WYKAZ SKRTW

Autorzy staroytni, redniowieczni i dzieaAlkAjos (ok. 620 ? p.n.e.; Alcaeus, [Alkaos]); numeracja frg. za: GrLyr, s. 206437AmmiAnus mArcellinus (ok. 330395; Ammianus Marcellinus)

Rerum gestarum libri (Dzieje rzymskie); 1przekad: Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, przeoy, wstpem i przypisami opatrzy I. Lewandowski, t. I: ksigi XIV-XXV, Warszawa 2001; t. II: ksigi XXVI-XXI, Warszawa 2002 (Biblioteka Antyczna)

Antypater z Sydonu patrz APAP AntologiA pAlAtyskA (X w.; Anthologia Palatina)

AntypAter z sydonu (koniec II w. p.n.e.; Antipater Sidonensis, [Antpatros Sidnios]): 9,58

Anyte z tegei (fl. 1. poowa III w. p.n.e.; Anyte Tegeatis, [Ante Tegetis]): 6,312

lukillos (fl. 60 n.e.; Lucillius, [Lukllos]): 11,254Apollonios rodyjski (III w. p.n.e.; Apollonius Rhodius, [Apol-

lnios Rhdios])Argonautica (Wyprawa Argonautw po zote runo, [Argonautik])

Apulejusz z Madaury (ok. 125 po 180 (?) n.e.; Lucius Apuleius Madaurensis)Met. Metamorphoses / Asinus aureus (Metamorfozy / Przemiany // Zoty

osio)ArriAn (ok. 86/89 po 146/160 n.e.; Lucius Flavius Arrianus,

[Lkios Flbios Arrians])Cyn. Cynegeticus / De venatione (O owiectwie / mylistwie,

[Kynegetiks])Ench. Enchiridion (Podrcznik, [Encheirdion Epikttu]);

przekad Epiktet, Encheiridion, przeoy L. Joachimowicz, wstp i opracowanie J. Gajda-Kry-nicka, Krakw 1997

ArystofAnes (460450 386 p.n.e.; Aristophanes, [Aristofnes]); nu-meracja frg. za: PCG, vol. III 2

Thesm. Thesmophoriazusae (Tesmoforie / Kobiety na wicie Tesmofo-riw, [Thesmoforizusai])

1Podajemy tylko te wydania tumacze, z ktrych zaczerpnito cytaty wykorzystane w ni-niejszym opracowaniu.

6 Wykaz skrtw

Arystoteles (384322 p.n.e.; Aristoteles, [Aristotles])Nat.anim. De natura animalium (O waciwociach zwierzt,

[Per zon iditetos])AthenAjos z Naukratis (fl. ok. 200 n.e.; Athenaeus Naucratita, -

[Athnaios Naukrattes])Deipnosophistae (Uczta mdrcw / Sofici przy uczcie, [Dei-

pnosofista])Augustyn (354430 po Chr.; Aurelius Augustinus)

Acad. Contra academicos (Przeciw akademikom) [PL 32, szp. 905958]Conf. Confessiones (Wyznania)

BedA czcigodny (ok. 672/673735; Beda Venerabilis)Temp.rat. De temporum ratione (O rachubie czasu)

BeniAmin z tudeli, w Krlestwie Nawarry (11301173 n.e.; Beniamin Tutelensis,

3

)Itiner. Itinerarium Beniamini(s) (Opis podry Beniamina); wydanie: The

Itinerary of Benjamin of Tudela, critical Text, Translation and Commentary by M.N. Adler, London 1907

cyceron (10643 p.n.e.; Marcus Tullius Cicero)Brut. Brutus, sive de claris oratoribus (Brutus, czyli o sawnych mwcach)Epistulae (Listy)

ad Att. ad Atticum (Listy do Attyka)ad fam. ad familiares (Listy do znajomych)

Fin. De finibus malorum et bonorum (O najwyszym stopniu dobra i za)Leg. De legibus (O prawach)Nat.deor. De natura deorum (O naturze bogw)Off. De officiis (O powinnociach)Tusc. Tusculanae disputationes (Rozmowy tuskulaskie)

diodor sycylijski (I w. p.n.e.; Diodorus Siculus, [Didoros Sikelites])

Bibliotheca (Biblioteka, [Bibliothke])eurypides (ok. 485406 p.n.e.; Euripides, [Euripdes])

Bacch. Bacchae (Bakchantki, [Bkchai])IA Iphigenia Aulidensis (Ifigenia w Aulidzie, [Ifigneia

en Auldi])fedrus (I w. n.e.; Phaedrus, [Fadros])

Fabulae Aesopiae (Bajki Ezopowe / Bajki)festus pompejusz (II w.; Sextus Pompeius Festus)

De verborum significatu / significatione (O znaczeniu wyrazw), lokalizacja za wydaniem: Sextus Pompeius Festus, De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epito-me, edidit W.M. Lindsay, Lipsiae 1913 (Bibliotheca Teubneriana; reprint: Hildesheim 1965)

fronton (ok. 100160/170; Marcus Cornelius Fronto)Princ.hist. Principia historiae (Zasady historii)

frontyn (ok. 30 lub 40 103 lub 104; Sextus Iulius Frontinus)Aqu.urb.Rom. De aquis urbis Romae / De aquae ductu urbis Romae (O akwe-

duktach miasta Rzymu)gAlen z Pergamonu (129199 n.e.; Claudius Galenus, [Galens]); numeracja

za: Claudii Galeni Opera omnia, t. 120, editionem curavit C.G. Khn, Lipsiae 18211833

Wykaz skrtw 7

Alim.facult. De alimentorum facultatibus (O waciwociach poywienia, [Per trofn dynmeos]); t. 6, s. 453748

Anat.administr. De anatomicis administrationibus qui extant libri novem (O anatomii praktycznej, [Per anatomikn encheireson tn sozomnon bibla nnea]); t. 2, s. 215731

Ven.sect. De venae sectione adversus rasistrateos Romae degentes (O otwie-raniu y, przeciw zwolennikom Erazystratosa praktykujcym w Rzy-mie; [Per flebotomas prs Erasistrateus ts en Rhme]); t. 11, s. 147378

gelliusz Aulus (II w.; Aulus Gellius)Noctes Atticae (Noce attyckie)

grAttiusz (I w. p.n.e. / I w. n.e.; Grattius Faliscus)Cyn. Cynegeticon (O owiectwie / mylistwie)

HA Historia Augusta (koniec IV w.; Dzieje cesarzy rzymskich)Alex. Alexander Severus Aelii Lampridii (Aleksander Sewer)Ant.Pi. Iulii Capitolini Antoninus Pius (Antoninus Pius)Carac. Antoninus Caracallus Aelii Spartiani (Karakalla)Comm. Commodus Antoninus Aelii Lampridii (Kommodus)Gord. Gordiani tres Iulii Capitolini (Trzej Gordianowie)H Aelii Spartiani De vita Hadriani (O ywocie Hadriana)Hel. Aelii Lampridii Antoninus Heliogabalus (Heliogabal)Max.Balb. Maximus et Balbinus Iulii Capitolini (Maksymus i Balbin)Prob. Flavii Vopisci Syracusii Probus (Probus)

hAdriAn (76138 n.e.; Publius Aelius Hadrianus Augustus)epigr. epigramma (epigram); numeracja za: G. Kaibel, Epigrammata Graeca ex lapidi-

bus conlecta, Berolini 1878, s. 329330herodiAn syryjczyk (ok. 170240; Herodianus Syrius, [Herodia-

ns Sros])Historia post Marcum Aurelium / Ab excessu Divi Marci (historia cesarstwa

rzymskiego po Marku / Dzieje nastpcw Marka Aureliusza, [Ts met Mrkon basileas histora])

herodot (ok. 485420 p.n.e.; Herodotus Halicarnasseus, - [Herdotos Halikarnasses])

Historiae (Dzieje, [Historai])hezjod (VIII/VII w. p.n.e.; Hesiodus, [Hesodos])

Op. Opera et dies (Prace i dni, [rga ka hemrai])Theog. Theogonia (Teogonia, [Theogona])

homer (VIII w. p.n.e.; Homerus, [Hmeros])Il. Ilias (Iliada, [Ilis])Od. Odyssea (Odyseja, [Odsseia])

horAcy (658 p.n.e.; Quintus Horatius Flaccus)Ars Ars poetica (Sztuka poetycka)Carm. Carmina (Pieni)Carm.saec. Carmen saeculare (Pie stuletnia)Epod. Epodon liber (Ksiga epodw)Sat. Sermones, Satirae (Satyry, Gawdy)

8 Wykaz skrtw

izydor z Sewilli (ok. 560570 636 n.e.; Isidorus Hispalensis)Etym. Etymologiarum sive originum libri XX (Etymologii ksig 20)

jAn chryzostom (ok. 349407; Ioannes Chrysostomus, [Ionnes Chrysstomos])

Matt.hom. Homiliae XC in Matthaeum (90 homilii na Ewangeli w. Ma-teusza; = PG 57)

jzef flAwiusz (37 po 100 n.e.; Titus Flavius Iosephus, [Isepos Flbios])

AI Antiquitates Iudaicae (Dawne dzieje Izraela / Staroytnoci ydow-skie, [Ioudaik archaiologa])

Bell.Iud. Bellum Iudaicum (Wojna ydowska, [Histora Iudaik polmu prs Rhomaus])

juwenAlis (ok. 60130; Decimus Iunius Iuvenalis)Saturae (Satyry)

kAlliksejnos z Rodos (III lub II w. p.n.e.; Callixeinus Rhodius, [Kallkseinos Rhdios]); numeracja za: FGrHist 627 (t. IIIC 1 Bd., s. 161178)

kAllimAch (przed 310 po 245 p.n.e.; Callimachus, [Kallmachos]); numeracja epigramw za wydaniem: Callimachus, vol. I: Fragmenta, vol. II: Hymni et Epi-grammata, edidit R. Pfeiffer, Oxford 19491953

Epigr. Epigrammata (Epigramy, [Epigrmmata])Hymn. Hymni (Hymny, [Hmnoi])

2: In Apollinem (Na Apollona, [Eis Apllona])kAlpurniusz (I w. n.e.; Titus Calpurnius Siculus)

Ecl. Eclogae (Bucolica; Eklogi / Bukoliki); przekad: Sielanka rzymska, przeoy i opracowa J. Skowski, Warszawa 1985, s. 5793

kAssjodor (ok. 485585 n.e.; Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator)Var. Variarum libri XII (Rnych urzdowych pism ksig dwanacie)

kAssjusz dion (ok. 155235; Lucius Dio Cassius Cocceianus, [Kssios Don Kokkeans])

Historia Romana (Historia rzymska, [Rhomaik histora]); przekad: Cassius Dio Cocceianus, Libri Flaviani (Historia Romana LXVLXVII) / Kasjusz Dion, Ksigi flawijskie (Historia rzymska LXVLXVII), przekad M. Kamierska, D. Lata-nowicz-Domecka, pod redakcj S. Dworackiego, wstp i komentarz L. Mrozewicz, Pozna 2011 (Fontes Historiae Antiquae. Zeszyty rdowe Zakadu Historii Spoeczestw Antycz-nych, z. XIX)

kAtullus (ok. 8454 p.n.e.; Gaius Valerius Catullus)Catulli Veronensis liber (Ksiga Katullusa z Werony)

konstAntyn porfirogenetA (905959 n.e.; Constantinus VII Porphirogenetus, [Konstantnos Porfyrognnetos])

Cerem. De ceremoniis aulae Byzantinae (O ceremoniach dworu bizanty-skiego / Ksiga ceremonii; [Per ts basileu tkseos])

ksenofont (ok. 430 pomidzy 355 a 350 p.n.e.; Xenophon, [Ksenofn])Anab. Anabasis / Expeditio Cyri (Anabaza / Wyprawa Cyrusa,

[Anbasis])Cyn. Cynegeticus / De venatione (O owiectwie, [Kynegetiks])Inst.Cyr. Institutio Cyri / Cyropaedia / Cyri disciplina (Wychowanie Cy-

rusa, [Kru paidea])

Wykaz skrtw 9

kurcjusz rufus (I w. p.n.e. / I w. n.e.; Quintus Curtius Rufus)Historiarum Alexandri Magni libri decem (Historia Aleksandra Wielkiego

w dziesiciu ksigach)kwintyliAn (ur. ok. 35 n.e.; Marcus Fabius Quintilianus)

Institutio oratoria (Ksztacenie mwcy)liwiusz (59 p.n.e. 17 n.e.; Titus Livius)

Ab urbe condita libri (Dzieje Rzymu od zaoenia miasta)lukAn (3965; Marcus Annaeus Lucanus)

Pharsalia. Belli civilis libri decem (10 ksig o wojnie domowej)lukiAn z Samosat (ok. 125 po 180 n.e.; Lucianus Samosatensis,

[Lukians Samosates])Alex. Alexander (Aleksander albo rzekomy prorok, -

[Alksandros pseudmantis])Lukillos patrz APlukrecjusz (ok. 9955 p.n.e.; Titus Lucretius Carus)

De rerum natura (O naturze wszechrzeczy)mArcjAlis (ok. 40104; Marcus Valerius Martialis)

Epigr. Epigrammaton libri (Ksigi epigramw): ks. 14: Apophoreta (Go-cice); przekad: Marcjalis, Epigramy. Wybr, tumaczy i wstpem opatrzy S. Koodziej-czyk, Warszawa 1998

Spect. Spectaculorum liber (Ksiga widowisk)mArek Aureliusz (121180 n.e.; Marcus Aurelius Antoninus Augustus,

[Mrkos Aurlios Antonnos Agustos])Medit. Meditationes (Rozmylania, [T es heautn dosownie:

[Rozmowy/Rozwaania] z samym sob])minucjusz feliks (IIIII w.; Marcus Minucius Felix)

Oct. Octavius (Oktawiusz)oktAwiAn August (63 p.n.e. 14 n.e.; Gaius Iulius Caesar Octavianus)

Anc. Monumentum Ancyranum / Res gestae divi Augusti (Czyny boskiego Augusta)

oppiAn z Apamei (II w. n.e.; Oppianus Apamensis, [Oppians Apames])

Cyn. Cynegetica (O owiectwie / mylistwie, [Kynegetik])owidiusz (43 p.n.e. 18 (17?) n.e.; Publius Ovidius Naso)

Am. Amores (Miostki)Ars Ars amatoria (Sztuka kochania); przekad: Owidiusz, Sztuka kochania,

przeoya, wstpem i przypisami opatrzya E. Skwara, Warszawa 2008 (Biblioteka Antyczna)

Fast. Fasti (Kalendarz)Her. Heroides / Epistulae heroidum (Heroidy / Listy)Met. Metamorphoseon libri (Metamorfozy / Przemiany)

pAuzAniAsz Periegeta (ok. 115180 n.e.; Pausanias Periegeta, - [Pausanas Periegets])

Graeciae descriptio (Wdrwka po Helladzie, [Pe-rigesis ts Helldos])

10 Wykaz skrtw

petroniusz Arbiter (ok. 2766; Gaius (?) Petronius Arbiter)Sat. Satyricon libri (Satyryki)

plAut (ok. 250184 p.n.e.; Titus Maccius Plautus)Capt. Captivi (Jecy)

Pliniusz Modszy (ok. 62113; Gaius Plinius Caecilius, Minor)Panegyr. Panegyricus (Panegiryk [na cze cesarza Trajana])

pliniusz stArszy (ok. 2379 n.e.; Gaius Plinius Secundus Maior)NH Naturalis historia (Historia naturalna)

plutArch z Cheronei (ok. 50120 n.e.; Plutarchus, [Pltarchos])Mor. Moralia (Pisma moralne, [Ethik])

Brut.rat. Bruta ratione uti, sive Gryllus (O tym, e bezrozumne zwierzta maj rozum; [Per t t loga lgo chrsthai])

Sollert.anim. De sollertia animalium (O zmylnoci / przebiegoci zwierzt // Ktre zwierzta s inteligentniejsze: ldowe czy wodne?, ; [Ptera tn zon fronimtera t chersaa t nydra?])

Vitae parallelae (ywoty rwnolege, [Boi parlleloi])Caes. Caesar (Cezar, [Kasar])Cic. Cicero (Cyceron, [Kikron])Cor. Gaius Marcius Coriolanus (Koriolan, [ ]

[Gios Mrkios Koriolans])Sul. Sulla (Sulla, [Sllas])

polluks Juliusz (2. poowa II w. n.e.; Iulius Pollux, [Ilios Po-lydekes])

Onom. Onomasticum (Sownik, [Onomastikn])propercjusz (ok. 4550 po 15 p.n.e.; Sextus Propertius)

El. Elegiae (Elegie)prudencjusz (348 po 405 lub moe w 413; Aurelius Prudentius Clemens)

Symm. Contra Symmachum (Przeciwko Symmachusowi)sAfonA (midzy 630 a 612 ok. 570 p.n.e.; Sappho, [Sapf]); numeracja frg.

za: GrLyr, s. 52205sAlimBene di AdAm / Salimbene z Parmy (12211290)

Cron. Cronica (Kronika); wydanie: Cronica fratris Salimbene de Adam Ordinis Mino-rum, edidit O. Holder-Egger, Hannover 19051913 (Monumenta Germaniae Historica, t. 32)

seneka Modszy, inaczej senekA filozof (ok. 4 p.n.e. 65 n.e.; Lucius Annaeus Seneca, Philosophus)

Dialogorum libri 12 (Dialogw ksig 12)Brev. Ad Paulinum De brevitate vitae (O krtkoci ycia)Ira Ad Novatum De ira (O gniewie)Prov. Ad Lucilium De providentia (O opatrznoci)

Epist. Epistulae morales ad Lucilium (Listy moralne do Lucyliusza); prze-kad: Lucius Annaeus Seneca, Listy moralne do Lucyliusza, przeoy W. Kornatowski, wst-pem i przypisami opatrzy K. Leniak, Warszawa 1961 (Biblioteka Klasykw Filozofii)

Tragoediae (Tragedie)Phaedr. Phaedra (Fedra)

Wykaz skrtw 11

stAcjusz (ok. 4596; Publius Papinius Statius)Silv. Silvae (Sylwy, tj. Gszcze)Theb. Thebais (Tebaida)

strABon (ok. 64 p.n.e. po 21 n.e.; Strabo, [Strbon])Geographia (Geografia, [Geografik])

swetoniusz (ur. ok. 69; Gaius Suetonius Tranquillus)De vita Caesarum (ywoty cezarw)

Cal. Gaius Caligula (Gajusz Kaligula)Claud. Divus Claudius (Boski Klaudiusz)Dom. Domitianus (Domicjan)Galba GalbaNero NeronTib. Tiberius (Tyberiusz)Tit. Divus Titus (Boski Tytus)

syliusz itAlik (ok. 26101 n.e.; Tiberius Catius Asconius Silius Italicus)Punica (Opowie o wojnie punickiej)

tAcyt (ok. 55120; Publius Cornelius Tacitus)Agr. De vita et moribus Iulii Agricolae (ywot Juliusza Agrykoli)Ann. Annales (Roczniki)Hist. Historiae (Dzieje)

teokryt (1. poowa III w. p.n.e.; Theocritus, [Thekritos])Id. Idyllia (Idylle / Sielanki, [Eidllia])

6: Bucoliastae (Pieni pasterskie, [Bukoliasta])11: Cyclops (Cyklop, [Kklops])

tertuliAn (ok. 155220; Quintus Septimius Florens Tertulianus)Apol. Apologeticus (Apologetyk)Spect. De spectaculis (O widowiskach)

timotheos z Miletu (ok. 446357 p.n.e.; Timotheus, [Timtheos]); nume-racja frg. za: PMG, s. 399418

wAleriusz flAkkus (zm. ok. 90 r. n.e.; Gaius Valerius Flaccus)Argonautica (Wyprawa Argonautw)

wergiliusz (7019 p.n.e.; Publius Vergilius Maro)Aen. Aeneis (Eneida)Ecl. Eclogae / Bucolica (Eklogi / Bukoliki)Georg. Georgica (Georgiki)

witruwiusz (ok. 8070 po 15 p.n.e.; Marcus Vitruvius Pollio?)De architectura libri decem (O architekturze ksig dziesi)

Inne crux philologorum (krzy filologiczny) oznacza miejsce zepsute, niezrozu-

miae* * * edytorka tekstu bdcego podstaw przekadu podejrzewa w tym miej-

scu lakun (ac. lacuna: dziura), czyli ubytek, jaki powsta w dziele Mar-cjalisa w trakcie powielania kolejnych kopii Liber spectaculorum

[ ] fragmenty interpolowane

12 Wykaz skrtw

uzupenienia lakuny, jaka powstaa w tekcie epigramw Marcjalisa w trak-cie powielania kolejnych kopii

fl. floruit, osign akm, tj. szczyt twrczoci bd dziaalnoci danej posta-ci, ktry wedug staroytnych przypada na ok. 40 rok ycia

CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin 1863FGrHist Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F. Jacoby, Leiden

219571962 (Berlin 11923)GrLyr Greek Lyric, I: Sappho and Alcaeus, edited and translated by David

A. Campbell, Cambridge (Massachusetts)London 1990 (wydanie po-prawione; 11982; The Loeb Classical Library 142)

PG Patrologiae cursus completus, seu bibliotheca universalis omnium ss. Patrum scriptorumque ecclesiasticorum, sive Latinorum, sive Graeco-rum. Series Graeca, ed. J.P. Migne, Paris 18441855

PL Patrologiae cursus completus, seu bibliotheca universalis omnium ss. Patrum scriptorumque ecclesiasticorum, sive Latinorum, sive Graeco-rum. Series Latina, ed. J.P. Migne, Paris 18571866

PMG Poetae melici Graeci, edited by D.L. Page, Oxford 1962 (przedruki: 1967, 1975, 31983, 2003)

RZYM, IGRZYSKA I POETA

Koloseum symbol Miasta?Skojarzenie staroytnego Rzymu z brutalnymi igrzyskami i pu-

blicznym przelewem krwi ku uciesze tumu powraca w europejskiej kulturze konsekwentnie. Symbolem tego typu rozrywki stao si Ko-loseum,1 przez odbiorcw niebdcych specjalistami identyfikowane jednoznacznie jako gwne, jeli nie jedyne, miejsce krwawych gladia-torskich walk i mczestwa rzucanych na poarcie dzikim zwierztom chrzecijan. Nieprzypadkowo, mimo e Henryk Sienkiewicz w Quo vadis pozostaje wierny faktom historycznym i nie umieszcza finao-wych scen w nieistniejcym jeszcze wwczas amfiteatrze, to wanie budowla Flawiuszw (amphitheatrum Flavium) w wikszoci adapta-cji filmowych polskiej powieci staje si aren walki Ursusa z bykiem unoszcym Ligi. Podobnie jest w przypadku animowanej francuskiej wersji komiksu Asterix kontra Cezar koczcej si absurdaln i nie-odparcie mieszn scen walki Galw z dzikimi zwierztami, oczy-wicie w Koloseum ktrego jeszcze nie byo. Powysze przykady wiadcz nie tyle o niewiedzy twrcw, co raczej o dobrym wyczuciu oczekiwa publicznoci: widzowie popularnych filmw spodziewaj si, e owe wydarzenia powinny rozgrywa si wanie tam.

Koloseum stao si symbolem Miasta nie do koca dziki sta-roytnym, ktrzy je zbudowali i uczszczali na prezentowane na

1Nazwa Koloseum nie bya prawdopodobnie uywana w staroytnoci i pojawia si dopiero w redniowieczu, po tym, jak zniszczono brzowy posg zwany Kolo-sem, ktry pierwotnie przedstawia Nerona i mia przypomina Kolosa Rodyjskiego. Zgodnie z rzymsk tradycj ponownego wykorzystywania posgw dziki wymianie gowy po mierci Nerona statuy nie usunito, ale zamieniono w posg Heliosa, czyli Feba (std czsto bdnie uwaa si, e mg to by posg Apollina). Co ciekawe, y-jcy na przeomie VII i VIII w. pisarz Beda Czcigodny (Temp.rat. 66,173) przypisuje wzniesienie Kolosa Wespazjanowi.

14 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

arenie widowiska, niekoniecznie przecie tylko gladiatorskie. War-to pamita, e kiedy w czasach Flawiuszw wznoszono amfiteatr, znajdowa si on, co prawda, stosunkowo blisko wanych miejsc, gdzie toczyo si ycie publiczne, ale jednak nieco na obrzeach. Gdyby wic sami Rzymianie yjcy w czasach cesarstwa mieli wskaza budowl, ktra w ich miecie wyrniaa si w sposb szczeglny i miasto nad Tybrem symbolizowaa, zapewne nie wy-braliby Koloseum, ale zdecydowaliby si raczej, jak pisz Mary Beard i Keith Hopkins, na wityni Jowisza Najlepszego Najwikszego (templum Iovis Optimi Maximi), Forum Trajana (Forum Traiani) czy usytuowany w ssiedztwie Koloseum Cyrk Wielki (Circus Maximus).2 Nie znaczy to, e amfiteatr by budowl zapoznan, mao znaczc czy pomijan w kocu o jego wanoci wiad-czy choby omawiany tu cykl utworw Marcjalisa niemniej, cho niezwykle wane,3 Koloseum dla samych Rzymian chyba nigdy nie stao si miejscem definiujcym Wieczne Miasto.

Skoro to nie Rzymianie uczynili z budowli Flawiuszw obiekt na-tychmiast kojarzony z miastem, jak zatem do tego doszo? Jakkolwiek paradoksalnie by to nie zabrzmiao, za fenomenem tym kryje si rozwj turystyki. Oczywicie, nie mwimy tu o turystyce wspczes-nej, masowej i nastawionej na rozrywk, ale o zrodzonej w XVII w., a spopularyzowanej przez nastpne dwa stulecia idei grand tour: podry o charakterze edukacyjnym i formacyjnym, ktrej zada-niem byo poznanie modego czowieka (zazwyczaj pochodzcego z wyszych warstw spoecznych i co za tym idzie odpowiednio sytuowanego, by mc sobie na tak podr pozwoli) z dorobkiem wielkich cywilizacji antyku oraz kultury Renesansu.4 Odbycie owej podry z jednej strony potwierdzao spoeczne i kulturowe aspiracje peregrynanta i jego rodziny, z drugiej stanowio rodzaj spoecznego rytuau, jako e gwarantowao przynaleno do kulturalnej i socjal-nej elity. Trasy grand tour mogy si rni, ale niemal zawsze obej-

2Beard, Hopkins (2005: 2122).3Wystarczy przypomnie reakcj cesarza Konstancjusza II, kiedy roztoczy si

przed nim widok oszaamiajcych budowli Rzymu podczas jego pierwszej wizyty w miecie w 357 r., uwiecznionej przez Ammiana Marcellina (16,10,14). Historyk pisze, e wadca podziwia potn budowl amfiteatru (przekad I. Lewandowski) i posta-nowi wybudowa obelisk w Cyrku Wielkim, ktry usytuowany by opodal (16,10,17).

4Okrelenie grand tour uyte zostao po raz pierwszy przez Richarda Lasselsa w jego pomiertnie wydanym dziele The Voyage of Italy or a Compleat Journey throut Italy (Paris 1670) i odnosio si do podry edukacyjnej modych szlachcicw, ktrych celem byo zdobycie wiatowej ogady i uzupenienie wyksztacenia, poczone ze stu-diowaniem na zagranicznych uniwersytetach, nawizaniem poytecznych kontaktw z arystokracj europejsk oraz poznaniem kultury, szczeglnie francuskiej i woskiej.

Rzym, igrzyska i poeta 15

moway pobyt w Rzymie, a wrd atrakcji Wiecznego Miasta, obok wielkich budowli chrzecijastwa, Koloseum stanowio jedn z naj-waniejszych. Podziw lorda Byrona dla ogldanych w wietle ksiy-ca ruin take pniej przyczyni si do tego, i tysice podrnikw, naladujc synnego poet, ktry odwiedzi Rzym w roku 1817, za-chwycao si, mniej lub bardziej szczerze, nocnym widokiem amfite-atru, czsto specjalnie dla nich owietlanego.5

W wizji Koloseum z tamtych czasw to, co antyczne i rzymskie, splatao si nierozcznie z tradycj chrzecijask: opowieci o gla-diatorach gincych ku uciesze tumw czyy si w wiadomoci zwiedzajcych z legendami o mczestwie i mierci pierwszych chrzecijan rzucanych na poarcie dzikim zwierztom. Fakt, e od-byway si tam i nadal przecie odbywaj religijne ceremonie o rozmaitym charakterze, z ca pewnoci przyczynia si do po-wstania takiego skojarzenia, ktre nastpnie okrn drog trafio do literatury i sztuki, take tej popularnej, czynic z Koloseum symbol tego, co najlepsze (wielkie osignicie inynierii i architektury) i co najgorsze (okrutne widowiska) w staroytnym Rzymie.6

Chleb i igrzyskaIgrzyska byy niezwykle wanym elementem ycia spoecznego

Rzymian ju w czasach republikaskich. Stanowiy form wsplne-go witowania wydarze zarwno publicznych, jak i prywatnych, przy czym w obu przypadkach finansowano je i organizowano z prywatnych pienidzy, i zawsze miay wymiar religijny, w okresie republiki bowiem urzdzano igrzyska gwnie po to, eby przeba-ga bogw.7 Pomys zjednywania sobie boskiej przychylnoci za pomoc wystawnej zabawy moe si wyda dziwny nam, ktrym religijno kojarzy si raczej z chrzecijask, muzumask czy buddyjsk ascez, jednak t pozorn sprzeczno mona stosunko-wo atwo wyjani, co szczeglnie trafnie robi w swojej pracy po-wiconej igrzyskom Paul Veyne:

5Byron da wyraz swemu zauroczeniu Koloseum w Wdrwkach Childe Harol-da (4,11441147); zob. Beard, Hopkins (2005: 7).

6Nawet Michael Grant przy caej swej jawnej niechci do instytucji igrzysk gla-diatorskich pisze (Grant 1987: 23): adne tumaczenie nie zaneguje okruciestwa. A jednak w najrniejszy sposb z tego niemal najwikszego za wynikny i rzeczy godne. Zrodzio ono bowiem niezliczone akty najwyszej odwagi, przyczynio si do stworzenia jednej z najwspanialszych form architektonicznych wiata.

7Cz historykw dopatruje si w organizacji rzymskich igrzysk tego samego zjawiska spoeczno-politycznego, jakie znano w monarchiach hellenistycznych dobroczynnoci wadcw wobec poddanych i mieszkacw poleis (euergetyzm).

16 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Igrzyska byy obrzdami religijnymi, to znaczy witami, w czasie kt-rych ludzie bawili si nie gorzej ni bogowie []. Poniewa podczas igrzysk bogowie zaywali tych samych przyjemnoci, co ludzie, oni rwnie mogli yczy sobie jedynie, aby wita trway jak najduej; zabawa i pobone prak-tyki stanowiy nierozerwaln cao.8

Religijny charakter wita stwarza moliwo nieustannego przeduania uroczystoci. Suya temu instytucja powtarzania, odnawiania (instauratio), w przypadku najmniejszego choby odstpstwa od waciwego przebiegu czynnoci rytualnych, co po-wodowao niewano aktu religijnego.9 Oczywicie, znacznie bli-szy wikszoci mieszkacw imperium aspekt ludyczny z czasem wzi gr nad wymiarem religijnym, czynic pokazy narzdziem obaskawiania ludu, a synne utrwalone przez Juwenalisa (10,81) powiedzenie chleba i igrzysk (panem et circenses) najlepiej ilu-struje, jak wan rol zajmoway widowiska w hierarchii potrzeb spoecznych.

wiadectwa emocji i oczekiwa towarzyszcych rzymskim spek-taklom dostarczaj republikascy dramatopisarze, ktrych sztuki pokazywano pomidzy popisami linoskoczkw i walkami gladia-torw, a oni sami czsto z wielkim trudem torowali sobie drog nie tylko do sukcesu, ale wrcz do wystawienia dziea. Najlepszym przykadem jest Terencjusz i jego komedia Teciowa (Hecyra), ode-grana dopiero za trzecim razem (wrzesie 160 r. p.n.e. ludi Ro-mani), oraz liczne przypadki negocjacji z widzami w prologach do poszczeglnych sztuk. Ch schlebiania gustom widzw pocigaa za sob konieczno dostarczania atwej rozrywki. Igrzyska byy take jednym z najwaniejszych narzdzi ksztatowania polityki spoecznej, dlatego najgorsi cesarze (np. osawiony Heliogabal) ob-askawiali lud, urzdzajc spektakle pozwalajce zapomnie o nie-dogodnociach codziennego ycia.

Widowiska, ktre my skonni jestemy uzna za brutalne i bar-barzyskie, dla wczesnej publicznoci musiay by niezwykle po-cigajce. Zachoway si te nieliczne poetyckie pochway igrzysk. Najstarsz z nich zawiera utwr Kalpurniusza z Sycylii, poety buko-licznego z czasw Nerona. W ostatniej z jego siedmiu eklog pasterz

8Veyne (1992: 210). U podstaw tej rnicy midzy religijnoci dawnych Rzy-mian a dzisiejszymi wyznaniami ley nieco inna koncepcja bstwa.

9Plutarch (Cor. 25,7) mwi o trzydziestokrotnym powtrzeniu obrzdu, Liwiusz wspomina o tej procedurze wiele razy (np. 2,36,1; 5,19,1). Powody, dla ktrych prze-duano igrzyska byy rozmaite, lecz zawsze zabobonne: przejzyczenie si edyla, chwycenie lew rk lejcw wozu jadcego w procesji, nage przerwanie taca lub gry na instrumencie.

Rzym, igrzyska i poeta 17

Korydon opowiada swojemu koledze Lykotasowi o zawodach, ktre podziwia w Rzymie (Ecl. 7,2372). Co ciekawe, poeta skupia si na opisie amfiteatru i wspomnieniu pojawiajcych si na arenie egzo-tycznych zwierzt, pomija natomiast egzekucje i walki gladiatorw.

Koloseum wydaje si dzisiaj wieczne i ponadczasowe, trudno wprost wyobrazi sobie cywilizacj rzymsk bez tej budowli i bez okrutnych igrzysk, ktre symbolizuje, a ktre stay si dla nas, wspczesnych, najbardziej oczywistym przykadem rzymskiej roz-rywki. Kwestia obecnoci walk gladiatorskich w tamtejszej kulturze i akceptacji dla nich okazuje si jednak znacznie bardziej skom-plikowana, niby si na pierwszy rzut oka wydawao. Oczywicie trudno zaprzeczy, e igrzyska, czy to gladiatorskie, czy inne, byy czci rzymskiej codziennoci. Odziedziczone najprawdopodobniej po cywilizacji etruskiej, ju od czasw wczesnorepublikaskich to-warzyszyy wanym publicznym i prywatnym wydarzeniom w y-ciu miasta i jego mieszkacw. Pocztkowo miay zapewne zwizek z kultem zmarych i byy form uczczenia przodkw, a z czasem stay si sposobem demonstrowania i propagowania znaczenia rodu oraz dowodem jego przynalenoci do elity. To wanie z powodu pierwotnej cznoci z uroczystociami pogrzebowymi wzio si prawdopodobnie okrelanie pojedynkw gladiatorskich mianem daru (munus). Bya to zatem pewnego rodzaju ofiara z ludzi, o tyle powiadczona w tradycji, e Rzymianie czasem sami skadali si w ofierze bstwom podziemnym, jak uczyni to niejaki Marek Kur-cjusz, ktry w penym rynsztunku rzuci si do szczeliny na Forum Romanum, powstaej w miejscu zwanym pniej Lacus Curtius.10

Take charakter tych pokazw podkrela wano zarwno or-ganizatorw, jak i pastwa: np. igrzyska z udziaem dzikich zwie-rzt (venationes)11 pozwalay zademonstrowa, do jak dalekich i egzotycznych krain siga wadza Rzymu, a jednoczenie daway organizujcemu je urzdnikowi (w tym konkretnym przypadku edylowi) szans na to, e zostanie zapamitany i dziki temu wybra-ny na kolejne stanowisko. Przecigano si wic w ekstrawagancjach i pomysowych popisach, sprowadzajc coraz to nowe zwierzta (jak nosoroca na pokazy urzdzone przez Pompejusza w roku 55 p.n.e.)12 oraz organizujc oryginalne, cho z punktu widzenia wspczesnej wraliwoci do makabryczne, sceny i rozgrywki, takie jak zaaranowane w 93 r. p.n.e. przez Sull polowanie na lwy

10Epizod ten relacjonuje Liwiusz (7,6).11Jennison (1937), Aymard (1951), Toynbee (1973).12Pliniusz Starszy (NH 8,29).

18 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

z udziaem ciemnoskrych wojownikw (daru od krla Mauretanii), podczas oww uzbrojonych wedle tradycji swojego ludu tylko we wcznie.13

Po zmianie ustroju z republiki na pryncypat sytuacja i rola igrzysk zmienia si o tyle, e wrd organizatorw dbajcych o zapewnienie ludowi rozrywki pojawili si sami wadcy bd osoby z ich najbli-szego otoczenia. Fakt, e cesarz Wespazjan zdecydowa si na wznie-sienie Koloseum, potwierdza znaczc rol, jak odgryway tego typu widowiska w propagandzie cesarskiej i budowaniu publicznego wi-zerunku wadcy, zwaszcza e ju pierwszy z cesarzy, Oktawian Au-gust, zadba o ograniczenie moliwoci organizowania igrzysk przez senatorw (nadal mogli oni sponsorowa poszczeglne imprezy, ale skala i czstotliwo widowisk zostay poddane cesarskiej kontroli).14 Podczas poaru Rzymu za panowania Nerona spon zarwno wy-stawiony przez wadc drewniany amfiteatr, jak i starszy, kamienny amfiteatr Statyliusza Taurusa. W miecie nie byo wic adnej prze-znaczonej na igrzyska budowli, co Wespazjan postanowi wykorzy-sta, wznoszc obiekt, ktry dostarczyby rozrywki ludziom, ale te sta si wiecznotrwaym pomnikiem wielkoci dynastii flawijskiej. Lokalizacja zaoenia na terenie znienawidzonego przez Rzymian Zotego Domu Nerona15 (Domus Aurea) zapewne nie bya przypadko-wa, podkrelaa bowiem odcicie si nowych wadcw od ekscesw i ekstrawagancji poprzednika. Amfiteatr, zbudowany jako dar dla ludu rzymskiego prawdopodobnie z upw wojennych zdobytych podczas konfliktu w Judei,16 powinien by ywym dowodem szczodroci ce-sarza oraz jego troski o miasto i mieszkacw, a Marcjalis w panegi-rycznym cyklu utworw mia te fakty upamitni i uwietni.

Czyme zasuy, eby na to patrze?17 rzymsCy filozofowie a igrzyska

Nie ma wtpliwoci, e widowiska byy w Rzymie rozrywk za-rwno popularn i lubian, jak i docenian przez wadze, najpierw republikaskie, a pniej przez dwr cesarski, jako narzdzie pro-

13Zob. Seneka (Brev. 13,6), Plutarch (Sul. 5,1). Na temat ukadu oraz programu igrzysk, a take rde, na podstawie ktrych rekonstruuje si ich przebieg, zob. Fu-trell (2009).

14Sam Oktawian nie omieszka si zreszt pochwali przydajcymi mu chway i prestiu widowiskami, ktre zorganizowa, wymieniajc je szczegowo w Monu-mentum Ancyranum, czyli spisie wasnych chwalebnych dokona, ogoszonym pu-blicznie w miastach imperium (Anc. 2223).

15Zob. Ciechanowicz (1989: 160161).16Coleman (2006: lxvi).17Seneka (Epist. 1,7,5); przekad W. Kornatowski.

Rzym, igrzyska i poeta 19

pagandy i sposb na zdobycie popularnoci. Warto jednak pami-ta, e nie wszyscy Rzymianie czuli potrzeb i ch uczestnictwa w krwawych inscenizacjach,18 a cho najczciej t krytyk utosa-mia si ze rodowiskami chrzecijaskimi, gosy niechtne pojawia-y si take wrd filozofw pogaskich.

Nawet ci, ktrzy jak Marek Tulliusz Cyceron zdawali so-bie spraw z politycznego i spoecznego znaczenia igrzysk (Off. 2,16,55), niekoniecznie cenili ten rodzaj zabawy. Arpinata patrzy bowiem na igrzyska i ich wielbicieli z pewnym lekcewaeniem, a osoby wydajce pienidze na tego typu uciechy uwaa za roz-rzutnikw, okrelajc tak rwnie zwolennikw wystawnych uczt czy mionikw polowa (Off. 2,16,55). W licie do swego bliskie-go przyjaciela, Marka Mariusza, pisze z kolei (ad fam. 7,1,3), e adresat nie powinien aowa swojej nieobecnoci na igrzyskach zorganizowanych przez Pompejusza, jako e zapewne spdzi ten czas bardziej poytecznie, a pokazy, cho imponujce, niekoniecz-nie by mu si podobay. Tene sam Cyceron ceni jednak zarwno desperack odwag gladiatorw (Tusc. 2,40), jak i ich zrczno w walce, podkrelajc, e umiejtnoci te, uyte w susznym celu, mog okaza si cenne dla caej spoecznoci i dla pastwa (Off. 2,17,58);19 podkrela take, e widok przestpcw gincych na are-nie peni znaczc funkcj wychowawcz i odgrywa wan rol w zapobieganiu przestpczoci (Tusc. 2,41; Off. 2,17,5758).

Cyceron, cho sam igrzysk nie lubi, uwaa je jednak za znacz-cy element rzymskiej tradycji politycznej.20 Lucjusz Anneusz Seneka z kolei, ktry zasuenie cieszy si opini najbardziej niechtnego igrzyskom spord rzymskich filozofw, uznawa ten rodzaj rozryw-ki za wrcz szkodliwy. Ocenia walki gladiatorw (ale rwnie ve-nationes) z etycznego punktu widzenia, podkrelajc, e wprawdzie przestpcom naley si kara, a wymierzenie jej jest jak najbardziej poyteczne dla pastwa, ale mier zoczycy na arenie przynosi

18I tak od Pliniusza Starszego dowiadujemy si (NH 8,2021), e tum by skon-sternowany okruciestwem walk zwierzt i skrytykowa Pompejusza. Podobnie Ta-cyt (Ann. 12,56,3) wspomina, e lud nie akceptowa dzy Druzusa (ojca cesarza Klaudiusza), by oglda rozlew krwi na arenie. Wedug Kassjusza Diona (72,29,4) cesarz Marek Aureliusz mia uzbraja gladiatorw w drewniane miecze, by jednak unikn przelewu krwi.

19Cyceron, nie do koca obiektywnie, przytacza tu przykad Milona, ktry sfor-mowa z gladiatorw oddzia walczcy z siami znienawidzonego przez Marka Tul-liusza trybuna ludowego, Publiusza Klodiusza.

20W jednym z listw (ad Att. 4,4a,2) gratuluje jednak przyjacielowi nabycia gla-diatorw, ktrzy s przecie dobrymi wojownikami, tote jeli Attyk ich wynajmie, koszt kupna prdko mu si zwrci.

20 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

spoeczestwu wicej szkody ni poytku. Oto widzowie, ktrzy ogldaj gincych i zabijajcych si gladiatorw, ulegaj demoraliza-cji, bo traktuj zadawanie mierci jak rozrywk i widowisko. Seneka (Epist. 7,56) jest przy tym doskonale wiadomy zjawiska opisane-go przez dwudziestowiecznych socjologw, a mianowicie, e bdc w grupie, czsto ulegamy emocjom i instynktom dzielonym przez tych, ktrzy nas otaczaj, zatem nawet czowiek, ktry normalnie sprzeciwia si okruciestwu i brutalnoci, znalazszy si pod wpy-wem tumu, moe zacz reagowa tak jak ludzie siedzcy obok.21

Warto zauway, e argumenty Seneki dotycz nie tyle okru-ciestwa wobec ofiar igrzysk, czy to ludzi, czy dzikich zwierzt, co raczej fatalnego wpywu, jaki tego typu widowiska wywieraj na moralno widza, biernego obserwatora wydarze na arenie, w kt-rego gestii znajduje si jednak decyzja o yciu bd unicestwieniu walczcych.22 Jednoczenie autor odwouje si do figury gladiatora jako metafory ludzkiego losu, zwaszcza za stosunku czowieka do mierci. Obraz wojownika jako kogo, kto cho z natury daleki od etycznej doskonaoci wynikajcej z odpowiedniego urodzenia i wychowania potrafi bez strachu walczy i spojrze w twarz nad-chodzcemu przeznaczeniu, pojawia si w literaturze rzymskiej ju przed Senek,23 ale w jego twrczoci ulega rozwiniciu i pog-bieniu. Absurdalne okruciestwo igrzysk pozwala gladiatorowi na okazanie stoickiego spokoju w obliczu faktu, e jego zgon na arenie jest nieunikniony, a przy tym zaley nie od niego, lecz od kaprysu publicznoci i fortuny (Epist. 37,2). W ten sposb mier gladiatora staje si chwalebnym przykadem odwagi: cho ginie, dziki swej odwadze umiera zwyciski i niepokonany. Paradoksalnie, wanie mier nobilituje go w ocenie rzymskich filozofw, zwaszcza tych bliszych stoicyzmowi, jako e inny wybitny stoik, Marek Aure-liusz (Medit. 10,8), mwic o ludziach, ktrzy obawiaj si mierci i trwaj przy yciu za wszelk cen, porwnuje ich do tych gladia-torw, ktrzy bagaj o ocalenie, cho wiedz, e nastpny dzie przyniesie im tylko kolejne cierpienia.

Christiani ad leones! ChrzeCijastwo a igrzyskaDzieje rzymskich igrzysk cz si nierozerwalnie z wczesnymi

dziejami chrzecijastwa. Tradycja wie mczestwo pierwszych wyznawcw z Koloseum, cho w wietle rde historycznych do-

21Le Bon (2007).22Kyle (1998: 4).23Cyceron (Tusc. 2,17,41).

Rzym, igrzyska i poeta 21

wody na to, e chrzecijanie ginli masowo na arenie amfiteatru Flawiuszw, s do wte.24 Nie ulega jednak wtpliwoci, e ju w czasach Nerona, po katastrofalnym poarze Rzymu, obwinionych za podpalenie miasta chrzecijan potraktowano w sposb kojarzcy si z tradycj walk z dzikimi zwierztami: ubrano ich w zwierzce skry i rzucono na poarcie psom.25 W II w. w prawie rzymskim poja-wia si formua damnatio ad bestias rodzaj kary mierci polegajcy na skazaniu na poarcie przez dzikie zwierzta. Rozrniano dwie odmiany tej tortury: albo ofiar zwizywano i wysyano bezbronn na aren, albo przygotowywano walk midzy czowiekiem a zwie-rzciem, w ktrej temu pierwszemu dawano bro, i tym samym cho-by minimaln szans na ocalenie ycia. Strabon (6,273) wspomina o ukaraniu w ten sposb bandyty Selurusa, ponadto liczne dowody tego rodzaju praktyk zachoway si na mozaikach z okresu cesarstwa.

Kar damnatio ad bestias orzekano w wyrokach za rozmaite prze-stpstwa byy wrd nich np. dezercja, zdrada stanu czy porwanie dziecka dla okupu ale tradycyjnie w szczeglny sposb czy si j z mczestwem pierwszych chrzecijan. Opis mierci wyznawcw rozszarpywanych przez dzikie zwierzta znajdujemy w jednym z naj-waniejszych tekstw, jakie powstay we wczesnym okresie rozwoju chrzecijastwa, Mczestwie w. Perpetuy i Felicyty (Passio sancta-rum Perpetuae et Felicitatis). Dwie bohaterki wraz ze wsptowarzy-szami poddane s takiej wanie karze, zwierzta jednak w cudowny sposb zostaj powstrzymane przed atakiem, mimo to przysze wite i pozostali mczennicy gin ostatecznie z rk gladiatorw.

Syszymy o chrzecijanach skazywanych w czasach Nerona na mier w amfiteatrze, ale nie syszymy, by duchowi doradcy uznawali wwczas za konieczne napominanie ich, aby nie zasiadali na trybunach wrd widzw.

pisze Reginald M. Chase w artykule powiconym stosunkowi Tertulliana do igrzysk.26 W pniejszych czasach takie rady naj-wyraniej okazay si ju niezbdne, skoro jeden z najwaniej-szych apologetw chrzecijastwa przeomu II i III w. powici igrzyskom osobne pismo, zatytuowane De spectaculis (O wido-wiskach). Argumentacja Tertulliana, tak jak wczeniej Seneki, w mniejszym stopniu wykorzystuje problem cierpienia ofiar. U Sene-ki kluczowa wydaje si krytyka demoralizacji widza, u Tertulliana z kolei fakt, e wszelkiego rodzaju inscenizacje cz si z kultem

24Beard, Hopkins (2005: 103).25Tacyt (Ann. 15,44).26Chase (1927).

22 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

tradycyjnych pogaskich bstw, postrzeganych przez niego jako istoty demoniczne i wrogie Bogu. Autor wymienia dwa powody, ktre mog sprawi, e chrzecijanin ulegnie pokusie pj cia na pokazy: moe to zrobi albo namwiony przez pogan, albo chcc zazna przyjemnoci, jak daje ogldanie zawodw i samo zasia-danie na widowni.27 Pisarz jest jak najbardziej wiadomy, e igrzy-ska s popularn, a przez to kuszc rozrywk, jednak prawdziwie wierzcy chrzecijanin powinien jego zdaniem zrezygnowa z tego rodzaju niewybrednej uciechy. Tertullian przytacza argu-menty z Biblii, ktre maj podeprze jego tez, i jednoczenie pod-krela gboko pogaski charakter wszelkich widowisk. W drugiej czci traktatu przechodzi do argumentacji etycznej: oto Bg naka-za chrzecijanom agodno i miosierdzie, a przecie uczucia te s sprzeczne z gniewem i ekscytacj, do jakich prowokuj zmaga-nia na arenie. Krytyka u Tertulliana wynika z innej wprawdzie ni u Seneki postawy wiatopogldowej, ale jest rwnie bezkompro-misowa i kompleksowa.

Oprcz Tertulliana rzymskie formy rozrywki skrytykowa inny autor wczesnochrzecijaski, Aureliusz Augustyn. Jego stanowisko bliskie jest w zasadzie opinii Seneki: autor Wyzna take skupia si na demoralizacji i zepsuciu, jakie dotykaj widza, zwaszcza za obserwatora zmaga gladiatorw (Conf. 6,8).28

To wanie autorom chrzecijaskim zawdziczamy obraz, jaki dominuje dzi w popularnej historiografii, literaturze i kinie: oto igrzyska postrzegane s jako krwawe, okrutne, epatujce widzw bezsensownym przelewem niewinnej czsto krwi. Nie ulega wt-pliwoci, e byy to spektakle wyjtkowo okrutne nawet wra-liwo stpiona wspczesn brutalnoci lejc si z ekranu moe mie problem, by znie [to okruciestwo], pisze William Fitzge-rald29 warto jednake pamita, e igrzyska miay swoje miejsce

27W swej gwatownej tyradzie wojujcy Tertullian nie omieszka poruszy i tego aspektu widowiska, czyli festiwalu lubienoci dostarczajcego rozmaitych okazji do propagowania i uprawiania rozpusty (zauway to ju wczeniej Owidiusz Ars 1,163176). Krewki Tertullian z oburzeniem powtarza informacje (z pewnoci nie byy one wyssane z palca), e kobiety nie tylko porzucay dla gladiatorw rodziny (bulwersujcy przypadek Eppii i kaprawego Sergiusza, opisany przez Juwenalisa 6,246267), ale o zgrozo! oddaway si im cielenie, w przeciwiestwie do m-czyzn, ktrzy cenili wartoci duchowe (Spect. 22,2: [] quibus viri animas, feminae autem illis etiam corpora sua substernunt).

28Swj sceptycyzm Augustyn wyraa, opisujc uzalenienie od igrzysk, w ja-kie wpad jego przyjaciel Alipiusz. Z drugiej strony jako modzieniec Augustyn potajemnie bywa w teatrze (Conf. 1,10) i amfiteatrze (Acad. 1,2).

29Fitzgerald (2007: 53).

Rzym, igrzyska i poeta 23

w rzymskim systemie spoecznym i e bez nich trudno sobie rzym-sk kultur wyobrazi.30

Z tego wzgldu zjawisko spoeczne, jakim byy spectacula, po-zostaje niezwykle pouczajcym przykadem, bowiem wbrew czsto przyjmowanemu zaoeniu (nierzadko traktowanemu jak pewnik), e staroytno to dzieje tak odlege w czasie, i niemal niemajce ze wspczesnoci nic wsplnego, wiele antycznych instytucji, postaw i zachowa bywa dla dzisiejszego odbiorcy niemaym kopotem. Czy-telnik sam musi zatem odpowiedzie sobie na pytanie, czy naley za-trzyma si na beznamitnej opisowej analizie (pomagaj mu w tym wydatnie nauki, z antropologi na czele), czy te wprost wyrazi przy tej okazji swoje wasne, wartociujce stanowisko, jak ongi uczyni to Seneka (zob. wyej, s. 1920),31 a kilkadziesit lat temu badacz tak zasuony jak Michael Grant. Takim wanie problemem staje si dla dzisiejszego odbiorcy zinstytucjonalizowane, dostarczaj-ce rozrywki zabijanie ludzi i zwierzt: inscenizacje majce oszaamia wzrok i such s dzi interpretowane niczym makabryczny (bo dziej-cy si na ywo) Le Thtre du Grand-Guignol z odlegej przeszoci.32

30Wedug wielu badaczy Grant (1987), Veyne (1992; 2005) nic tak dobrze nie ilustruje mentalnoci antycznego Rzymianina, jak jego fascynacja gwatown mierci w walce na arenie i odwag, ktra bya przejawem pogardy dla mierci (Pliniusz Mod-szy, Panegyr. 33): od gawiedzi hodujcej niskim instynktom po ludzi medycyny (Galen, Ven.sect. 6 [t. 11,227]) i przedstawicieli elity politycznej: wodzw (Pompejusz, Juliusz Cezar) oraz imperatorw (Klaudiusz, Kaligula, Trajan, Hadrian, Lucjusz Werus, Geta, Probus, Gordian), przy czym za osobistoci najbardziej uzalenione od areny uchodzili cesarze Kommodus i Karakalla; zob. Potter (2004: 8386). Fascynacja ta widoczna jest w synnym okrzyku, jaki mieli wznosi gladiatorzy pozdrawiajcy cesarza: Ave, impe-rator, morituri te salutant! (Swetoniusz, Claud. 21,6); , , [chare autkrator hoi apolmeno se aspazmetha] (Kassjusz Dion 60,33,34). Okrzyk ten przez wieki ksztatowa wyobraenia Europejczykw o charakterze Rzymian. Francuski malarz Jean-Lon Grme przedstawi wasn wizj ludi circenses na dwch synnych obrazach: Ave, imperator, morituri te salutant (z roku 1859) oraz Pollice verso [Kciuk w d] (z 1874); por. Juwenalis (3,36): verso pollice.

31Wistrand (1990) i (1992).32Brown (1991: 180181), Hopkins (1983: 29), Barton (1993: 11), Kyle (1998:

27), Lindstrm (2010). Dzisiaj zmienio si take podejcie do kwestii zwycistwa i walki jako takiej. Jak pisa kiedy, cytowany przez Garretta G. Fagana (2011: 189), Hemingway w ksice z 1932 r. o hiszpaskiej korridzie (Death in the Afternoon mier po poudniu), w istocie fascynuje nie sama mier (a wic i wspczucie dla ofiar), ile zwycistwo w walce (a raczej uczucia mu towarzyszce). Ilustracj kontro-wersji, jakie wzbudzaj spektakle przemocy, jest wanie hiszpaska korrida (corrida de toros walka bykw), tak oburzajca obserwatorw z zewntrz, a zarazem tak poruszajca lokalne spoecznoci. Potwierdza ona by moe spostrzeenia antropo-loga Clifforda Geertza, i jeli czonkowie jakiej spoecznoci akceptuj przemoc, to s to zwykle formy przemocy w teje spoecznoci praktykowane (Gboka gra. Uwagi o walkach kogucich na Bali, [w:] tene, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeoya M.M. Piechaczek, Krakw 2005 Seria Cultura).

24 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Amfiteatr Flawiuszw miejsce ttnice yciem

Budowle przeznaczone na widowiska zaczto wznosi w Rzy-mie dopiero w poowie I w. p.n.e. Wczeniej fundacji teatrw czy amfiteatrw jako narzdzi propagandy surowo zakazywano, a chcc wyda igrzyska, mona byo za zgod senatu rozstawi je-dynie drewnian konstrukcj tymczasow, ktr potem naleao nie-zwocznie rozebra. Pierwszy murowany rzymski teatr, wzniesiony przez Pompejusza w roku 55 p.n.e., na szczycie widowni mia ma witynk powicon Wenus Zwyciskiej (Venus Victrix), praw-dopodobnie po to, by uchroni fundatora przed zarzutem zamania prawa. Takie problemy nie dotyczyy oczywicie rzymskich cesarzy, dlatego kolejne dwa teatry: Marcellusa (nazwany na cze siostrze-ca Augusta, Marka Klaudiusza Marcellusa; jego inauguracja nast-pia w 12 r. p.n.e.) i Balbusa (wystawiony przez prokonsula Lucjusza Korneliusza Balbusa Modszego w 13 r. p.n.e.) powstaj na polece-nie Augusta.

Koloseum jak ju wspominalimy to jedna z najbardziej rozpoznawalnych budowli staroytnego Rzymu. Patrzc na bry- grujc nad ruinami Forum Romanum, odnosi si wraenie, e tkwia ona tam od zawsze, e to wanie tu, a nie w lecej na przeciwlegym kracu Drogi witej (Via sacra) wityni Jowisza Kapitoliskiego, bio serce stolicy imperium. Rzymianie uwielbiali widowiska, a widowiskowo stanowia jeden z najistotniejszych elementw rzymskiej kultury. Inauguracja Koloseum bya jednak wydarzeniem znaczcym nie tylko dlatego, e oddano do uytku nowe miejsce rozrywki, lecz dokonano wwczas niejako symbo-licznego poegnania z czasami, o ktrych znakomita wikszo Rzymian chciaa czym prdzej zapomnie, czyli z panowaniem Ne-rona. Wyjtkowe miejsce amfiteatru we wspczesnej architekturze Wiecznego Miasta pokazuje, jak trafna okazaa si decyzja o jego budowie, podjta niegdy przez cesarza Wespazjana. Zarwno Wes-pazjan, jak i Tytus za jeden z gwnych celw panowania obrali sobie zatarcie fatalnego wraenia, jakie pozostawi nie tylko Ne-ron, ale take inni przedstawiciele dynastii julijsko-klaudyjskiej. Po dekadach okrutnej tyranii nadszed czas na przywrcenie Rzymu mieszkacom.

Gwnym punktem tego programu byo stworzenie przestrze-ni publicznej w miejscu, ktre Neron zagospodarowa na swoje prywatne potrzeby. W miejscu, gdzie do dzi stoi synny amfiteatr, znajdowaa si bowiem wczeniej centralna cz innej budowli, tzw. Zotego Domu Nerona. Ten niezwyky, rezydencjonalny obiekt

Rzym, igrzyska i poeta 25

stanowi prawdziwe arcydzieo, w ktrym zastosowano najwspa-nialsze zdobycze wczesnej techniki budowlanej i nowatorskie roz-wizania architektoniczne, a do wykonania dekoracji zatrudniono najlepszych artystw (kopie ich dzie moemy oglda dziki ry-sunkom sporzdzonym m.in. przez Michaa Anioa). Bya to bu-dowla wyjtkowa ze wzgldu na gigantyczne rozmiary: na obszarze sigajcym prawdopodobnie 100 ha rozlokowano ogrody, winnice i portyki. Oprcz wartoci artystycznej mia jednak Zoty Dom tak-e swoje znaczenie symboliczne i historyczne konotacje: by ka-prysem, skandaliczn fanaberi, symbolem zepsucia i pychy ostat-niego przedstawiciela dynastii. Zdobycie tak olbrzymiej dziaki w centrum zatoczonej, ttnicej yciem, ponaddwumilionowej metropolii nie wydawao si moliwe nawet dla tak autorytarnego wadcy tak rozlegego i bogatego imperium. W adnym wielkim, szybko rozwijajcym si miecie nie ma wystarczajco duo miej-sca, na ktrym mona byoby zrealizowa wielk inwestycj bez wyburzania istniejcych budynkw, tymczasem Neron zdecydowa si i po trupach, i to w sensie dosownym. Oto w roku 64 wznie-ci poar, ktry da mu nie tylko pretekst do wszczcia antychrze-cijaskich przeladowa i pozwoli stworzy poemat o zburzeniu Troi, ale rwnie zmit z powierzchni ziemi star, pamitajc czasy republikaskie dzielnic, dziki czemu wadca mg na jej obszarze rozlokowa wanie Zoty Dom. O podpalenie Neron oskary chrzecijan, zyskujc pretekst do przeprowadzenia pierw-szych wielkich przeladowa tej nowej, szybko zyskujcej zwo-lennikw, religii. W zniszczonej ogniem dzielnicy znajdoway si zarwno czynszowe kamienice (insulae), jak i domy bdce was-noci starych patrycjuszowskich rodw z okresu republiki. Cay ten obszar przeszed na wasno cesarza, ktry kaza wybudowa w tym miejscu swoj wiejsk posiado w rodku miasta (rus in urbe).33 Przepych i rozmach architektoniczny, ktrego symbolem miaa by wielka obrotowa jadalnia na planie omiokta, budziy i podziw, i niesmak, z przewag tego drugiego.

Wszystkie wspaniaoci tego przedsiwzicia niweczy fakt, e budowla miaa wycznie prywatny charakter, wzniesiona zostaa na potrzeby jednego czowieka, w dodatku znienawidzonego jak mao kto. Co wicej, teren, na ktrym usytuowano Zoty Dom, stanowi wczeniej przestrze miejsk. Nowy paac cesarski zamyka wylot Drogi witej, najwaniejszej ulicy staroytnego Rzymu, ktr na

33Najszerzej o tych wydarzeniach pisz Swetoniusz (Nero 38,2) i Tacyt (Ann. 15,42).

26 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Kapitol poday triumfalne procesje. Trudno si zatem dziwi, e chcc wymaza pami o tyranii, dobry cesarz Wespazjan, a w lad za nim jego syn Tytus, postanowili w pierwszej kolejnoci porzuci projekty poprzednika. Teraz, po latach, przestrze t zwr-cono Rzymianom, i to nie dawnym wacicielom, ale wszystkim mieszkacom miasta, ktrzy odtd mogli szuka rozrywki i odpo-czynku w przylegajcych do Koloseum termach Tytusa.

Zoty Dom postanowiono zrwna z ziemi, budujc na jego miejscu termy i wanie amfiteatr. Na szczcie dla nas cakowita rozbirka okazaa si zapewne zbyt kosztowna i kopotliwa, dziki czemu moemy dzi podziwia cz wspaniaej rezydencji, ktrej mury wykorzystano jako fundamenty term Tytusa. Obecnie s to ju w wikszoci tylko nagie ciany, ale jeszcze w epoce Renesan-su, kiedy je odkryto, widoczne byy take zdobice wntrza stiuki i malowida. Inspiroway one m.in. Pinturicchia, Rafaela czy Mi-chaa Anioa, a my znamy je dziki albumowi, ktry w 2. poowie XVIII w. wyda Lodovico Mirri,34 a w ktrego tworzeniu uczest-niczy take polski artysta, Franciszek Smuglewicz. W centralnej czci kompleksu, w miejscu, gdzie znajdowa si monumentalny, ozdobny staw, zdecydowano si wznie amfiteatr, budowl pod wieloma wzgldami wyjtkow.

Rzymianie rozwinli architektur suc widowiskom dziki zastosowaniu nowych technologii budowlanych, przede wszyst-kim wypalanej cegy i betonu. Pozwolio to na wznoszenie wielo-pitrowych konstrukcji mieszkalnych (typow form byy kamie-nice) oraz reprezentacyjnych czy uytkowych. Murowane ciany zamknite sklepieniem kolebkowym pozwoliy wczesnym bu-downiczym uniezaleni budow teatru i amfiteatru od uksztato-wania powierzchni. Podczas gdy Grecy byli w stanie zlokalizo-wa teatr jedynie na zboczu wzgrza, Rzymianie mogli to uczyni waciwie wszdzie.35 Co wicej, dziki znacznemu wypitrzeniu ponad paszczyzn terenu rzymskie budowle widowiskowe zy-skiway dodatkow przestrze pod widowni, ktr mona byo przeznaczy przede wszystkim na cigi komunikacyjne. Dziki temu w amfiteatrze Flawiuszw znalazo si a 80 wej, kt-re pozwalay na szybkie wpuszczenie i wypuszczenie od 50 do 80 000 widzw.

34L. Mirri, Vestigia delle Terme di Tito e loro interne pitture, Roma 1776.35Wiadomo jednak, e w przypadku rzymskich obozw wojskowych drono

niekiedy w zboczu wzgrza plac ma aren, ktra suya tak do wicze, jak i do walk gladiatorskich.

Rzym, igrzyska i poeta 27

Dodatkowo rzymskie teatry i amfiteatry jako wolno stojce budowle zyskiway nowy wymiar estetyczny w postaci zewntrz-nej fasady. Pocztkowo w celach dekoracyjnych wykorzystywa-no tylko fasady teatrw. Wszystkie teatry zbudowane w Miecie w I w. p.n.e., a wic Pompejusza, Marcellusa i Balbusa, miay fa-sad ozdobion trawertynow kolumnad. Jedyny wczeniejszy od Koloseum murowany amfiteatr, wzniesiony w 1. poowie I w. p.n.e. w Pompejach, pozbawiony by podobnej dekoracji. Fakt, e a do czasu wzniesienia amfiteatru Flawiuszw igrzyska urzdzano wci w amfiteatrach drewnianych (mimo e w Rzymie istniay a trzy murowane teatry), dowodzi, e pomimo rnorodnoci widowisk istniaa jednak wyrana granica midzy teatrem i amfiteatrem. Na-daje to szczeglnego znaczenia ozdobnej fasadzie Koloseum, przy-pominajcej wygldem zachowany teatr Marcellusa i pozostae dwa niezachowane teatry na Polu Marsowym. Wyglda bowiem na to, e wprowadzenie dekoracyjnych elementw do architektury amfiteatru wizao si niewtpliwie z prb kulturowej nobilitacji igrzysk.36

Koloseum imponowao funkcjonalnoci. Wszystkie wejcia zo-stay ponumerowane, a widzowie otrzymywali bilety z numerowa-nymi miejscami (numer sektora wydrapywano na skorupkach gli-nianych naczy). Na widowni obowizywaa segregacja ze wzgldu na przynaleno do grupy spoecznej. Najlepsze miejsca, na samym dole, zarezerwowano dla senatorw, powyej siedzieli ekwici,37 bo-gatsi i biedniejsi obywatele, wreszcie biedota oraz kobiety, niezale-nie od stanu.38 Korydon we wspomnianej ju eklodze Kalpurniusza mwi, e przypady mu miejsca wanie wrd kobiet i posplstwa, a z gry mg dostrzec ekwitw i trybunw (Ecl. 7,2529):

Zaczem i schodami lekkiej pochyoci i dotarem wreszcie do miejsca, gdzie widzowie proci, brudne kobiety z awek patrzyy wesoo, bo pod otwartym niebem wszystkie miejsca wkoo pene byy trybunw w bieli i rycerzy. (przekad J. Skowski)

W Sztuce kochania (Ars 1,157160) Owidiusz mwi, e taka dyskryminacja kobiet przy podziale miejsc dostarczaa okazji do nawizywania znajomoci, zwaszcza jeli (przypadkowo) ma si ze sob poduszk albo amant zadba, by w cisku nikt nie przygniata kolanami plecw wybranki.

36Por. niej, s. 47 oraz przyp. 61.37Por. Fedrus (5,7,31).38Gunderson (1996: 123126).

28 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Miejsca (loca) podzielone byy wedug sektorw (cunei) i rz-dw (gradus). Amfiteatr nie mgby funkcjonowa bez otaczajcej go infrastruktury. Podziemne przejcia czyy aren z pobliskimi koszarami gladiatorw i obiektami, w ktrych trzymano zwierzta (wikszo z nich jak Ludus Magnus, Gallicus czy Dacicus zbudo-wano dopiero za czasw Domicjana). Gladiatorzy, myliwi, zwie-rzta oraz elementy dekoracji pojawiay si na arenie spod ziemi, z tzw. hypogeum, dziki systemowi zapadni. Widownia bya cz-ciowo zadaszona, czemu suy system rozpitych na linach pcien (velarium), ktre stosownie do warunkw atmosferycznych rozwi-jano lub zwijano. Co ciekawe, takie rozwizanie wykorzystywano ju najprawdopodobniej we wczeniejszych, drewnianych amfite-atrach, w kadym razie Korydon w bukolice Kalpurniusza mwi (Ecl. 7,2829), e trybuni i ekwici, w przeciwiestwie do niego sa-mego, zajmowali najlepsze miejsca pod goym niebem.

Prawdziw gratk bya moliwo napenienia areny wod i urz-dzenia naumachii, czyli bitwy morskiej. Dotychczas aranowano je na staych akwenach wodnych, wykorzystujc sztuczne jeziora: jedno wykopane przez Cezara na Polu Marsowym, drugie przez Augusta na Zatybrzu. Sekstus Juliusz Frontyn (Aqu.urb.Rom. 1,11) opisuje konstrukcj (opus naumachiae) owego sztucznego jeziora oraz wspomina, e po pokazach spuszczano wod i kierowano j do pobliskich ogrodw. Marcjalis podkrela przede wszystkim mo-liwo szybkiego napenienia i oprnienia areny (Spect. 27,56).

igrzyska tytusa fakty i literaturaInauguracja amfiteatru nastpia w roku 80, gdy budowla nie zo-

staa jeszcze ukoczona. Ostateczny ksztat nada jej dopiero brat i nastpca Tytusa, Domicjan. By moe przypieszone igrzyska mia-y zatrze ze wraenie, jakie mogo towarzyszy naznaczonym kl-skami pocztkom panowania drugiego z Flawiuszw. W roku 79 do-szo do tragicznej w skutkach erupcji Wezuwiusza, ktra pochona w sensie dosownym dwa prne orodki kulturalne i ekonomiczne, Pompeje i Herkulanum (zob. Marcjalis, Epigr. 4,44; Kassjusz Dion 66,2123). W kolejnym wybuch trwajcy trzy dni i trzy noce poar na Polu Marsowym, a nastpnie zaraza. Dla niezmiennie przesd-nych Rzymian takie nieszczcie musiao stawia pod znakiem za-pytania przychylno bogw wobec nowego cesarza, tote pokazy stay si doskona okazj zarwno do ich przebagania, jak i do uspokojenia spoecznych nastrojw. Ksiga widowisk jest dla nas jednym z trzech najwaniejszych rde informacji o przebiegu tych igrzysk. Pozostae dwa to napisany na pocztku II w. ywot cesarza

Rzym, igrzyska i poeta 29

Tytusa autorstwa Swetoniusza i monumentalne dzieo tworzcego w 1. poowie III w. historyka Kassjusza Diona, ktry tak charaktery-zuje to wydarzenie (66,25):

[1] Wikszo tego, czego sam dokona, nie wyrniaa si niczym szcze-glnym, oprcz tego, e przy uroczystym otwarciu amfiteatru i ani nazwa-nych jego imieniem wystawi wtedy godne podziwu przedstawienia. Walczyy ze sob urawie, a take cztery sonie. Zostay zoone w ofierze zwierzta domowe oraz dzikie, w sumie okoo dziewiciu tysicy. Przy zabijaniu po-magay kobiety, oczywicie nie te z lepszych domw. [2] Wielu mczyzn walczyo w pojedynkach, wielu staro si ze sob w zbiorowych walkach na ldzie i morzu. Teatr niezwocznie kaza napeni wod; sprowadzi konie, byki oraz wszystkie inne domowe zwierzta i wytresowa je tak, by w wo-dzie zachowyway si jak na ldzie; sprowadzi rwnie ludzi na statkach, [3] ktrzy odgrywajc Korkyrejczykw i Koryntyjczykw, walczyli na stat-kach. Inni brali udzia w podobnych zawodach poza miastem, w gaju Gajusza i Lucjusza, w miejscu, ktre kiedy w tym celu kaza tam wykopa August. Tam rwnie pierwszego dnia miay miejsce walki gladiatorw i polowa-nie na dzikie zwierzta. W tym celu jezioro przed ich [Gajusza i Lucjusza] wizerunkami pokryto podog z desek, a wok ustawiono drewniane awy. [4] Drugiego dnia odbyy si wycigi konne, trzeciego bitwy morskie trzech tysicy mczyzn oraz bitwa na ldzie. Ateczycy zwyciyli Syrakuzaczy-kw (pod tymi bowiem imionami starli si ze sob na wodzie); podpynli do wysepki i skierowali si do muru zbudowanego wok pomnika, i zdobyli go. Takie to widowiska odbyy si, ktre rwnoczenie byy rdem korzyci dla uczestnikw, a trway sto dni. [5] Tytus rzuca z gry na widowni mae drew-niane kuleczki, majce symbol czego do jedzenia, ubrania, naczynia ze zota lub srebra, koni, zwierzt jucznych, domowych i niewolnikw. Ci, ktrzy je zapali, zanosili do osb rozdajcych i w zamian otrzymywali dany przedmiot.

(przekad D. Latanowicz-Domecka)

Swetoniusz jest w swoim opisie znacznie bardziej lapidarny (Tit. 7):

Wyda [Tytus] igrzyska bardzo okazae, hojnie sypic pienidzmi. Urz-dzi bitw morsk na dawnym miejscu naumachii, tam rwnie zawody gla-diatorw. Tego samego dnia pokaza pi tysicy dzikich zwierzt wszelkiego rodzaju.

(przekad J. Niemirska-Pliszczyska)

W tej sytuacji Ksiga widowisk pozostaje dla nas najobszerniej-szym rdem wiedzy o tym, co dziao si na arenie podczas igrzysk inaugurujcych otwarcie amfiteatru Flawiuszw. Jest tak nie tylko ze wzgldu na paradoksalnie bogat tre tego skdind niewielkiego zbioru epigramw, ale take z uwagi na ich poetyk. Oto bowiem, obok kronikarskich wzmianek Swetoniusza i Kassjusza Diona, mamy tu do czynienia z plastycznym opisem poszczeglnych, cho

30 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

wci pojedynczych i wyrwanych z kontekstu, scen z tego trwajce-go ponad trzy miesice festiwalu masowej rozrywki.

Cykl epigramw Marcjalisa upamitniajcy owo jedno konkretne wydarzenie naznaczony jest jednak okolicznociami, ktre doskona-le ujawniaj same wiersze: poeta pisze o kolejnych inscenizacjach z perspektywy penego podziwu i zachwytu widza. Gdybymy za-tem chcieli odtworzy charakter igrzysk wycznie na podstawie wiadectwa Marcjalisa z Liber spectaculorum, czekaoby nas trud-ne, by nie rzec, niemoliwe do realizacji zadanie. Wizja poety nie daje ani caociowego, ani te wbrew pozorom szczegowe-go obrazu wydarze, przeciwnie: Marcjalis czsto koncentruje si na tym, co ulotne, chwilowe, nage.39 Nie dostajemy wic relacji z przebiegu zawodw, a raczej impresje i scenki, jakby zatrzyma-ne, by uy metafory Jean-Marie Paillera, migawk aparatu.40 Te obrazy-kadry pozwalaj jednak zaobserwowa wiele wydarze, do jakich dochodzio podczas igrzysk: polowania, walki i to zarwno kobiet, jak i mczyzn z dzikimi zwierztami, inscenizacje mi-tologicznych scen (suce wymierzeniu wyrafinowanej kary prze-stpcom) oraz emocjonujce pojedynki gladiatorw wszystko to, wedug Marcjalisa, wywierao ogromne wraenie na widzach.

Poeta, jak to wynika ze wskazanych wczeniej rde historycz-nych, odwouje si tylko do niektrych punktw programu igrzysk Tytusa. Opisuje oto pochd wypdzonych z miasta donosicieli (delatores; Spect. 45), polowania (venationes; Spect. 78, 1317), zmagania z dzikimi zwierztami (Spect. 11, 22, 26, 33), wystpy tre-sowanych zwierzt (Spect. 12, 18, 2021), mitologiczne rekonstruk-cje (Spect. 6, 910, 2425, 2830), walki gladiatorw (Spect. 23, 31) i naumachi (Spect. 2730, 34), ale pomija choby wspomniane przez Kassjusza Diona (66,25,4) wycigi konne.

Epigram od napisu do poetyckiego reportauZanim epigram jako forma literacka przybra form znan z utwo-

rw Marcjalisa, przeby dug drog, a poeci zmieniali przez stule-cia jego funkcje, poszerzali zakres tematyczny i wzbogacali o coraz to nowe rodki wyrazu. Pocztkowo zgodnie z nazw ( [epgramma] napis) epigramy byy krtkimi: jedno- lub dwuwer-sowymi napisami na obiektach takich jak nagrobki, pomniki, dary wotywne czy przedmioty codziennego uytku.

39Fitzgerald (2007: 68).40Pailler (1990: 179183).

Rzym, igrzyska i poeta 31

Za najstarszy zachowany grecki epigram uwaa si napis na tzw. kubku Nestora, ceramicznym naczyniu z VIII w. p.n.e., znalezio-nym w ruinach greckiego miasta na wyspie Pitekuzy (dzi: Ischia). W zachowanym fragmentarycznie napisie kubek (sucy do picia wina), ktry jest tu podmiotem lirycznym, mwi, e naley do Ne-stora, a motyw ten znalaz si te w Iliadzie (Il. 11,632637), gdzie Homer opisuje wanie puchar nalecy do jedca gereskiego. Napis ten w polskim tumaczeniu brzmi tak:

Jestem kubkiem Nestora, dobrze si ze mnie pije; kto ze mnie wypije do dna, natychmiast bdzie si cieszy pragnieniem wzbudzonym przez piknie zwieczon Afrodyt.

Ju ten pierwszy znany nam przykad epigramu zawiera elemen-ty, ktre pozostay charakterystyczne dla gatunku, np. to, e przed-miot, na jakim epigram jest utrwalony, wypowiada si w pierwszej osobie i opisuje sam siebie. Od samego pocztku ma te epigram dwuczonow budow, w ktrej po przedstawieniu tematu nastpu-je, czsto zaskakujca, puenta.

Epigram na kubku Nestora uoony jest jeszcze w heksame-trach, wierszem, ktrym posugiwali si przede wszystkim poeci epiccy na czele z Homerem, jednak bardzo szybko ustalia si tra-dycja tworzenia epigramw w metrum zwanym dystychem elegij-nym. Dystych ( [t dstichon] dwuwiersz) zawdzicza swoj nazw gatunkowi, z ktrym by pierwotnie zwizany, a wic elegii. Jeli wierzy Horacemu (Ars 75), elegia bya pocztkowo rodzajem poezji aobnej, na co wskazuje rwnie prawdopodobna etymologia ( [legos] lament). Niestety, wrd najstarszych zachowanych greckich elegii utworw aobnych po prostu nie ma. Ujawnia si za to inna cecha poezji elegijnej, a mianowicie jej pare-netyczny, czyli sentencjonalny, charakter. Pouczenia ujte w form sentencji (czy te jak mwimy z grecka gnom; , [gnme, gnmai]) skadaj si w duej mierze na tre utworw Kal-linosa (poowa VII w. p.n.e.), Tyrtajosa (koniec VII w. p.n.e.) oraz Theognisa (VI w. p.n.e.), najstarszych znanych nam przedstawicieli wczesnej elegii greckiej. Ma to cisy zwizek z sam struktur dys-tychu, ktry do takiego przekazu wydaje si po prostu stworzony.

Dystych elegijny skada si z dwch wersw, z ktrych pierwszy to wspomniany ju heksametr daktyliczny, znany chociaby z epo-sw homerowych. W duym uproszczeniu jest to wiersz zbudowany z szeciu (std nazwa heksametr; por. [hks] sze + [mtron] miara) zestrojw akcentowych, opartych na tzw. dak-tylach, czyli sekwencji jednej dugiej sylaby i dwu krtkich, przy

32 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

czym akcent w kadym daktylu pada na pierwsz sylab. Ponie-wa nie w kadym sowie czy wyraeniu sylaby dugie i krtkie nastpuj po sobie w takiej dokadnie kolejnoci, dla uatwienia wprowadzono moliwo zastpienia daktyla spondejem, czyli se-kwencj dwu dugich sylab, w dalszym cigu z akcentem na pierw-szej z nich. Dodatkowo ostatni daktyl nie jest kompletny i skada si z sylab dugiej i krtkiej (trochej) bd dwu dugich (spondej). Zamiana daktyli na spondeje suy nie tylko uatwieniu czy wrcz umoliwieniu realizacji twrczego zadania poecie, ale jest take istotnym rodkiem wyrazu. Rytm uzyskany przez odpowiednie zastosowanie daktyli i spondejw moe bowiem podkrela r-ne cechy opisywanego przedmiotu lub sytuacji. W poezji epickiej utwr skada si z nastpujcych po sobie heksametrw, ktre mog si cign w nieskoczono, przez co w staroytnoci okrelano poezj epick tym wanie terminem: carmen perpetuum pie ciga ( [hen eisma dieneks]). Tymczasem w poezji elegijnej heksametry przeplataj si z drugim rodzajem wiersza, pentametrem daktylicznym.

Wbrew swojej nazwie pentametr ( [pnte] pi + [mtron] miara) take skada si z szeciu zestrojw akcentowych i mniej wicej do poowy swojej dugoci przypomina heksametr. O ile jednak w heksametrze po kadej dugiej i akcentowanej syla-bie nastpuj dwie krtkie lub jedna duga nieakcentowana, w pen-tametrze po trzecim akcencie nastpuje staa redniwka, a po niej druga cz wersu o identycznym schemacie, a wic rwnie zako-czona akcentowan sylab. W porwnaniu z heksametrem jest wic pentametr struktur symetryczn i zamknit, i to wanie on nadaje dystychowi elegijnemu w lapidarny charakter. Do powiedzie, e o ile w heksametrach regularnie zdarzaj si przerzutnie, o tyle w elegii praktycznie nie wystpuj one pomidzy poszczeglnymi dystychami. Oznacza to, e z poezji elegijnej mona wyj dowolny dwuwiersz bez szkody dla jego struktury gramatycznej, a zwykle take i dla treci. Ta waciwo dystychu sprawia, e greccy ele-gicy formuowali w swoich utworach tzw. gnomy, czyli sentencje albo zote myli, i z tego samego powodu dystych elegijny sta si tworzywem epigramu krtkiej, lapidarnej formy poetyckiej.

Powany zwrot w rozwoju epigramu dokonuje si w epoce hel-lenistycznej, kiedy to upowszechnienie pisma i rozwj wielkich bibliotek oraz orodkw naukowych, takich jak Aleksandria czy Pergamon, doprowadzi do powstania rodowiska literatw skupia-jcego pisarzy i poetw oraz znawcw i badaczy literatury. Dla tej wanie grupy epigram sta si elitarn form dyskursu, suc wy-

Rzym, igrzyska i poeta 33

raaniu opinii, bdcych artystyczn ocen dzie sztuki czy literatu-ry, ale take sposobem komunikacji podczas towarzyskiej rozmowy bd dysputy. Epigram wyzwala si w tym czasie ze swej uytkowej funkcji i staje si samodzieln form literack, niekoniecznie zwi-zan z konkretnym obiektem, na ktrym jest zapisany. Wpywa to znaczco na poszerzenie tematyki, ktra zamiast uwiecznia zna-czenie przedmiotw, koncentruje si raczej na ulotnoci wrae.

W epoce hellenistycznej take epigramy opisujce dziea sztuki czy budowle s w istocie impresjami majcymi zatrzyma chwi-l, przekaza wraenia z kontaktu z przedmiotem, ktry nawet jeli dobrze znany (wiele zachowanych epigramw dotyczy synnych obiektw, takich jak latarnia morska na Faros czy posg Afrody-ty Knidyjskiej Praksytelesa), opisany zostaje z zaskakujcej per-spektywy. Dochodz do tego liczne epigramy erotyczno-biesiadne, prawdopodobnie wygaszane podczas sympozjonw. Z samej swojej natury (cho szczliwie dla nas zostay zapisane) maj one cha-rakter ulotny i ulotno jako tak gloryfikuj. Szczegln grup sta-nowi tu epigramy poetw ze szkoy peloponesko-doryckiej: Askle-piadesa z Samos (ur. ok. 320 r. p.n.e.), Leonidasa z Tarentu (III w. p.n.e.) czy poetek Korynny (VI w. p.n.e.) i Anyte z Tegei (pocztek III w. p.n.e.). S to w wikszoci rodzajowe scenki, przedstawiajce postacie w rnych, czsto zabawnych, sytuacjach, przez niektrych badaczy uwaane zreszt za opisy faktycznie istniejcych obrazw o tematyce rodzajowej.

Literacko epigramw hellenistycznych pociga za sob zmian sposobu ich zapisywania, publikacji, rozpowszechniania i groma-dzenia. Badacze literatury hellenistycznej tocz dyskusj, czy epi-gramy w tej epoce byy tworzone i prezentowane pojedynczo, pod-czas uczt, czy te od razu pisano je z myl o publikacji w zbiorach. Jedno jest pewne: wanie wtedy takie zbiory zaczynaj powstawa, a epigram staje jedn z najpopularniejszych form literackich. Wszy-scy znani nam poeci hellenistyczni ukadaj epigramy, a w wik-szoci przypadkw s one jedynymi utworami, jakie zachoway si z ich twrczoci. Fakt ten zawdziczamy zreszt przede wszystkim jednemu odkryciu. Ot w roku 1606 francuski filolog Claude Sau-mais odkry w Bibliotece Palatyskiej, tj. Palatynatu, w Heidelbergu rkopis z X w. (Codex Palatinus Graecus 23) zawierajcy okoo 3700 epigramw w jzyku greckim (ok. 32 000 wersw), autor-stwa 320 poetw; wiersze powstaway od czasw Grecji klasycz-nej po bizantyskie redniowiecze. Znaczn cz zbioru, zwane-go Antologi palatysk (Anthologia Palatina), stanowi zbiory skompletowane przez pnohellenistycznych poetw i erudytw:

34 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Meleagra z Gadary (I w. p.n.e.), Filipa z Tessaloniki (I w. n.e.), Stra-tona z Sardes (pocztek III w. n.e.) czy Agatiasza z Myriny (ok. 530582/594 n.e.), ktrzy oprcz wasnych utworw umieszczali w owych zestawieniach take epigramy innych poetw. Szczeglnie ciekawy jest zbir uoony przez Meleagra, ktry w kolekcji zatytu-owanej Wieniec ( [Stfanos]) zgromadzi imponujc grup utworw sigajcych najwczeniejszych dziejw gatunku.

Dzi oprcz Antologii palatyskiej oraz wczeniej opublikowane-go zbioru Maksimosa Planudesa (Anthologia Planudea Antologia planudejska z XIII/XIV w., editio princeps: Florencja 1494) wrd innych rde naszej wiedzy o greckich epigramach na uwag zasu-guje odnaleziony pod koniec lat 90. XX w. zbir utworw Posejdip-posa z Pelli (ok. 310240 p.n.e.), zachowany na pochodzcym z II lub III w. p.n.e. papirusie (wykorzystanym do sporzdzenia kartona-u mumii), zawierajcym 112 utworw jednego z najwybitniejszych hellenistycznych poetw (od dawna natomiast znalimy epigramy Posejdipposa zawarte w Antologii palatyskiej).

Poddany wielu przeksztaceniom, zbadany, skatalogowany i podporzdkowany konwencjom, w formie nadanej mu przez hellenistycznych literatw, epigram dotar do Rzymu. Oczywicie Rzymianie sami ju wczeniej tworzyli napisy, zwaszcza nagrob-ne, stosujc wasn miar wierszow, wiersz saturnijski, albo znany im z poezji dramatycznej senar jambiczny. Jednak dopiero pod ko-niec II w. p.n.e. zapanowaa moda na tworzenie epigramw w stylu hellenistycznym. Jednym z pierwszych znanych nam autorw by Kwintus Lutacjusz Katulus (14987 p.n.e.), ktrego dwa epigramy zachoway si do naszych czasw w cytatach przytoczonych przez Cycerona (Nat.deor. 1,28) i Aulusa Gelliusza (19,9,14). Pierwszy zbir rzymskich epigramw, jaki dotrwa do naszych czasw, za-wdziczamy natomiast Katullusowi, poecie z krgu tzw. neotery-kw. Byli to dziaajcy w pierwszej poowie I w. p.n.e. mionicy poezji hellenistycznej, zwaszcza mistrza drobnych form poetyc-kich Kallimacha (310/305240 p.n.e.). Gajusz Helwiusz Cynna, Publiusz Waleriusz Katon, Marek Furiusz Bibakulus czy Kwintus Kornificjusz pozostaj dla nas jedynie imionami, z ktrymi cz si pojedyncze anegdoty, jak ta przekazana przez Plutarcha (Caes. 68,23), jakoby Helwiusz Cynna mia zgin, poniewa wzito go za innego Helwiusza Cynn, poplecznika dopiero co zamordowa-nego Cezara.

Jedynym przedstawicielem krgu neoterykw, ktry mia zde-cydowanie wicej szczcia ni jego koledzy, jest oczywicie Ka-tullus, ktrego utwory nie tylko cieszyy si saw ju w staroyt-

Rzym, igrzyska i poeta 35

noci, ale i dotrway do naszych czasw. Zbir ocalaych wierszy Katullusa, chocia wydawany zwykle jako cao pod jednym ty-tuem, skada si tak naprawd z trzech czci. S to po pierwsze utwory liryczne, po drugie tzw. utwory dusze (hymny, epyllia, elegie) oraz 48 epigramw. Od epigramw znanych z poezji helle-nistycznej utwory Katullusa rni si przede wszystkim tym, e pojawiaj si wrd nich wiersze satyryczne, wymiewajce i wy-tykajce wady oraz wystpki konkretnych osb. Dowiadujemy si wic o cudzostwach, zakamaniu, grafomanii, a nawet brzydkim oddechu (wskazujcym zreszt na parszywy charakter) ofiar Katul-lusowej satyry; poeta zwraca si do nich niejednokrotnie w drugiej osobie. Z pewnoci rys ten epigramy zawdziczaj rzymskiej saty-rze, ktra ma ju w tym czasie dobrze ugruntowan pozycj w po-staci 30. ksig satyr Gajusza Lucyliusza (ok. 180103/102 p.n.e.). Jednak zarwno satyry Lucyliusza, jak i epigramy Katullusa s nie tylko inwektywami. Zwyke sytuacje, zapisane na gorco przez po-sdzanego o grafomani twrc jedynego rdzennie rzymskiego ga-tunku literackiego41 oraz niestronicego od wyraania emocji neo-teryka, jedynego, ktrego twrczo przetrwaa do naszych czasw, daj ywy obraz dnia codziennego, ludzkich bolczek, dramatw i namitnoci.

T tradycj kontynuuj zarwno kolejni rzymscy satyrycy: Ho-racy (658 p.n.e.), Persjusz (3462 n.e.), Juwenalis (I/II w. n.e.), jak i autorzy epigramw, nie tylko aciskich, jak Marcjalis, ale i greckich, jak Lukian z Samosat (ok. 125180 n.e.). Oko satyryka i poety epigramatycznego przynosi i to samo reporterskie spojrzenie obserwatora oraz krytyk codziennoci, i nieoczekiwanie okazuje si rwnie inspirujce jak wiekowe opowieci o wyprawie Argo-nautw czy wojnie trojaskiej. Ksigi epigramw Marcjalisa daj nam obraz ycia Wiecznego Miasta pod koniec I w. n.e., zanim to jednak nastpio, mody poeta zadebiutowa swoim pierwszym re-porterskim zbiorem, znanym dzisiaj jako Ksiga widowisk zapi-sem wydarze towarzyszcych inauguracji Koloseum.

Wieszcz w wielkim miecieMarcjalis urodzi si okoo roku 40 n.e. w hiszpaskim miecie

Bilbilis (niedaleko dzisiejszego Calatayud w Aragonii). Z odkry ar-cheologicznych wynika, e Bilbilis przeywao rozkwit za panowa-nia Augusta i Tyberiusza, kiedy to wzniesiono forum ze wityni

41Por. Horacy (Sat. 1,4,613; 1,10,5661).

36 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

i bazylik, a wiadectwem dawnej wietnoci tego municipium42 s ruiny mogcego pomieci 4500 widzw teatru.43

Marcjalis mg by dumny z miejsca swojego pochodzenia take dlatego, e za jego ycia znaczna cz rzymskiej elity intelektual-nej pochodzia wanie z Hiszpanii. Seneka Starszy, Seneka Mod-szy, Lukan, Kwintylian to tylko najbardziej znani autorzy, ktrzy przybyli do Rzymu z Pwyspu Iberyjskiego. Wszyscy oni w ja-ki sposb zwizani byli zreszt z Marcjalisem. To Seneka Mod-szy wraz z ojcem Lukana, Lucjuszem Anneuszem Mel, zostali najprawdopodobniej jego pierwszymi protektorami w Rzymie,44 a wan rol w literackiej karierze poety odegraa wdowa po Luka-nie, Polla Argentaria.

Czasy, w ktrych y i tworzy Marcjalis, to jeden z najciekaw-szych okresw w dziejach staroytnego Rzymu. Po serii tyraskich bd nieudolnych rzdw kolejnych przedstawicieli dynastii julij-sko-klaudyjskiej, kiedy to w imperium panowao oglne poczucie zagroenia, a jednym z najczciej uywanych sw by rzeczownik delator, czyli donosiciel, nasta wreszcie dobrobyt i wzgldny spo-kj pod panowaniem Flawiuszw (wyjtkiem bdzie jednak Domi-

42Mianem municipium okrelano miasta, ktrych mieszkacy mieli podwjne obywatelstwo: lokalne i rzymskie, tj. narzucone przez zwyciskich Rzymian po pod-boju konkretnego terytorium. Zachowanie autonomii szo w parze z obcieniem ta-kiej spoecznoci (std nazwa wywodzca si od terminu munus ciar) obowiz-kami podatkowymi i dostarczaniem rekrutw do suby w armii. Wedug Cycerona (Leg. 2,5) obywatele pochodzcy z municypiw mieli jak gdyby po dwie ojczyzny: jedn z tytuu urodzenia, drug z tytuu przynalenoci pastwowej.

43Widzimy wic, e rzymskie miasta prowincjonalne posiaday take tego typu budowle, co tylko dobitnie potwierdza popularno igrzysk poza granicami Wiecz-nego Miasta, chocia organizowano je, co zrozumiae, na znacznie mniejsz skal (zjawisko to znakomicie ilustruje niedorzeczny skdind jeli chodzi o logik fabu-y film Gladiator z roku 2000). Ze wietnie udokumentowanej ksiki zasuonego epigrafika Louisa Roberta (1940) dowiadujemy si o ogromnej popularnoci tej formy rozrywki we wschodniej czci imperium wrd greckich mieszkacw ojku mene (Ateny z teatrem Dionizosa, Efez, Smyrna, Antiochia Pizydyjska, Dura Europos nad Eufratem), cho amfiteatry rozsiane byy waciwie po caym tery-torium, gdzie wpywy mieli Rzymianie (Nemausus i Arelatum [Nmes i Arles w dzisiej szej Francji], Pola [Pula w Chorwacji], Italika [Santiponce w Hiszpanii], take Kartagina i Thysdrus [Qarj i El-Djem/Al-Damm w Tunezji], Nikomedia [zmit w Turcji], Pantikapajon [Kercz na Krymie]). Gladiatorzy, zwani po grecku [monomchoi], byli i tam boyszczami tumw. Zasig zjawiska potwierdza zatem uniwersalno tezy holenderskiego historyka Johana Huizingi (1967) o ludy-cznej naturze czowieka i rytuaach z tym zwizanych; por. te Ville (1981) i Carter (2009). Wedug wymownego porwnania Colina Wellsa (2004: 295) rzymskie am-fiteatry dominoway nad innymi budowlami miast niczym pniej redniowieczne gotyckie katedry. Bibliografi na temat archeologii Bilbilis oraz innych rzymskich orodkw na Pwyspie Iberyjskim do roku 1999 podaje Mierse (1999).

44Szelest (1963: 141).

Rzym, igrzyska i poeta 37

cjan). To wtedy gorczkowo nadrabiano zalegoci w korzystaniu z ycia i budowaniu osobistych majtkw. Tak wczesny Rzym charakteryzuje Victoria Rimell:

Przeniemy si w przeszo. Jest poowa lat dziewidziesitych. Jeste-my u progu nowego stulecia, yjemy i oddychamy atmosfer nowej ery, ktrej nadejcie ludzie zapowiadaj od poowy lat osiemdziesitych. Dziki coraz lepszej komunikacji i regulujcemu wszystko mechanizmowi dziaania imperium wiat wydaje si mniejszy, a coraz wiksza liczba mieszkacw prowincji ciy ku ttnicej yciem, zatoczonej metropolii. Wszyscy oni staraj si o te same nieliczne posady (chc by ekonomistami albo arty-stami). Wielu z nas si bogaci i jestemy jak nigdy dotd mobilni, ale praw-dopodobnie cieszymy si coraz mniejsz wolnoci. Odnosi si wraenie, e ycie stao si walk, wzajemnym poeraniem si w gszczu miejskiej dun-gli, a ci, ktrzy nie wytrzymuj tempa, szybko staj si ofiarami (w gruncie rzeczy rola ofiary jest wkalkulowana w ycie). Rzeczywisto okazuje si najbardziej podanym widowiskiem, poniewa zmczy nas dramat i fikcja z jej amatorsk teatralnoci, a obserwowanie, jak inni cierpi naprawd, dostarcza nam znacznie silniejszych bodcw (bdc zarazem prawdziwie ironicznym twrczym eksperymentem). To kultura, w ktrej od dawna spenia si przepowiednia Andy Warhola (o tym, e w przyszoci kady zy-ska saw na 15 minut). Modzi ludzie tskni za pokojem, ale w odlegych rejonach wiata wci wybuchaj krwawe wojny i nawet jeli rosn dokoa betonowe budowle, pomidzy nimi snuje si smog niestabilnoci i poczucia zagroenia.45

Nawet jeli ta charakterystyka celowo stylizuje omawian epok na podobn do naszej wspczesnoci, pozostaje ona pod wieloma wzgldami trafna, zwaszcza jeli chodzi o paradygmaty kulturowe. Od poowy I stulecia p.n.e. do koca wieku I n.e. kultura rzymska przesza bowiem proces przeobrae podobny do tego, jakiego eu-ropejska, czy szerzej zachodnia, dowiadczya w cigu ubiegego i na pocztku obecnego wieku. Dotyczy to przede wszystkim kry-teriw estetycznych, wartociowania sztuki i ulotnoci sawy, jak osign moe artysta czy jak si dzi mwi celebryta (i wtedy, i dzi zacieray i zacieraj si rnice midzy jedn a drug katego-ri osb). Owa ulotno opiera si na kaprysie publicznoci, ktra szybko nuy si monotoni tych samych twarzy, powtarzajcych si form i treci, a sukces uzaleniony jest od nielicznej grupy sponso-rw dysponujcych pienidzmi i kontrolujcych rodki przekazu. Jak wtedy, tak i dzi rozpaczliwe poszukiwanie wrae zmusza ar-tystw, pisarzy i poetw do ich nieustannego dostarczania w zamian za moliwo chwilowego utrzymania si na powierzchni.

45Rimell (2009: I).

38 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Tak te strategi przyj w swojej twrczoci Marcjalis, ktry odrzucajc lukratywn perspektyw kariery prawniczej, postanowi zosta poet. Niestety, od czasw Mecenasa i Messali, wielkich pa-tronw poezji czasw augustowskich, byo to o wiele trudniejsze. Poetw przybyo, a zapotrzebowanie na poezj przenioso si ze sfery publicznej do rzdu prywatnych zachcianek. Pauperyzacja poetw dotyka wic i naszego epigramatyka, ktry postanawia za-dowoli si rol klienta, jednak i to zajcie nie spenia jego ocze-kiwa. Znajduje wprawdzie askawych patronw, ale nie s oni ju tak hojni jak niegdy. Oczekuj te wikszego uznania dla wasnej osoby. Wymownym wiadectwem rozczarowa poety niskim sta-tusem klienta jest jeden z epigramw, skierowany wprawdzie do anonimowego odbiorcy, dobrze jednak charakteryzujcy pozycj poety (Epigr. 7,76). Powysza charakterystyka czasw, w ktrych przyszo Marcjalisowi y i tworzy, do pewnego stopnia wyja-nia zreszt, dlaczego sign on wanie po epigram jako tworzywo literackie.

Ot ta niewielka forma o bardzo bogatej i rnorodnej trady-cji mimo wielu stuleci artystycznej ewolucji wci balansowaa na granicy sztuki sowa i tekstu uytkowego, jakkolwiek dla lite-ratw antycznych nie byy to bynajmniej wykluczajce si racje. Epigramy ukadali najwiksi poeci epoki hellenistycznej, tworzy je uwielbiany przez Marcjalisa Katullus, a jednoczenie byy one wci napisami na nagrobkach, przedmiotach, tablicach i budow-lach komemoratywnych, od pewnego momentu stay si te na-rzdziem satyry, przybierajc form tzw. epigramw skoptycznych ( [skpto] wymiewa, wyszydza, artowa). Pochwa-y, ktre umieszcza w swoich epigramach Marcjalis, wykraczaj daleko poza subtelne wzmianki czy dedykacyjne zwroty, jakie znajdujemy w utworach Horacego. W lad za kolejnymi cesarzami rwnie zamoni Rzymianie pragn niemiertelnej sawy, porw-na do mitycznych herosw i zapewnie o przychylnoci bogw. Problem w tym, e zwykle nie dokonuj rzeczy tak niezwykych, by upamitnia je w epickich poematach. Ich codzienne sukcesy oraz okazjonalnie wywiadczane dobrodziejstwa nadaj si za to doskonale do uwiecznienia w epigramach.

Pozycja gatunku w literaturze rzymskiej nadal nie jest jesz-cze oczywista. Mimo jego nobilitacji w czasach hellenistycznych w Rzymie cigle panuje kult wielkich form. Od czasu powstania Eneidy dominujcym gatunkiem jest epopeja, a poeci staraj si do-rwna Wergiliuszowi, cho kady robi to na swj sposb, ale za-wsze mniej lub bardziej tradycyjnie, za pomoc eposu. Ich patronem

Rzym, igrzyska i poeta 39

jest Lukan, autor dedykowanej Neronowi epopei o wojnie domowej (Pharsalia, sive De bello civili Farsalia, czyli O wojnie domo-wej [ksig 10]). W jego lady pjdzie Syliusz Italik, ktry napisze poemat o II wojnie punickiej, oraz Waleriusz Flakkus i Stacjusz, autorzy eposw mitologicznych. Wszystkich czy jedno: s ludmi zamonymi, ktrzy mog sobie pozwoli na zajmowanie si wik-szymi projektami literackimi bez obawy o brak rodkw do ycia.

Marcjalis jest w innej sytuacji: musi z dnia na dzie zabiega o utrzymanie. Nie moe podj ryzyka i przystpi do tworzenia dziea, ktrego jak wielu poetw epickich, z Wergiliuszem na czele by moe nigdy nie zdoa ukoczy. Potrzebuje regularnie niewielkich sum, a to da si osign, tworzc mae utwory, najle-piej epigramy. Zapewne wanie ten merkantylny wzgld sprawia, e epigram cigle ma charakter uytkowy i nie jest najwyej cenio-nym gatunkiem. Sam Marcjalis pisze o tym, zwracajc si do Polli Argentarii (Epigr. 10,64):

Jeeli, boska Pollo, signiesz po moje tomiki, nie marszcz zbytnio czoa i niech nie gorszy ci art. Przecie twj m, co chwa naszego jest Helikonu, cho sawi trb pieryjsk wojny okrutne i bro, nie wstydzi si w wierszu lubienym powiedzie: Kotto,46 c innego tu robi, jeli nie bior do ust?.47

Jednym ze ladw poczucia niszoci, jakie mg odczuwa Mar-cjalis, jest jego stosunek do Syliusza Italika, starszego o kilkanacie lat poety, ale take jednego z najwaniejszych patronw. W relacji tej Marcjalis nie pozwala sobie na jakkolwiek poufao, zachowu-jc przez cay czas naleyty szacunek i dystans.48

Wrd potencjalnych mecenasw najbardziej obiecujcymi byli, rzecz jasna, cesarze. Marcjalis tworzy za panowania Tytusa, Domi-cjana, Nerwy i Trajana, chocia to dwaj pierwsi odegraj najwa-niejsz rol w jego karierze. Co ciekawe, poeta z rwnym zapaem wychwala i komplementuje wszystkich czterech cesarzy, mimo e z przekazw historykw wynika, i nie wszyscy oni jednakowo na owe pochway zasugiwali. O ile Tytusa i obu przedstawicieli dyna-stii Antoninw uznawano za tzw. dobrych cesarzy, o tyle panowanie

46Nie wiadomo dokadnie, ktry Kotta by adresatem cytowanych tu sw Luka-na. Juwenalis w jednej z satyr (5,109) wymienia Senek, Pizona i Kott jako trzech wielkich opiekunw poetw.

47O ile nie zaznaczono inaczej, autorem wszystkich przekadw we wprowadze-niu jest Mariusz Zagrski.

48Szelest (1963: 4344).

40 AleksAndrA klczar i Mariusz zAgrski

Domicjana uwaa si za czas powrotu najgorszych praktyk stosowa-nych przez wadcw dynastii julijsko-klaudyjskiej. Donosicielstwo, terror i otwarty konflikt z senatem nie przeszkadzaj jednak Mar-cjalisowi wychwala Domicjana jako mdrego wadc, wielkiego budowniczego, a nawet wybitnego poet, ktrego utwory porwnuje (Epigr. 5,5,78) z Eneid. Te pene przesadnej egzaltacji pochleb-stwa skoniy wielu badaczy do analizowania na rne sposoby re-lacji poety z kolejnymi cesarzami, zwaszcza z Domicjanem. Ot wydaje si, e ich stosunki miay charakter nader jednostronny i ograniczay si do zabiegw Marcjalisa o cesarskie wzgldy.49

Nie ma w tym zreszt nic nadzwyczajnego, poniewa poezja nie jest ju wwczas cenionym dobrem, jak chociaby za czasw Au-gusta. Uwiedzeni saw i powodzeniem Wergiliusza czy Horacego autorzy staraj si co prawda osign podobny sukces, ale nie maj na to najmniejszych szans, poniewa na ich utwory zapotrzebowa-nie jest minimalne. Jak wynika z pochwalnych tyrad Marcjalisa, po-eci reaguj jeszcze bardziej gorczkowymi, graniczcymi z histeri, zabiegami o protekcj. Narzekajc na swoich opiekunw bd ich chwalc, Marcjalis wielokrotnie wspomina Mecenasa i jego hoj-no wobec Horacego. Gorycz bierze si std, e poeta, ktry nie uwaa si za gorszego od sawnego poprzednika, moe liczy na duo mniejsze finansowe wsparcie. Dzieje si tak rwnie dlate-go, e wzrosa konkurencja, a subiektywne uznanie bogatego pa-trona ustpio miejsca oficjalnym konkursom poetyckim, wprowa-dzonym niegdy przez Augusta, a teraz stanowicym podstawow drog przebicia si do literackiego obiegu. W tej sytuacji poparcie Senekw czy przychylno wdowy po Lukanie stracia na znaczeniu wobec koniecznoci codziennych stara o uznanie.

Kadego dnia w portykach i na rogach ulic poeci recytuj swoje utwory, spotykajc si z wikszym lub mniejszym zainteresowa-niem suchaczy. artobliwy obraz takiej autoprezentacji daje nam Petroniusz (Sat. 8990). Oto towarzyszcy gwnemu bohaterowi poeta Eumolpus wygasza w jednym z portykw krtki poemat epicki o zdobyciu Troi, co omal nie koczy si jego ukamieno-waniem. Marcjalis nie wspomina o adnych ulicznych wystpach z wasnym udziaem ani o konkursach, w ktrych miaby prbowa szczcia, wymienia jednak innych autorw zdobywajcych poetyc-kie laury. Wyglda wic na to, e protekcja, jak mg cieszy si w pocztkowym okresie pobytu w Rzymie, pozwolia mu pomin przynajmniej ten etap kariery.

49Szelest (1963: 33).

Rzym, igrzyska i poeta 41

Powstajce w tym czasie utwory naladuj gwnie twrczo autorw z I w. p.n.e. Arruntius Stella pisze miosne elegie i wzoruje si na poezji Katullusa, z t rnic, e zamiast wrbelka posta-nawia opiewa gobia. Ulubieniec Domicjana, Parteniusz, rzuca wyzwanie Wergiliuszowi, tworzc wasn wersj Georgik. Z zacho-wanych dzie tego okresu Argonautyki Waleriusza Flakka maj swj pierwowzr nie tylko w hellenistycznym poemacie Apolloniosa z Rodos, ale take w niezachowanym dziele Warrona z Ataksu, za Achillejda Stacjusza to prawdopodobnie nowe ujcie tematu podj-tego przez Makra, przyjaciela Owidiusza. Chocia zatem produkcja utworw poetyckich jest wiksza ni kiedykolwiek przedtem, rzym-ska kultura literacka cierpi na kryzys kreatywnoci i oryginalnoci. Istnienie klasyki, kanonu wybitnych dzie, ktre wymienia w trak-tacie O ksztaceniu mwcy Kwintylian, wywouje instynktowny lk przed wkroczeniem na now ciek, przed stworzeniem nowej ja-koci, przed zaproponowaniem nowej formy.

W tych okolicznociach twrczo epigramatyczna Marcjalisa moga wyda si czym oryginalnym, ale tylko pod pewnymi wa-runkami. Epigram to gatunek o dugiej i bogatej tradycji, ale Mar-cjalis jak si wydaje postanowi wprowadzi go na nowe tory, a ponadto powici wiele uwagi samemu gatunkowi, tworzc wa-sn poetyk epigramu. Waciwie naleaoby powiedzie, e bya to teoria tylko jego epigramw, nie tyle wic nowa teoria gatunku, co teoria nowej formy.50 Na czym polegaa wieo tego ujcia?

Horacy swoich czasw?Mona powiedzie, e Marcjalis znakomicie odrobi lekcj, ktrej