Wstęp

Dyplomacja od stuleci pozostaje jednym z najważniejszych mechanizmów ste-rowania procesami międzynarodowymi. Narodziła się w kontaktach pomię-dzy starożytnymi państwami Asyrii, Babilonu, Egiptu, Grecji i Rzymu. Sam termin dyplomacja pochodzi od greckiego słowa diploma oznaczającego dwie tabliczki pokryte woskiem, na których pisano instrukcje i pełnomocnictwa dla posłów udających się w misje specjalne. Do powszechnego użycia weszło jednak dopiero w drugiej połowie XVIII wieku.

Pojęcie dyplomacji jest wieloznaczne. Według Petera Marshalla można wy-różnić przynajmniej kilka podstawowych znaczeń, w jakich jest ono stosowa-ne1. Po pierwsze, często termin „dyplomacja” jest używany jako synonim po-lityki zagranicznej2 lub sposób prowadzenia tej polityki. Trafnie ujął to Ernest Satow, definiując dyplomację jako zastosowanie inteligencji i taktu do prowa-dzenia oficjalnych stosunków między państwami3. Po drugie, w wielu defini-cjach dyplomacja oznacza proces prowadzenia stosunków międzynarodowych poprzez negocjacje bądź inne środki o charakterze pokojowym4. Po trzecie, dy-plomacja może oznaczać zespół ludzi zatrudnionych w służbie zagranicznej. Po czwarte wreszcie, terminem tym określa się talent czy umiejętności profe-sjonalnych dyplomatów. Dyplomacja jest więc także profesją.

Generalnie pojęcie dyplomacji jest wyjaśniane w dwóch perspektywach. W perspektywie makro, odnoszącej się do stosunków międzynarodowych jako systemu oddziaływań międzynarodowych, dyplomacja oznacza global-ny proces komunikacji między aktorami międzynarodowymi, dzięki które-mu w drodze negocjacji poszukuje się rozwiązywania konfliktów, unikając

1 P. Marshall, The Dynamics of Diplomacy, London 1990, s. 7.2 W tym kontekście najlepszym przykładem jest książka H. Kissingera Dyplomacja.3 Lord Gore-Booth (red.), Satow’s Guide to Diplomatic Practice, London, New York 1979, s. 3.4 Taką definicję podaje Oxford English Dictionary; zob. również H. Nicolson, Diplomacy, s. 4–5,

G. R. Berridge, Diplomacy: Theory and Practice, Basingstoke 1995, s. 1; R. P. Barston, Modern Diplo-macy, London–New York 1997, s. 1.

8 Wstęp

wojny5. W perspektywie mikro, rozpatrywanej w kategorii działań/zachowań aktorów stosunków międzynarodowych, dyplomację określa się jako instru-ment polityki zagranicznej6 bądź mechanizm reprezentacji, komunikacji i ne-gocjacji, przez który państwa i inni międzynarodowi aktorzy prowadzą wła-sne interesy7.

Dyplomacja jest również analizowana jako instytucja, to znaczy zbiór reguł, norm, zwyczajów i ról umożliwiających aktorom międzynarodowym (przede wszystkim państwom) przetrwanie i interakcje w zdecentralizowanym środo-wisku. Charakteryzuje się następującymi cechami:

▪ międzynarodowo akceptowany zespół reguł prawnych – zawarty w Kon-wencji Wiedeńskiej, legitymizujący państwa jako aktorów dyplomatycznych, definiujący ich prawa i obowiązki oraz sposób prowadzenia relacji;

▪ międzynarodowo akceptowane normy i zasady (takie jak wzajemność czy immunitety);

▪ międzynarodowo podzielane wartości profesjonalne i tożsamość pocho-dzące z podobnych procedur rekrutacji i socjalizacji w ministerstwach spraw zagranicznych (dyplomaci oprócz tego że są wyrazicielami narodowych inte-resów, są również transnarodową grupą profesjonalistów ze specyficzną kul-turą korporacyjną, profesjonalnym językiem, kodami zachowań);

▪ międzynarodowo uznawany profesjonalny język; ▪ międzynarodowo uznawane instrumenty i metody (formy negocjacji czy

komunikacji werbalnej)8.Na przestrzeni wieków instytucja dyplomacji ulegała przeobrażeniom:

zmieniały się jej podmioty, funkcje i metody. Przejście od przedwestfalskiego do westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych skutkowało zasad-niczymi zmianami w dyplomacji. Państwa stały się jedynymi aktorami działań

5 Zob. B. White, Dyplomacja, [w:] J. Baylis, S. Smith (red.), Globalizacja polityki światowej. Wpro-wadzenie do stosunków międzynarodowych, Kraków 2008, s. 478–479.

6 Zob. J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2000, s. 29. Również Z. J. Pietraś definiuje dyplomację jako „oficjalną działalność państwa skierowaną na zewnątrz, realizowa-ną przez organy państwowe i mającą na celu osiągnięcie założeń jego polityki zagranicznej na drodze prowadzenia rokowań i zawierania umów międzynarodowych”. Zob. Z. J. Pietraś, Dy-plomatyczna misja specjalna jako instytucja prawa międzynarodowego, Lublin 1978, s. 14.

7 J. Melissen, Introduction, [w:] J. Melissen (red.), Innovation in Diplomatic Practice, London 1999, s. xvi–xvii.

8 Zob. J. Batora, Does the European Union Transform the Institution of Diplomacy, „Clingendael Discussion Papers in Diplomacy” 2003, No. 87, s. 2–7. Dyplomację jako instytucję społeczno-ści międzynarodowej analizują również Ch. Jönsson, M. Hall, Essence of Diplomacy, Basingsto-ke–New York 2005.

9Wstęp

dyplomatycznych i reprezentantami terytorialnie zorganizowanych interesów9. Dlatego tradycyjnie instytucja dyplomacji kojarzona jest z działaniem państwa.

Współcześnie w znaczący sposób zmieniły się parametry funkcjonowania środowiska międzynarodowego, które określa się jako środowisko późnowest-falskie czy ponowoczesne. Charakteryzuje się ono współistnieniem podstawo-wych cech ładu westfalskiego i nowych cech warunkowanych procesami glo-balizacji. Nowe jakościowo cechy dotyczą przede wszystkim wzrastającej he-terogeniczności podmiotowej struktury środowiska międzynarodowego, ale także sposobu funkcjonowania tego środowiska i sterowania nim10. Stanowią niewątpliwie źródło wyzwań dla praktyki politycznej, także dla dyplomacji.

Dla funkcjonowania dyplomacji najistotniejsze zmiany środowiska wią-żą się przede wszystkim z: ewolucją struktury podmiotowej i przedmiotowej stosunków międzynarodowych, zacieraniem granic pomiędzy wnętrzem pań-stwa a środowiskiem międzynarodowym oraz zmianami w sposobie infor-mowania i komunikowania na skutek rozwoju nowoczesnych technologii in-formacyjnych.

Ewolucja struktury podmiotowej stosunków międzynarodowych spra-wia, że państwa przestały być jedynymi podmiotami uczestniczącymi w sto-sunkach międzynarodowych, co prawda zachowują nadal swoją szczególną pozycję w środowisku międzynarodowym, ale zmieniają się warunki ich funk-cjonowania i wykonywania suwerenności. Nastąpił wzrost liczby i aktywno-ści różnorodnych podmiotów pozapaństwowych, takich jak organizacje mię-dzyrządowe, organizacje pozarządowe czy korporacje transnarodowe. Jak pi-sze Jessica Mathews, zachodzi redystrybucja siły/władzy pomiędzy państwa, rynki i społeczeństwo obywatelskie11. Zmiana w rozkładzie siły w stosunkach międzynarodowych skutkuje również zmianami w sferze dyplomacji. Współ-czesne środowisko dyplomatyczne to splot interakcji między państwowymi i niepaństwowymi aktorami, którzy reprezentują interesy zorganizowane te-rytorialnie i nieterytorialnie i realizują różne formy oficjalnej i nieoficjalnej dyplomacji. Taki rodzaj partnerstwa Brian Hocking określa jako „dyplomację katalityczną” (catalytic diplomacy). W najbardziej rozwiniętej formie charakte-ryzuje się symbiozą dyplomacji państwowej i niepaństwowej i odzwierciedla jednocześnie dążenie obydwu grup aktorów do zachowania własnej autono-mii i korzystania z zasobów drugiej strony, aby skompensować deficyt wła-

9 M. Pietraś, Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków dyplomatycznych, [w:] M. Pietraś (red.), Międzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2006, s. 24–33.

10 Zob. M. Pietraś, K. Marzęda (red.), Późnowestfalski ład międzynarodowy, Lublin 2008.11 J. T. Mathews, Power Shift, „Foreign Affairs”, January/February 1997, s. 50.

10 Wstęp

snego potencjału12. Zagęszczenie aktorów o różnym statusie w środowisku dy-plomatycznym prowadzi do wzrostu liczby interakcji dyplomatycznych mię-dzy nimi oraz do kształtowania się ich nowych form i kanałów.

Ewolucja struktury przedmiotowej stosunków międzynarodowych po-woduje, iż znacznie rozszerzył się również katalog problemów międzynarodo-wych, które znajdują się w kręgu zainteresowań dyplomacji. Tradycyjnie dy-plomacja zajmowała się tzw. wysoką polityką, dzisiaj, za sprawą procesów glo-balizacji, w kręgu jej zainteresowań znalazły się problemy z zakresu tzw. ni-skiej polityki: prawa człowieka, uchodźcy, interwencje humanitarne, problemy ekologiczne, przepływy finansowe, kwestie własności intelektualnej itd. Są to problemy globalne, które wymagają wielostronnego współdziałania państw. Powoduje to wzrost znaczenia dyplomacji multilateralnej realizowanej na fo-rum organizacji międzynarodowych czy konferencji. Wiele kwestii, które do niedawna były przedmiotem polityki wewnętrznej państw, uległo umiędzyna-rodowieniu, tym samym stając się przedmiotem zainteresowania dyplomacji.

Oznacza to również, że państwa do rozwiązywania tych problemów co-raz chętniej dopuszczają aktorów pozapaństwowych. Zwiększa się również znaczenie funkcji dyplomatycznych związanych z tzw. niską polityką. Funk-cja promocyjna współcześnie należy do najważniejszych zadań dyplomacji i obejmuje wszelkie działania misji dyplomatycznej na rzecz rozwoju stosun-ków gospodarczych, kulturalnych i naukowych. Szczególnie wzrasta zaintere-sowanie rozwojem i promocją stosunków gospodarczo-handlowych, co znaj-duje swój wyraz w strukturach organizacyjnych misji, tzn. powoływaniu spe-cjalnych komórek zajmujących się tymi kwestiami, czy nawet łączeniu w jed-no ministerstw spraw zagranicznych i handlu. Rośnie również znaczenie tzw. dyplomacji kulturalnej, wyrażającej się troską o utrwalenie kulturalnej obec-ności państwa za granicą i kreowaniem jego pozytywnego wizerunku w kra-ju przyjmującym.

W związku z tym zmieniają się także adresaci działań dyplomatycznych. Obecnie adresatem działań dyplomatycznych nie są wyłącznie rządy innych państw, ale również ich społeczeństwa. Stąd coraz większe znaczenie dyplo-macji publicznej. Obejmuje ona aspekty stosunków międzynarodowych wy-kraczające poza tradycyjną dyplomację, takie jak kształtowanie opinii publicz-nej w innych państwach, wzajemne oddziaływanie grup społecznych i ich in-teresów, relacjonowanie wydarzeń zagranicznych i ich wpływu na politykę13.

12 B. Hocking, Catalytic Diplomacy, [w:] Innovation in Diplomatic Practice, op. cit., s. 37.13 http://www.publicdiplomacy.org [dostęp: 26.11.2009].

11Wstęp

Procesy globalizacji niosą za sobą zacieranie granic pomiędzy wnętrzem państwa a środowiskiem międzynarodowym. W sferze dyplomacji skutkuje to pojawieniem się nowych aktorów działań dyplomatycznych wewnątrz pań-stwa – aktorów subpaństwowych w postaci regionów. Jest to tendencja szcze-gólnie widoczna w UE, gdzie jest bardzo rozwinięta sieć kontaktów regional-nych. Aktywne są niemieckie landy, szwajcarskie kantony czy nawet polskie województwa. Poszczególne regiony tworzą swoiste „ambasady” w Brukse-li, które mają za zadanie reprezentowanie interesów swoich regionów. Liczba biur regionalnych na terenie Unii w 1989 roku wynosiła 22, obecnie około 300. Tendencja ta nie dotyczy wyłącznie Europy, podobną obserwuje się w USA czy Kanadzie, a nawet w Chinach (specjalne strefy ekonomiczne).

Wewnątrz państwa rośnie liczba ministerstw czy agencji rządowych, któ-re uczestniczą w działaniach dyplomatycznych poprzez własne departamen-ty współpracy zagranicznej, prowadzące swoistego rodzaju paralelną dyplo-mację14. Powoduje to pewne podważanie centralnej roli ministerstwa spraw zagranicznych, ale również poszerza katalog funkcji spełnianych przez MSZ oraz stwarza nowe wyzwania w zakresie koordynacji polityki zagranicznej. W dużych państwach ambasady często zatrudniają więcej personelu wywo-dzącego się z innych ministerstw niż ministerstwo spraw zagranicznych. Nad tego typu personelem ambasador sprawuje znacznie mniej efektywną kontro-lę. Do działań dyplomatycznych coraz szerzej włączają się także przedstawi-ciele władzy ustawodawczej – dyplomacja parlamentarna.

Zmiany w sposobie informowania i komunikowania na skutek rozwo-ju nowoczesnych technologii informacyjnych dostarczają nowych narzędzi komunikacji, wymuszają nowy proces organizacyjny, zmieniają istniejącą hie-rarchię i rozkład siły pomiędzy globalnymi aktorami dyplomatycznymi. We współczesnym środowisku dyplomatycznym następuje ciągła intensyfikacja wymiany informacji, poglądów oraz idei.

Państwo traci kontrolę nad przepływem informacji. Wpływa to niewątpli-wie na jedną z podstawowych funkcji dyplomatycznych, jaką jest zbieranie i przekazywanie informacji. Niektórzy uważają, że państwo i jego instytucje dyplomatyczne utraciły monopol na wykonywanie tej funkcji. Wydaje się jed-nak, że w dobie Internetu i telewizji satelitarnej, które znacznie szybciej do-starczają niezbędnych informacji, nastąpiła zmiana treści tej funkcji: bardziej

14 Zob. K. Jayasuriya, Breaking the ‘Westphalian’ Frame: Regulatory State, Fragmentation and Di-plomacy, „Clingendael Discussion Papers in Diplomacy”, January 2004; także R. Saner, L. Yiu, International Economic Diplomacy, „Clingendael Discussion Papers In Diplomacy”, November 2002, No. 83.

12 Wstęp

koncentruje się na analizowaniu konkretnych uwarunkowań z punktu widze-nia interesów narodowych15.

W tym kontekście wzrasta rola aktorów pozapaństwowych – ich możliwo-ści dostępu do wiedzy, informacji i znacznie większa adaptacyjność do zmian technologicznych w środowisku międzynarodowym (przede wszystkim w za-kresie komunikacji i mobilizowania opinii publicznej).

Pod wpływem nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych zmieniają się również instrumenty i metody dyplomatyczne. Jako przykład wskazuje się chociażby negocjacje nad traktatem w sprawie zakazu min prze-ciwpiechotnych, czy tzw. dyplomację celebrytów – wykorzystywanie osób po-wszechnie znanych do prowadzenia kampanii dyplomatycznych.

Nowoczesne środki komunikacji zmieniają naturę „dyplomatycznej cza-soprzestrzeni” – intensyfikują tempo dyplomacji, zagęszczają jej przestrzeń i zwiększają jej transparentność16.

W ostatnich latach w literaturze zachodniej rozpoczęła się dyskusja doty-cząca istoty i ewolucji współczesnej dyplomacji. Można w niej wyróżnić dwa zasadnicze nurty. Według najbardziej radykalnego dyplomacja w dotychcza-sowym kształcie zmierza ku upadkowi, a w jej miejsce powstaje nowy typ dy-plomacji, zarówno co do aktorów w niej uczestniczących, problemów leżących w polu jej zainteresowania, jak i sposobu jej zorganizowania17. Ten typ dyplo-macji bywa określany jako: nowa dyplomacja18, niekonwencjonalna, nieoficjal-na lub dyplomacja wielotorowa (multi-track diplomacy)19. Drugi nurt bardziej umiarkowany argumentuje, iż dyplomacja ma długą historię adaptowania się i zmian. Podobnie jak w środowisku międzynarodowym, gdzie współistnieją

15 Jak twierdzi G. P. Shultz – sekretarz stanu USA w latach 1982–1987 – technologie informa-cyjne nie zastąpią solidnego raportu dyplomatycznego. Należy odróżnić dobre środki komuni-kowania od dobrej komunikacji. Zob. G. P. Shultz, Diplomacy in the Information Age, „Peaceworks” 1997, No. 18, s. 13–14.

16 Przykładem tego jest afera Wikileaks – wycieku depesz dyplomatycznych.17 Zob. np.: C. M. Constantinou, On the Way to Diplomacy, Minneapolis 1996; L. Reychler, Bey-

ond Traditional Diplomacy, Diplomatic Studies Program, Leicester University 1996; J. Kurbalija (red.), Modern Diplomacy, Valetta 1999; R. Langhorne, Current Developments in Diplomacy: Who are the Diplomats Now?, „Diplomacy and Statecraft” 1997, No. 8, s. 1–15; R. Langhorne, Diplomacy Beyond the Primacy of the State, Diplomatic Studies Program, Leicester University, No. 43, s. 1–11; R. Langhorne, Full Circle, New Principles and Old Consequences in the Modern Diplomatic System,

„Diplomacy and Statecraft” 2000, No. 1, s. 33–46; J. Hoffman, Reconstructing Diplomacy, „British Journal of Politics and International Relations” 2003, No. 5, s. 525–542; S. Riordan, The New Di-plomacy, Cambridge 2003.

18 Zob. D. Davenport, The New Diplomacy, „Policy Review” 2002, No. 116.19 Zob. L. Diamond, J. MacDonald, Multi-Track Diplomacy: A System Approach to Peace, Hart-

ford 1996.

13Wstęp

cechy starego i nowego porządku międzynarodowego, tak i w dyplomacji do-tychczas istniejące formy, aktorzy i struktury są uzupełniane nowymi wy-miarami20.

W literaturze polskiej dyskusja taka nie została właściwie jeszcze podjęta. Wciąż dominują opracowania dotyczące historii dyplomacji czy prawa dyplo-matycznego. Do nielicznych wyjątków, podejmujących analizę nowych wy-miarów dyplomacji, można zaliczyć pracę Dyplomacja publiczna, pod red. Be-aty Ociepki czy książkę Edwarda Molendowskiego i Wojciecha Polana Dyplo-macja gospodarcza. Rola i znaczenie w polityce zagranicznej państwa 21.

Niniejszy tom podejmuje próbę analizy trendów ewolucji współczesnej dy-plomacji. Prezentowane rozdziały odzwierciedlają zarówno wieloznaczność pojęcia dyplomacji, jak i różnorodność podejść metodologicznych do analizo-wania tego fenomenu. Książka jest skierowana do badaczy stosunków między-narodowych, praktyków dyplomacji, jak i szerszego grona odbiorców, dla któ-rych instytucja dyplomacji jest fascynującym i dynamicznym zjawiskiem po-znawczym i badawczym. Autorzy wyrażają nadzieję, iż prezentowana publi-kacja pozwoli Czytelnikowi na poznanie „nowych oblicz” dyplomacji.

Książkę otwiera rozdział autorstwa Beaty Surmacz zatytułowany Kto jest dziś dyplomatą? Autorka stawia w nim pytania o istotę i specyfikę współcze-snej dyplomacji, a także, wobec wielości podmiotów, którym przypisuje się po-dejmowanie działań dyplomatycznych, o profesjonalną tożsamość dyploma-cji. Chociaż Autorka przeprowadza własną analizę problemu, jest to pytanie skierowane do Autorów wszystkich rozdziałów i dlatego został umieszczony przed czterema częściami publikacji.

Część pierwsza zatytułowana Dylematy współczesnej dyplomacji poświęco-na jest poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób zmiany środo-wiska międzynarodowego, związane przede wszystkim z procesami globa-lizacji, wpływają na istotę dyplomacji, rozumianej zarówno jako proces mię-dzynarodowy, instrument polityki zagranicznej, jak i instytucja społeczno-ści międzynarodowej. W późnowestfalskim (ponowoczesnym) środowisku

20 Zob. np. J. Der Derian, On Diplomacy: A Genealogy of Western Estrangement, Oxford 1987; Innovation in Diplomatic Practice, op. cit.; B. Hocking, Privatizing Diplomacy?, „International Stu-dies Perspectives” 2004, No. 5, s. 147–152; B. Hocking, The End(s) of Diplomacy, „International Jo-urnal” 1997, No. 1, s. 169–172; P. Sharp, For Diplomacy: Representation and the Study of International Relations, „International Studies Review” 1999, No. 1, s. 33–57; A. F. Cooper, B. Hocking, Govern-ments, Non-governmental Organisations and the Recalibration of Diplomacy, „Global Society” 2000, No. 3, s. 361–376.

21 B. Ociepka (red.), Dyplomacja publiczna, Wrocław 2008; E. Molendowski, W. Polan, Dyplo-macja gospodarcza. Rola i znaczenie w polityce zagranicznej państwa, Warszawa 2007, s. 54–56.

14 Wstęp

międzynarodowym, jak dowodzi Teresa Łoś-Nowak w rozdziale Dyplomacja w ponowoczesności, funkcjonuje dyplomacja ponowoczesna, która charakteryzu-je się zagęszczeniem sceny dyplomatycznej, zmianą kodów zachowań – form przekazu czy sygnałów i postpolitycznością. Zasadnicze różnice między dy-plomacją klasyczną i ponowoczesną dotyczą: zmian w polu uczestników dzia-łań dyplomatycznych, zmian w formule dyplomatycznych zachowań, rodza-jach racji i interesów, jakimi kierują się w swej aktywności międzynarodowej różni uczestnicy czy wreszcie zmiany relacji w układzie polityka zagraniczna państwa a służba dyplomatyczna. Dyplomacja ponowoczesna to proces hory-zontalnych relacji międzynarodowych, uwzględniających zmiany i dopuszcza-jący aktorów „cywilizowanych”. Obok dyplomacji klasycznej wyróżnia neo-dyplomację, realizowaną przez podmioty niepaństwowe oraz antydyploma-cję prowadzoną przez aktorów, których nie wiążą konwencje międzynarodo-we, uznane normy postępowania i którzy odwołują się do metod i środków siłowych, często brutalizując stosunki międzynarodowe.

Zmienia się świat, zmieniają się formy dyplomacji – pisze Adam Daniel Rot-feld w swojej pracy Dyplomacja: między suwerennością a globalizacją. Reakcją na nowe wyzwania środowiska międzynarodowego jest poszukiwaniem takiej formy dyplomatycznej działalności, która będzie przełamywać ograniczenia tradycyjnej dyplomacji. Taką nową formą są różnego rodzaju międzynarodo-we niezależne komisje i grupy ekspertów, które mogą działać niekonwencjo-nalnie i elastycznie. Odwołując się do osobistych doświadczeń jako wysłanni-ka OBWE do rozwiązania konfliktu w Naddniestrzu, współprzewodniczące-go Polsko-Rosyjskiej Grupy do spraw Trudnych, uczestnika grupy do spraw nieproliferacji i rozbrojenia, grupy do spraw konfliktu w Gruzji czy tzw. Rady Mędrców pod przewodnictwem Madeleine Albright, wskazuje na rosnącą rolę nowych form dyplomatycznych we współczesnym świecie. W opinii Autora, tradycyjne formy dyplomacji nadal zachowują swoją wartość, ale gdyby ist-niały nadal tylko one, doprowadziłoby to świat dyplomacji do marginalizacji.

W kolejnym opracowaniu zatytułowanym Rozwój dyplomacji wielostronnej w dobie niepewności i globalizacji Jerzy M. Nowak wskazuje, że w świecie nie-przewidywalnym i niepewnym wzrosło znaczenie dyplomacji multilateralnej. Zasadniczą jej funkcją jest podejmowanie wyzwań cywilizacyjnych, wynikają-cych ze zmian środowiska międzynarodowego. Do najważniejszych wyzwań zaliczył m.in.: rosnącą liczbę podmiotów stosunków międzynarodowych, roz-wój różnych form i technik komunikacji, erozję wielu ważnych porozumień międzynarodowych czy coraz większe uzależnienie polityki zagranicznej od spraw wewnętrznych. Skutkiem nowych procesów międzynarodowych jest

15Wstęp

zmiana jakości i sposobu funkcjonowania dyplomacji. Powstają nowe funk-cje dyplomatyczne i nowe poziomy dyplomacji. Ambasador poddaje również ocenie przygotowanie dyplomacji RP do podejmowania wyzwań globalnych. Wskazuje na zmiany strukturalne i funkcjonalne, które są realizowane, ale również określa szereg zadań, które wciąż stoją przed dyplomacją Polski, aby mogła się skutecznie dostosować do nowych wyzwań globalnych.

Sławomir Dąbrowa w pracy Czy zmierzch tradycyjnej dyplomacji? występu-je w obronie tradycyjnej dyplomacji bilateralnej. Ewolucja dyplomacji oznacza wzbogacenie dyplomacji tradycyjnej, a nie jej zmierzch. Będzie ona odgrywać w świecie dyplomacji zasadniczą rolę, tak długo jak długo państwa pozosta-ną głównymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Przyznaje jednak, że obecnie wobec wzrostu liczby organizacji, forów i instytucji międzynaro-dowych „palma pierwszeństwa” przeszła do dyplomacji multilateralnej, któ-ra jest bardziej spektakularna i medialna.

Współczesne rozumienie dyplomacji, przyczyny jej przeobrażeń struktu-ralnych i funkcjonalnych, ewolucja funkcji dyplomatycznych stanowią proble-matykę opracowania Funkcja negocjacyjna we współczesnych stosunkach dyploma-tycznych autorstwa Tomasza Olejarza. Autor głównie koncentruje swoją uwa-gę na ewolucji rokowań dyplomatycznych zarówno w dyplomacji bilateralnej, jak i multilateralnej. Zwraca uwagę na fakt, iż współcześnie funkcja ta uległa znacznemu poszerzeniu podmiotowemu i przedmiotowemu.

W kolejnym opracowaniu tej części, Zastosowanie pojęcia „paradyplomacja” w świetle ewolucji badań dyplomacji niesuwerennej, Michał Łuszczuk próbuje usta-lić zarówno pierwotne znaczenie tego terminu, jak i prześledzić jego później-szą ewolucję. Paradyplomacja jest formą aktywności dyplomatycznej o cha-rakterze wtórnym, uzupełniającym i podporządkowanym dyplomacji państw. W pierwotnym znaczeniu pojęcie to było stosowane na określenie międzyna-rodowej aktywności władz jednostek terytorialnych wchodzących w skład państw. Obecnie coraz częściej jest stosowane w szerszym znaczeniu oddają-cym istotę międzynarodowej aktywności aktorów niepaństwowych.

Część druga pt. Ewolucja zakresu podmiotowego dyplomacji poświęcona jest problematyce podmiotowego aspektu działań dyplomatycznych, a więc szu-kaniu odpowiedzi na pytanie: jakie podmioty współcześnie podejmują i wy-konują aktywność dyplomatyczną?

Rozdział zatytułowany Cechy dyplomacji amerykańskiej autorstwa Longina Pastusiaka pokazuje proces kształtowania się dyplomacji Stanów Zjednoczo-nych poprzez główne doktryny i zasady polityki zagranicznej USA. Opraco-wanie, mimo iż nie prezentuje „nowego oblicza” dyplomacji, jest interesującym

16 Wstęp

case study dyplomacji państwa kluczowego dla funkcjonowania współczesnych stosunków międzynarodowych. Odnosi się również do historiografii dyplo-macji amerykańskiej. Jakkolwiek historia dyplomatyczna Stanów Zjednoczo-nych jest dziedziną popularną w USA, to publikacje amerykańskie w omawia-nej dziedzinie nie wyróżniają się niczym szczególnym. W większości dotyczą one strony faktograficznej. Słabością amerykańskiej historiografii dyplomacji jest izolowanie działalności rządu USA na arenie międzynarodowej od sytu-acji wewnętrznej w kraju i czynników wewnętrznych kształtujących decyzje w odniesieniu do polityki zagranicznej.

Opracowanie Wojtka Lamentowicza zatytułowane Bezpośrednia dyploma-cja jako pasmo spotkań na szczycie odnosi się do osobistych spotkań na szczycie przywódców politycznych państw czy wysokich funkcjonariuszy organiza-cji międzynarodowych. Od zakończenia „zimnej wojny” szczyty dyploma-tyczne układają się w regularne pasma – to znaczy przywódcy szczebla stra-tegicznego spotykają się coraz częściej i coraz bardziej rytmicznie. Im bardziej osobisty i bezpośredni charakter mają ich kontakty, im lepiej znają swoje pre-ferencje i postawy, tym bardziej prawdopodobny jest proces zbliżania kultur strategicznych.

Jerzy Jaskiernia w opracowaniu pt. Dyplomacja parlamentarna – nowe obli-cze dyplomacji? podejmuje problem aktywności przedstawicieli władzy usta-wodawczej w sferze stosunków zagranicznych. Jak zaznacza zjawisko dyplo-macji parlamentarnej znajduje się dopiero w wyjściowej fazie koncepcyjnej. Głównym obszarem jego funkcjonowania są zgromadzenia parlamentarne or-ganizacji międzynarodowych. Niewątpliwie jest to działalność ilościowo i ja-kościowo inna niż w przypadku dyplomacji realizowanej w strukturach wła-dzy wykonawczej, niemniej można określić obszary tej aktywności, jej typy, formy oraz cechy charakterystyczne.

Na wzrastające znaczenie pozapaństwowych aktorów działań dyploma-tycznych zwracają uwagę trzy następne opracowania. Rolę i funkcję transna-rodowych organizacji pozarządowych jako nowych podmiotów działań dy-plomatycznych w różnych obszarach stosunków międzynarodowych analizu-je Ewelina Panas w artykule Transnarodowe organizacje pozarządowe jako nowe podmioty działań dyplomatycznych. Organizacje pozarządowe wypełniają prze-strzeń pozostawioną przez państwa, w tych dziedzinach, w których ich moż-liwości decyzyjne i działania są nieefektywne. Idea „nowej dyplomacji” wy-nika z przekonania, że następuje zmiana dotychczasowej tradycyjnej, między-państwowej natury dyplomacji. Fenomen tego zjawiska polega na przenikaniu aktywności podmiotów innych niż państwa do międzynarodowych procesów

17Wstęp

negocjacyjnych. Specyfiką „nowej dyplomacji” jest jej hybrydowy charakter. Łącząc bowiem elementy tradycyjnej dyplomacji z nowymi trendami lanso-wanymi przez podmioty pozarządowe, tworzy wyjątkowy mechanizm, sta-jąc się „nową jakością” w stosunkach międzynarodowych.

Anna Moraczewska w opracowaniu Dyplomacja korporacji transnarodowych przedstawia korporacje jako aktywnych uczestników i kreatorów nowej „ar-chitektury” dyplomacji ekonomicznej. Dyplomację korporacyjną określa jako swoistego rodzaju sztukę myślenia i działania strategicznego dotyczące za-sięgu wpływów korporacji oraz ochrony jej interesów na rynku globalnym. Wskazuje również na jej cele i zadania oraz różne formy organizacyjne. Kon-rad Pawłowski w opracowaniu Lobbing w dyplomacji i stosunkach międzynarodo-wych zajmuje się funkcjonowaniem profesjonalnych prywatnych firm lobbin-gowych, wynajmowanych przez państwa w celu ochrony i promowania ich interesów w państwie przyjmującym. W pewnych okolicznościach ich dzia-łalność jest bardziej skuteczna od bezpośrednich działań dyplomatów. Autor wskazuje również na skutki – te pozytywne, ale również negatywne – „pry-watyzacji dyplomacji”.

Część trzecia pt. Ewolucja zakresu przedmiotowego dyplomacji zawiera opraco-wania analizujące zarówno tradycyjne, jak i nowe płaszczyzny działań dyplo-matycznych. Jerzy Gryz w opracowaniu Współczesny kształt dyplomacji wojskowej zauważa, iż po zakończeniu „zimnej wojny” zakres podmiotowy i przedmioto-wy dyplomacji wojskowej podlegają znaczącej ewolucji. Funkcje dyplomatycz-ne wykonują oficerowie, którzy nie mają statusu dyplomatycznego. Wskazuje również na nowe obszary aktywności dyplomatycznej wojskowych oraz nowe funkcje tej dyplomacji, chociażby takie jak monitorowanie sytuacji kryzyso-wych i konfliktów czy promowanie przemysłu obronnego własnego państwa.

Hanna Dumała w artykule Dyplomacja ekonomiczna RP – założenia i realiza-cja wskazuje na trudności we współpracy oraz w poszukiwaniu rozwiązań instytucjonalnych w zakresie dyplomacji ekonomicznej pomiędzy Minister-stwem Spraw Zagranicznych a Ministerstwem Gospodarki w Polsce. Zauwa-ża, że nastąpiło co prawda rozdzielenie instrumentarium zagranicznej polity-ki ekonomicznej na dyplomację ekonomiczną, realizującą makroekonomiczne interesy państwa i gospodarki oraz dyplomację handlową, działającą na rzecz przedsiębiorstw, jednak porozumienie nie wyczerpuje pierwotnych założeń reformy dyplomacji. Identyfikuje również zagrożenia dla jej skutecznej reali-zacji: strukturalne (brak agencji promocji, nie zawsze czytelny podział zadań między MSZ i MG), finansowe (relatywnie niskie nakłady na cele promocyj-ne) oraz personalne (ograniczone zasoby odpowiednio wykształconej kadry).

18 Wstęp

Istotą dyplomacji kulturalnej jest promocja kraju poprzez szeroko rozumia-ną kulturę, wymianę idei w sferze kultury, sztuki, wartości i tradycji. Anna Umińska-Woroniecka w opracowaniu Działania polskiej dyplomacji w sferze pro-mocji Polski za granicą (na przykładzie Instytutów Polskich) poddaje analizie pol-ską siatkę dyplomacji kulturalnej (aspekty prawne, instytucjonalne i funkcjo-nalne). Jej zdaniem, przyjęty przez resort spraw zagranicznych kierunek dzia-łań w tym zakresie jest właściwy. Instytuty Polskie zmieniają krąg odbiorców, docierając nie tylko do Polonii, ale również do szerszej grupy obywateli pań-stwa przyjmującego. Podkreśla jednak, iż – szczególnie w państwach postra-dzieckich konieczne jest zachowanie specyfiki funkcjonowania IP jako miej-sca umożliwiającego spotkania z kulturą i językiem osobom polskiego pocho-dzenia.

O ile ekonomia, wojskowość czy kultura są już od dawna zakorzenione w praktyce dyplomatycznej, o tyle ochrona klimatu jest stosunkowo nową płaszczyzną działań dyplomatycznych. „Dyplomacja klimatyczna” jest proce-sem in statu nascendi, a swoistym „kamieniem milowym” w procesie jej kształ-towania były negocjacje Protokołu z Kioto. Herbert Gnaś w artykule Proces ne-gocjacji Protokołu z Kioto jako etap kształtowania się dyplomacji klimatycznej anali-zuje proces negocjacji Protokołu, wskazując na jego głównych aktorów (gru-py państw o podobnych interesach), stosowane procedury dyplomatyczne i negocjacyjne. Zwraca również uwagę, iż aparatem organizacyjnym realizu-jącym cele państw w przypadku „dyplomacji klimatycznej” są nie minister-stwa spraw zagranicznych, ale ministerstwa ochrony środowiska lub ich od-powiedniki w poszczególnych państwach.

Część czwarta pt. Dyplomacja publiczna zawiera opracowania, których ce-lem jest przybliżenie czytelnikowi zarówno teorii, jak i praktyki dyplomacji publicznej. Monika Kornacka w artykule Dyplomacja publiczna – dylematy ter-minologiczne wskazuje na konieczność odróżnienia od dyplomacji publicznej takich pojęć jak: „propaganda”, „dyplomacja medialna”, „dyplomacja kultu-ralna” „międzynarodowe public relations” czy „branding”. Jej zdaniem, defi-nicyjna niejednoznaczność tych terminów jest w dużej mierze warunkowa-na kulturowo i politycznie. W stosunku do większości wymienionych pojęć termin „dyplomacja publiczna” obejmuje znacznie szersze spektrum działań i podmiotów. Wyróżnia ją wzrost znaczenia pozarządowych uczestników ko-munikowania międzynarodowego, którzy występują zarówno w roli wyko-nawców kampanii rządowych, jak i samodzielnych nadawców. Coraz częściej działania rządu mają wobec nich charakter koordynujący, a nie kierujący. Po-nadto dyplomacja publiczna, w przeciwieństwie do propagandy, nie narzuca

19Wstęp

jednostronnie interpretacji politycznej. Stanowi natomiast alternatywne źró-dło informacji. Efektywna dyplomacja publiczna to oddziaływanie dwustron-ne. Agata Ziętek w opracowaniu Dyplomacja publiczna jako instrument soft po-wer odnosi się do wzajemnego warunkowania się zasobów „miękkiej siły”, dy-plomacji publicznej i pojęcia soft power, rozumianego w kategoriach behawio-ralnych, jako siła przyciągania i atrakcyjność państwa. Dzięki dyplomacji pu-blicznej „miękka siła” państwa ulega wzmocnieniu. Jeżeli jednak zasoby, któ-re państwo ma do zaoferowania nie są dla innych atrakcyjne, dyplomacja pu-bliczna, która stara się je rozprzestrzeniać, nie tworzy soft power.

Współcześnie istotną sferą dyplomacji publicznej jest dyplomacja społecz-na, rozumiana jako „sztuka komunikowania się społeczeństw”. Janusz Ko-walczyk w artykule Miejsce i rola „dyplomacji społecznej” w polityce Polski wobec Ukrainy identyfikuje podmioty i płaszczyzny działania dyplomacji społecznej w stosunkach polsko-ukraińskich. Zwraca uwagę, że „dyplomacja społeczna” prowadzona przez organizacje pozarządowe jest bardzo istotnym instrumen-tem realizowania celów polityki zagranicznej Polski wobec Ukrainy – przede wszystkim wspierania przemian demokratycznych i wiązania tego państwa ze strukturami zachodnimi.

Książka powstała jako wynik współpracy znakomitych praktyków dyplo-macji, uznanych badaczy stosunków międzynarodowych, ale również mło-dych naukowców rozpoczynających swoje kariery naukowe. Jest więc swo-istym połączeniem autorytetu i doświadczenia oraz „świeżości” spojrzenia na teorię i praktykę dyplomacji.

Beata Surmacz