Sāpaté, te nau maʻu ai ha faingamālie ke aleaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku akoʻí pea fakaʻaongaʻi ia ʻi he moʻui ʻa e kau finemuí . ʻE lava ke maʻu e ngaahi fakamatala ki he Fakalakalaka Fakatāutahá ʻi he ngaahi nāunau ʻa e Kau Finemuí .ʻE lava pē foki ke hoko e ngaahi ʻekitivitī ʻo e Fakalakalaka Faka-tāutahá ko e konga ʻo e Mutualé . Hangē ko ʻení, ʻe lava ke tokoni kotoa e kau finemuí ki ha ngāue ʻa ha finemui ʻe tokotaha ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá . ʻE tokoni ʻa e ngāue fakataha ki ha foʻi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá ke fakaʻaiʻai e kau finemuí ke kei hokohoko atu pē ʻenau fakalakalaká . ʻOku totonu ke palani pea filifili fakalelei e ngaahi ʻekitivitī fakakulupu peheé ke fakapapauʻi ʻoku kei hoko pē ʻa e polokalama Fakalakalaka Fakatāu-tahá ko ha meʻa fakatāutaha maʻá e finemui takitaha .

94

liliu ke Feʻunga mo e Fakafoʻituituí pea mo e ngaahi Fie Maʻu FakalotofonuáʻE lava pē ke liliu e ngaahi meʻa ke aʻusiá pea mo e ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá ʻo fakatatau ki he ngaahi tūkunga fakatāutahá pe fakalotofonuá, ngaahi manakó, pea mo e ngaahi fie maʻú kae ʻuluaki maʻu e fakangofua mei he mātuʻá mo e kau takí . ʻI he taimi ʻoku fakahoko ai ha liliu pe fakaʻatā makehe maʻá ha taha, ʻoku totonu ke fakakaukauʻi ʻe he kau takí hono uesia ʻe he ngaahi liliu ko iá ʻa e kau finemui kehé . Hili hano fakakaukauʻi fakalelei ʻe he mātuʻá mo e kau takí, ʻe lava leva ke fai ha ngaahi liliu ke feau e ngaahi fie maʻu ʻa e kau finemui ʻoku ʻi ai honau ngaahi faingataʻaʻia fakaesinó pe fakangatangata ʻenau tuʻunga fakaakó, ke feʻunga mo e ngaahi fie maʻu fakafonua pe fakafoʻituituí, pe ke fakangofua e kau finemui ʻoku ʻikai ke nau Siasí ke nau kau mai .Kapau ʻe kau ha finemui ki he Siasí pe ngāue mālohi he Siasí ʻi he ʻosi hono taʻu 16, ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku fie maʻu ke ne fai ke fakakakato e polokalama Fakalakalaka Fakatāutahá:• ʻAlu maʻu pē ki he houalotu sākalamēnití (kapau ʻe lava) .• Moʻui ʻaki e ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he ki Hono Fakamālohia

ʻo e Toʻu Tupú.• Fakakakato e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke aʻusiá ʻi he tuʻunga

ʻulungāanga mahuʻinga takitaha ʻe valú . (ʻOku ʻikai fie maʻu ke ne fakakakato e ngaahi meʻa ke fili mei aí .)

• Fakakakato ha ngāue ki he ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahu-ʻinga takitaha ʻe valú .

• ʻAlu ki he seminelí (kapau ʻe lava) .• Lau maʻu pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná .• Hiki ʻene fakamoʻoni ki he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí .ʻE lava foki ke fakaʻaongaʻi e ngaahi fie maʻu ko ʻení ki ha kau fine-mui ʻi ha ngaahi tūkunga kehe ʻi hano fakapapauʻi ange ʻe he kau taki fakalotofonua ʻo e Kau Finemuí .

Fakahokohoko FakaMotuʻaleá

Mo e ngaahi Maʻuʻanga tokoní

96

Tuí□ ʻĪsaia 53:3–12□ Malakai 3:8–12□ Mātiu 26:26–28□ Maʻake 14:22–24□ Luke 22:17–20□ Sione 3:16–17□ Loma 5□ 1 Kolinitō 15:22□ Hepelū 11□ Fakahā 12:7–9□ 2 Nīfai 9:1–28□ 2 Nīfai 11:4–7□ ʻAlamā 7:11–13□ ʻAlamā 32:17–43□ ʻAlamā 34:8–17□ ʻAlamā 56:45–48□ ʻAlamā 57:21□ ʻEta 12:6–22□ T&F 19:15–20□ T&F 76:50–113

□ T&F 93:33–34□ T&F 119□ Mōsese 4:1–4□ ʻĒpalahame

3:24–27□ Siosefa Sāmita—

Hisitōlia 1:14–20

natula Faka-ʻotuá□ Lea Fakatātā

31:10–31□ Mātiu 5:9□ Luke 2:40–51□ Sione 6:38□ Sione 15:12□ Kalētia 5:22–23□ Kolose 3:12–17□ 2 Pita 1□ 1 Sione 4:21□ ʻAlamā 7:23–24□ Molonai 7:44–48□ T&F 20:77, 79

□ T&F 38:27□ T&F 121:45

ko hoto Mahu-ʻinga Fakatāutahá □ Saame 8:4–6□ Selemaia 1:5□ Sione 13:34□ 1 Kolinitō 12:4–12□ 1 Kolinitō 13□ Molonai 7:12–13□ Molonai 10:8–18□ T&F 18:10□ T&F 46:11–26□ T&F 88:119□ T&F 121:45□ ʻĒpalahame

3:22–23□ Siosefa Sāmita—

Hisitōlia 1:1–20

Fakahokohoko FakaMoTuʻalea ʻo e PoTuFoloFolá

Te ke lau e konga lahi ʻo e ngaahi potufolofola ko ʻení lolotonga hoʻo fakakakato e ngaahi meʻa ke aʻusiá mo e ngaahi ngāue ki he tuʻunga ʻulungāanga mahuʻingá . ʻOku mau poupou atu ke ke fakaʻilongaʻi kotoa kinautolu pea hiki ʻi hoʻo folofolá ʻa e tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e Kau Finemuí ʻoku fekauʻaki mo iá . Mahalo te ke fie hiki foki mo e ngaahi tuʻunga ʻulungāanga mahuʻinga ʻoku hoko ko e konga ʻo e ngaahi veesi folofola ke ke taukei mo iá .

97

ko e ʻiló □ Lea Fakatātā 1:5□ Lea Fakatātā 4:7□ Mātiu 25:14–30□ 2 Nīfai 28:30□ T&F 88:78–80□ T&F 88:118□ T&F 90:15□ T&F 130:18–19□ T&F 131:6□ Ngaahi Tefito

ʻo e Tui 1:13

Tauʻatāina ke Filí mo e ʻekeʻi Meiate kita ʻa e Meʻa ʻokú te Fai pe Taʻe Faí □ Sosiua 24:15 .□ ʻĪsaia 1:18□ ʻIsikeli 36:26–27□ Sione 14:26□ Sione 16:13□ Kalētia 5:22–25□ 1 Nīfai 15:8□ 2 Nīfai 2□ 2 Nīfai 9:51□ 2 Nīfai 32:3□ 2 Nīfai 32:5□ ʻAlamā 26:22□ ʻAlamā 34:19–27

□ ʻAlamā 34:30–35□ ʻEta 2–3□ Molonai 8:25–26□ Molonai 10:4–5□ T&F 9:7–9□ T&F 11:12–14□ T&F 19:15–20□ T&F 58:42–43□ T&F 82:2–10□ Mōsese 4:1–4□ Mōsese 7:32

ngaahi ngāue leleí□ Mātiu 5:13–16□ Mātiu 24:14□ Mātiu 25:34–40□ Mātiu 28:19□ Kalētia 6:9–10□ Sēmisi 1:22–27□ Mōsaia 2:17□ Mōsaia 4:26□ Mōsaia 18:7–10□ 3 Nīfai 12:16□ 3 Nīfai 13:1–4□ T&F 58:26–28□ T&F 88:81

Faitotonú□ Sēnesi 39□ ʻĒseta

□ Siope 2:3□ Siope 27:3–6□ Taniela 3□ Taniela 6□ Ngāue 26□ Mōsaia 18:9□ 3 Nīfai 11:10–11□ Molonai 10:30–33□ T&F 124:15□ Siosefa Sāmita—

Hisitōlia 1:21–25

angamaʻá□ Lea Fakatātā

31:10–31□ Sione 14:26–27□ Sione 15:26□ 2 Nīfai 32:1–5□ Sēkope 2:28□ ʻĪnosi□ ʻAlamā 5□ Molonai 9:9□ Molonai 10:32–33□ T&F 20:77, 79□ T&F 45:57–59□ T&F 88:3–4□ T&F 121:45–46□ Ngaahi Tefito ʻo e

Tui 1:13

98

akó, 31, 34, 38, 39, 42Ako folofolá, 14, 24, 30, 39,

46, 63, 72Akonakí, 14, 16, 26, 34, 40,

55, 58Angamaʻá, 48, 62, 70, 71Angamaʻá, 70, 71, 72

efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, 15, 16, 39, 40, 55

Fakakaungāmeʻa, 46, 56Fakaleleí, 16, 23, 71, 102Fakamaʻá, 42, 50, 55, 58Fakamoʻoní, 14, 16, 56, 63,

64, 72Fakapatisetí, 38, 48Fakapēteliaké, ngaahi tāpuaki,

30Fakapotopotoʻi ʻo e paʻangá, 48Fakatomalá, 15, 39, 46, 47, 71Fakaʻaongaʻi fakapotopoto ʻo e

taimí, 38Fāmilí, fanongonongo kau ki

he, 14, 22, 26, 64, 70, 101Feimeʻatokoní, 38, 54, 58

haohaoá, 50, 62, 70, 71

Hisitōlia fakafāmilí, 18, 31, 34, 58, 66

Hulohulá, 31, 38, 50

kau palōfitá, ngaahi akonaki ʻa e, 14, 39, 64, 66

Kaveinga ʻo e Kau Finemuí, 3, 48

ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, 46, 50, 62, 64, 66, 70, 71

Koló, 26, 31, 55, 58, 66

laumālie Māʻoniʻoní, 38, 47, 62, 70

Leá, 31, 38Loto houngaʻiá, 16, 34, 54, 64Lotú, 14, 15, 23, 46, 47, 56, 62,

64, 71

Mītiá, 46, 48, 50, 62Moʻui lelei fakaesinó, 42Moʻui lelei ʻa e sinó, 42, 58Moʻui maʻá, 46, 48, 50, 62, 66,

70Mūsiká, 18, 31, 34, 38, 39, 46,

50, 62

ngaahi Fuakava, 15, 23, 39, 66

Fakahokohoko FakaMoTuʻalea ʻo e TeFiTó

99

Ngaahi Himí, 39Ngaahi pōtoʻi ngāue, 18, 26,

34, 38, 39, 40, 42, 50, 55, 58Ngaahi pōtoʻi ngāue ʻi he

fokotuʻutuʻú, 26, 42, 50, 66Ngaahi sipoti, 34Ngaahi tuʻunga fakangāue, 34,

39, 42Ngaahi tuʻunga moʻuí, 46, 48,

50, 62, 64, 66, 70, 71Ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí,

23, 26, 31, 54, 55, 64, 66Ngaahi ʻaati fakafonua, 18, 31,

34, 38, 39Ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá, 22,

30, 46Ngāue fakafaifekaú, 56Ngāue fakameaʻa, 26Ngāue tokoní, 26, 34, 54, 55, 58

Palani ʻo e fakamoʻuí, 16, 30, 47, 48

Papitaisó, 15, 39, 58

Sākalamēnití, 15, 23, 71Sīsū Kalaisi, 14, 16, 18, 23, 24,

71, 72, 102

Talangofuá, 15, 16, 24, 46, 48, 50

Talēnití, ngaahi, 31, 32, 34, 38Tauhiʻapí, 26, 38, 42, 50, 54, 58Tauʻatāina ke Filí, 46, 47, 48, 55Temipalé, 31, 48, 58, 62, 66, 71Teunga tāú, 46, 48, 50, 66Tohi ʻa Molomoná, 72Tokangaʻi ʻo e fānaú, 38, 55, 58Tokotaha faʻa fakalelei, 23, 24Tō ngoué, 18Tōʻonga fakaefefine, 22Tuitui, 26, 38, 50, 66Tulama, 31, 38Tuʻu ko ha fakamoʻoni, 64, 66Tuʻunga fakaefefiné, 22, 26, 31,

38, 42Tuʻunga fakafaʻeé, 14, 22, 24,

26, 31, 38, 42, 55Tuʻunga fakatakimuʻá, 50, 58, 66

uouangatahá, 26

Vahehongofulú, 15, 16, 48

ʻAho Sāpaté, 15ʻAukaí, 15, 64ʻOfa faka-Kalaisí, 23, 24, 39, 54

101

Naʻe lau ʻa e fanongonongó ni ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ko ha konga ia ʻo ʻene pōpoaki ʻi he Fakatahaʻanga Lahi ʻa e Fineʻofá ʻa ia naʻe fakahoko ʻi he ʻaho 23 ʻo Sepitema 1995, ʻi Sōleki Siti ʻi ʻIutā.

K� � K�� P����������� ʻU����� ��� �� � F������� A����� � � K�� A�������� ʻ� T��� H�������� M� U� � � S���� � S��� K������ � � K�� M���� ��� � �� N����� A�� K���� N�  KO KIMAUTOLU, KO E KAU PALESITENISĪ ʻULUAKI pea mo e Fakataha Alēlea ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku mau fakahā heni i he loto māluʻia, ko e mali i ha vā o ha tangata mo ha fe� ne naʻe tuʻutuʻuni ia e he Otuá pea ko e fāmilí ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Fakamoʻuí ki he ikuʻanga taʻengata ʻo ʻEne fānaú.

KO E KAKAI KOTOA PĒ —ʻa e tangata mo e fe� ne—naʻe fakatupu ia i he tatau o e Otuá. Ko e toko taha fakafoʻituitui kotoa pē ko e foha mo e ʻofe� ne ia ʻo ha mātuʻa fakalangi, pea ʻi heʻene peheé, ʻoku maʻu ai ʻe he toko taha kotoa pē ha natula fakalangi pea mo ha ikuʻanga pau. Ko e tuʻunga tangata pe fe� né ko ha ʻulungāanga mahuʻinga ia ʻoku ʻiloʻi ai ʻa e tuʻunga mo e taumuʻa ʻo e tokotaha fakafoʻituituí, ʻi he maama fakalaumālié, mo e moʻui fakamatelié pea mo e taʻengatá.

I HE MAAMA FAKALAUMĀLIÉ, naʻe ʻiloʻi ai mo hū ʻa e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofe� ne fakalaumālié ki he ʻOtua ko ʻenau Tamai Taʻengatá mo nau tali ʻa ʻEne palani ʻe tuʻunga ai ha lava ʻa ʻEne fānaú ʻo maʻu ha sino fakamāmani pea mo ha taukei ʻi he māmaní ke fakalakalaka hake ki he haohaoá mo ʻiloʻi fakapapau ʻa honau ikuʻanga fakalangi ʻi heʻenau tuʻu ko e ʻea hoko ki he moʻui taʻe-ngatá. Oku fakangofuaʻi ai e he palani fakalangi o e � e� á a e feohi fakafāmilí ke tolonga atu ʻo ʻoua naʻa ngata pē ʻi he faʻitoká. ʻOku fakaʻatā foki ʻe he ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻi he ngaahi temipale toputapú ki he toko taha kotoa pē ke ne foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea mo e ngaahi fāmilí ke fakatahaʻi ʻo taʻengata.

OKU FEKAUʻAKI ʻA E FUOFUA FEKAU naʻe tuku ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama mo ʻIví pea mo e meʻa te na malava ʻi hona tuʻunga fakae-mātuʻá, ko e husepāniti mo e uaifí. ʻOku mau fakahā ai heni ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e fekau ko ia ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa māmaní. ʻOku mau toe fakahā foki heni kuo ʻosi tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ke toki ngāueʻaki pē ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú ʻe ha tangata mo ha fe� ne, kuo na ʻosi mali fakalao ko ha husepāniti mo ha uai� .

OKU MAU FAKAHĀ HENI ko e founga ko ia ʻoku fakatupu ai ʻa e moʻui fakamatelié, ko ha tuʻutuʻuni fakalangi ia. ʻOku mau faka-moʻoni atu ki hono haohaoa ʻo e moʻuí pea mo hono mahuʻinga ʻi he palani taʻengata ʻa e ʻOtuá.

OKU ʻI AI HA FATONGIA TOPUTAPU ʻO E HUSEPĀNITÍ MO E UAIFÍ ke na feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki pea ki heʻena fānaú foki. He “Ko e

fānaú ko ha to� ʻa mei he [ʻEikí]” ( Saame 127:3 ). ʻOku maʻu ʻe he mātuʻá ha fatongia toputapu ke ohi hake ʻa ʻenau fānaú ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni, mo tokonaki maʻa enau ngaahi � e maʻu fakatuʻa-sinó mo fakalaumālié, pea hinoiʻi kinautolu ke nau feʻofoʻofani mo fetauhiʻaki, tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea hoko ko ha kau tangataʻi fonua tauhi lao ʻi ha feituʻu pē ʻoku nau nofo ai. Kuo pau ke ʻekeʻi mei he husepānití mo e uaifí—ʻa e faʻē mo e tamai—ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻa e anga ʻo ʻenau fakahoko ʻo e ngaahi fatongiá ni.

KO E FĀMILÍ ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga ʻa e mali ʻa e tangatá mo e fe� né ki Heʻene palani taʻengatá. ʻOku maʻu aiʻe he fānaú ha totonu ke fanauʻi kinautolu ʻi he ngaahi haʻi ʻo e nofo malí, pea ke ohi hake kinautolu ʻe ha tamai mo ha faʻē ʻokú na tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he faitōnunga kakato. Ko e � e� a ko ia ʻi he moʻui fakafāmilí ʻoku meimei ke toki aʻusia pē ia ʻi he taimi kuo langa ai ʻa e fāmilí ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku faʻu mo pukepuke a e nofo-malí mo e ngaahi fāmili oku � e� á i he ngaahi te� toʻi moʻoni ʻo e tuí, lotú, fakatomalá, faʻa fakamolemolé, fakaʻapaʻapá, ʻofá, manavaʻofá, ngāué, pea mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatupulakí. Tuʻunga ʻi ha palani fakalangi, ʻoku ʻa e ngaahi tamaí ai, ke nau puleʻi honau fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongia ke tokonaki ʻa e ngaahi � e maʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí. Ko e te� toʻi fatongia ʻo e ngaahi faʻeé ke lehilehiʻi hake ʻa ʻenau fānaú. ʻI he ngaahi fatongia toputapú ni, ʻoku haʻisia ai a e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā-ngāue tuʻunga tatau. Ka e � e maʻu ke fai ha liliu fakafoʻituitui ia ʻo ka hoko ha faingataʻaʻia fakaesino, mate, pe ko ha ngaahi toe tū-kunga kehe. ʻOku totonu ke tokoni ʻa e kāinga ofí ʻi hano � e maʻu.

OKU MAU FAKATOKANGA ATU ko e niʻihi fakafoʻituitui ko ia ʻoku nau maumauʻi a e ngaahi fuakava o e anga-maʻá, a kinautolu oku nau ngaohi koviʻi ʻa e malí pe fānaú, pe ʻoku ʻikai ke nau fakahoko honau ngaahi fatongia fakafāmilí, te nau tuʻu ʻi ha ʻaho ʻo fai ha fakamatala ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. Ko e tahá, ʻoku mau toe fakatokanga atu ʻe hanga ʻe he movetevete ʻo e fāmilí ʻo ʻomi ki he kakaí faka-tāutaha, tukui koló mo e ngaahi puleʻangá ʻa e ngaahi fakamamahi naʻe kikiteʻi ʻe he kau palō� ta ʻo e kuonga muá mo onopōní.

OKU MAU KOLE AI ki he tangataʻi fonua falalaʻanga mo e kau ʻō� sa fakapuleʻanga ʻi he feituʻu kotoa pē ke mou poupouʻi ʻa e ngaahi lao kuo fokotuʻu ke ne pukepuke mo fakamālohia ʻa e fā-milí ʻi heʻene hoko ko e te� toʻi ʻiuniti mahuʻinga ʻo e sosaietí.

KO E FĀMILÍ KO HA FANONGONONGO

KI MĀMANI

Ihe◊etau fakamanatua hono ◊alo◊i ◊o S∏s° Kalaisi he ta◊u ◊e uaafekuo hilí, ◊oku mau fakahoko atu ai ◊emau fakamo◊oni ki hemo◊oni ◊o ◊Ene mo◊ui ta◊e ma-fakatatauá, pea mo e haohaoa ◊o

◊Ene feilaulau fakalelei ma◊ongo◊ongá. Kuo te◊eki ke ◊i ai ha taha kuo◊i ai hano mãlohi pehå kia kinautolu kotoa kuo mo◊ui, pe ◊e mo◊uihe funga ◊o mãmaní.

Ko e Sihova Ma◊ongo◊onga ia ◊o e Fuakava Motu◊á, ko e M∏saiaia ◊o e Fuakava Fo◊oú. Fakatatau mo e fakahinohino ◊a ◊Ene Tamaí,na◊á Ne hoko ai ko e Tupu◊anga ◊o e mãmaní. “Na◊e ngaohi ◊e ia ◊ae me◊a kotoa på; pea na◊e ◊ikai ha me◊a ◊e ngaohi kae ◊iate ia på”(Sione 1:3). Neongo na◊e ◊ikai ha◊ane angahala, ka na◊e papitaiso Iake fakakakato ◊a e mã◊oni◊oni kotoa på. Na◊e “fa◊a fe◊aluaki ◊o failelei” (Ngãue 10:38), ka na◊e fehi◊anekina ai ia. Ko ◊ene ongoon-goleleí ko ha põpoaki ia ◊o e melino mo e ◊alo◊ofa. Na◊á ne kõlenga◊a e taha kotoa ke muimui ange ◊i He◊ene s∏pingá. Na◊á Ne fonongafoki ◊i he ngaahi hala ◊o Pãlesitainé, fakamo◊ui ◊a e mahakí, faka◊ã ◊ae kuí, pea mo fokotu◊u ◊a e maté. Na◊á ne ako◊i hono mo◊oni ◊o◊itãnití, ◊a hono mo◊oni ◊o ◊etau tomu◊a mo◊ui ki mu◊a ◊i he te◊eki ke ◊iai ◊a e mãmaní, ◊a e taumu◊a ◊o ◊etau mo◊ui ◊i he mãmaní, pea mo emalava ke tau hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ◊ofefine ◊o e◊Otuá, ◊i he mo◊ui ka hoko maí.

Na◊á Ne fokotu◊u ◊a e sãkalamånití ko ha fakamanatu ◊o ◊Enefeilaulau fakalelei ma◊ongo◊ongá. Na◊e puke põpula ia pea tukuaki◊i◊i ha ngaahi me◊a loi, pea tautea ia ke fakatõlia◊i ◊a e kau fakatangá,pea tautea ai ke ne pekia ◊i he kolosi ◊i Kalevalé. Ne Ne foaki ◊Enemo◊uí ko ha fakalelei ki he ngaahi angahala ◊a e fa◊ahinga ◊o e tan-gatá kotoa. Ne hoko ia ko ha me◊a◊ofa -ma◊ongo◊onga ko e fakafo-fonga ◊o e kakai kotoa på ◊e faifaiangé pea mo◊ui ◊i he funga mãmaní.

◊Oku mau fakamo◊oni ◊i he loto mãlu◊ia ko ◊Ene mo◊uí, ◊a ia ◊okumahu◊inga fau ki he hisitõlia kotoa ◊o e tangatá, na◊e ◊ikai kamataia ◊i Påtelihema pe ◊osi ◊i Kalevale. Ko e ◊Alo Lahi Taha ia ◊o eTamaí, ko e ◊Alo på Taha ne Fakatupu ◊i he kakanó, ko e Huhu◊i◊o e mãmaní.

Na◊e toetu◊u ia mei he fa◊itoká ke ne “hoko ia ko e ◊uluaki fua ◊okinautolu na◊e mohé” (1 Kolinitõ 15:20). ◊I He◊ene hoko ko e ◊Eikikuo Toetu◊ú, ne ◊a◊ahi ai ki he lotolotonga ◊o kinautolu Ne ◊ofa ai ◊ihe mo◊ui ní. Na◊e toe ngãue foki ◊i he lotolotonga ◊o ◊Ene “fanga sipikehe” (Sione 10:16) ◊i he kuonga mu◊á ◊i ◊Amelika. ◊I hotaukuongá ni, ne hã ai mo ◊Ene Tamaí ki he ki◊i tamasi◊i ko Siosefa

Sãmitá, ◊o ne fakafe◊ao mai ai ◊a e tala◊ofa ko ia ne fai fuoloa ko e“kuonga ◊o e kakato ◊o e ngaahi kuongá” (◊Efesõ 1:10).

Na◊e fakamatala◊i ◊e he Palõfita ko Siosefá ◊a e Kalasi Mo◊uí ◊opehå: “Na◊e tatau ◊a hono ongo fofongá mo e ulo ◊o e afi; na◊e hine-hina ◊a e lou◊ulu ◊o hono ◊ulú ◊o hangå ko e sinou ma◊a; na◊e ulohono fofongá ◊o mahulu ange ◊i he ngingila ◊o e la◊aá; pea na◊e tatauhono le◊ó mo e tafe mãlohi ◊o e ngaahi vai lahi, ◊io ◊a e le◊o ◊o Sihová◊oku pehå:

“Ko au ko e ◊uluaki mo e ki mui; ko au ia ◊a ia ◊oku mo◊uí, koau ia ◊a ia na◊e fakapõngí; ko homo taukapo au ki he Tamaí”(T&F 110:3–4).

Na◊e toe pehå foki ◊e he Palõfitá fekau◊aki mo Ia: “Pea ko ◊eni, hili◊a e ngaahi fakamo◊oni lahi kuo fai ◊o kau kiate Iá, ko e fakamo◊onifakamuimui taha ◊eni ◊okú ma fai ◊o kau kiate Iá: ◊Okú ne mo◊ui!

“He ne ma mamata kiate Ia, ◊io, ◊i he nima to◊omata◊u ◊o e ◊Otuá;peá ma fanongo ki he le◊o ◊oku fakamo◊oni◊i ko e ◊Alo på Taha iana◊e fakatupu ◊e he Tamaí—

“Pea kuo fakatupu, pea na◊e fakatupu ◊a e ngaahi mãmá ◊e ia,pea ◊iate ia, pea meiate ia, pea ◊oku fakatupu ◊a hono kakai ◊o iá, koe ngaahi foha mo e ngaahi ◊ofefine ki he ◊Otuá” (T&F 76:22–24).

◊Oku mau fakahaa◊i ◊i he lea fakamãtoato kuo ◊osi fakafoki maiHono lakanga fakataula◊eikí mo Hono Siasí ki he funga mãmaní —“pea kuo fokotu◊u ki he tu◊ungá . . . ◊a e kau ◊aposetolo mo e kaupalõfita, ko hono fu◊u makatulikí ◊a S∏s° Kalaisi på” (◊Efesõ 2:20).

◊Oku mau fakamo◊oni ◊e ◊i ai ◊a e ◊aho ◊e toe hã◊ele mai ai ki hemãmaní, “Pea ◊e fakahã ◊a e nãunau ◊o [e ◊Eikí], pea ◊e mamata ki ai◊a e kakai kotoa på” (◊πsaia 40:5). Te Ne pule ia ko e Tu◊i ◊o e NgaahiTu◊i mo e ◊Eiki ◊o e Ngaahi ◊Eiki, pea ◊e peluki ◊a e tui kotoa på, movete ◊a e ◊elelo kotoa ◊i he◊enau h° kaite Iá. Te tau tu◊u takitahakotoa på ke Ne fakamãu◊i ◊o fakatatau mo ◊etau ngaahi ngãué peamo e ngaahi holi ◊a hotau lotó.

◊Oku mau fakamo◊oni, ◊i he◊emau hoko ko ◊Ene kau ◊Aposetolomo◊oni kuo ◊osi fakanofó — ko S∏suú ko e Kalaisi Mo◊uí Ia, ko e ◊Alota◊e fa◊amate ◊o e ◊Otuá. Ko e Tu◊i Ma◊ongo◊onga ia ko ◊Imãnuelá, ◊okutu◊u he ◊ahó ni ◊i he to◊omata◊u ◊o ◊Ene Tamaí. Ko Ia ◊a e maama, moe mo◊ui, pea mo e ◊amanaki lelei◊anga ◊o e mãmaní. Ko Hono ◊alungá,ko e hala ia ◊oku fakatau ki he fiefia ◊i he mo◊ui ko ◊ení pea mo emo◊ui ta◊engata ◊i he maama ka hoko maí. Fakafeta◊i ki he ◊Otuá ◊iHe◊ene me◊a◊ofa ta◊e ma-fakatataua mai ◊aki Hono ◊Alo fakalangí.

KO E KALAISI MO◊UÍ KO E FAKAMO◊ONI ◊A E KAU ◊APOSETOLÓ

KO E SIASI ◊O SπSÒ KALAISI ◊O E KAU MÅ◊ONI◊ONI ◊I HE NGAAHI ◊AHO KIMUI NÍ

KO E KAU PALESITENISπ ◊ULUAKÍ KO E KÕLOMU ◊O E KAU ◊APOSETOLO ◊E TOKO HONGOFULU MÅ UÁ

◊Aho 1 ◊o Sãnuali 2000

103

104

105

106

Ko e ngaahi ʻofefine kitautoluTe tau tuʻu

Te tau mateuteu

ʻOku tau tui

mou tuʻu ʻi he ngaahi potu toputapú, pea ʻoua ʻe hiki mei ai kae ʻoua ke hokosia

ʻa e ʻaho ʻo e ʻeikí. (T&F 87:8).