Wstęp do historii filozofii

SKRYPT

Paweł Przywara

Spis treści:

1. Specyfika problematyki filozoficznej. Definicje filozofii. Niektóre nauki filozoficzne i

ich problematyka. Filozofia a nauki niefilozoficzne. Sposoby rozumienia nauki.

Specyfika uprawiania filozofii.

2. Grecka filozofia jako nauka teoretyczna. Grecka filozofia przyrody. Pierwsze

filozoficzne pytania dotyczące struktury świata. Poszukiwanie arché.

3. Humanistyczny okres filozofii greckiej: sofiści (Protagoras i Gorgiasz), Sokrates oraz

cynicy.

4. System platoński.

5. System arystotelesowski.

6. Hellenistyczny okres filozofii starożytnej: stoicy, Epikur i sceptycy.

7. Filozofia chrześcijańska w starożytności: św. Augustyn.

8. Filozofia okresu średniowiecza. Realistyczny system św. Tomasza.

9. Filozofia nowożytna i jej specyfika. Przełom dokonany przez Kartezjusza.

10. Myśl B. Pascala.

11. Empiryzm brytyjski (J. Locke, G. Berkeley, D. Hume).

12. Krytyczna filozofia I. Kanta.

13. Filozofia współczesna i jej niektóre kierunki. Pozytywizm i empiriokrytycyzm.

Pragmatyzm. Fenomenologia. Filozofia analityczno-lingwistyczna i neopozytywizm.

Egzystencjalizm i postmodernizm.

14. Główne koncepcje filozofii. Główne koncepcje prawdy. Główne nurty filozoficzne.

15. Filozofia w Polsce.

Podsumowanie.

1

1. Specyfika problematyki filozoficznej.

Potoczne sądy o filozofii traktują ją albo jako „naukę bujającą w obłokach”, jako

„czystą abstrakcję”, albo jako coś mało użytecznego i niezbyt związanego z

rzeczywistością. Oczywiście takie rozumienie tejże nauki wynika albo z jej

nieznajomości, albo z niezrozumienia, albo ze złej woli wypowiadających takie sądy, albo

z tych wszystkich względów naraz. Być może do pewnych obiegowych opinii

dotyczących filozofii przyczynili się sami filozofowie (czy ludzie mieniący się filozofami,

a niekoniecznie nimi będący), stawiający dość dziwaczne „na pierwszy rzut oka” tezy,

prędzej jednak to potoczne widzenie filozofii jest zasługą wrogów tejże nauki, czyli albo

pozytywistów, albo marksistów (którzy przez wiele lat wmawiali ludziom, że jedynie

marksizm-leninizm jest racjonalnym i naukowym światopoglądem), albo wreszcie ludzi

będących na bakier z racjonalnym, logicznym myśleniem. Filozofia traktowana jest też

jako dziedzina „tajemnicza”, by nie rzec „tajemna”, co również wzbudza dodatkowe,

fałszywe sądy o tejże nauce.

Tymczasem specyfika tego, czym zajmuje się filozofia wiąże się z kilkoma istotnymi

kwestiami:

1) teoretycznym nastawieniem tejże nauki,

2) stopniem ogólności badań filozoficznych,

3) stopniem skomplikowania zagadnień filozoficznych,

4) sporami, co do przedmiotu (przedmiotów) filozofii,

5) różnymi sposobami opisu pewnych przedmiotów i wyjaśniania pewnych zagadnień

(spory, co do terminologii; spory, co do zakresu języka filozofii),

6) różnymi koncepcjami filozofii (czasami wzajemnie wykluczającymi się, jak to jest w

przypadku klasycznie rozumianej filozofii i neopozytywizmu).

Ad 1). Wielu ludzi, zajmujących tzw. praktyczną postawę, „praktycznie

podchodzących do życia” nie wie lub nie potrafi zrozumieć, na czym polega nastawienie

teoretyczno-naukowe w stosunku do rzeczywistości. Tym samym ich „niezrozumienie”

tego, czym się zajmuje filozofia, wiąże się częstokroć z tym, że nie pojmują oni, czym w

ogóle jest nauka, czym jest budowanie pewnej teorii, dążenie do prawdy po prostu.

2

Ad 2). Filozofia bada rzeczywistość na najwyższym stopniu ogólności. Nie ma

ogólniejszej nauki od filozofii. Jednakże uprawianie nauki na takim stopniu ogólności

wymaga treningu, ćwiczeń, uczestnictwa w specjalistycznych zajęciach uniwersyteckich

itd., nie każdy więc „człowiek praktycznie podchodzący do życia” dysponuje

zdolnościami intelektualnymi, by po prostu „wejść” na ten poziom ogólności, na jakim

znajduje się filozofia. Tak jak uczymy się matematyki najpierw poprzez dostrzeganie

określonych relacji między zbiorami pewnych realnych obiektów np. jabłek i gruszek (np.

tych pierwszych jest pięć, a drugich jest sześć, więc gruszek jest więcej niż jabłek), a

dopiero potem uczymy się operowania liczbami 5 i 6 oraz zbiorami w sensie

abstrakcyjnym, tak nabycie umiejętności „ogólniejszego” niż praktyczno-życiowe

sposobu widzenia pewnych cech otaczającego nas świata, wymaga stopniowego

odchodzenia przez nas od elementów naszego codziennego życia oraz udoskonalania

naszej intelektualnej sprawności zwłaszcza refleksyjnego myślenia.

Ad 3). Pewne zagadnienia teoretyczne stawiane przez filozofów są tak trudne, że przy

podejściu „praktyczno-życiowym” czy na chłopski rozum” , wydają się „niepojęte”,

„niezrozumiałe”. Ktoś bez przygotowania specjalistycznego nie zrozumie, na czym polega

np. kantowskie rozumienie przestrzeni. Co więcej, nie ma takich sposobów, by „prostymi

słowami” czy „prostym językiem” taką kwestię przybliżyć i wyjaśnić. Nie można bowiem

mówić „o Kancie” komuś, kto nie wie nic o epistemologii, filozofii Kartezjusza,

brytyjskim empiryzmie, a także o fenomenalizmie. „Skomplikowanie” jest cechą każdej

nauki niemalże – nie jesteśmy w stanie wytłumaczyć przedszkolakowi, co to jest np.

logika formalna i dopóki „przedszkolak” nie osiągnie pewnego poziomu intelektualnego

rozwoju (gdzieś w średniej szkole), takie tłumaczenie nie będzie miało większego sensu.

Można więc powiedzieć obrazowo, że istnieje coś takiego jak „bariera językowa” w

przekazywaniu filozofii. Jeśli nie znamy języka, a znajdujemy się w obcym kraju, to

możemy zdobyć informacje posługując się gestami, mimiką czy rysunkami, ale nie

będziemy w stanie normalnie się komunikować z tubylcami. Podobnie bywa z filozofią,

która dla osób „praktycznie” nastawionych może brzmieć jako „obcy język”. Wiemy

jednak właśnie „z życia”, że obcego języka można się nauczyć, wystarczy trochę czasu,

cierpliwości i poświęcenia. No i trochę zdolności lingwistycznych plus dobry słuch .

Analogicznie więc jest z filozofią - i jej możemy się nauczyć, do czego miedzy innymi

służy niniejszy skrypt.

3

Ad 4). Filozofowie nie są zgodni, co do tego, czym się filozofia zajmuje (lub

zajmować powinna). Nie wchodząc w tym miejscu w kwestie uzasadnień dla takich a nie

innych stanowisk filozoficznych (np. fizykalizm kontra np. subiektywny idealizm w

kwestii istnienia świata), powinniśmy pamiętać, że powyższy przedmiotowy spór bierze

się stąd przede wszystkim, iż otaczająca nas rzeczywistość jest wieloaspektowa. Skoro jest

wieloaspektowa, to możemy na nią rozmaicie patrzeć, z różnych punktów widzenia. Na

różne aspekty możemy kłaść nacisk, różne cechy tejże rzeczywistości wydobywać i

traktować jako konstytutywne. Możemy eksponować fizyczny aspekt rzeczywistości,

możemy zwracać uwagę na to, że żyjemy w świecie ludzi, możemy akcentować świat

kultury, świat tworów ducha, jako coś podstawowego itd. Świat, w którym żyjemy jest na

tyle bogaty i różnorodny, że nie sposób wypracować „jedyny możliwy” punkt widzenia na

rzeczywistość.

Definicje filozofii. Niektóre nauki filozoficzne i ich problematyka.

Klasycznie definiujemy filozofię jako teorię rzeczywistości; naukę dążącą do

najogólniejszego poznania świata i koniecznościowego wyjaśnienia ostatecznych racji

jego istnienia i jego poznania. Oprócz tej definicji występują też inne, „nieklasyczne”, tzn.

związane z takimi a takimi koncepcjami filozoficznymi (np. neopozytywistyczne

rozumienie filozofii), o czym będziemy jeszcze mówić. Ponadto możemy zdefiniować

filozofię jako zbiór nauk, którymi są m.in.: metafizyka (teoria bytu), ontologia (teoria

przedmiotu)1, teoria poznania (epistemologia), antropologia (filozofia człowieka), etyka,

teodycea (filozofia Boga), kosmologia filozoficzna (filozofia przyrody), estetyka

(filozofia piękna, filozofia sztuki), semiotyka (teoria znaku), logika, semantyka (teoria

znaczenia). Każda z tych nauk posiada swój odrębny przedmiot, aczkolwiek między

naukami filozoficznymi zachodzą istotne zależności, gdyż rozstrzygnięcia teoretyczne w

dziedzinie metafizyki2 znajdują swoje teoretyczne konsekwencje np. w antropologii czy

1 W niektórych podręcznikach lub książkach filozoficznych zacierana jest różnica znaczeniowa między „ontologią” a „metafizyką”. W klasycznym jednak rozumieniu metafizyka jest nauką o tym, co realnie istnieje, w przeciwieństwie do ontologii rozważającej status jakichkolwiek przedmiotów (nie tylko realnych, ale abstrakcyjnych (np. zbiory, liczby), idealnych (idee, byty geometryczne), nieistniejących jak np. „złota góra”, „obecny król Polski”, fikcyjnych (Zagłoba, Wokulski) czy sprzecznych, jak np. „kwadratowe koło” itd.).2 Należy pamiętać, że nie każdy filozof zaczyna od uprawiania metafizyki. Są tacy myśliciele, którzy w ogóle odrzucają metafizykę jako naukę, a są tacy, którzy uprawiają ją bardziej jako ontologię aniżeli teorię bytu realnego. Tym niemniej, jeśli dany filozof wypowiada się np. na temat człowieka, to już u podstaw jego twierdzeń leżą jakieś metafizyczne rozstrzygnięcia (nawet, jeśli ten filozof nie uprawiał metafizyki). I tak dajmy na to filozof, który głosi, że człowiek jest „zwierzęciem nieco bardziej skomplikowanym od innych zwierząt na

4

etyce. Jeśli staniemy na stanowisku fizykalizmu3 metafizycznego uznającego tylko to, co

fizyczne za realnie istniejące, wtedy człowieka (→antropologia) też będziemy traktować

jako byt tylko i wyłącznie fizyczny (a nie np. psychofizyczny). Co więcej, wtedy (tj. na

gruncie fizykalizmu metafizycznego) trudno będzie nam postępowanie moralne (→etyka)

człowieka oprzeć na jakichś normach absolutnych (nieobalanych, niepodważalnych). Ta

na pierwszy rzut oka „abstrakcyjna” zależność między naukami filozoficznymi ma

kolosalne znaczenie w ludzkiej kulturze, w społeczeństwie i funkcjonowaniu państwa. To

znaczenie może być pozytywne (filozofia, która afirmuje godność osoby ludzkiej pozwala

oprzeć budowę kultury i państwa na zdrowych fundamentach) oraz negatywne, czyli

dehumanizujące stosunki międzyludzkie, niszczące cywilizację. Widać to szczególnie

państwach, które w swoim prawodawstwie właśnie na gruncie fizykalizmu

metafizycznego (nawet nie głoszonego otwarcie) wprowadzają takie a nie inne drastyczne

„unormowania” dotyczące ludzkiego życia („prawo do” eutanazji czy aborcji)4.

Metafizyka zajmuje się problematyką bytu, czyli tego, co realnie istnieje. Usiłuje

odpowiedzieć na takie m.in. pytania: co to znaczy istnieć? Jaki jest sens istnienia?

Dlaczego istnieje świat? Czy jest on samoistny? Czy są jakieś przyczyny, racje jego

istnienia? Czy świat jest wieczny, czy ulegnie zniszczeniu? Jaka jest struktura świata, jaka

jest struktura poszczególnych bytów (co w nich możemy wyróżnić; co im przysługuje

bezwzględnie, a co tylko przypadłościowo)?5

Z kolei epistemologia bada fenomen poznania ludzkiego, aczkolwiek zwykle nie od

strony psychofizjologicznej6. Wychodząc z niepodważalnego założenia, że owo poznanie

faktycznie zachodzi (czyli odrzucając tzw. powszechny sceptycyzm kwestionujący

poznawalność czegokolwiek), epistemologia usiłuje znaleźć kryteria poznania prawdziwego

Ziemi”, musi wychodzić z założenia, że istnieje tylko świat przyrodniczy, zaś wszystkie istoty żywe z niego się wywodzą. Jest to założenie nienowe, formułowane już w czasach greckich filozofów przyrody, wiemy jednak, że z filozoficznego punktu widzenia to założenie było wielokrotnie (i może nadal być) kwestionowane.3 Czasami używa się synonimicznie, czyli w tym samym znaczeniu, określeń „naturalizm” oraz „materializm” metafizyczny (dziś stosunkowo rzadko ze względu na problemy ze zdefiniowaniem pojęcia materii).4 Por. np. Fenigsen, Eutanazja. Śmierć z wyboru?, Poznań 1994. Zauważmy, że generalnie te „udogodnienia” prawne wprowadzane przez nowoczesne państwa odwołują się do uzasadnień „humanitarnych” (chęć niesienia pomocy jednostkom beznadziejnie chorym np.), aczkolwiek są też myśliciele i praktycy np. eutanazji czy aborcji, którzy wprost twierdzą, że jednostki słabe, chore, w stanach beznadziejnych, „nieprzydatne społeczeństwu” mogą być eliminowane z niego przez jednostki zdrowe, młode i silne (darwinizm społeczny). Te „humanitarne” uzasadnienia, jak pokazują badania wielu lekarzy, mają się nijak do rzeczywistego postępowania eutanastów.5 Zagadnienia metafizyczne należą do wyjątkowo skomplikowanych, a ich zrozumienie wymaga głębokich studiów filozoficznych. Por. nt. temat Krąpiec, Metafizyka. Zarys podstawowych zagadnień, Lublin 1978.6 Istnieją następujące koncepcje teorii poznania: psychofizjologiczna, logistyczno-aksjologiczna, semantyczna, metafizykalna oraz autonomiczna. W myśl więc tej pierwszej poznanie jest traktowane jako pewien proces zachodzący w realnym świecie i w ludzkim organizmie, uwikłany przyczynowo w inne psychofizjologiczne procesy i zdarzenia. W niniejszym skrypcie nawiązuję do klasycznej, autonomicznej koncepcji epistemologii.

5

(nieomylnego), odpowiedzieć na pytania: dlaczego zachodzą błędy poznawcze (dlaczego

ulegamy złudzeniom)7 i czy możemy ich w jakiś sposób uniknąć, jakie są rodzaje poznania,

czym się różni spostrzeżenie zewnętrzne od naszego wglądu w świadomość, w jaki sposób

poznajemy psychikę innych ludzi, jaka jest struktura naszej świadomości i naszego umysłu

itp.

Antropologia filozoficzna8 stara się odpowiedzieć na pytania: jaka jest struktura bytu

ludzkiego (np. jeśli człowiek jest istotą psychofizyczną, to w jakich relacjach pozostają do

siebie dusza i ciało?), w jaki sposób człowiek istnieje (np. czy tylko fizycznie?, czy

kresem jego istnienia jest śmierć biologiczna?), jaką pozycję zajmuje człowiek względem

innych bytów?, na czym polega ludzka wolność?9 i in. Naukę tę zwykle uważa się też za

istotną część metafizyki (skoro teoria bytu bada to, co istnieje realnie, a człowiek, rzecz

jasna, do realnych bytów należy, to antropologia jest po prostu metafizyką szczegółową),

jednocześnie jednak antropologia filozoficzna musi korzystać z wiedzy empirycznej

dotyczącej człowieka.

Etyka bada sferę związaną z moralnością człowieka. Filozoficznie rozumiana etyka

jest nauką normatywną – jednym z jej głównych celów jest znalezienie odpowiedzi na

pytania: jak człowiek powinien postępować (w takiej a takiej sytuacji) oraz: dlaczego nie

powinien postępować inaczej? Innymi słowy, etyka zmierza do podania norm godziwego,

właściwego, zgodnego z ludzką naturą (zwłaszcza z sumieniem, które dla kogoś

zajmującego się tą dziedziną jest głównym źródłem poznania) postępowania. Należy więc

7 Kwestia złudzeń wydaje się na pierwszy rzut oka nieistotna ze „zdroworozsądkowego” punktu widzenia. Zwykle umiemy podać jakieś mniej lub bardziej racjonalne wytłumaczenie złudzeniowości naszych spostrzeżeń: „pomyliłem manekina z człowiekiem, gdyż stałem zbyt daleko” itd., z epistemologicznej perspektywy jednak nie tyle ważne są okoliczności zachodzenia złudzeń czy szerzej błędów poznawczych, ale sam fakt och zachodzenia. Skoro bowiem czasami nasze poznanie nie dostarcza nam prawdziwych informacji, to jakie warunki musi ono spełniać, by było nieomylne? Czy możemy poznawać nieomylnie, bezbłędnie, czy też nie jesteśmy w stanie zapewnić sobie nieomylności w poznaniu? I znów, z punktu widzenia „praktyczno-życiowego” możemy tę kwestię zbagatelizować na zasadzie „człowiek jest omylny”, ale z punktu widzenia tworzenia systemu nauki już nie. Jeśli nasze poznanie uznamy za „niepewne”, to jakie będziemy mieć gwarancje, że teorie konstruowane przez nas dzisiaj, nie zostaną obalone przez nas w(lub naszych potomków) w przyszłości? 8 Czasami antropologię tę nazywa się psychologią filozoficzną (w odróżnieniu od „zwykłej psychologii”).O ile jednak o psychologii jako nauce możemy mówić dopiero od XIX w., kiedy się wyemancypowała z badań filozoficznych, filozoficznych tyle antropologia filozoficzna istnieje od starożytności. W przypadku psychologii należy też pamiętać o dwóch odmiennych podejściach do badanej problematyki: introspekcyjnym i behawiorystycznym. 9 W tej kwestii istnieją trzy główne stanowiska: determinizm, który kwestionuje istnienie ludzkiej wolności (freudyzm, marksizm, socjodarwinizm), tzn. uważa, że człowiek jest istotą zdeterminowaną, „zniewoloną” (przez popędy seksualne, stosunki społeczne czy uwarunkowania genetyczno-gatunkowe), indeterminizm, który przyznaje człowiekowi wolność w pewnych granicach (człowiek może racjonalnie pokonywać rozmaite ograniczenia biologiczne czy społeczne itd.) oraz autodeterminizm (człowiek jest istotą całkowicie wolną w swoich decyzjach i co do sposobu postępowania – nie powinien się więc liczyć z żadnymi ograniczeniami, zwłaszcza społecznymi, etycznymi, prawnymi; skrajny indywidualizm m.in. M. Stirnera, J. Carlyle’a czy F. Nietzschego).

6

ściśle odróżniać etykę od etologii (nauki opisującej to, jak ludzie rzeczywiście postępują)

oraz socjologii moralności (nauki ustalającej pewne statystycznie mierzalne

prawidłowości postępowania ludzkiego w szerszej, społecznej perspektywie).

Etyka bada następujące zagadnienia związane z moralnością: 1) ludzkie postępowanie

i dyspozycje do działania (zamierzenia, intencje itd.10), 2) wzorce postępowania

moralnego, 3) normy moralne i powinności, 4) oceny moralne, 5) wartości moralne.

Filozofia a nauki niefilozoficzne.

W dzisiejszych, stechnicyzowanych czasach11, rola filozofii została poważnie

zmarginalizowana, a wielu uczonych przestało się interesować tą nauką lub zaczęło

otwarcie ją lekceważyć. Powinniśmy jednak pamiętać, że wszystkie poważniejsze

dyscypliny naukowe wywodzą się z filozofii i że to filozofowie greccy zapoczątkowali

naukowe teoretyzowanie na temat świata, naukowe badanie struktury rzeczywistości.

Podstawowa różnica między filozofią a naukami niefilozoficznymi wyraża się w tym, że

ta pierwsza może poddać swoje teoretyczne podstawy krytyce za pomocą swoich

własnych środków, natomiast dyscypliny nie filozoficzne nie są do tego zdolne.

Przykładowo socjolog czy psycholog, fizyk czy biolog w swoich badaniach muszą przyjąć

pewne wyjściowe założenia, muszą uznać pewne twierdzenia za prawdziwe (bez

udowodnienia ich prawdziwości), jak też, że metody stosowane w danej dyscyplinie

dostarczają rzetelnych rezultatów. Innymi słowy, żaden z tych naukowców nie może

sprawdzić podstaw teoretycznych swojej dyscypliny – dokonać tego może tylko filozof.

Ten ostatni bowiem dysponuje narzędziami teoretycznymi pozwalającymi mu poddać

krytyce każdą teorię świata (zarówno filozoficzną, jak niefilozoficzną). Ponadto jest on w

stanie podać racjonalne uzasadnienia takiego a nie innego stanowiska (w przeciwieństwie

do naukowca-niefilozofa, przyjmującego pewne stanowisko bez teoretycznego

uzasadnienia). Podobnie wygląda wzajemna zależność między filozofią a naukami

10 Musimy bowiem pamiętać, że naszemu moralnemu działaniu towarzyszy refleksja nad tym, co robimy. Mamy świadomość nie tylko tego, kim jesteśmy, ale też: do czego dane działanie prowadzi, jakie mogą być tego skutki. Dokonując refleksji nad określoną sytuacją, podejmujemy jednocześnie moralne decyzje, podejmujemy zamiary, mamy takie a takie intencje dokonania czegoś lub wstrzymania się przed czymś. Intencje i zamiary poprzedzają nasze czyny, dlatego w etyce analizowana jest szczególnie sfera wolitywna człowieka, czyli związana z naszą wolą (pragnę dokonania czegoś, chcę coś zrobić, darzę kogoś lub coś miłością itd.)11 Mówienie o współczesnej technicyzacji, tak dobrze nam znane z mass mediów, mija się nieco z prawdą. To tylko część rejonów świata może się poszczycić wysokim stopniem technologicznego rozwoju.

7

formalnymi, stosującymi metody aksjomatyczno-dedukcyjne i badające sferę obiektów

abstrakcyjnych (idealnych).

Sposoby rozumienia nauki.

Naukę możemy rozumieć przynajmniej na trzy sposoby:

- funkcjonalnie (w tym znaczeniu naukę stanowią czynności poznawcze, przeprowadzane

w sposób metodyczny w celu uzyskania rezultatu w postaci wiedzy),

- strukturalnie (nauka to teoria, tj. zbiór zdań)

- socjologicznie (nauka to pewna działalność społeczna wraz z osobami, określonymi

instytucjami i ich wyposażeniem, to pewna część kultury).

Specyfika uprawiania filozofii.

W przeciwieństwie do innych nauk filozof musi nieustannie zapoznawać się z tym

wszystkim, co pisali i głosili inni myśliciele12 - 1) filozofowanie odbywa się zatem w pewnym

kontekście historyczno-filozoficznym. Ponadto naukę tę uprawia się 2) poprzez prowadzenie

dyskursu, analizy pojęciowej, dyskusji, krytyki (zarówno cudzych jak i własnych poglądów),

udoskonalania stopnia precyzji języka itd. i 3) w ramach tzw. szkół filozoficznych13.

Na pytanie: dlaczego musimy sięgać do starożytności, by poprawnie filozofować?,

odpowiedź jest dość złożona. Nie tylko dlatego musimy to robić, że w starożytnej Grecji

filozofia została stworzona, ale przede wszystkim z tego powodu, że ówcześni myśliciele jako

pierwsi postawili pewne teoretyczne problemy, wprowadzili naukową terminologię (np.

„atom”, „psyche”, „kosmos”, „idea” itd.) i podjęli się sformułowania całych naukowych teorii

obejmujących bardzo rozległe dziedziny rzeczywistości (od sfery przyrodniczej po

problematykę człowieka (zwł. jego umysłu, poznania), jego działania, wytworów ludzkich

itp.). W niektórych opracowaniach historyczno-filozoficznych padają sądy, że systemy

Platona i Arystotelesa podejmują niemal wszystkie kwestie filozoficzne, co świadczy dobitnie,

z jak wielkimi uczonymi w starożytności mamy do czynienia.

12 Musi orientować się ogólnie w historii całej filozofii, a szczegółowo musi znać koncepcje badaczy specjalizujących się w uprawianej przez niego problematyce.13 Pierwsze szkoły filozoficzne powstały w starożytnej Grecji, założone przez Talesa, Pitagorasa i Parmenidesa. Do najsłynniejszych należały ateńskie: Akademia Platona, Likejon Arystotelesa i Stoa Zenona. Szkoła taka koncentruje się zwykle wokół osoby mistrza, między mistrzem a uczniami zachodzą pewne sformalizowane relacje

8

Filozofowanie w kontekście historyczno-filozoficznym wiąże się więc też z tym, że

pewne zagadnienia teoretyczne mają za sobą całe dzieje badań. Pewne kwestie filozoficzne są

tak skomplikowane, że przez całe wieki podejmowano się ich rozwiązań. Przystępując do

badań w jakiejś dziedzinie np. w epistemologii zagadnienie wiarygodności naszego poznania

zmysłowego, musimy wiedzieć, co twierdzili rozmaici myśliciele, analizujący ten problem.

Dopiero wtedy bowiem, a dokładniej po zebraniu wszystkich możliwych teoretycznych

stanowisk w danej kwestii możemy przystąpić do badań (w przeciwnym wypadku

narazilibyśmy się albo na popełnienie błędów, które już przez innych zostały popełnione, albo

na uzyskanie banalnych wyników, nie wnoszących nic istotnego do interesującej nas

dziedziny).

Z kolei konieczność poddawania krytyce zarówno cudzych, jak i własnych poglądów,

chroni rzetelnego badacza przed tzw. metodologicznym dogmatyzmem. Teorii, które są

„odporne na wszelką krytykę” (np. marksizm, psychoanaliza, astrologia) nie można uznać za

naukowe. Natomiast obecność szkoły, czyli całego zespołu ludzi pracujących nad dana teorią

czy systemem filozoficznym, dowodzi tego, że filozofii nie można uprawiać „w pojedynkę”

czy „na własną rękę”. Niezbędne jest więc w tym celu przejście gruntownej edukacji, a

ponadto bycie pod stałą naukową opieką mistrza, który jest w stanie korygować intelektualny

rozwój uczniów. Jednocześnie uczniowie nie tylko rozwijają myśl mistrza, ale czasami

poddają ją krytyce, a nawet gruntownie modyfikują (w taki sposób choćby uczeń Platona –

Arystoteles, po poddaniu krytyce system swego mistrza, formułuje swój system).

9

2. Grecka filozofia jako nauka teoretyczna. Grecka filozofia przyrody. Pierwsze

filozoficzne pytania dotyczące struktury świata. Poszukiwanie arché

Starożytni Grecy jako pierwsi przezwyciężyli mitologiczne myślenie o rzeczywistości,

mitologiczne patrzenie na świat. O ile bowiem przed Talesem i innymi filozofami istniały

rozmaite nauki „praktyczne”, tj. związane z poszczególnymi rzemiosłami, jak też z magią, o

tyle ci myśliciele wprowadzili teoretyczne nastawienie do uprawiania nauki. Polegało ono na

tym, że poszukuje się 1) prawdy dla niej samej (nie zaś, że poszukujemy rozwiązań

technicznych do budownictwa, rolnictwa czy wojskowości itp.), 2) przyczyn, racji, zasad oraz

3) usiłujemy odpowiedzieć na pytanie „dia-ti?”, czyli „dlaczego?”.

Pierwsze naukowe, teoretyczne pytania, jakie postawił człowiek, dotyczyły otaczającego

go świata. Starożytni myśliciele, którzy zapoczątkowali badania filozoficzne, interesowali się

przyrodą, byli filozofami przyrody, czyli takimi wczesnymi kosmologami, stąd ów okres

starożytnej filozofii nazywany jest też naturalistycznym14. Wychodzili z pewnych

empirycznych założeń odwołujących się do naszego potocznego (naiwnego z punktu

widzenia nauki) poznania rzeczywistości i na ich podstawie wysnuwali ogólne twierdzenia

dotyczące struktury świata15. O ile z dzisiejszej perspektywy możemy mieć zastrzeżenia, co

do metodologii badań wczesnych greckich kosmologów, o tyle trzeba im przyznać, że wielu z

nich, dysponując nawet tak „naiwnym” poznaniem i nie posiadając żadnej aparatury

badawczej16, sformułowało tezy, które np. dwudziestowieczna fizyka teoretyczna ogłosiła po

wielu wiekach żmudnych prac, obserwacji i obliczeń. Należy też pamiętać, że starożytni

filozofowie przyrody wprowadzili do nauki fachową terminologię, którą posługujemy się do

dziś („kosmos”, „chaos”, „atom”, itd.).

Najważniejsze i najstarsze ośrodki filozoficzne w Grecji powstały w miastach Milet, Efez,

Jonia i Elea17. Za protoplastę filozofii uważa się (znanego nam z matematyki) Talesa (VII/VI

p. Chr.) z Miletu, który postawił problem struktury świata i który uznał wodę za podstawowy 14 Mówimy o kilku okresach w dziejach filozofii starożytnej: naturalistycznym, humanistycznym (sofiści, Sokrates, cynicy), okresie wielkich syntez, wielkich systemów (Platon, Arystoteles), hellenistycznym (stoicy, epikurejczycy, sceptycy) oraz patrystycznym (okresie filozofii chrześcijańskiej uprawianej przez Ojców Kościoła).15 Jedną z pierwszych istotnych kwestii postawionych przez starożytnych myślicieli, był problem (zauważalnej w naszym potocznym poznaniu) zmienności rzeczy fizycznych, czyli filozoficzne zagadnienie ruchu: dlaczego niektóre rzeczy ulegają zmianom szybszym, inne wolniejszym? Co leży u podłoża tychże zmian? Czy wszystkie rzeczy zbudowane są podobnie, czy nie? Czy obiekty fizyczne są tylko przejawami jednego bytu, czy też istnieje wiele bytów realnych? A może dostrzegana zmienność realnego świata jest tylko złudzeniem powstałym w wyniku niedoskonałości działania naszych zmysłów? Stąd też poszukiwana przez filozofów arché, czyli zasada świata, posiadała różne znaczenia w zależności od tego, na jaki aspekt rzeczywistości chciał dany myśliciel zwrócić uwagę. 16 Dziś nie wyobrażamy sobie badań naukowych bez komputerów i skomplikowanego, laboratoryjnego instrumentarium.

10

pierwiastek, za czynnik konstytutywny18 fizycznej rzeczywistości. Anaksymander (VII/VI p.

Chr.), będący najprawdopodobniej uczniem Talesa uznał bezkres, nieskończoność (apeiron)

za arché. Jego zdaniem ten bezkres ma boski charakter. Uczeń Anaksymandra –

Anaksymenes (VI w. p. Chr.) twierdził z kolei, że powietrze, tchnienie stanowi zasadę

rzeczywistości, podstawowy pierwiastek. Dusza też jest powietrzem, tchnieniem.

Heraklit (VI/V w. p. Chr.) żyjący w Efezie, uznał ogień za podstawowe tworzywo

rzeczywistości fizycznej19. On też dostrzegł nieustanną zmienność świata przyrody (gr. panta

rei), ale, co ciekawsze na tę zmienność naprowadziło go refleksyjne dostrzeżenie zmienności

treści ludzkiego umysłu. Heraklit zwrócił uwagę na to, że nasza świadomość podlega

nieustannym zmianom, ciągle przepływają przez nią nowe treści i analogicznej zmienności

doszukał się w świecie zewnętrznym („do tej samej rzeki nie można wejść dwa razy”).

Pitagoras (VI/V w. p. Chr.) uchodzący za tego, kto wymyślił nazwę „filozofia“, uważał

liczbę za konstytutywny czynnik rzeczywistości20. Świat jest kosmosem, a nie chaosem, tzn.

jest bytem uporządkowanym (i to matematycznie). Uprawianie nauki teoretycznej było

według Pitagorasa drogą do oczyszczenia duszy21.

Jednym z przedstawicieli szkoły eleackiej był Parmenides (VI/V w. p. Chr.), który jako

pierwszy w historii filozofii położył nacisk wyłącznie na poznanie czysto intelektualne

(„empiria jest drogą głupców”) oraz na analizowanie zawartości umysłu, gdyż – zdaniem

Parmenidesa - treści obecne w nim można uznać za tożsame z badanym bytem22.

Atomiści greccy (Leucyp (V w. p. Chr.), Demokryt (V w. p. Chr.)) odrzucali świadectwa

zmysłów, uznając je za niewiarygodne, nieprzydatne z punktu widzenia nauki. Zdaniem

tychże filozofów zasadą organizującą fizyczną rzeczywistość są drobne cząstki poruszające

się w próżni, czyli atomy. Nie są one dostrzegalne za pomocą naszego wzroku, lecz możemy

je ujrzeć „oczyma umysłu”, intelektualnie. Atomiści, co ciekawsze, używali tu też zamiennie

ze sformułowaniem „atom”, określenia „idea”23.

17 Stąd nieraz mówi się o filozofach, podając obok imienia miasta, z których pochodzili, jak też o szkołach: efeskiej, jońskiej itp.18 Łac. constitutio = ustanowienie, właściwość.19 Mimo tego obrazowego określenia, odkrycie Heraklita było z entuzjazmem przywoływane przez XX-wiecznych fizyków, wskazujących na energię jako ostateczny pokład tego, co fizyczne. Gr. energeia = czynność, działanie, siła, moc.20 Nie należy tego sformułowania banalizować. Proporcje odkrywane w przyrodzie (harmonia, symetryczność itd.), niezwykła precyzja w wewnętrznej budowie organizmów, cykliczność zmian w świecie organicznym, to jedne z wielu przykładów matematycznego porządku struktury świata. 21 Podobny wątek pojawi się u Platona.22 Poglądy Parmenidesa istotnie wpłynęły na filozoficzną postawę Platona.23 Wyraz „idea” jest polską kalką z jęz. gr. idea = coś, co można zobaczyć; ujmowana wzrokowo forma, kształt; gr. idein = widzieć.

11

Dla filozofów przyrodników człowiek stanowił jeden z elementów otaczającego świata.

Nie uważano go za byt wyróżniony, szczególny, wyjątkowy. Na człowieka zwrócili uwagę

dopiero następni greccy myśliciele.

3. Humanistyczny okres filozofii greckiej: sofiści (Protagoras i Gorgiasz), Sokrates

oraz cynicy

Działalność Sokratesa, który dokonał w filozofii „rewolucji” wprowadzając do rozważań

teoretycznych nowy przedmiot – nie przyrodę, która zajmowali się greccy kosmologowie,

lecz człowieka, była poprzedzona działalnością tzw. sofistów. Greckie słowo ‘sophistes’

oznacza znawcę, biegłego, mędrca, publicznego wykładowcę, płatnego nauczyciela, a

nawet oszusta. Prawdopodobnie od czasów Sokratesa wyraz ‘sofista’ nabrał

zdecydowanie negatywnego znaczenia. Wrogami sofistów byli uczniowie Sokratesa:

Ksenofont i Platon, jak też uczeń Platona, Arystoteles. Główny zarzut, jaki im stawiano

polegał na tym, że sofistyka jest pozorną mądrością, a sofiści ponadto uprawiają ja dla

zysku, a nie z miłości do prawdy, jak filozofowie uprawiający naukę. Zarzucano też

sofistom, iż stanowią zagrożenie dla greckiej religii oraz obyczajów.

Działali na przełomie V i IV w. przed Chr. W V w. p. Chr. w Grecji zmieniała się

sytuacja społeczna, narastał kryzys ówczesnej arystokracji i umacniała się rola zwykłych

obywateli tj. demosu, powstawało więc zapotrzebowanie na tzw. wychowawców, czyli

ludzi, którzy będą kształcić innych pod względem etyczno-politycznym, którzy będą

dostarczać praktycznej wiedzy o rzeczywistości społecznej. Sofiści zaczęli występować

właśnie w takiej roli – nie interesowało ich rozwijanie nauk teoretycznych, dążenie do

prawdy dla niej samej. Oprócz pragmatycznego podejścia do wiedzy, sofiści wykazywali

też zaangażowanie pedagogiczne – twierdzili bowiem, że cnota, moralna doskonałość

człowieka (areté) nie opiera się, jak chcieli arystokraci, na tzw. szlachectwie krwi, lecz na

wiedzy. Sofiści nie stanowili więc badaczy przyrody ani teoretyków wiedzy, raczej

specyficznych nauczycieli.

Zajmowali się etyką, polityką (w ówczesnym rozumieniu), retoryką, sztuką, językiem,

religią i wychowaniem. Można ich zatem nazwać pierwszymi humanistami. Ku zgrozie

12

filozofów, pobierali opłaty za swoje nauki24. Nie tworzyli jednak szkół – wędrowali po

miastach greckich.

Dlaczego poglądy sofistów spotkały się z tak gwałtownym atakiem filozofów? Sofiści

jako pierwsi przeprowadzili krytykę dotychczasowej wiedzy teoretycznej. Podważyli

możliwość osiągnięcia prawdy w nauce, poddali krytyce język filozofii, jej sposób

argumentowania, a ponadto zwrócili uwagę na twórczą rolę człowieka zarówno w nauce,

jak i kulturze.

Wyróżnia się trzy grupy sofistów:

1) wielkich i sławnych mistrzów pierwszego pokolenia

2) tzw. erystów, czyli tych, którzy wykorzystując metody sofistyczne zaczęli

uprawiać tzw. erystykę (sztukę przekonywania przeciwnika w dyskusji, sztukę

perswazji za pomocą zwykle nieuczciwych argumentów i zwodniczych

rozumowań)

3) „polityków-sofistów”, tj. ludzi wykorzystujących nauki sofistów (a ściślej

erystów) do osiągania celów politycznych, zdobywania poklasku i władzy.

Mistrzami sofistów byli Protagoras (V w. p. Chr.) i Gorgiasz. Ten pierwszy twierdził,

że to człowiek ustala miarę wszelkich rzeczy – człowiek ustala, co istnieje, a co nie istnieje,

człowiek ustala kryteria, na podstawie których rozstrzyga, co jest prawdą, co nie (przy czym

te kryteria nie są absolutne, lecz względne, subiektywne, zależne od poszczególnych

jednostek). Ta myśl Protagorasa streszcza się w haśle: homo-mensura, czyli człowiek jest

miarą wszelkich rzeczy. Sofista ten uchodzi zatem za prekursora relatywizmu. Podkreślał

jednocześnie, że człowiek kieruje się w swoim postępowaniu kryterium użyteczności: to, co

jest najbardziej pożyteczne dla danego człowieka – jest jednocześnie dla niego dobre (pod

względem moralnym); to zaś, co szkodliwe – jest dla niego złe (utylitaryzm etyczny)25.

Gorgiasz, który żył ponad sto lat na przełomie V i IV w. p. Chr. sformułował

zagadkowe stanowisko nihilizmu, wyrażające się w trzech tezach: 1) nie istnieje byt (nic nie

istnieje), 2) gdyby nawet istniał, nie mógłby być poznany, 3) gdyby nawet mógłby być

24 Musimy jednak mieć świadomość, że do czasów sofistów uprawianie filozofii było możliwe właściwie tylko dla przedstawicieli arystokracji. Ludzie „gorzej urodzeni”, ludzie „nieszlachetnej krwi” nie mieli wstępu do szkół filozoficznych. Sofiści przyczynili się więc do zmiany tego zwyczaju, poprzez upowszechnianie wiedzy wśród zwykłych obywateli.25 Protagoras utrzymywał też, że niemożliwe jest poznawanie jakichkolwiek bogów – nie możemy twierdzić, ani że istnieją, ani że nie istnieją (agnostycyzm teologiczny). Z praktycznych jednak względów, uważał, należy uznawać bogów greckich. Wygnano go za głoszenie tych poglądów z Aten oraz spalono jego pisma publicznie na agorze (rynku miasta).

13

poznany, nie mógłby być przekazany ani wyjaśniony26. Rozważania Gorgiasza zmierzały do

podważenia istnienia prawdy (każdy pogląd można uznać za fałsz). Odrzucając prawdę jako

cel naszych rozumowań, dyskusji, działań (zwłaszcza w nauce, ale też i w postępowaniu

moralnym), Gorgiasz kładł nacisk na perswazję, tj. skuteczne wykorzystanie języka w

naszych dyskusjach. Stworzył więc podstawy tzw. retoryki, czyli sztuki prowadzenia sporów.

Retoryka, według Gorgiasza, (podobnie zresztą jak poezja, sztuka), nie zmierzała do prawdy

(ta jest wszak nieosiągalna, zdaniem sofisty, ani w zwykłym ludzkim poznaniu, ani w nauce),

lecz do poruszania uczuć, do wpłynięcia na sferę emocjonalną słuchacza27.

Sokrates na początku słuchał filozofów przyrodników. Miał więc do czynienia z

badaczami-kosmologami oraz głośnymi wtedy sofistami. Ci ostatni jednak, o czym należy

pamiętać, mimo że zajęli się problematyką człowieka i jego wytworów, nie wypracowali

żadnej spójnej koncepcji antropologicznej, nie zdefiniowali istoty człowieka. Uczynił to

dopiero Sokrates, wskazując na psyche (duszę), jako element konstytutywny dla człowieka.

Przed nim używano pojęcia psyche, ale poglądy na to, czym owa psyche jest były

bardzo rozbieżne i na ogół dalekie od tego, co dziś uważamy za psychikę i/lub duszę28.

Homer, grecki poeta twierdził, że psyche to „zjawa” opuszczająca człowieka w chwili

śmierci, a następnie błąkająca się po krainie śmierci (Hadesie) jako cień pozbawiony

świadomości. Orficy (wyznawcy religii orfickiej)29 uważali, że psyche to demon (tzn. duch)30

uwięziony w człowieku, odbywający pokutę za grzechy, ujawniający się zwłaszcza w stanach

słabnięcia ludzkiej świadomości (omdlenia, sen, śmierć) i wymagający reinkarnacyjnych

oczyszczeń, by mógł zasłużyć na wieczną nagrodę. Natomiast filozofowie przyrodnicy

interpretowali duszę materialistycznie, utożsamiając ją z daną zasadą świata, jaką odkryli

(wodą, powietrzem, ogniem itd.).

26 Można te tezy sformułować nieco uwspółcześnionym językiem: nie istnieje przedmiot filozofii (nauki). Nawet gdyby istniał, człowiek nie dysponuje możliwościami poznania go (poznanie ludzkie jest subiektywne i względne). Nawet zaś gdyby dysponował takimi możliwościami, to nie mógłby rezultatów poznania przekazać za pomocą języka (zbudowanie teorii naukowej, rozwijanie czysto teoretycznej nauki jest niemożliwe). 27 Zarówno retoryka, jak erystyka z olbrzymim powodzeniem stosowane są po dziś dzień przez dziennikarzy, publicystów, twórców reklamy, menedżerów i o przede wszystkim ludzi związanych z polityką.28 W języku potocznym zaciera się czasem znaczeniowa różnica między wyrażeniem „psychika” a „dusza”, tymczasem z antropologicznego punktu widzenia, psychika nie jest tym samym, co dusza.29 Religia orficka (misteryjna) zapoczątkowana została przez poetę greckiego Orfeusza (stąd ta nazwa) w VI w. p. Chr. Była odmiennym typem religii od „urzędowej”, politeistycznej religii Greków (w dużej mierze opartej na pismach Homera), personifikującej siły natury oraz wyidealizowane cechy ludzkie, traktującej wszystkie elementy rzeczywistości za boskie (wszystko uważano za zrządzenia bogów: sztorm, przegraną bitwę, niepowodzenia jak i sukcesy). O człowieku sądzono, że może zbliżyć się do boga (do bycia bogiem), o ile rozwija on swoje własne siły, stąd pierwsi filozofowie, „posiadłszy wiedzę o wszechświecie” nie tylko uważali siebie za bogów, ale i za takich niemalże uchodzili wśród swoich uczniów. 30 Nie należy tego określenia mylić z „demonem” w sensie „diabłem”.

14

Sokrates stwierdził, że psyche to myśląca i działająca świadomość. Dusza wyposażona

jest w rozum, dusza jest podmiotem, który myśli i podejmuje decyzje. Sokrates głosił „poznaj

samego siebie” oraz „troszcz się o siebie” (aby być coraz doskonalszym moralnie), a obie te

sentencje dotyczyły spraw duszy, a nie ciała. O ile sofiści uważali, że cnota (areté) jest

kwestia wychowania, uzyskania pewnej praktycznej wiedzy, o tyle Sokrates szedł dalej,

twierdząc, że cnotą może być jedynie to, co „pozwala duszy być dobrą, czyli być taką, jaką ze

swej natury być powinna”. Sokratejska areté, to samowiedza, samopoznanie ludzkie, którego

przeciwieństwem jest ignorancja, głupota. Mówimy zatem, że stanowisko etyczne Sokratesa

jest intelektualizmem (etycznym), gdyż uważał on, że za ludzkim złym postępowaniem

moralnym stoi niewiedza i głupota („człowiek mądry tak by nie postąpił”), dlatego wystarczy

poznać dobro, by działać na rzecz dobra, by moralnie dobrze postępować. Nie uwzględniał

jednak istnienia i znaczenia woli w ludzkim postępowaniu, niejednokrotnie bowiem bywa tak,

że wiemy, co jest dobrem w danej sytuacji, a mimo to świadomie czynimy zło (wolimy

postąpić niegodziwie, niemoralnie aniżeli tak jak nam nakazuje rozum i sumienie)31.

Cynicy

Sokrates miał takich m.in. uczniów: Ksenofonta, Arystypa, Antystenesa, Euklidesa32,

Fedona i Platona. Prócz Ksenofonta, który został historykiem, pozostali założyli szkoły

filozoficzne. Antystenes (V/IV w. p. Chr.) był twórcą szkoły cyników33. Przez długie lata

słuchał sofisty Gorgiasza, zanim przystąpił do uczniów Sokratesa. Mówiąc zatem o poglądach

cyników trzeba mieć też na uwadze, że wywodzą się one nie tylko z myśli tego ostatniego.

Antystenes podziwiał u Sokratesa zdolność panowania nad sobą, siłę ducha,

wytrzymałość na krytykę, wolność, zinterpretował też naukę tego ostatniego jako doktrynę

wolności i wyzwolenia od świata materialnego i powierzchownych wartości. Przejął

sokratejską definicję człowieka, zmodyfikował zarazem etyczny intelektualizm. Owszem,

twierdził Antystenes, cnota (doskonałość moralna) wystarcza do szczęścia, cnoty można się

31 Sokrates za głoszenie swoich poglądów został postawiony przed sądem, który na podstawie fałszywych oskarżeń (dostarczonych przez wrogów tego filozofa): o deprawowanie młodzieży i szerzenie ateizmu (czyli o to, co zarzucano sofistom), i skazał (drogą demokratycznego głosowania) na śmierć. 32 Jednego z najważniejszych twórców geometrii.33 Mieściła się ona w gimnazjum o nazwie Kynosarges („bystry pies”). Jedni historycy filozofii wywodzą więc nazwę „cynicy” od nazwy budynku, inni z kolei twierdzą, że mogło chodzić o tzw. pieskie życie, jakie ostentacyjnie wiedli filozofowie cynicy (programowo wyzbywający się bogactwa, żyjący w materialnym ubóstwie, pogardzający splendorem społecznym, a nawet w ogóle społeczeństwem), a jeszcze inni (jak np. G. Reale) uważają, że mogło chodzić w tym określeniu o „czujność psa”, z którą cynicy mieli strzec swojej nauki. Antystenesa przezywano „Zwyczajnym Psem”, zaś cynik Diogenes sam się tytułował „Psem”.

15

nauczyć (zgodnie z tym, co głosili sofiści), a raz zdobyta pozostaje w człowieku na zawsze.

Jednakże mimo że cnota jest wiedzą, jak twierdził Sokrates, to nie może opierać się na

teoretycznej nauce. Zdaniem twórcy szkoły cyników cnota przejawia się w czynach, nie w

słowach34. Nie powinniśmy niczego potrzebować, jakakolwiek bowiem przyjemność jest

złem. Niechby raczej zmysły postradał, niż miał odczuwać rozkosz, twierdził Antystenes.

Uważał że zarówno przyjemność, jak i dążenie do niej uprzedmiotawiają człowieka.

Dążąc do przyjemności, uzależniamy się od rzeczy, które nam jej dostarczają35, a przez to

przestajemy być istotami wolnymi, decydującymi o samych sobie. Według Antystenesa nie

powinniśmy też dążyć do sławy, zaszczytów, pochlebnych opinii36.

Sformułował on doktrynę indywidualizmu etycznego: człowiek ma się doskonalić

samodzielnie, nie oglądając się wcale na to, co czynią inni37. Mędrzec postępuje nie wedle

praw stanowionych, lecz wedle praw cnoty, twierdził. Było to więc nastawienie antyspołeczne

i antypolityczne (do tego nawiązywali inni cynicy). Największy nacisk kładł na wysiłek, trud,

zmaganie się człowieka z przyjemnościami, trud odrywania się od bogactw i rzeczy,

rezygnowania z dobrej opinii, przeciwstawiania się prawom tylko stanowionym, a

niemającym podstaw w cnocie. Trud moralny to dobro.

Uczniem Antystenesa był Diogenes z Synopy (V/IV w. p. Chr.), który zradykalizował

myśl mistrza cyników. Negował zasadność istnienia społeczeństwa, proponował znieść

instytucję małżeństwa i państwa. Twierdził, że większość ludzi pozbawiona jest rozumu:

wystarczy nieco odmiennie się zachowywać, a już cię mają za szaleńca. Chodził z lampką po

mieście, tłumacząc, że „szuka człowieka”. Zamieszkiwał beczkę, żył w ubóstwie,

zachowywał się prowokacyjnie, szydził z obłudy i głupoty ludzkiej. Na pytanie, skąd

pochodzi, odpowiadał, że jest „obywatelem świata” (kosmopolites). Twierdził, że jedynym

państwem dobrze urządzonym byłby cały świat.

Uczniem Diogenesa (prawdopodobnie) był Krates (IV w. p. Chr.) – nazywano go

Odźwiernym, gdyż wchodził do domów i beształ mieszkańców za sposób, w jaki żyją. Był

34 Jako ciekawostkę można dodać, że Antystenes uważał (co było novum w ówczesnej Grecji), że doskonałość moralna dostępna jest zarówno dla mężczyzny jak i dla kobiety. (Wśród cyników też pojawia się pierwsza kobieta-filozof (Hipparchia)). Szkoła Antystenesa była „otwarta dla nikczemnych”, tj. zwykłych ludzi (w przeciwieństwie do Sokratesa, który nauczał elity.35 Gdybyśmy mieli to zilustrować jakimś współczesnym przykładem to np. palenie papierosów uzależnia człowieka od samych papierosów; alkohol uzależnia pijaka itd.36 Cześć i sława, zdaniem cyników, również zagrażają wolności danego człowieka. Ponadto, społeczeństwo ceni rzeczy przeciwne wobec tych, które powinien cenić filozof i jest obłudne (głosi jedno, a czyni co innego). 37 Sokrates natomiast chciał kształcić elity na ludzi prawych.

16

bogaczem, który rozdał cały majątek innym ludziom i poświęcił się filozofii. Programowo

traktował materialne ubóstwo jako niezbędny warunek godziwego życia38.

4. System platoński

O filozofii Platona (427-347 p. Chr.), ucznia Sokratesa, mówi się, że była najbardziej

wpływowa przez 1000 lat, ale z pewnością jest wpływowa po dziś dzień. Platon w stosunku

do swoich poprzedników wprowadził nowe spojrzenie na rzeczywistość, nową jej

interpretację i nową metodę filozofowania (i jego zapisu)39.

Przed Platonem wyjaśniano strukturę świata, jak wspomnieliśmy już, poprzez

wskazanie na jakąś fizyczną zasadę leżącą u jej spodu. Tym, który zwrócił uwagę na coś

więcej był Anaksagoras, zdaniem którego z faktu, że istnieje racjonalny porządek w świecie,

należy wyciągnąć wniosek, że za tym porządkiem stoi boski umysł, będący przyczyną

wszystkiego. Platon nawiązując do tej koncepcji, zwrócił uwagę, że Anaksagoras nie

wyjaśnia, jaka relacja zachodzi między owym boskim umysłem, a fizyczną rzeczywistością.

Ponadto wszyscy filozofowie przyrodnicy popełnili jeden generalny błąd, wszyscy bowiem

opierali się wyłącznie na świadectwach zmysłów40. Tymczasem należy oprzeć się na

rozumowaniach, które przeprowadzamy oraz na postulatach teoretycznych41. Oparcie się na

38 Jeden z uczniów Kratesa, Metrokles miał siostrę Hipparchię, która śmiertelnie się zakochała w Kratesie. Była zachwycona jego nauczaniem i sposobem życia. Rodzice Hipparchii prosili Kratesa, by odwiódł ją od zamiarów związania się z nim. Starożytny historyk filozofii Diogenes Laertios twierdzi, że Krates próbował (bezskutecznie), aż w końcu położył swój skromny dobytek przed kobietą i oznajmił: Nie będziesz towarzyszką mojego życia, jeśli nie potrafisz żyć tak, jak ja. Hipparchia przywdziała taki sam strój i wszędzie chodziła z Kratesem, wzbudzała też podziw swą mądrością, można ją więc uznać za pierwszą kobietę filozofa, jak wspomnieliśmy wcześniej.39 Przed Platonem filozofowie przyrodnicy tworzyli pisma w formie dogmatycznego wykładu teorii („monologu”), sofiści uprawiali retorykę (krasomówczy „show”, jak moglibyśmy powiedzieć), zaś Sokrates w ogóle odrzucał pismo uznając tylko żywą rozmowę za sposobność do filozofowania. To właśnie Platon wprowadza dialogiczną formę pism filozoficznych oraz pisanie prozą. Dialogi platońskie nie są zapisem faktycznie przeprowadzanych rozmów, lecz raczej modelami sporów między uczonymi reprezentującymi odmienne stanowiska. Platon jednocześnie traktował język pisany (pismo) jedynie instrumentalnie: jego dzieła miały służyć uczniom w pobudzaniu ich pamięci, to co najistotniejsze dla filozofii – jego zdaniem – można było przekazać tylko w żywym dyskursie prowadzonym między mistrzem a uczniami. 40 Tym filozofem, który poprzedził Platona w zwróceniu uwagi na teoretyczną zawodność poznania zmysłowego był Parmenides (VI w. p. Chr.), który twierdził, że empiria jest drogą głupców, czyli że jedynie wartościowe z naukowego punktu widzenia jest poznanie czysto intelektualne. Oczywiście, gwoli ścisłości, filozofowie przyrodnicy również przeprowadzali rozumowania (dedukowali zasadę arche struktury świata z pewnych danych empirycznych) – Platon proponował jednak w punkcie wyjścia dociekań filozoficznych nad światem obranie pewnych teoretycznych postulatów i rozważenie ich. 41 Można przypuszczać, że ideał takiego postępowania naukowego zaczerpnął Platon z geometrii, której znajomości wymagał od każdego, kto chciał wstąpić do jego Akademii. Podobny pomysł (tj. odwołania się w metodologii filozofii do wzorców nauk formalnych) pojawi się w zmodyfikowanej formie u Kartezjusza.

17

intelekcie i na poznaniu rozumowym prowadzi nas do odkrycia sfery tego, co niezmysłowe –

sfery idej42.

Jak pisze jeden z historyków filozofii starożytnej G. Reale, Platon formułował swoją

teorię idej w opozycji do dwóch form relatywizmu: metafizycznego (Heraklita) i

epistemologicznego (subiektywizmu sofistów). Ponadto przeciwstawiał się tezom filozofów

przyrodników, doszukujących się zasad wyjaśniających strukturę świata w rzeczywistości

fizycznej, w tym, co materialne. Uważał bowiem, że skoro rzeczy fizyczne podlegają

zmianom, to przyczyna tychże zmian musi znajdować się poza rzeczami i sama nie podlegać

zmianom. Z drugiej strony bowiem, na co zwracali uwagę przyrodnicy, w świecie daje się

wykryć racjonalny porządek, proporcjonalność, jedność. Dla Platona sferę idealną należy

uznać za arche fizycznego świata . Idee stanowią wzorce rzeczy fizycznych (idea drzewa jest

wzorcem drzew, idea człowieka wzorcem konkretnych ludzi itd.), inaczej mówiąc – rzeczy

fizyczne stanowią kopie idej. Poznając te rzeczy w otaczającym nas świecie dostrzegamy, że

realizują się w nich pewne ogólne formy (właśnie idee), tak np. każde drzewo posiada

charakterystyczną dla siebie formę (drzewa są do siebie podobne pod względem formalnym),

każdy człowiek także posiada charakterystyczną dla siebie formę. Można tę wzajemną

zależność między światem fizycznym a sferą idealną ująć, zdaniem Platona, jeszcze inaczej:

rzeczy fizyczne partycypują (uczestniczą) poprzez swoje formy - w sferze idealnej.

Na te sferę naprowadziły go dwie dodatkowe przesłanki: fakt istnienia poznania

matematycznego oraz istnienia pojęć ogólnych, którymi się posługujemy w naszym myśleniu.

Jak wiemy, przedmiotem badań nauk formalnych nie są obiekty fizyczne tylko idealne (figury

geometryczne, liczby, zbiory itd.). Platon stał na stanowisku, że nie są one przez nas

konstruowane, lecz odkrywamy je w aktach poznania intelektualnego. Innymi słowy w

naszym poznaniu (czysto rozumowym, bo tylko to było dla Platona wartościowe,

wiarygodne) napotykamy na obiektywnie istniejącą sferę bytów idealnych, idej. O jej istnieniu

świadczy też to, że myślimy za pomocą pojęć ogólnych (typu ‘człowiek’, ‘zwierzę’, ‘roślina’,

‘piękno’, ‘dobro’, ‘liczba’ itd.43), gdyż pojęcia te odnoszą się do przedmiotów ogólnych,

jakimi są idee. Pojęcie człowieka odnosi się do idei człowieka, pojęcie piękna do idei piękna

itd. Zdaniem Platona takie postawienie sprawy pozwala nam zrozumieć też istotę języka,

42 Proponuję używanie w dopełniaczu wyrażenia „idej” dla liczby mnogiej wyrażenia „idee”, pozwala to uniknąć pewnych nieporozumień.43 Zwykle nie zdajemy sobie sprawy z tego, że nasze poznanie rzeczywistości i nasze myślenie o świecie jest myśleniem ogólnym. O jakimkolwiek bycie realnym (typu „Jan Kowalski”), bycie konkretnym myślimy za pomocą pojęć ogólnych typu: „człowiek”, „mężczyzna”, „Polak”, „obywatel”, „krewny”, itd. Każdy też z bytów poznajemy w ogólnym sensie: tę oto sosnę, widzianą przez nas przez okno, poznajemy jako ‘takie a takie drzewo’, ‘takiego a takiego gatunku’, itp. Dopiero (specyficzne, tzw. konkretystyczne) poznanie metafizyczne zwraca uwagę na istnienie każdego poszczególnego bytu.

18

jakim się porozumiewamy (zwłaszcza na gruncie filozofii) – formułujemy np. twierdzenia o

rzeczach fizycznych (te zaś podlegają przecież nieustannym zmianom, rozkładowi,

zniszczeniu), tak naprawdę jednak w swoich wypowiedziach odnosimy się do sfery idealnej (i

w ten sposób się rozumiemy na poziomie teoretycznym, gdyż każdy z badaczy może dokonać

intelektualnego wglądu w tę sferę).

Platon wyróżnił trzy typy poznania: doksalne, dianoetyczne oraz noetyczne. Pierwsze

jest „mityczne”, może jedynie osiągać „prawdopodobieństwo”, nigdy nie jest prawdziwe i

pewne – dotyczy bowiem tego, co zmysłowe. Tym poznaniem posługują się ludzie w swym

codziennym, praktyczno-życiowym nastawieniu do świata44. Poznanie dianoetyczne

stosowane jest w naukach matematycznych, natomiast noetyczne to poznanie sfery idealnej,

poznanie filozoficzne, najdoskonalsze z możliwych, prawdziwe i pewne45.

Powracając na chwilę do tego, co twierdził Anaksagoras; Platon zarzucał mu, że nie

wyjaśnił on powiązania między boskim umysłem (istnienie którego odkrywa Anaksagoras,

zastanawiając się nad strukturą świata) a samą fizyczną, zmienną, ale uporządkowaną

racjonalnie rzeczywistością, a to właśnie uznanie istnienia sfery idealnej pozwala wyjaśnić tę

zależność. Demiurg (boski konstruktor) w oparciu bowiem o idealny model (wzorzec) świata,

tworzy (z wiecznej materii) fizyczną rzeczywistość. Mówi się, że u Platona występuje tzw.

semikreacjonizm: Bóg tu nie stwarza świata z niczego (ex nihilo), lecz korzysta w tworzeniu z

materii istniejącej wiecznie oraz idealnego (idealnego także wiecznego, bo idee są

niezmienne, bezczasowe) modelu świata.

Metafizyczne stanowisko Platona jest dualizmem (istnieją dwie sfery: fizyczna i

idealna). Podobnie w antropologii u niego mamy do czynieni z dualizmem (człowiek składa

44 Ludzi przywiązujących wagę wyłącznie do poznania doksalnego przyrównywał do więźniów w jaskini. Ci ludzie nie są w stanie pojąć ani wyobrazić sobie, że może istnieć coś realnego poza cieniami, które widzi się wewnątrz jaskini. Tymczasem dla Platona sfera idealna była tą prawdziwą sferą bytu (vs kopie fizyczne, „cienie” idej). Nie miał jednocześnie złudzeń, że filozof, który zgłębi wiedzę o tejże sferze (czyli ten, co wydostał się z jaskini) i tak nie zostanie zrozumiany przez ludzi uznających tylko wiedzę uzyskaną zmysłowo (więźniów jaskini), tak jak Sokrates otwierający ludziom oczy na prawdę o nich samych został przez nich skazany na śmierć. 45 Platon sformułował też koncepcję tzw. poznania przez przypominanie (anamnesis). Będąc zwolennikiem poglądu, że prawda ukryta jest w głębi ludzkiej duszy oraz, że dusza jest „uwięziona w ciele” (wcześniej zaś istniała w sferze idealnej), twierdził, że nasze głębokie poznanie idej opiera się na przypominaniu przez duszę (anamnezie) tego, co już kiedyś widziała, czyli sfery idealnej.

19

się z dwóch odrębnych sfer: ciała46 i substancjalnej, nieśmiertelnej duszy47) oraz w

epistemologii (poznajemy zmysłowo i intelektualnie).

Na osobną uwagę zasługuje też platońska koncepcja państwa, tj. jego idealnego

modelu. Jak wspomnieliśmy Sokrates zakończył życie dość tragicznie, skazany

niesprawiedliwie na śmierć48 przez legalny sąd, po demokratycznym głosowaniu (większością

głosów sędziowskich). Dla Platona ten epizod był wstrząsającym dowodem na to, że ustrój

demokratyczny jest niebezpieczny nie tylko dla pojedynczego obywatela, ale i dla państwa

(może się stać tyranią). Mimo że twórca Akademii akceptował rządy arystokracji zaś ustrój

monarchistyczny uważał za najlepszy z ówczesnych49, to był zwolennikiem innego modelu

państwa – takiego, który zapewni ład społeczny i moralny. Prawdziwą politykę rozumiał jako

dbanie o dobro duchowe obywateli (nie zaś o dobro cielesne, jak to zwykle czynią rządzący

państwami), przy czym polityka w ostateczności sprowadzała się do filozofii, sam zaś polityk

miał być, zgodnie z wizją Platona, filozofem. Społeczeństwo idealne miało się dzielić na trzy

warstwy: 1) rzemieślników, rolników, kupców, 2) strażników i 3) przywódców (filozofów).

Zgodnie zatem z ówczesną myślą grecką, zbiorowość u Platona, górowała nad

poszczególnym człowiekiem.

W etyce był zwolennikiem ascetycznego trybu życia: od ciała należy uciekać, należy

naśladować Boga, który jest miarą wszystkiego. Dusza jest czymś boskim w człowieku,

należy więc upodabniać się do Boga. Życie dla ciała to życie dla tego, co jest skazane na

śmierć. Był zdecydowanym przeciwnikiem hedonizmu oraz poglądów lansowanych przez

sofistów: prawda leży po stronie silniejszego, cnota to głupstwo, umiar jest niedorzecznością,

tylko głupiec hamuje swe namiętności, asceza to śmierć, nie życie itd.. Kontynuując myśl

etyczną Sokratesa (intelektualizm), Platon twierdził, że wiedza (filozoficzna, mądrość)

doprowadza do nawrócenia moralnego (człowiek odkrywa ideę Dobra jako naczelną z idej).

Człowiek powinien więc żyć mężnie, rozumnie, zdrowo, z umiarem i ascetycznie, nie jak

zwierzę.

46 Idąc za wierzeniami orfickimi (o których już wspominaliśmy), Platon pojmował ciało jako „grób” dla duszy (gr. soma sema = dosł. ciało grobem), uważał też, że dusza oczyszcza się poprzez kolejne wcielenia (reinkarnacja).47 Platon następująco argumentował za nieśmiertelnością duszy: 1) poznaje ona idee (byty wieczne), musi więc posiadać podobną do nich naturę, 2) nie ulega zniszczeniu tak jak rzeczy fizyczne, tzn. nie dezintegrują jej złe cechy (tak jak np. ciało ludzkie, gdy jest zaniedbywane lub dotyka go jakaś choroba, ulega zniszczeniu, psuciu się).48 Zdaniem Platona Sokrates przez to, że do końca pozostał wierny prawdzie i nie sprzeniewierzył się swojemu sumieniu (był sprawiedliwy) i poddał się „usankcjonowanej przemocy” ówczesnego sądu, ocalił swoją nieśmiertelną duszę. 49 Dodawał jednak, że monarchia byłaby doskonała, gdyby człowiek stojący na czele państwa rządził naśladując polityka idealnego, czyli był królem-filozofem, tj. mędrcem, kierującym się w polityce dobrem obywateli.

20

5. System arystotelesowski

Arystoteles (384-322 p. Chr.) tak jak jego mistrz Platon pozostawił po sobie

sporo pism. Jego realistyczna filozofia była syntezą wielu ówczesnych teoretycznych

koncepcji, korzystała z różnych pomysłów zawartych w systemie Platona (poddawszy je

gruntownej modyfikacji), była też pod sporym wpływem nauk medycznych (ojciec

Arystotelesa był lekarzem zatrudnionym na dworze macedońskiego króla). Przez dwadzieścia

lat był uczniem w platońskiej Akademii, potem stał się nauczycielem i samodzielnym

badaczem.

Z początku zafascynowany systemem swego mistrza, z czasem zaczął poddawać go

coraz większej krytyce i w ten sposób formułować zręby swojego systemu50. Dla Arystotelesa

doktryna o istnieniu sfery idealnej, która stanowi arché fizycznej rzeczywistości była błędna.

Krytykował więc też platońską doktrynę o poznaniu intelektualnym, którego ogólność

wskazywała, jak pamiętamy, zdaniem Platona, na istnienie przedmiotów ogólnych (idej).

Arystoteles przyznawał, że nasze poznanie jest ogólne, dodawał jednak zarazem, że jest ono

ogólne nie dlatego, że dotyczy idej, lecz dlatego, że w trakcie poznania abstrahujemy

(wydobywamy intelektualnie)51 formy zawarte w rzeczach realnych, formy, które następnie

osadzają się w naszym umyśle52. Podkreślał, że poznanie otaczającej nas rzeczywistości ma

charakter cielesno-umysłowy (zmysłowo-intelektualny), nie jest więc tak jak twierdził Platon,

że jest ono czysto zmysłowe, a przez to bezwartościowe, fałszywe. Przeciwnie, poznanie

potoczne dostarcza nam wiedzy o realnie istniejących rzeczach (substancjach) i jest

wiarygodną podstawą do budowania nauki o realnym świecie. Empirystyczna postawa

Arystotelesa (tj. oparcie się na doświadczeniu rozumianym zmysłowo-intelektualnie) szła

zatem w parze z realistycznym nastawieniem w metafizyce. W przeciwieństwie do monistów,

twierdził, że istnieje wiele bytów realnych (pluralizm metafizyczny)53.

Sformułował jednocześnie nowatorskie stanowisko tzw. hylemorfizmu

(metafizycznego i antropologicznego). Zdaniem Arystotelesa każdy byt złożony jest z materii

(hyle) oraz formy (morphe). W przypadku człowieka to dusza jest formą ożywiającą ciało.

Hylemorfizm antropologiczny zasadza się więc na tym, że traktuje się ciało i duszę jako

50 Różnice między tymi dwoma wielkimi filozofami widać tez w stylu uprawiania badań – Platon w swoich pismach posługuje się stylem dialogicznym, ironią, nieustannie poszukuje rozmaitych rozwiązań, natomiast Arystoteles systematyzuje i syntetyzuje starożytną filozofię.51 Arystoteles wyróżniał trzy typy abstrakcji: fizyczną, matematyczną i metafizyczną.52 W trakcie spostrzeżenia wzrokowego obiekt fizyczny nie „wchodzi” nam do oka, lecz intelektualnie chwytamy formę tego obiektu i wyabstrahowujemy ją z niego.53 Metafizyka arystotelesowska kontynuowana jest przez św. Tomasza oraz dwudziestowiecznych tomistów, m.in. o. M.A. Krąpca. Jej szczegółowe omówienie przekracza możliwości niniejszego skryptu.

21

nierozerwalną całość (nie zaś jako osobne substancje, jak to było u Platona w dualizmie

antropologicznym). Arystoteles wyróżnił trzy warstwy duszy: roślinną, zwierzęcą i rozumną –

uważał, że tylko ta najwyższa warstwa, czyli ludzki intelekt nie ulega biologicznemu

zniszczeniu wraz z ciałem.

Filozofowie starożytni zadawali sobie pytania metafizyczne: co istnieje rzeczywiście?

Co jest prawdziwym bytem? Kosmologowie-przyrodnicy odpowiadali na nie: tylko to, co

fizyczne, co daje się spostrzec zmysłowo; Platon twierdził, że idee, sfera idealna, zaś

Arystoteles uważał, że złożenie z materii i formy54, czyli substancja, to, co istnieje

samodzielnie, co jest określone i wewnętrznie jednolite – jest prawdziwym bytem. Dodawał

też, że istnieje wiele tychże substancji (pluralizm metafizyczny).

O ile odrzucał on platońską koncepcję sfery idealnej jako pierwotnej ontycznie

(bytowo) względem sfery fizycznej, to dopuszczał istnienie sfery idej w umyśle Boga,

którego w swoim systemie nazywał Pierwszym Poruszycielem, czyli tym, który wprowadził

zmienność do materialnego świata.

Arystoteles był zwolennikiem drogi złotego środka w etyce, czyli życia tak, by nie

popadać w skrajności (ani hedonizmu, ani ascetyzmu). Każdy człowiek powinien dążyć do

szczęścia (czyli eudajmonii55), ale powinien w tym dążeniu kierować się rozumem (a nie np.

pragnieniem przyjemności).

6. Hellenistyczny okres filozofii starożytnej: stoicy, Epikur i sceptycy

W starożytności było aż ośmiu Zenonów filozofów. Jeden z nich, Zenon z Kition

(IV/III w. przed Chr.), uczeń m.in. cynika Kratesa56, prowadził swoje wykłady przechadzając

się po Malowanym Portyku (gr. stoa poikile) i stąd pochodzi nazwa szkoły stoickiej57. Zenon

54 Hylemorfizm metafizyczny obrazowo można wyjaśnić, odwołując się do przykładu budulca i pewnego zakończonego dzieła. Stos cegieł możemy uznać za „materię”, „substrat”, „budulec”, czynnik potencjalny w stosunku do zbudowanego z tychże cegieł domu, a więc pewnej „formy”. Marmur, w ręku rzeźbiarza jest „materią” względem „formy”, jaką jest określony posąg; drewno jest „materią” względem „formy”, jaką jest krzesło. Podobnie ludzka cielesność jest „materią” w stosunku do konkretnego człowieka, np. mnie, mojego sąsiada itd.55 Gr. eudajmonia = szczęśliwość. 56 Być może po Kratesie Zenon z Kition odziedziczył zwyczaj prowokowania innych ludzi, nieraz bowiem prosił ich o pieniądze po to, by w obawie, że będzie chciał od nich pożyczać, trzymali się od niego z daleka. 57 Początkowo tez uczniów Zenona z Kition nazywano zenoitami.

22

wprowadził do etyki pojęcie obowiązku moralnego (powinności)58 i pojęcie logiki do nauki w

ogóle.

Powinność moralną definiował następująco: 1) co, gdy jest wykonywane da się

racjonalnie usprawiedliwić (np. życie zgodne z naturą człowieka, czyn zgodny z tą naturą), 2)

to, co rozum każe czynić (vs to, czego rozum zakazuje, jak np. zaniedbywać rodziców, kłócić

się z przyjaciółmi, pogardzać ojczyzną, nie troszczyć się o rodzeństwo).

Stoicy (tj. Zenon i jego uczniowie) podzielili filozofię na: logikę, fizykę (tj. filozofię

przyrody) oraz etykę. Tę ostatnią uważali za naukę m.in. o popędach, o tym, co dobre/złe, o

cnotach59, o postępowaniu i o powinnościach. Zwrócili uwagę na istnienie rzeczy (lub

wartości) obojętnych moralnie. Nie przynoszą one ani moralnej korzyści, ani moralnej szkody

(np. życie, zdrowie, przyjemność, piękno fizyczne, siła, bogactwo, sława). Ich zdaniem życie

moralnie godziwe, to życie zgodnie z rozumną naturą człowieka i boską naturą świata60.

Uważali jednocześnie, że mędrzec nie może popadać w przygnębienie z żadnego powodu

(smutek to coś niezgodnego z rozumem), nie powinien nikogo krzywdzić, ale też wobec

nikogo nie powinien być miłosierny, litościwy (wtedy jest podobny bogom).

Oprócz etyki zajmowali się estetyką, rozwinęli też semiotykę (teorię znaków61) i teorię

języka. Wyróżnili 24 głoski (w języku greckim), jako 1) elementarne dźwięki, 2) znaki pisane

i 3) „nazwy” czegoś (np. „Alfa”). Wskazali więc na to, że znaki, jakimi się posługujemy,

możemy wykorzystywać w różnych funkcjach62.

Epikur58 Uważał, że ludzie, którzy nie są cnotliwi, stają się wobec siebie wrogami. Brak doskonałości moralnej niszczy bowiem wszelkie więzy, nawet rodzinne. Tylko ludzie cnotliwi mogą być dobrymi obywatelami, przyjaciółmi, krewnymi i tylko oni są naprawdę wolni.59 Stoicy pierwsi wprowadzili podział cnót. Przestali więc mówić (jak dotychczasowi filozofowie) o jednej cnocie, jako o doskonałości moralnej. Zwrócili uwagę, że człowiek może się udoskonalać na różne sposoby. Cnoty podzielili na: kardynalne (główne, porządkujące postępowanie człowieka) oraz podporządkowane. Wśród tych pierwszych wymieniali: przezorność (znajomość tego, co dobre, co złe i co nie jest ani dobre, ani złe), dzielność, sprawiedliwość i umiarkowanie. Odpowiednio też wyróżnili wady kardynalne (głupota, tchórzostwo, niesprawiedliwość i rozwiązłość) i podporządkowane.60 Dla stoików świat był istota żywą, posiadającą duszę, istotą boską. 61 Znak definiujemy jako 1) to, co odsyła do czegoś innego, niejako go (w pewnym aspekcie) zastępując; 2) to, za pomocą czego poznajemy coś innego. Znak © 1) oznacza przynależenie praw autorskich do danej osoby (odsyła nas więc do sytuacji zawarcia pewnej umowy), 2) za jego pomocą poznajemy, że zaszedł pewien fakt zwarcia umowy o prawach autorskich do danego dzieła. Znak drogowy „uwaga ostry zakręt” 1) odsyła nas (na 150 m przed) do zbliżającego się niebezpieczeństwa („zastępuje” ów ostry zakręt), 2) za pomocą tego znaku (gdy np. jesteśmy zupełnie obcej okolicy) poznajemy pewien stan rzeczy (zbliżający się ostry zakręt). Znaki dzielimy na naturalne (np. rozkład chmur na niebie, rumieniec na twarzy w stanie podgorączkowym, uśmiech małego dziecka) i konwencjonalne (uścisk ręki na pożegnanie, cyfry, udawany uśmiech aprobaty). 62 Litera „a” może być dla nas częścią składową w wyrazie „krowa”, ale też może posłużyć nam jako symbol oznaczający jakąś liczbę w równaniu: a + 5 = 8 itd. W logice zwłaszcza, która posługuje się znakami literowymi w tzw. schematach wnioskowań, za pomocą tychże znaków literowych symbolizuje się całe wyrazy i zdania.

23

Twórca epikureizmu (IV/III w. przed Chr.) podzielił filozofię dość podobnie jak

stoicy: na tzw. kanonikę (tj. naukę o kryteriach63, np. kryterium prawdy), fizykę (filozofię

przyrody) oraz etykę (naukę o tym, co wybierać, a czego unikać; jak żyć). W epistemologii

stał na stanowisku radykalnego sensualizmu64. Wrażenia zmysłowe stanowią kryterium

prawdy w naszym poznaniu świata – nic ich nie może obalić. Wrażenia te upewniają nas o

istnieniu rzeczy fizycznych i są źródłem wszelkiej wiedzy. Skrajność stanowiska Epikura

wyrażała się w tym, że uważał iż nawet przywidzenia ludzi chorych psychicznie lub też

marzenia senne są rzeczywiste, posiadają bowiem siłę oddziaływania, a to, co nie istnieje -

takiej siły nie posiada. Te epistemologiczne poglądy były konsekwencją przyjęcia radykalnie

pluralistycznego65 stanowiska w metafizyce, uznającego istnienie nieskończenie wielu

światów. Jednocześnie światy te pojęte były materialistycznie, przyroda zaś mechanistycznie i

atomistycznie. W antropologii natomiast był monistą, tj. sprowadzał duszę ludzką do bytu

cielesnego (po śmierci biologicznej dusza ulega rozproszeniu).

W etyce zaś wychodził z założenia, że dla istot żywych przyjemność to coś zgodnego z

naturą, a ból, to coś przeciwnego naturze, nienaturalnego. Głosił więc tzw. radość życia;

przyjemność jest początkiem i celem życia szczęśliwego (przy czym chodziło o przyjemności

duchowe66). Człowiek powinien w swym postępowaniu uwalniać się od cierpienia i

niepokoju.

Uważał, że przyczyną ludzkich nieszczęść jest nienawiść, zazdrość, pogarda itd. –

mędrzec potrafi przezwyciężyć te ludzkie słabości za pomocą rozumu67. Głupcem jest ten, kto

lęka się śmierci lub utrzymuje, że należy się jej lękać. Zdaniem Epikura śmierć nie jest złem,

stanowi ona tylko „pozbawienie czucia”. Mądrość natomiast jest dobrem najwyższym (jest

cenniejsza nawet od filozofii). Nie można więc żyć przyjemnie, jeśli nie żyje się mądrze,

pięknie i sprawiedliwie. I właśnie w kwestii sprawiedliwości Epikur był tym, który zwrócił

pierwszy uwagę na nowy jej aspekt. Dotąd bowiem uważano sprawiedliwość za jedną z cnót

(stoicy) lub istotną cechę ludzkiej doskonałości moralnej (Sokrates). Epikur natomiast zwrócił

63 Gr. kriterion = norma, miara, probierz, trybunał.64 Łac. sensualis = zdolny do odczuwania, zmysłowy.65 Pluralizm umiarkowany głosi, że istnieje wiele bytów realnych (substancji). Monizm – istnieje tylko jeden byt realny (zaś rzeczy, które widzimy są albo zjawiskami, albo procesami, albo tylko właściwościami tego jedynego realnego bytu) . Dualizm – istnieją dwie sfery bytowe (np. fizyczna i idealna). 66 Epikur podzielił przyjemności na duchowe i fizyczne, i tylko te pierwsze traktował jako cele życia godziwego. Uczniowie jego jednak położyli nacisk na przyjemności fizyczne, stąd powstało stanowisko hedonizmu (gr. edone = rozkosz), głoszącego kult przyjemności cielesnej jako głównego celu ludzkiego życia.67 Twierdził jednocześnie (wbrew Platonowi), że mędrzec nie zajmuje się polityką i nie dąży do władzy królewskiej.

24

uwagę, że sprawiedliwość to też umowa (międzyludzka), by nie wyrządzać komuś szkody ani

szkody nie doznawać.

Sceptycy

Mistrzem sceptyków był Pirron (IV/III w. przed Chr.)68. Sceptycyzm przeszedł w

starożytności fazy: 1) praktyczną i radykalną, wychodzącą z pewnych założeń etycznych, oraz

2) teoretyczno-krytyczną. Ciekawostką jest fakt, że Pirrona do pewnej postawy życiowej

(sceptycyzmu praktycznego) natchnął kontakt z indyjskimi magami i ascetami, głoszącymi

obojętność wobec życia i cierpienia.

Sceptycy początkowo głosili tylko, że nie wiemy, jakie są własności realnych rzeczy,

nie powinniśmy zatem wypowiadać o nich żadnych twierdzeń – wstrzymując się zaś od sądu

uzyskamy spokój i szczęście. Z czasem jednak zaczęli formułować radykalniejsze tezy.

Wszelkie twierdzenia naukowe uznali za niepewne. Ich zdaniem możemy się najwyżej

wypowiadać na temat tego, co doznajemy za pomocą zmysłów, choć i nasze spostrzeżenia

zmysłowe są zupełnie względne, subiektywne (relatywizm i subiektywizm

epistemologiczny)69. Podważali również sensowność wiedzy pojęciowej, czysto

intelektualnej, podważali przydatność metod naukowych (typu dedukcja czy indukcja),

krytykowali logikę rozwijana przez stoików, twierdzili, że pojęcia naukowe i teologiczne są

sprzeczne, zaś we wszystkich kwestiach teoretycznych panuje rozbieżność zdań.

Ostrze krytyki sceptyków skierowane też było na etykę. Ich zdaniem panuje

rozbieżność w obyczajach moralnych oraz wśród teorii mówiących o moralnym

postępowaniu. Nie wiemy, co to jest dobro i nie umiemy go zdefiniować (definicje są albo

ogólnikowe, albo wzajemnie sprzeczne). Nie dysponujemy możliwościami poznania dobra i

zła, lepiej więc wstrzymać się od sądu na ich temat (nie powinienem mówić, że coś jest dobre

ze swej natury, lecz raczej, że daną rzecz uważam za dobrą).

Znaczenie działalności sceptyków nie było wyłącznie negatywne, jak można by z

pozoru sądzić. Udało im się bowiem w jej trakcie ograniczyć wiele czysto spekulatywnych

68 Nie pozostawił po sobie żadnych dzieł, uważając, że osiągnięcie wiedzy naukowej jest niemożliwe, zaś jego uczniowie częstokroć swoje pomysły jemu przypisywali.69 Według sceptyków różne istoty żywe różnie spostrzegają te same rzeczy (odmiennie zwierzęta, odmiennie ludzie), ludzie również niejednakowo percypują te same rzeczy (wobec tego nie wiadomo, który z nich widzi właściwie i ma rację). Mało tego, te same rzeczy odmiennie są przez nas odbierane przez różne zmysły (nie dysponujemy więc kryteriami pozwalającymi stwierdzić, który ze zmysłów informuje nas prawdziwie), odmiennie widzimy w zależności od tego, czy jesteśmy zdrowi, czy chorzy; w zależności od okoliczności towarzyszących naszemu spostrzeganiu, w zależności od wielu innych jeszcze czynników.

25

elementów w ówczesnej nauce, wyczulić innych myślicieli na precyzję w wypowiedziach

oraz usystematyzować tzw. myśl krytyczną w filozofii70. Polski historyk filozofii W.

Tatarkiewicz nazywa sceptyków „teoretycznym sumieniem” swej epoki.

7. Filozofia chrześcijańska w starożytności: św. Augustyn

Św. Augustyn (IV/V w. po Chr.) obok św. Tomasza uważany jest za gł. filozofa

związanego z chrześcijaństwem, należy jednak pamiętać, że w myśli św. Augustyna

pojawiają się też wątki manichejskie71, sceptyckie i neoplatońskie72. Słuchał on bowiem przez

jakiś czas manichejczyków, potem zaś uległ sceptycyzmowi. W dziedzinie teorii poznania

twierdził jednak wbrew sceptykom, że poznanie jest możliwe. Zmysły nie zawsze podlegają

złudzeniom, a ponadto nasze poznanie intelektualne nie jest ściśle zależne od zmysłów –

umysł samodzielnie może dochodzić do prawdy. Zdaniem św. Augustyna, który szukał

poznania nie podlegającego błędom i mogącego stanowić niezawodny punkt wyjścia dla

wiedzy73, błędy poznawcze powstają, gdy wypowiadamy się o rzeczach, a nie o zjawiskach74.

Powinniśmy się wypowiadać wyłącznie o tym, j a k widzimy to, co jest wokół nas, a nie c o

widzimy. Innymi słowy, zarzuty sceptycyzmu dotyczą tylko istnienia rzeczy zewnętrznych,

nie zaś naszych przeżyć wewnętrznych, natomiast istnienie naszych myśli jest faktem

najpewniejszym75. Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda, twierdził

70 Do tej tradycji nawiąże później Kartezjusz, empiryści brytyjscy (zwłaszcza D. Hume) oraz I. Kant, zaś w XX w. twórca fenomenologii, E. Husserl.71 Tzw. gnoza jako specyficzna forma religijności pojawiła się jeszcze w okresie przed Chrystusem, jednakże rozkwit jej przypadł na wieki II/III po Chr. Gnozę stanowiły rozmaite sekty nawiązujące do religii żydowskiej i pogańskiej, a także do chrześcijaństwa. Starały się one „rozwiązać” problem zła na świecie poprzez sformułowanie mieszanki mitologicznej teologii i kosmologii. Świat naturalny ich zdaniem został stworzony przez złe bóstwo, człowiek powinien więc wyzwalać się od wszystkiego, co materialne (w ten sposób wyzwoli się tez od zła). Gnostycy dzielili ludzi na „zmysłowych” (podlegających materialnemu światu) oraz „wtajemniczonych”, „boskich” (gr. gnosis = wiedza, aczkolwiek tu to wyrażenie miało znaczenie „wiedza dla wybranych, boska wiedza dla wtajemniczonych”). Manicheizm z kolei pojawił się na tle gnozy w III w. po Chr. za sprawą Persa Manesa, twierdzącego, że istnieje dwóch bogów: bóg światła oraz bóg ciemności, którzy toczą ze sobą walkę (świat materialny podlega bogu ciemności), człowiek zaś ma dwie dusze. Manichejczycy byli zaciekłymi wrogami chrześcijaństwa. Zarówno gnoza, jak i manicheizm uchodzą za prototypy wszelkiej herezji. Manichejskie akcenty pojawiają się w etyce św. Augustyna (należy dbać o duszę, nie zaś o ciało) oraz epistemologii (ciało jest dla nas przeszkodą w poznaniu Boga). 72 Neoplatonizm to zmodyfikowana przez Plotyna (III w. po Chr.) doktryna Platona, charakteryzująca się tzw. emanacyjna koncepcja świata (rzeczywistość fizyczna jak i sfera idei zostały wyemanowane przez bóstwo). Prawdopodobnie właśnie od Plotyna św. Augustyn zaczerpnie koncepcję nadnaturalnego poznania, która u niego przyjmie postać tzw. teorii iluminacji. Zdaniem Plotyna Bóg oświeca swą światłością duszę każdego człowieka przychodzącego na świat. 73 Analogiczny projekt pojawi się u Kartezjusza.74 Stanowisko, w myśl którego poznajemy zjawiska, a nie same rzeczy, nazywa się fenomenalizmem, od gr. phainomenon = zjawisko.75 Podobna argumentacja pojawi się u Kartezjusza.

26

św. Augustyn, zapoczątkował więc metodę introspekcyjną w nauce, czyli metodę wglądu w

stany świadomości, stany umysłu czy psychiki (był przy tym zwolennikiem spirytualistycznej

i substancjalnej koncepcji duszy76). Odwrócił w ten sposób dotychczasowy pogląd na

poznanie77, kierując je ku sferze subiektywnej, ku wnętrzu człowieka (w przeciwieństwie do

filozofów przyrodników, a nawet w pewnej mierze do arystotelesowskiego realistycznego i

obiektywistycznego nastawienia na świat), w tym sensie też myśl św. Augustyna uchodzi za

prekursorską w stosunku do egzystencjalizmu.

Sfera subiektywna nie była jedynym przedmiotem poznania dla niego. Oprócz niej,

uważał, poznajemy też prawdy wieczne. Umysł ludzki odkrywa je na drodze specyficznego

poznania. Prawdy wieczne są bowiem ideami, które istnieją w Bogu. Możemy poznać świat

idealny (czyli zbiór tych prawd wiecznych, idej = idealny model świata realnego) jednakże

tylko na drodze oświecenia, jakiego udziela nam Bóg (visio intellectualis). To oświecenie jest

1) spotęgowaniem władz poznawczych, 2) aktem nadprzyrodzonym, dziełem łaski.

Iluminacja, o której mówi św. Augustyn, jest według niego najwyższym stopniem poznania.

O filozofii św. Augustyna powiemy, że jest teocentryczna, gdyż jej przedmiotem jest

Bóg (gr. Theos); mało tego jest on nie tylko przedmiotem ale i przyczyną naszego poznania

(teoria iluminacji), stanowi źródło prawdy, najwyższe dobro i przyczynę wszelkiego dobra. W

etyce zaś stał na stanowisku woluntarystycznym i irracjonalistycznym: aby działać dobrze nie

wystarczy nam znać dobro (jak twierdził choćby Sokrates), musimy bowiem dobro kochać.

Naszym postępowaniem moralnym musi więc kierować wolna wola i umiłowanie dobra (nie

zaś intelekt, jak u Sokratesa). Jedynie z miłości płyną dobre uczynki, zwłaszcza z miłości do

Boga; szczęście możemy osiągnąć tylko przez miłość.

8. Filozofia okresu średniowiecza. Realistyczny system św. Tomasza

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) w sporej mierze nawiązywał do myśli i

terminologii Arystotelesa78. Najważniejsze odkrycie, które go dokonał w filozofii (zwł. w

76 Zdaniem św. Augustyna dusza jest samoistna substancją (odrębnym bytem), doskonalszą od ciała, aczkolwiek swej naturze bliższą Bogu. Jest nam znana lepiej niż ciało, cechuje ją myślenie, wola, pamięć i refleksyjność; gł. przedmiotem poznania dla duszy jest Bóg. 77 Aczkolwiek podążał w tym względzie za koncepcjami Platona, który również kładł akcent na poznanie intelektualne. 78 Bezpośrednim poprzednikiem św. Tomasza był św. Albert Wielki (XII/XIII w.), ten jednak nawiązywał do myśli Plotyna i św. Augustyna. Niemniej w myśli św. Tomasza również istnieją nawiązania do neoplatonizmu (hierarchiczna koncepcja świata: byty są uporządkowane od mniej do coraz doskonalszych) i augustynizmu (w Bożym umyśle istnieją wzorce rzeczy realnych = idee Boże, według których stworzony został świat).

27

metafizyce) to było zwrócenie uwagi na to, że w każdym realnym bycie da się wyróżnić istotę

i istnienie. Punktem wyjścia badań św. Tomasza były realnie istniejące rzeczy jednostkowe

(substancje), które poznajemy bezpośrednio79.

Sformułował tzw. dowody istnienia Boga (drogi św. Tomasza):

I. (z istnienia ruchu): skoro zachodzi zmienność w świecie realnym, to musi istnieć

przyczyna tejże zmienności (ruchu),

II. (z niesamoistności świata): świat jest bytem, który nie powstał sam z siebie, wobec

tego istnieje istota samoistna, będąca przyczyna powstania świata,

III. (z przypadkowości rzeczy): skoro każdy byt, jaki napotykamy w realnym świecie

jest tylko przygodny, tzn. wcale nie musi istnieć (mogłoby go nie być), to istnieje

poza wszystkimi (przygodnymi) bytami realnymi istota konieczna,

IV. (z faktu, że istnieją stworzenia o różnej doskonałości): skoro w strukturze świata

dostrzegamy pewną hierarchię stworzeń – od mniej doskonałych, do coraz

doskonalszych, to musi istnieć istota najdoskonalsza,

V. (z powszechnej celowości przyrody): skoro świat fizyczny jest uporządkowany,

skoro całe mnóstwo procesów w przyrodzie wykazuje się celowością, to istnieje

istota najwyższa, rządząca przyrodą a działająca celowo.

Relację między Bogiem a światem św. Tomasz ujmował następująco: rzeczywistość

została stworzona ex nihilo (w przeciwieństwie do tego, co twierdził Platon czy Arystoteles);

stworzenie dokonane zostało przez Boga wprost (vs Plotyn, gnoza i in. koncepcje) jako akt

woli (vs Plotyn – Bóg wyemanował świat z konieczności). Stworzenie odbyło się według idej

Bożych i nastąpiło w czasie (vs teorie postulujące wieczne istnienie świata). Bóg, zdaniem

św. Tomasza, kieruje światem, ten zaś jest uporządkowany, rozwija się celowo według planu

Bożego.

W etyce, podobnie jak Arystoteles, św. Tomasz był zwolennikiem drogi „złotego

środka” (takiego postępowania moralnego, które nie popada w skrajności typu hedonizm czy

ascetyzm (cynicyzm)). Uważał, że szczęście (eudajmonia) jest celem ostatecznym człowieka,

przy czym uważał, że szczęście to poznanie Boga (skoro poznanie jest najwyższą funkcją

człowieka, a Bóg najdoskonalszym przedmiotem poznania). Bóg jest ostatecznym celem i

miarą ludzkiego postępowania. 79 W tym względzie stał na odmiennym stanowisku niż św. Augustyn, twierdzący, że za pomocą zmysłów poznajemy zjawiska tylko, bezpośrednio zaś poznajemy duszę (za pomocą wglądu w nasze wewnętrzne stany). Św. Tomasz utrzymywał, że duszy nie poznajemy bezpośrednio, lecz dochodzimy do niej na drodze refleksji nad jej czynnościami. Poznajemy tylko sposób, w jaki dusza działa, same zaś władze duszy i nią samą poznajemy nie wprost.

28

9. Filozofia nowożytna i jej specyfika. Przełom dokonany przez Kartezjusza

Filozofią nowożytną dzielimy na następujące podokresy: XV-XVI w. Odrodzenie,

XVII w. okres wielkich systemów (Kartezjusza, B. Spinozy i G.W. Leibniza), XVIII w.

Oświecenie, do r. 1830 okres wielkich systemów idealistycznych, po 1830 r. dominacja

kierunków minimalistycznych. Na samym początku tejże filozofii dochodzi do odrodzenia się

platonizmu i neoplatonizmu we Włoszech, następnie do ożywienia arystotelelizmu. Powstaje

nowa teoria wiedzy związana z naukami przyrodniczymi (F. Bacon oraz Galileusz), dochodzi

też do przeobrażeń w scholastyce.

René Descartes (Cartesius, stąd spolszczenie Kartezjusz; 1596-1650) działający na

polu filozofii, matematyki, fizyki i biologii uważał się za myśliciela, który zerwał z

dotychczasową tradycją i zaczął budowę systemu nauki zupełnie od początku. I faktycznie po

dziś dzień wielu historyków filozofii uważa Kartezjusza za jednego z najbardziej

wpływowych myślicieli wszechczasów.

Descartes, stwierdziwszy że nauki są w kryzysie, uznał, że jego przyczyną jest brak

odpowiedniej metody. Wzorcem wiedzy dla Kartezjusza była matematyka, uważał, że

stanowi ona wiedzę jasną i wyraźną. Jasność i wyraźność uznał za niezawodną miarę dla

wszelkiej naukowej wiedzy. To, co jest jasne i wyraźne – jest pewne i proste. Matematyka

zatem posłużyła mu za wzorzec wszelkich nauk80. Z niej też, a ściślej z arytmetyki

zaczerpnął Kartezjusz wzorzec metody analitycznej (rozkładania na najprostsze składniki)

do badań teoretycznych.

Jeśli chodzi o problematykę stricte filozoficzną, Descartes zapoczątkował podejście

metateoretyczne, tj. takie, które nie zaczyna się od badań przedmiotowych, lecz od krytyki

pewnej zastanej wiedzy (zwykle jakiejś lub jakichś teorii). W tym wypadku, przystępując do

badań z dziedziny metafizyki, Kartezjusz przyjął w punkcie wyjścia postawę tzw.

metodycznego sceptycyzmu81, chcąc znaleźć ostateczny punkt oparcia dla tej nauki, tj.

80 Również przyrodniczych. Zdaniem Kartezjusza przyrodę należy traktować tylko geometrycznie i mechanicystycznie w badaniach naukowych. On też był wyrazicielem poglądu, że zwierzęta to „maszyny”, tj. istoty pozbawione świadomości i duszy.81 Metoda = 1. systematycznie dający się zastosować sposób wykonywania czegoś, 2. zbiór reguł wyznaczający sposób działania w danej dziedzinie. Metodyczny sceptycyzm polega na przyjmowaniu na próbę wszelkich argumentów sceptycznych dotyczących ludzkiej wiedzy. Wątpienie jest tu punktem wyjścia i jest głoszone po to, by uzyskać pewność (w punkcie dojścia rozważań teoretycznych) – teoretycznych przeciwieństwie do zwykłego, tradycyjnego sceptycyzmu, który poprzestaje na głoszeniu twierdzeń powątpiewających w prawdziwość ludzkiej wiedzy i jakąkolwiek możliwość zweryfikowania tejże wiedzy.

29

znaleźć takie twierdzenie, które oprze się wszelkim wątpieniom. Przyjął trzy rodzaje

argumentacji sceptycznej: 1) dotyczącą złudzeń zmysłowych, 2) dotyczącą braku ostrej

różnicy między jawą a snem, 3) dopuszczającą możliwość, że jesteśmy nieustannie

wprowadzani w błąd przez jakąś potężniejszą istotę (tzw. złośliwy demon Kartezjusza).

Nie wchodząc w bliższe szczegóły tychże argumentacji82, powiemy tylko tyle, że w

myśl pierwszej: z faktu, że ulegamy złudzeniom (np. optycznym83, smakowym) możemy

wnosić, że to, co odbieramy za pomocą zmysłów (tzw. jakości zmysłowe) jest zupełnie

subiektywne. W myśl drugiej: między tym, co widzimy i odczuwamy w stanie przytomności

naszego umysłu (jawa), a tym, co widzimy i doznajemy we śnie, nie możemy wytyczyć ostrej

granicy84. Konsekwencją tych dwóch argumentacji jest stwierdzenie, że wiedza uzyskiwana z

naszych spostrzeżeń zmysłowych (wzrokowych, słuchowych itd.) nie może posłużyć nam za

fundament w budowaniu wiedzy naukowej (ma walor najwyżej praktyczno-życiowy, nie jest

pewna i nie może być uznana za prawdziwą). Pamiętamy jednak, że Kartezjusz wskazywał na

matematykę jako na dziedzinę dostarczająca wzorca naukowości i metody naukowej. W myśl

jednak trzeciej argumentacji: jeślibyśmy przyjęli, że podlegamy nieustannemu zwodzeniu

przez umysł od nas doskonalszy, to nawet wiedzy matematycznej nie możemy uznać za

fundament wiedzy naukowej.

Co, wobec tego, możemy uznać za „punkt Archimedesowy”, tj. taki, który nie podlega

dalszemu podważeniu, wątpieniu, skoro argumenty 1. i 2. podważały wiarygodność zmysłów,

zaś argument trzeci podważał prawdy matematyczne? Kartezjusz zastosował tu następującą

strategię: jeśli wątpię w to wszystko, co poddałem wątpieniu, to myślę – albo mówiąc

bezosobowo: jeśli zachodzi wątpienie, to musi jednocześnie zachodzić myślenie (wszak

wątpienie jest wyrazem czyjegoś myślenia). Znaczy to, że myślenie – bez względu na

wszystko to, co podważyliśmy przed chwilą, zachodzi niewątpliwie – fakt zachodzenia

myślenia jest niepowątpiewalny, twierdzi Kartezjusz, nieobalalny. Nawet więc, jeśli nie

możemy być pewni istnienia rzeczy zewnętrznych i sfery badanej przez nauki formalne, to z

pewnością istnieje sfera naszych myśli, sfera mentalna85. Przewrót kartezjański polegał na

tym, że wyznaczony został nowy fundament naukowej wiedzy – zdaniem francuskiego

myśliciela, tego fundamentu należy szukać w głębi podmiotu. Samoświadomość, samowiedza

podmiotu stanowi „Archimedesowy punkt oparcia” całej ludzkiej wiedzy. Na tym gruncie,

82 Wymagałoby to obszernego omówienia teorii Kartezjusza. 83 Złudzenia optyczne to np. widzenie patyka jako „złamanego”, gdy jest zanurzony w wodzie, widzenie manekina jako człowieka itd.84 Mówiąc dokładniej: ulegamy tak mocnemu przeświadczeniu we śnie właśnie, że to, co widzimy jest realne.85 Łac. mens = umysł.

30

zdaniem Kartezjusza, możemy udowodnić istnienie substancjalnej duszy (res cogitans86),

istnienie Boga i wreszcie, istnienie świata.

Udowodniwszy, że fakt myślenia zachodzi niepowątpiewalnie, Kartezjusz wysnuł z

tego tezę, że musi istnieć substancjalny (tj. odrębny od sfery materialnej) duchowy podmiot

myślenia, podmiot poznania. Wyrażała się ona w słynnym dictum: myślę, więc jestem –

innymi słowy׃ skoro myślenie zachodzi, to istnieje podmiot, który dokonuje tego aktu

myślenia. Jednocześnie Kartezjusz stwierdził, że świadomość nie istnieje samodzielnie, tj. nie

powstała sama z siebie, musi zatem mieć swoją przyczynę, ta zaś musi być ostateczna i

doskonała. Taką ostateczną, doskonałą przyczyną istnienia ludzkiego ducha jest, według

Kartezjusza, Bóg. Istnienie tego ostatniego daje się wysnuć również z istnienia idei Boga,

którą każdy człowiek, zdaniem francuskiego myśliciela, ma wszczepioną w umysł87.

Natomiast Bóg (jako byt z istoty swej doskonały, dobry) jest gwarantem istnienia realnego

świata88. Nie możemy, mówił Kartezjusz, przyjąć, że Bóg nas nieustannie łudzi (jak

zakładaliśmy metodycznie, co do złośliwego demona), wobec tego, to, co widzimy jest realne.

Nietrudno zauważyć, że w dość karkołomny sposób omawiany przez nas filozof

„powraca do rzeczywistości”; gdyż najpierw podważa wiarygodność świadectw

dostarczanych nam przez zmysły, a następnie „z głębi świadomości” (traktowanej jako byt

zupełnie odrębny, niezależny od ciała89), stara się „przerzucić pomost” do realnego świata,

odwołując się do specyficznej koncepcji Boga. Można powiedzieć tak, że Kartezjusz sugeruje

iż nawet, jeśli naszego naturalnego poznania nie możemy uznać za wiarygodne, to uznanie

istnienia Boga chroni nas przed powszechnym (sceptyckim) wątpieniem w realność

otaczającego nas świata.

Radykalny kartezjański rozdział sfery myślenia (sfery ludzkiego ducha) i sfery tego,

co fizyczne, miał olbrzymie (nie zawsze pozytywne, dodajmy) znaczenie w rozwoju kultury

europejskiej i filozofii90.

86 Łac. res cogitans = dosł. rzecz myśląca.87 Kartezjusz stał na gruncie tzw. natywizmu, tj. stanowiska głoszącego istnienie wrodzonych dyspozycji zdolności), przedstawień, wyobrażeń lub pojęć w ludzkim umyśle. Stanowisko to, wydające się na pierwszy rzut oka dość paradoksalnym (jak to jest możliwe, byśmy rodzili się z pewnymi gotowymi dyspozycjami czy przedstawieniami?), po głębszym namyśle może się okazać, przynajmniej w jakiejś mierze, uzasadnione. Weźmy np. umiejętność posługiwania się językiem, której wszyscy nabywamy w tym samym mniej więcej wieku, tj. 2-3 lat. Nie byłoby to możliwe, gdyby nasz umysł nie był wyposażony w pewne (wrodzone właśnie) dyspozycje do posługiwania się językiem.88 Podobne rozwiązanie pojawi się u brytyjskiego empirysty, biskupa G. Berkeley’a. 89 U Kartezjusza mamy do czynienia z podobnym dualizmem antropologicznym, co u Platona i św. Augustyna. 90 Powstała wielka ilość koncepcji idealistycznych, a nawet solipsystycznych, kwestionujących realność fizycznego świata i sugerujących jego zależność od duchowego, filozofującego „ja”.

31

10. Myśl B. Pascala

Jak nieoczekiwane mogą być koleje myśli ludzkiej, zwłaszcza filozoficznej, świadczy

przykład Pascala (XVII w.), francuskiego uczonego, matematyka nie mniej zasłużonego w

swojej dziedzinie, co Kartezjusz, a dochodzącego w swojej refleksji nad światem do zupełnie

odmiennych od niego rezultatów. Również stawiał za metodologiczny wzór – nauki formalne,

zwłaszcza geometrię, jednakże dodawał, że metody stosowane w tychże naukach są zupełnie

nieprzydatne w rozwiązywaniu pewnych kwestii istotnych dla człowieka (nie tylko z

filozoficznego punktu widzenia), tj. zagadnień religijnych i etycznych. Racjonalny sposób

postępowania w sprawach istotnych i życiowo doniosłych jest, według Pascala, bezradny. Co

więcej, francuski myśliciel był zdania, że nawet znajomość faktów dostarczanych nam przez

nauki przyrodnicze nie pozwala nam zrozumieć świata. Stał na stanowisku sceptycznym, choć

jego krytyczna postawa wobec możliwości ludzkiego poznania i zasięgu ludzkiej wiedzy,

wynikała z innych względów aniżeli sceptycyzm Kartezjusza.

Pascal uważał, że w naszym poznaniu rzeczywistości, a zwłaszcza poznaniu

rzeczywistości międzyludzkiej oaz sfery religijnej, nie możemy opierać się na rozumie.

Wiedza czysto rozumowa jest „szaleństwem”, „próżnością”. Głęboki wgląd w rzeczy istotne

oraz sferę tego, co nadprzyrodzone, daje nam serce. Jednym z haseł Pascala było „trzeba być

geometrą, pirronistą91 i pokornym chrześcijaninem”. Znaczyło to, że musimy stawiać wiedzy

wysokie wymagania, musimy przekonać się, ze rozum nie może im sprostać, a następnie

musimy poddać się Objawieniu.

Ten ostatni postulat został sformułowany w tzw. zakładzie Pascala. Francuski uczony,

wychodząc z założenia, że rzeczy doczesne są znikome i pozbawione wartości, uważał, że

człowiek musi przyjąć istnienie Boga. Uznanie istnienia Boga, nawet jeśli miałoby być

„hazardem” z racjonalnego punktu widzenia, może nam przynieść zysk w postaci życia

wiecznego i wiecznego szczęścia. Pascal sytuował zatem człowieka i jego istnienie w

perspektywie religijnej. Słynne powiedzenie „człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie,

ale to trzcina myśląca”, wyrażało poczucie kruchości a nawet tragizmu ludzkiego losu, gdyż

człowiek, w oczach francuskiego myśliciela, mimo że dysponuje rozumem, jest nieustannie

zagrożony w swoim bycie. W ten sposób Pascal kontynuował zapoczątkowaną przez

Sokratesa, a rozwijaną przez św. Augustyna egzystencjalistyczną refleksję92 nad człowiekiem,

91 Czyli sceptykiem. Pirron był jednym z czołowych sceptyków starożytności.92 Refleksja ta charakteryzuje się programową niesystemowością (w przeciwieństwie do systemowo rozwijanej filozofii) oraz irracjonalizmem, czyli akcentowaniem pozarozumowych czynników w badaniach nad strukturą bytu ludzkiego i/lub poznaniem ludzkim.

32

traktującą go jako byt całkowicie odrębny od świata przyrodniczego93 i stanowiący odrębny,

swoisty przedmiot filozofii.

11. Empiryzm94 brytyjski (J. Locke, G. Berkeley, D. Hume)

Niektórzy anglosascy historycy filozofii uważają, że dopiero od epoki empiryzmu

brytyjskiego zaczyna się w filozofii „naukowe”, „poważne” jej uprawianie, stąd też bywa że

nawet na anglosaskich studiach filozoficznych nie sięga się w historii dalej niż do epoki

Oświecenia. Dlaczego tych trzech filozofów jest tak ważnych? Co takiego istotnego wnieśli

do interesującej nas dziedziny?

Nie wchodząc w szczegóły, przyczynili się przede wszystkim do ugruntowania

stanowiska fenomenalistycznego w epistemologii (co zaowocowało określonymi

rozwiązaniami metafizycznymi), poddali krytyce arystotelesowsko-tomaszowe pojęcie

substancji (bytu konkretnego) oraz metafizykę jako naukę o bycie realnym. Ponadto Berkeley

sformułował radykalne stanowisko idealizmu metafizycznego, zaś Hume był bliski

stanowisku solipsyzmu metafizycznemu, do którego prowadził go jego radykalny

sceptycyzm.

Locke (XVII/XVIII) nawiązujący do epistemologicznego stanowiska

arystotelesowskiego95, sformułował nowy typ empiryzmu, w myśl którego nie tylko nasze

poznanie opiera się na spostrzeżeniach zmysłowych, lecz wszelka nauka teoretyczna powinna

się opierać na doświadczeniu zmysłowym. Odrzucał jednocześnie arystotelesowską

metafizykę, uważając, że ani nasze poznanie zmysłowe nie uprawnia nas do mówienia o

substancjach, ani umysł ludzki nie jest w stanie rozwiązać problemów metafizycznych.

Filozofia powinna być, według Locke’a, przede wszystkim epistemologią, tj. analizą treści

naszego poznania i zawartości naszego umysłu. W tym ostatnim sensie brytyjski myśliciel

93 Pascal, mimo że generalnie stał na stanowisku dualizmu metafizycznego i epistemologicznego, podobnego do kartezjańskiego, to jednocześnie był zwolennikiem pewnej bytowej hierarchiczności. Uważał, że najniższą warstwę substancji stanowią byty materialne, wyżej stoją byty duchowe, zaś najwyżej Bóg. Jednocześnie w strukturze człowieka duszę sytuował wyżej od sfery cielesnej, stąd też etyka Pascala była ascetyczna, nawiązująca w sporej mierze do etyki św. Augustyna.94 Gr. empeiria = doświadczenie.95 Wyrażającego się łacińską formułą: Nihil est in intellectu quo non fuerit antea in sensu (nie ma niczego w umyśle, co wcześniej nie byłoby w zmysłach). Należy pamiętać, że arystotelesowsko-tomaszowy empiryzm nie jest sensualizmem (tj. stanowiskiem uznającym spostrzeganie zmysłowe za jedyny adekwatny, prawdziwy typ poznania), gdyż zarówno Arystoteles, jak św. Tomasz uważali, że nasze spostrzeganie zewnętrzne jest procesem zmysłowo-intelektualnym, czyli nasz umysł bierze czynny udział w naszych percepcjach.

33

kontynuował linię zapoczątkowaną przełomem Kartezjusza96, który radykalnie oddzielił sferę

bytu od sfery myślenia. Locke jednocześnie, mimo że przejął po francuskim uczonym

koncepcję idej jako tzw. przedstawień umysłowych, to w przeciwieństwie jednak do niego,

odrzucał podejście natywistyczne. Idee nie są wrodzone, jak głosił Kartezjusz, umysł ludzki

przeformułowuje tylko to, co dostarczają zmysły, wobec tego, nasze przedstawienia

umysłowe (wyobrażenia, pojęcia itd.) mają pochodzenie empiryczne. Wrodzone są wyłącznie

władze naszego umysłu, twierdził Locke. Jednocześnie podkreślał, że obok doświadczenia

zmysłowego dysponujemy poznaniem refleksyjnym (doświadczeniem wewnętrznym,

doświadczeniem nas samych), stał więc na stanowisku dualizmu epistemologicznego,

wyróżniającego dwa typy poznania: zmysłowe i intelektualne.

Wyróżnił dwa typy jakości zmysłowych97: pierwotne, tj. takie, które spostrzegamy za

pomocą wielu zmysłów (wymieniał tu: rozciągłość przestrzenną, kształt, ruch) oraz wtórne,

czyli takie, które spostrzegamy za pomocą jednego zmysłu (barwa, dźwięk, smak czegoś). Te

ostatnie jakości zmysłowe, zdaniem Locke’a, są subiektywne, tzn. zależą od naszego aparatu

poznawczego i różnią się w zależności od tego, kto i w jakim stanie je percypuje98.

Berkeley (XVII/XVIII), który nie tylko był filozofem, ale i anglikańskim biskupem,

kontynuował badania Locke’a, doprowadził jednak do radykalizacji jego koncepcję jakości

zmysłowych. Stwierdził, że podział na jakości pierwotne i wtórne nie daje się utrzymać, ani

nie ma dostatecznego, racjonalnego uzasadnienia. Wszystkie zmysłowe jakości są

subiektywne. Spostrzegamy je bezpośrednio i – co więcej – spostrzegamy tylko i wyłącznie te

jakości. Nie spostrzegamy żadnych rzeczy, twierdził Berkeley. To, co nazywamy rzeczami, to

96 Zajmował się jednak przede wszystkim badaniami pojęć – ich pochodzenia, ich składników, ich w roli w naszym poznaniu i myśleniu.97 W kwestii jakości zmysłowych wyróżnia się następujące stanowiska: realizmu przedfilozoficznego (naiwnego), realizmu krytycznego, fenomenalizmu, idealizmu. W myśl pierwszego obiektywnie istnieją wszystkie rodzaje spostrzeganych jakości zmysłowych, podmiot nie wytwarza tego, co spostrzega. 2) Nie wszystkie istnieją obiektywnie, niektóre jakości zmysłowe są rezultatem działania podmiotu, jego aparatu poznawczego lub okoliczności spostrzegania. 3) Jakości zmysłowe (tu: zjawiska) są tym, co poznajemy bezpośrednio (albo są uznawane za jedyne obiekty naszego poznania, albo za pośredniki w poznawaniu tzw. rzeczy samych w sobie, jak twierdzi Kant). 4) Jakości zmysłowe są subiektywne i zależą od świadomości (lub umysłu) podmiotu. Wobec jakości zmysłowych można też zajmować stanowisko neutralistyczne, tj. nie opowiadać się po żadnej z powyższych stron, agnostycystyczne (tj. twierdzić, że jakości zmysłowe nawet, jeśli istnieją, to są niepoznawalne) oraz sceptyczne (tj. negujące ich istnienie i poznawalność). 98 Problem subiektywności tego, co zmysłowe został po raz pierwszy sformułowany prawdopodobnie przez starożytnego atomistę Demokryta, odrzucającego świadectwo naszych zmysłów, gdyż nie dostarczają nam wiedzy o prawdziwym podłoży zjawisk zachodzących w świecie fizycznym, czyli warstwie atomów poruszających się w pustej przestrzeni. Na subiektywność naszych spostrzeżeń zmysłowych zwracali uwagę sofiści oraz sceptycy. Dopiero jednak Kartezjusz, a za nim Locke i pozostali empiryści brytyjscy dokonali utożsamienia jakości zmysłowych (tj. tego, co odbieramy za pomocą zmysłów), z własnościami rzeczy fizycznych. Innymi słowy, wykryta przez nich (na ile uzasadniona, to osobna sprawa), subiektywność treści odbieranych przez nasze zmysły, skłoniła ich do przyjęcia tezy o subiektywności własności rzeczy spostrzeganych przez nas wokoło. Locke twierdził, że tylko własności/jakości pierwotne przysługują rzeczom stale.

34

tylko pewne sekwencje jakości zmysłowych. Rzeczy fizyczne bowiem, zdaniem

anglikańskiego biskupa, nie istnieją – istnieją wyłącznie podmioty percepcji (duchy) oraz

spostrzegane przez nie jakości zmysłowe (przedstawienia, idee99). Jednocześnie Berkeley

podkreślał, że jego stanowisko nie neguje istnienia świata i obiektów, które napotykamy w

naszych spostrzeżeniach. Z naciskiem twierdził, że neguje on stanowisko materialistyczne

(nie istnieje materia jako substrat wszystkich fizycznych rzeczy)100. Zdaniem Berkeley, świat

istnieje, ale nie jest materialny, nie jest fizyczny. Innymi słowy, to co widzimy, jest takie,

jakie widzimy, ale nie jest fizyczne. Ponadto, o istnieniu wszystkiego tego, co spostrzegamy,

wiemy, argumentował Berkeley, wyłącznie z naszych percepcji. Znaczy to jednak, że

cokolwiek istnieje, istnieje tylko wtedy, gdy jest przez nas spostrzegane. Nie mamy podstaw,

by przyjąć (opierając się tylko na treści naszego poznania), że rzeczy istnieją, gdy ich nie

spostrzegamy101. Nie powinniśmy jednak uważać, że wszystko znika, gdy nikt z nas nie

spostrzega zewnętrznych rzeczy. Gwarantem istnienia świata jest bowiem dla Berkeley Bóg

(teizm)102. Bóg spostrzega rzeczywistość i w trakcie tego spostrzeżenia podtrzymuje ją w

istnieniu. W ostateczności więc anglikański biskup uważał swoje stanowisko za realistyczne.

Poglądy Berkeley’a wyrastały w pewnym kontekście filozoficzno-kulturowym –

rozwijały się wtedy dość szybko nauki przyrodnicze, wychodzące z pewnych

materialistycznych założeń, szerzyły się poglądy ateistyczne; anglikański biskup chciał więc

w jakiś sposób zreformować naukę, by ochronić człowieka przed depersonalizacją, czyli

traktowaniem go, jako byt czysto biologiczny, a nawet fizyczny.

Ponadto stał on na stanowisku nominalistycznym103, czyli uważał, że nie istnieją ani

ogólne przedmioty, ani ogólne pojęcia, a jedynie nazwy, którymi się posługujemy w opisie

99 Zauważmy, że Berkeley wprowadza kolejne, odmienne w stosunku do dotychczasowych, znaczenie terminu „idea”. W jego koncepcji ideą jest dana bezpośrednio jakość zmysłowa. 100 Takie stanowisko nazywane jest immaterializmem. Niekiedy poglądy Berkeley określane też są mianem idealizmu subiektywnego.101 W ten sposób Berkeley podważał m.in. arystotelesowską koncepcję substancji (samodzielnego w istnieniu, realnego bytu), w myśl której rzeczy zawdzięczają swe istnienie swej formalno-materialnej strukturze, ale jednocześnie uważał, że podmioty (duchy) są niezniszczalne i proste, czyli, że są substancjami (spirytualizm).102 Oprócz stanowiska teistycznego przyznającego Bogu istotne miejsce w pochodzeniu i strukturze świata (Bóg jest stwórcą świata ex nihilo i podtrzymuje go w istnieniu oraz współdziała poprzez swoją opatrzność z istotami żywymi), wyróżniamy ateizm, antyteizm, deizm, politeizm, panteizm i panenteizm. Ateizm to doktryna lub postawa wyrażająca negację Boga lub zerwanie z Bogiem. Antyteizm to wrogość wobec wiary w Boga i walka z różnymi przejawami religii lub też teorie błędnie pojmujące naturę Boga. Deizm przyjmuje istnienie Boga stwórcy (jako „Konstruktora”, „Zegarmistrza”), przeczy jednak Jego działaniu w świecie. Politeizm uznaje istnienie wielu istot boskich. Panteizm utożsamia rzeczywistość z Bogiem lub bytem absolutnym, zaś panenteizm głosi, że wszystko, co istnieje jest częścią Boga, znajduje się w Nim, ale Go nie wyczerpuje.103 W kwestii pojęć ogólnych (nazw ogólnych, terminów ogólnych) istnieją cztery zasadnicze stanowiska: nominalizm, konceptualizm, realizm skrajny i realizm umiarkowany. Pomijając wymieniony wyżej nominalizm, to konceptualizm utrzymuje, że pojęcia te istnieją tylko w umyśle, realizm skrajny uznaje obiektywne istnienie (np. w formie idej) pojęć ogólnych, zaś umiarkowany utrzymuje, że pojęcia ogólne odnoszą się do form substancjalnych obecnych w realnych bytach lub do własności tychże bytów.

35

rzeczy przez nas spostrzeganych (tu: sekwencji jakości zmysłowych). Ani w rzeczach, ani w

umyśle nie ma nic abstrakcyjnego – każda idea (przedstawienie, wyobrażenie itd.) jest

konkretna, jest związana z określoną jakością zmysłową. Empiryzm Berkeley’a był w gruncie

rzeczy sensualizmem – spostrzeżenie zewnętrzne rozumiane było tu jako sekwencja wrażeń

zmysłowych, jako (bierne) doznawanie pewnych „jakości”, nie zaś jako ujmowanie realnych

rzeczy.

Szkocki myśliciel Hume (XVIII) stawiał sobie za zadanie zbudowanie takiej nauki o

umyśle ludzkim, jak ówczesna fizyka mówiąca o świecie fizycznym, ale w przeciwieństwie

do Kartezjusza zajmującego się również, jak pamiętamy, sferą mentalną, nie uważał umysłu

za coś odrębnego w stosunku do fizycznej rzeczywistości. Twierdził też, że analiza naszych

zewnętrznych percepcji (spostrzeżeń zmysłowych) pozwala zrozumieć zawartość umysłu.

Za Lockiem i Berkeley’em przyjmował stanowisko fenomenalistyczno-

sensualistyczne w epistemologii oraz berkeley’owską koncepcję idej jako danych, którymi

operuje nasz umysł. Uważał, że spostrzeżenia zewnętrzne są wynikiem syntezy dokonywanej

przez nasz umysł: tak naprawdę odbieramy wyłącznie pewne wrażenia zmysłowe, a następnie

nawykowo kojarzymy je na ze sobą różne sposoby104. Zasadę nawykowego kojarzenia

(asocjacji) uznał Hume za podstawową regułę życia psychicznego105, a w swoich krytycznych

badaniach percepcji starał się „zerwać” wszelkie związki między kojarzonymi przez nasz

umysł elementami, po to, by uzyskać najprostsze składniki. Radykalizm sceptyckiego

podejścia Hume’a był jeszcze dalszy niż Kartezjusza i Berkeley’a, gdyż nie tylko poddawał

krytyce treści uzyskiwane w naszym poznaniu (a zwłaszcza realność rzeczy przez nas

spostrzeganych), ale „rozsadzał” strukturę (czy też struktury funkcjonujące w obrębie)

ludzkiego umysłu. Szkocki myśliciel twierdził, że nie tylko nie mamy dostatecznych podstaw,

by mówić o istnieniu substancji (bytów realnych), ale i innych podmiotów percepcji, poza

tym, który dokonuje aktualnej refleksji filozoficznej (solipsyzm)106. Co więcej, uważał, że

przyjęcie założenia o istnieniu jakiegokolwiek podmiotu (nawet tego „jedynego Ja”, które

filozofuje), nie ma mocnego uzasadnienia, gdyż „ja” jest wyłącznie wynikiem nawykowego

kojarzenia poszczególnych danych wrażeniowych i idej – nie oznacza więc żadnej realnie

104 Kojarzymy pewne barwy i kształty, nazywając je drzewami, kamieniami, domami itd.105 Kojarzenie dokonuje się według Hume’a na gruncie dostrzeżenia przez nas podobieństwa między pewnymi jakościami zmysłowymi, styczności ich w czasie i przestrzeni oraz związku przyczynowo-skutkowego. Pierwszym, który zwrócił uwagę na zachodzenie asocjacji w naszym percypowaniu rzeczy zewnętrznych i ich własności był Arystoteles.106 Stanowiska solipsystycznego, głoszącego, że istnieje tylko jeden podmiot poznanie, nie należy rozumieć jako, by tak rzec, deklaracji, że „na Ziemi żyje jeden człowiek”. Pamiętajmy, że filozofowie spierają się generalnie o racje pozwalające uznać dane stanowisko za uzasadnione lub nie. W tym wypadku Hume uważał, że nie ma dostatecznie mocnych racji pozwalających przyjąć na podstawie danych dostarczanych przez zmysły, że istnieją inne podmioty percepcji.

36

istniejącej substancji (realnego podmiotu myślącego; w tym sensie, w jakim mówił o nim

Kartezjusz). W ostateczności sceptycyzm zaprowadził Hume’a na pozycje agnostycyzmu

epistemologicznego, w myśl którego twierdzi się, że określone rzeczy są niepoznawalne,

wobec tego nie możemy twierdzić ani że istnieją, ani że nie istnieją.

W jaki sposób stanowisko Hume’a dawało się pogodzić z tym, co głosiły nauki

przyrodnicze? Według brytyjskiego myśliciela przyrodoznawstwo nie dotyczy sfery realnych

rzeczy tylko samych zjawisk i bada związki zachodzące między nimi; ma też charakter czysto

hipotetyczny, probabilistyczny (tzn. nie może osiągnąć prawdy na poziomie teoretycznym, a

tylko prawdopodobieństwo107). Natomiast nauki formalne badają związki między ideami.

12. Krytyczna filozofia I. Kanta

Badania nad sferą mentalną (umysłem), przeprowadzone przez brytyjskich

empirystów, stworzyły podwaliny, pod jeszcze bardziej skomplikowane badania myśliciela z

Królewca, I. Kanta (XVIII/XIX)108. Dotyczyły one m.in. teoretycznych podstaw wszelkich

nauk (zwł. zakresu przedmiotowego tychże nauk), warunków możliwości ludzkiego poznania

i doświadczenia oraz struktury umysłu.

Zdaniem Kanta w naszym spostrzeganiu mamy do czynienia wyłącznie ze zjawiskami

(fenomenalizm), które odbieramy za pomocą wrażeń zmysłowych. Za zasłoną tychże zjawisk

istnieją wysyłające je tzw. rzeczy same w sobie, do których nie jesteśmy w stanie dotrzeć.

Może założyć ich istnienie, ale nie możemy, według myśliciela z Królewca, ich poznać.

Mimo że Kant kładł nacisk na stronę zmysłową naszego poznania, to nie był zwolennikiem

sensualizmu, gdyż jednocześnie podkreślał rolę ludzkiego intelektu w procesach

spostrzegania. Jego zdaniem struktury (tzw. formy aprioryczne109) naszego umysłu w istotny

sposób modyfikują przebieg i zawartość poznania (aprioryzm). Za dwie naczelne formy

aprioryczne, którymi posługujemy się w naszym poznaniu, a ściślej, które są koniecznym

107 Takie stanowisko Hume’a wynikało z przeprowadzonej przez niego krytyki związku przyczynowo-skutkowego, którego istnienie w przyrodzie postulowały właśnie nauki nią się zajmujące. Zdaniem szkockiego filozofa możemy mówić jedynie o pewnym nawyku pozwalającym nam łączyć pewne zdarzenia, procesy (tu: ściślej, pewne wrażenia zmysłowe), ale na pewno nie o faktycznym związku istniejącym w świecie fizycznym. Spodziewamy się, że jutro rano wzejdzie słońce, ponieważ do tej pory tak się działo i przywykliśmy do pewnej prawidłowości zachodzącej między odbieranymi przez nas wzrokowymi wrażeniami, ale w samej przyrodzie nie ma nic, co można by uznać za gwarancję tego, że jutro to słońce wzejdzie, głosił Hume.108 W tym miejscu jeszcze raz zaznaczam, że jedynie skrótowo omawiam tu rozmaitych filozofów. W przypadku Kanta, którego myśl jest wyjątkowo trudna do zrozumienia (nawet dla specjalistów od filozofii), omówienie to jest więcej niż skrótowe. 109 Łac. a priori = z tego, co wcześniejsze, pierwsze, uprzednie (tu: względem doświadczenia).

37

warunkiem możliwości naszego zmysłowego doświadczenia, uznał Kant przestrzeń i czas.

Według niego przestrzeń, w której widzimy otaczające nas obiekty fizyczne, nie jest czymś

zewnętrznym wobec naszego umysłu, lecz jest podmiotową (czyli wewnątrzumysłową) formą

ujmowania zjawisk, odbieranych przez nas zmysłowo. Teza o tym, że przestrzeń stanowi

podmiotową formę ujmowania zjawisk, stanowi jeden z istotnych elementów tzw. „przewrotu

kopernikańskiego” dokonanego przez Kanta (tj. odwrócenia dotychczasowego sposobu

rozumienia relacji między podmiotem poznania a przedmiotem poznania) i po dziś dzień

budzi kontrowersje wśród filozofów.

Najważniejsze elementy jego filozofii to m.in.: rozdział między niepoznawalną rzeczą

samą w sobie (agnostycyzm epistemologiczny) a poznawalnymi zjawiskami (fenomenalizm);

rozróżnienie w poznaniu czynnika przedmiotowego i podmiotowego (teoria tzw. form

apriorycznych); twierdzenie, że podmiot ujmuje wrażenia zmysłowe za pomocą form

mentalnych (umysłowych)110 oraz generalne formalistyczne nastawienie zarówno w teorii

poznania, jak i w filozofii nauki111.

13. Filozofia współczesna i jej główne kierunki112

Po Kancie nastaje epoka systemów idealistycznych (J.G. Fichte, F.W. Schelling i

G.W. Hegel), epoka poheglowska (naturalizm L. Feuerbacha, materializm dialektyczny K.

Marksa i F. Engelsa), „egzystencjalistyczna” filozofia S. Kierkegaarda, rozmaite postacie

pozytywizmu i scjentyzmu oraz nawiązująca częściowo do Arystotelesa ale nowatorska pod

względem badań świadomości filozofia F. Brentano (XIX/XX). Rozpoczyna się również

historia filozofii w Stanach Zjednoczonych od amerykańskiego idealizmu, po którym

przychodzi pragmatyzm. Ponadto w II poł. XIX w. dochodzi do emancypacji

(usamodzielnienia się) psychologii jako nauki113.

Kierunek pozytywistyczny, którego wpływu na współczesną filozofię i inne nauki oraz

na kulturę, nie sposób nie dostrzec, dzieli się zwykle na chronologicznie następujące po sobie

110 To stanowisko Kanta interpretowane bywa psychologistycznie i subiektywistycznie (tzn. że człowiek za pomocą pewnych struktur umysłu „formuje”, a nawet „deformuje” to, co dociera do niego od świata) oraz transcendentalistycznie (tzn. że jakikolwiek podmiot poznania musi być wyposażony w pewne formy mentalne, by móc właściwie spostrzegać to, co poznaje). Ta ostatnia interpretacja obecna jest w tzw. neokantyzmie.111 Także w etyce, o której nie mówiliśmy.112 Kierunek filozoficzny to zbiór poglądów lub systemów podobnych do siebie pod względem treści tez lub stosowanych metod. Stanowisko filozoficzne natomiast to określone twierdzenie lub zbiór twierdzeń na dany (filozoficzny oczywiście) temat.113 Por. szerzej nt. temat, Pieper, Historia psychologii, Warszawa 1976.

38

trzy okresy: tzw. pierwszego pozytywizmu, tzw. empiriokrytycyzmu (drugiego pozytywizmu)

i tzw. neopozytywizmu (pozytywizmu Koła Wiedeńskiego lub też logicznego pozytywizmu).

Pozytywizm i empiriokrytycyzm

Już w samej nazwie ukutej przez twórcę tego kierunku, francuskiego myśliciela A.

Comte’a (XVIII/XIX), rysowało się przeciwstawienie do klasycznej filozofii (ale też i

krytycznej) filozofii. „Pozytywna” filozofia przeciwstawiana była „negatywnej” krytyce;

zajmowała się ponadto przedmiotami „rzeczywistymi, a nie urojonymi”, „dostępnemu

umysłowi, a nie tajemnicami”, „pożytecznymi tematami, a nie jałowymi sporami”. Miała

jednocześnie służyć polepszeniu życia, nie zaś, jak z przekąsem dodawali pozytywiści,

„zaspokajaniu czczej ciekawości”. Chciała uzyskać wiedzę pewną i zajmować się kwestiami

ścisłymi, nie zaś poruszać tematy sporne i zagłębiać się w „mgliste rozważania”. Jednym

słowem, wzorcem dla pozytywistycznej filozofii były (rozwijające się wówczas dość

gwałtownie) nauki przyrodnicze. Odrzucała więc programowo maksymalistyczne podejście

filozofii klasycznej, przyjmując pozycje minimalistyczne – zdaniem pozytywistów bowiem

nie należy dążyć do „twierdzeń absolutnych”, lecz do twierdzeń względnych (tj. takich, jakie

formułuje przyrodoznawstwo).

Ograniczenia, jakie nakładali pozytywiści na filozofię i jej metodologię, dotyczyły też

przedmiotu badań: miały nim być ciała fizyczne. Stojąc na stanowisku

antypsychologistycznym uważali, że filozofia nie powinna badać nawet sfery ludzkiej

psychiki, gdyż stany psychiczne nie poddają się naukowej obserwacji. Kwestionowali

stosowalność introspekcji, czyli wglądu w nasze stany psychiczne i stany umysłu, uważając ją

za złudzenie, chimerę. Każda nauka (zatem i filozofia) powinna się, ich zdaniem,

wypowiadać wyłącznie o faktach, opierać na faktach (korzystając z doświadczenia

zmysłowego) oraz dążyć do ustalenia związków między faktami, czyli praw. Nastawienie

pozytywistów było też zatem anytmetafizyczne, antyepistemologiczne i antyfilozoficzne

(gdyż proponowali radykalne przeformułowanie tego, co dotychczas nazywano filozofią i co

za nią uchodziło114), wynikające z bezkrytycznej fascynacji naukami empirycznymi.

Pierwszy pozytywizm od początku swego istnienia nie był kierunkiem jednolitym –

jego francuska odmiana różniła się od brytyjskiej. J.S. Mill (XIX), radykalny empirysta

brytyjski, który kontynuował linię teoretyczną Locke’a, Berkeley’a i Hume’a, również

114 Filozofię rozumieli właściwie jako teorię nauk przyrodniczych.

39

zaliczany jest do pozytywizmu, mimo że w jego filozofii pojawiają się elementy filozofii

krytycznej (w takim sensie w jakim krytykowali epistemologię i metafizykę jego trzej

poprzednicy). H. Spencer (XIX/XX), zaś po ukazaniu się dzieł K. Darwina sformułował w

ramach pozytywizmu stanowisko tzw. ewolucjonizmu, w myśl którego jedynym bytem jest

przyroda, człowiek jest jej elementem (zwierzęciem nieco bardziej skomplikowanym niż

inne), a światem istot żywych kieruje prawo rozwoju (ewolucji). Ewolucjonistycznie

interpretował procesy poznawcze człowieka, a w etyce wyznawał poglądy hedonistyczne. Na

gruncie pozytywizmu K. Pearson (XIX/XX) wypracował radykalnie empirystyczne

stanowisko tzw. scjentyzmu115. Twierdził, że wyłącznie nauka przyrodnicza dostarcza

rzetelnej, pewnej wiedzy, stwierdza bowiem fakty i tylko je opisuje, nie wyjaśnia. Nauka

odpowiada na pytanie: „jak?”, a nie „dlaczego?”116, jej zakresem jest wszystko, co istnieje, ma

poza tym cel wyłącznie praktyczny – jest narzędziem człowieka w walce o byt.

Drugi pozytywizm zwany empiriokrytycyzmem117, którego twórcy – R. Avenarius

(XIX) i E. Mach (XIX/XX) wywodzili się ze środkowej Europy, sformułował przede

wszystkim koncepcję nowego, tzw. czystego (tj. naukowego, „nieskażonego metafizyką”)

doświadczenia. W gruncie rzeczy było to po prostu doświadczenie zmysłowe, gdyż

empiriokrytycyści stali na gruncie sensualizmu i fenomenalizmu, ale jednocześnie podkreślali

oni konieczność usunięcia z nauki wszelkich „metafizycznych pojęć”, zarówno dotyczących

świata zewnętrznego, jak i sfery psychiki. Rozumieli więc to doświadczenie w dość osobliwy

sposób, bo „bezpodmiotowo”, uznając „ja”, „umysł”, „duszę”, za pojęcia metafizyczne, a

więc niemające prawa bytu na terenie nauki118.

Pragmatyzm. Fenomenologia

Twórcami tego kierunku byli filozofowie Ch. S. Peirce (XIX/XX) oraz W. James

(XIX/XX), chcący przeciwstawić się amerykańskiemu idealizmowi. Byli zwolennikami

115 Czasami za pierwszych scjentystów uważa się wspomnianego J.S. Milla oraz szkockiego psychologa A. Baina.116 Jak wiemy, pytanie „dlaczego?” było jednym z pierwszych pytań postawionych przez starożytnych filozofów. Pearson zresztą nie uważał filozofii za naukę. Podobnie radykalne stanowisko zajmą neopozytywiści. 117 Gr. empeiria = doświadczenie, gr. kritikos = umiejący rozróżniać, sądzić, oceniać.118 Do takich radykalnych przewartościowań i rekonstrukcji obrazu świata (oraz człowieka) przyczyniły się ówczesne odkrycia w dziedzinie fizyki – badania nad strukturą molekularną obiektów, zafascynowanie „mikroświatem”, który zaczęli niektórzy uczeni uznawać za pierwotny względem „makroświata”, za ten „prawdziwy” świat w przeciwieństwie do rzeczywistości obiektów makroskopowych, widzianych przez nas na co dzień. Jak pamiętamy pogląd taki, tj. o prymacie mikroświata względem „złudnego” świata makroobiektów sformułował już w starożytności Demokryt.

40

empirystycznie rozumianej psychologii. James uchodzi za twórcę słynnej koncepcji tzw.

strumienia świadomości119, zwrócił bowiem uwagę na to, że nasze myśli, wyobrażenia,

przypomnienia itd., charakteryzują się płynnością: „przychodzą i odchodzą”, przepływają, są

w ruchu. Nie należy więc patrzeć na świadomość jako „pojemnik” lecz raczej jako strumień, z

którego nieustannie coś się wyłania. Mimo że James – podobnie jak empiriokrytycyści –

używał określenia „czyste doświadczenie”, to rozumiał je neutralistycznie (tu:

ateoretycznie120), nie zaś sensualistycznie i bezpodmiotowo.

Pragmatyści sformułowali własną koncepcję prawdy: twierdzenia prawdziwe to te,

które się sprawdzają przez swe konsekwencje, zwłaszcza konsekwencje praktyczne.

Twórcą fenomenologii był niemiecki filozof żydowskiego pochodzenia E. Husserl

(XIX/XX)121, kontynuator badań Brentany122 - sformułował on przeciwstawny wobec

pozytywizmu, a nawiązujący do maksymalistycznych tradycji filozofii, nowy program jej

uprawiania. Mimo że w swojej epistemologii sięgał do badań Kartezjusza i Kanta, to celem

fenomenologii było zreformowanie filozofii i ostateczne jej ugruntowanie tak, by mogła

stanowić teoretyczną podstawę i metodologiczne zaplecze wszelkich nauk, a jednocześnie

przywrócić należyte, wyróżnione miejsce człowieka w światopoglądzie naukowym.

Husserl głosił hasło „powrotu do rzeczy”, czyli do obiektów naszego codziennego

doświadczenia123, jednakże ów powrót poprzedzony miał być zbudowaniem autonomicznej,

tj. takiej, która nie zależy od jakichkolwiek innych nauk, teorii poznania. Epistemologia

husserlowska miała za zadanie ateoretycznie badać i opisywać tzw. fenomeny, czyli to, co się

jawi czystej świadomości. Skomplikowane i niezwykle drobiazgowe fenomenologiczne

analizy przebiegów naszego spostrzegania, przyczyniły się do wielu istotnych odkryć praw

percepcji oraz struktur obecnych w naszej świadomości.

Filozofia analityczno-lingwistyczna i neopozytywizm

119 Określenie „strumień”, mimo swej obrazowości, wydaje się dość trafne w opisie tego jak „pracuje” nasza świadomość. Nasz umysł nigdy nie przypomina maszyny, która przechodzi od stanu A do stanu B. James zwraca uwagę na bogactwo ludzkiego wnętrza. Koncepcja strumienia świadomości znalazła zastosowanie nie tylko w filozofii (nawiąże do niej m.in. twórca szkoły fenomenologicznej E. Husserl), ale i w literaturze (J. Joyce, S. Beckett i in.). 120 Podobny postulat pojawi się w fenomenologii Husserla.121 Do uczniów Husserla należeli m.in. św. Edyta Stein (żydowska karmelitanka stracona w Auschwitz) oraz R. Ingarden, jedne z największych polskich filozofów.122 Jednym z uczniów Brentano był K. Twardowski filozof będący założycielem pierwszego polskiego ośrodka filozoficznego.123 To hasło było prawdopodobnie odpowiedzią na kwestionowanie realności świata makroskopowego przez filozofujących fizyków.

41

W Wielkiej Brytanii od czasów Locke’a, Berkeley’a i Hume’a filozofia ewoluowała w

nieco odmienny sposób od myśli kontynentalnej (głównie francusko-niemieckiej), aczkolwiek

z czasem, tj. w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej te granice uległy zatarciu.

Jaskrawym przykładem sprzeciwu wobec koncepcji idealistycznych była brytyjska filozofia

analityczno124-lingwistyczna powstała na początku XX w.125

Filozofia ta uważała analizę za swą podstawową metodę – wychodzono z założenia, że

wiele problemów teoretycznych wynika z niewłaściwego ich sformułowania i/lub

przedwczesnego uogólnienia, zsyntetyzowania. Szczególną uwagą analitycy darzyli język,

którym posługują się filozofowie, wykazując, że to on może „zwodzić” uczonych, generując

„pozorne” (czyli np. metafizyczne) problemy.

Głównymi przedstawicielami filozofii analityczno-lingwistycznej byli chronologicznie

G.E. Moore, B. Russell oraz L. Wittgenstein, wszyscy oni byli zwolennikami teorii tzw.

danych zmysłowych (ang. sense data), czyli zmodyfikowanego, unowocześnionego

stanowiska sensualistyczno-fenomenalistycznego. Moore jako pierwszy stwierdził, że nie

poznajemy rzeczy bezpośrednio (jak utrzymywał Arystoteles, św. Tomasz i in.), lecz za

pośrednictwem danych zmysłowych. Mówimy, że widzimy stół, ale w rzeczywistości mamy

do czynienia z pewnym zestawem danych zmysłowych: określoną barwą, kształtem,

gładkością, oporem (stawianym naszym rękom), odgłosem „drewnianym” itd. Russell

twierdził, że rzeczy fizyczne są konstruowane przez nas z danych zmysłowych.

Takie, tj. sensualistyczno-fenomenalistyczne postawienie sprawy, które miało ustrzec

brytyjskich analityków od „jałowych problemów metafizycznych”, wywołało spór o bytowy

status danych zmysłowych (gdzie tak naprawdę należy ulokować te dane?). Moore nie był w

stanie wybrać żadnej z trzech możliwości, które mu się rysowały: 1) dane zm. są identyczne z

ciałem (np. dane zm. „stołu” znajdują się „na mojej ręce”), 2) dane zm. są zjawiskiem

związanym z ludzkim ciałem (ale jak?), 3) ciało dostarcza stałych możliwości wywołania

danych zm. Russell z kolei, uznawszy dane zm. za byty mentalne (wewnątrzumysłowe),

zmuszony był w konsekwencji przyjąć, że świat fizyczny jest jedynie konstruktem, a nie

bytem niezależnym od naszych umysłów, w czym okazywał się bliski poglądom biskupa

Berkeley’a.

Jednym ze sposobów wyjścia z kłopotliwej sytuacji było dla analityków przesunięcie

zainteresowań w kierunku samego języka. Wprawdzie od początku byli oni zwolennikami

124 Gr. analysis = rozkładanie, rozbiór.125 Filozofia ta powstała faktycznie jako reakcja na systemy idealistyczne (niemieckie i angielskie), ale nie udało się jej uniknąć różnych trudności związanych z wyjaśnianiem kwestii epistemologicznych i metafizycznych, tak więc niektórzy brytyjscy analitycy (np. B. Russell) przyjęli także w pewnym okresie pozycje idealistyczne.

42

poglądu, że problemy metafizyczne biorą się z niewłaściwego posługiwania się językiem

przez filozofów („zwykli ludzie nie mają problemów metafizycznych”), ale dopiero po

dyskusji nad ontycznym statusem danych zmysłowych uznali, że jedynym przedmiotem

filozofii powinien być po prostu język. Analiza lingwistyczna, porządkująca użycie (zarówno

potoczne, jak i naukowe) poszczególnych słów, miała ostatecznie ustalać precyzyjne

znaczenie tychże terminów i w ten sposób wprowadzać (utracony za czasów metafizyki) ład

do dyskursu filozoficznego. Minimalizm brytyjskich analityków był więc bardzo daleko

posunięty i przybrał nawet postać wyjątkowo jałowej „leksykografii”, od czego z czasem

zaczęto odstępować.

Filozofii analityczno-lingwistycznej, jak i powstającemu w jej cieniu tzw.

neopozytywizmowi, towarzyszyły rewolucyjne przemiany w fizyce, poprzedzone jeszcze w

połowie XIX w. powstaniem tzw. geometrii nieeuklidesowych126. W 1905 r. A. Einstein

ogłasza tzw. szczególną teorię względności, zaś w 1915 r. (w oparciu m.in. o prace H.

Minkowskiego, pomysłodawcy idei tzw. czasoprzestrzeni) – ogólną teorię względności.

Nastają nowe poglądy na przestrzeń i czas, mnożą się modele świata fizycznego.

Ponadto, w obrębie psychologii pojawia się wyrosły na gruncie spencerowskiego

ewolucjonizmu tzw. behawioryzm127, którego twórcą jest amerykański zoopsycholog J.B.

Watson (XIX/XX). Był on zwolennikiem istotnej zmiany w uprawianiu psychologii – miała

ona być nauką o ludzkim zachowaniu128, nie zaś nauką o stanach psychiki, badanych

introspekcyjnie, miała też porzucić dotychczasowy „religijno-metafizyczny” słownik

(terminologię)129 i wypracować nowe, naukowe nazewnictwo. Do takich podstawowych pojęć

behawioryzmu należały dwa zaczerpnięte z badań zachowań zwierząt: bodziec – reakcja130.

Watson, oparłszy się na długoletnich obserwacjach zachowań białych szczurów w tzw.

labiryntach laboratoryjnych, głosił, że metody zoopsychologiczne trzeba użyć w stosunku do

ludzi131.

126 Do połowy XIX w. jedyną geometrią była ta sformułowana przez starożytnego myśliciela, ucznia Sokratesa, Euklidesa. Wykorzystywana była w fizyce i jednocześnie traktowana jako idealny model pewnych dostrzegalnych przez nas przestrzennych cech realnego świata. Jednakże wraz z powstaniem nowych geometrii, nieeuklidesowych, pojawiły się (postawione przez jednego z ich twórców, B. Riemanna (XIX)) problemy przestrzeni fizycznego świata. O ile jeszcze w XIX w. fizyka nie była w stanie wykorzystać odkryć w dziedzinie geometrii, o tyle sięgnęła do nich na początku XX w.127 Ang. behaviour = zachowanie. Przed pracami behawiorystów publikowane są badania odruchów warunkowych u psów przeprowadzone przez fizjologa rosyjskiego I. Pawłowa (XIX/XX) i wykorzystywane później w psychologii oraz prace amerykańskiego zoopsychologa E.L. Thorndike’a (XIX/XX), który głosił, że badania nad procesami uczenia się zwierząt dadzą się przenieść na procesy uczenia się ludzi.128 Tezę, że psychologia powinna być nauka o zachowaniu i o tym, że powinna być „niezależna od introspekcji jak fizyka” sformułował już Thorndike w 1911 w pracy o „inteligencji zwierząt”.129 Chodziło o takie terminy jak „dusza”, „świadomość”, „psychika”, „umysł”, „myślenie”, „wyobrażenia” itp. 130 Ang. stimulus-response. Por. szerzej nt. temat Pieper, Historia psychologii, 187 i n.

43

Na tym tle dochodzi do głosu w l. 20. i 30.132 XX w. III pozytywizm, najbardziej

radykalny z dotychczasowych, związany z tzw. Kołem Wiedeńskim (powstałym na cześć

empiriokrytycysty E. Macha), którego najważniejsi reprezentanci to O. Neurath, M. Schlick

oraz R. Carnap. Neopozytywiści, zafascynowani postępami nauk przyrodniczych,

zakwestionowali status naukowy metafizyki, epistemologii oraz w gruncie rzeczy całej

tradycyjnej filozofii. Uznali, że nowoczesna, teoretyczna fizyka dostarcza właściwej teorii

świata, zaś wszelkie nauki powinny się wzorować metodologicznie i językowo na fizyce.

Członkowie Koła Wiedeńskiego głosili fizykalizm jako jedyny do przyjęcia z

naukowego punktu widzenia pogląd na świat – sprowadzał się on właściwie do tezy, że

istnieją wyłącznie byty fizykalne (tj. te, których istnienie uznaje fizyka). Wobec tego

metafizyka była dla neopozytywistów nauką pozbawioną podstaw, niedającą się empirycznie

w żaden sposób zweryfikować, czyli, jak to dosadnie mówił Carnap: „zdania metafizyki są

bezsensowne”. Nauce tej przyznawano miejsce najwyżej pośród takich ludzkich sfer działania

jak poezja czy sztuka. Podobnie restrykcyjne podejście mieli wiedeńczycy do teorii poznania

– odrzucali metodę introspekcji (podążając za tezami behawioryzmu), a co za tym idzie,

jakiekolwiek „badania nad świadomością” czy „umysłem”, stojąc na stanowisku, że kwestie

teoriopoznawcze należą do psychofizjologii.

Rola filozofii sprowadzała się w neopozytywistycznej perspektywie wyłącznie do tzw.

logicznej analizy języka nauki, zatem była jeszcze bardziej ograniczona niż w I i II

pozytywizmie.

Egzystencjalizm i postmodernizm

W XX w. jedną z reakcji na szerzący się pozytywizm i scjentyzm, uzurpujące sobie

prawo do wyjaśniania wszystkich sfer rzeczywistości łącznie z naturą człowieka, była – jak

wspomnieliśmy – fenomenologia, ale też był tzw. egzystencjalizm, czyli filozofia

programowo „nienaukowa”, zajmująca się w swej refleksji wyłącznie bytowaniem człowieka,

131 Należy tu dodać, że w samej psychologii zwierząt istniały dwa podejścia – jedno uznawało, że zwierzęta wyższe posiadają świadomość, drugie, że nie. Ponadto Watson odwoływał się też do badań nad niemowlętami – obie z dziedzin opierały się bowiem na zewnętrznej obserwacji zachowań, nie zaś na introspekcji.132 W drugiej połowie l. 30. przedstawiciele neopozytywizmu (i w ogóle rozmaitych nauk) zaczynają się przenosić do Stanów Zjednoczonych w związku z narastającymi prześladowaniami osób pochodzenia żydowskiego i zagrożeniem wojną. Stąd też olbrzymi rozkwit nauki amerykańskiej od czasów II wojny wynika z powodu masowej emigracji europejskich uczonych za ocean.

44

uważanego za byt szczególny, wyróżniony, unikalny, odrębny od świata przyrody i świata

fizycznego w ogóle.

Egzystencjaliści odrzucali jakąkolwiek metodologię filozofowania w sensie

naukowym – nie budowali teorii, nie prowadzili badań, co więcej, nie posługiwali się

dotychczasową terminologią filozoficzną, lecz starali się wypracować nową, własną,

niejednokrotnie bez dbałości o jej precyzję i jednoznaczność. Wychodzili z założenia, że

opisywanie ludzkiej kondycji w świecie wymyka się „sztywnym”, „suchym”,

„schematycznym” ujęciom nauk, że konieczne jest wynalezienie nowego języka, nawet

posługującego się swobodnie najrozmaitszymi metaforami, by przybliżyć się do bogatej

problematyki antropologicznej. Nie stronili więc od zapożyczeń z literatury i częstokroć

granica między filozofią egzystencjalistyczną a zwykłą beletrystyką mocno się zacierała. Z

jednej strony przysparzało to egzystencjalistom splendoru wśród literaturoznawców, ale z

drugiej obniżało rangę samej filozofii, gdyż zaczęła być z czasem utożsamiana ze „swobodną

refleksją”, której może się podjąć „każdy zatroskany losem człowieka”. Nic zatem dziwnego,

że wnet z egzystencjalizmu podbudowanego marksizmem zaczął się wyłaniać tzw.

postmodernizm, jako programowo antynaukowa filozofia, do której akces zaczęli zgłaszać

ludzie zajmujący się krytyką literacką, estetyką, socjologią, politologią itd., uważający się za

kompetentnych w sprawach metafizyki, epistemologii, antropologii i etyki, ale o tym za

chwilę.

Za prekursora XX-wiecznego egzystencjalizmu uchodzi M. Heidegger (XIX/XX),

początkowo związany z fenomenologią Husserla. Uznał on, że człowiek, żyjąc w świecie jest

„zagrożony w swym bytowaniu”, ludzkie istnienie jest „bytowaniem ku śmierci” – i to

właśnie ludzka egzystencja powinna być właściwym przedmiotem filozofii, człowiek bowiem

żyje w ciągłym „zatroskaniu” i „trwodze” przed unicestwieniem, przed ostatecznym końcem.

Egzystencjalizm przyjął dwa oblicza: ateistyczne (przedstawicielami byli m.in.

Heidegger oraz J.P. Sartre) oraz teistyczne (m.in. G. Marcel oraz ks. J. Tischner).

Postmodernizm133 wyłonił się jako mikstura egzystencjalizmu, marksizmu, filozofii F.

Nietzschego134, psychoanalizy oraz różnych koncepcji lingwistycznych (tzw.

poststrukturalizmu). Postmoderniści krytykują filozofię racjonalną w całej rozciągłości (zwł.

metafizykę i epistemologię), odrzucając jej metodologię, obiektywizm, dążenie do prawdy,

ustalanie norm, kryteriów itd. Są zwolennikami radykalnego relatywizmu, subiektywizmu, 133 Główni przedstawiciele postmodernizmu to: (eks-marksista) J.F. Lyotard, G. Deleuze, J. Derrida, R. Rorty, M. Foucault, a w Polsce zwł. Z. Bauman (w l. 50. żarliwy zwolennik stalinizmu i ówczesny kapitan UB).134 Nietzsche (XIX) zajadle krytykował chrześcijaństwo (zwłaszcza etykę chrześcijańską i postulat miłosierdzia) oraz (naukowy) racjonalizm. Głosił nadejście tzw. nadczłowieka nie skrępowanego „etyką niewolników”, posługującego się „etyką panów”.

45

irracjonalizmu, pluralizmu poglądów, nieskrępowanej wolności135 (szczególnie w dziedzinie

moralności – odrzucają tradycyjną etykę).

14. Główne koncepcje filozofii

Od tego, jaką przyjmiemy koncepcję filozofii zależy w dużej mierze to, w jaki sposób

będziemy wyjaśniać strukturę świata, zagadnienia poznania i kwestie związane z człowiekiem

– nie jest więc to problem, który możemy pominąć w naszych rozważaniach136. Należy jednak

mieć jednocześnie na uwadze, że wybór tejże koncepcji nie powinien być podyktowany

względami „irracjonalnymi” i niemerytorycznymi; nie wolno nam po prostu obrać jedną z

koncepcji „bo tak nam się podoba” lub też „bo inni taką wybrali”137.

Główne koncepcje filozofii to: klasyczna, pozytywistyczna, neopozytywistyczna,

lingwistyczna i irracjonalna. W myśl pierwszej filozofia jest nauka samodzielną,

autonomiczną, teorią rzeczywistości, która dąży do najogólniejszego poznania świata i

koniecznościowego wyjaśnienia ostatecznych racji jego istnienia i jego poznania. Składają się

na nią m.in. metafizyka, teoria poznania, antropologia i etyka. Pozytywistyczna koncepcja

filozofii związana ze scjentyzmem, stawia sobie za wzór wiedzy nauki przyrodnicze, zaś

filozofię traktuje najwyżej jako encyklopedyczne zestawienie lub syntezę wyników tychże

nauk. Neopozytywistyczna koncepcja idzie jeszcze dalej w ograniczaniu roli i zakresu

filozofii, uważając, że powinna ona jedynie zajmować się logiczną analizą języka nauki, gdyż

tradycyjna metafizyka, epistemologia czy antropologia to dziedziny (przez swoją

„pseudoproblematykę” i aparaturę pojęciową) „bliższe poezji, sztuce lub religii” aniżeli

badaniom naukowym. Lingwistyczna koncepcja wychodzi z założenia, że większość

problemów filozoficznych nie poddaje się badaniom z tego względu, że jest nieprawidłowo

135 Wprawdzie w tej części Europy marksizm-leninizm został dostatecznie skompromitowany po eksperymentach z budową socjalistycznego „raju na ziemi”, zaś marksiści, których było mrowie do 1989 r. zniknęli nagle bez śladu, to jednak przez to, że w wielu krajach postkomunistycznych zaczynają być wprowadzane „kapitalistyczne stosunki pracy”, to argumentacja marksistowska powraca właśnie w przebraniu postmodernistycznym.136 Osobnym istotnym problemem w uprawianiu filozofii jest kwestia metody. Istnieją metody: fenomenologiczne, logiczno-lingwistyczne, hermeneutyczne, ontologiczne, metafizyczne, transcendentalne i scjentystyczne. Szersze omówienie tego zagadnienia wykracza jednak poza zakres niniejszego skryptu. 137 Oczywiście, samo określenie „wybór” jest tu dość mylące. Rzetelny filozof nie „wybiera” sobie koncepcji w ramach której prowadzi badania, ale raczej ta koncepcja „narzuca mu się” w trakcie wieloletnich badań, jako ta, która posiada najwięcej racjonalnych uzasadnień, jako ta, która „najlepiej się broni”, najgłębiej wyjaśnia pewne kwestie itd. Dlatego kogoś, kto już na początku studiów „,ma swoją koncepcję”, nie należy nazywać filozofem, bo jest to nieporozumienie. Ponadto wiele złego czynią w tej dziedzinie niewłaściwie prowadzone kierunki studiów, gdzie wykładowcy (zwłaszcza eks-marksiści, ale nie tylko) od początku narzucają studentom „jedyną właściwą” koncepcję (np. materialistyczną), zniekształcając obraz filozofii i jej historii.

46

sformułowana – trzeba zatem zanalizować język filozoficzny, potoczny i naukowy, ustalić

znaczenia poszczególnych terminów i dopiero wtedy przystępować do rozwiązywania

teoretycznych zagadnień. Ostatnia z wyżej wymienionych koncepcji traktuje filozofię jako

osobistą refleksję (danego myśliciela) nad statusem człowieka w świecie, nad jego sposobem

bycia, odwołującą się do pewnych „przeżyć granicznych”, takich jak „lęk przed śmiercią”

czy „poczucie tragicznego osamotnienia w społeczeństwie”. Irracjonalistycznie uprawiana

filozofia zmienia się z reguły w pewien światopogląd, programowo unikając jakiegokolwiek

„naukowego teoretyzowania”.

Główne koncepcje prawdy

Istnieją następujące koncepcje prawdy: klasyczna, absolutystyczna138 (zwana czasem

korespondencyjną) oraz nieklasyczne (relatywistyczne139): koherencyjna140,

ewidentystyczna141, zgody powszechnej, pragmatyczna i konsensualna142. W myśl tej

pierwszej, sformułowanej przez Arystotelesa i św. Tomasza, prawda to zgodność intelektu z

poznawaną rzeczą (stanem rzeczy) lub też zgodność zdania ze stanem rzeczy143. Nasze

poznanie czegoś (np. spostrzeżenie samochodu przejeżdżającego za oknem) jest prawdziwe,

ponieważ jest zgodne z tym, co faktycznie zachodzi – po prostu jest tak, jak widzimy. Zdanie

„Andrzej mieszka w Stanach Zjednoczonych” jest prawdziwe, jeśli jest zgodne z opisywanym

stanem rzeczy, czyli, jeśli rzeczywiście Andrzej mieszka w USA.

Koherencyjna koncepcja uzależnia prawdziwość od zgodności zdań między sobą,

czyli od pewnego kontekstu danego zdania. Owo zdanie jest prawdziwe, o ile zgadza się z

innymi zdaniami naszej teorii. W ten sposób twierdzenie „Ziemia jest jedna z planet Układu

Słonecznego” jest prawdziwe, dlatego że wchodzi w skład określonej teorii (astronomii),

uważanej przez nas za prawdziwą. Zwolennicy tej koncepcji stoją zwykle na stanowisku, że

absolutystyczna koncepcja prawdy wikła się w problemy z weryfikacją postulowanej

138 To określenie powstało na gruncie przeciwstawienia wobec relatywistycznej koncepcji prawdy.139 Relatywizm tu wyraża się uzależnieniem prawdziwości zdania od jakiegoś kontekstu, autorytetu itd. Relatywiści twierdzą, że dane zdanie jest prawdziwe tylko „w pewnych okolicznościach”, albo „dla danego podmiotu lub grupy podmiotów”, albo wreszcie „ze względu na coś”. Innymi słowy, prawda jako bezwzględna wartość przysługująca zdaniu, dla relatywistów nie istnieje. 140 Łac. cohaerentia = łączność.141 Łac. evidentia = oczywistość.142 Łac. consensus = przyzwolenie, zgoda.143 Łac. correspondere = odpowiadać sobie.

47

zgodności (czy to intelektu, czy zdania) ze stanem rzeczy, od których wolna jest koherencyjna

koncepcja.

Ewidentystyczna z kolei powołuje się na oczywistość, jaką budzi w nas dane zdanie –

ta oczywistość traktowana jest jako kryterium prawdy. Zdanie „Śnieg jest biały” uznajemy za

prawdziwe, bo jest dla nas oczywiste. Koncepcja odwołująca się do powszechnej zgody

(akceptacji danego zdania przez innych), traktuje prawdziwość zdania jako efekt umowy

międzyludzkiej. Podobnie rzecz się ma z konsensualną koncepcją, w myśl której

prawdziwość, to akceptowalność danego zdania przez osobę wyróżnioną (autorytet w danej

dziedzinie, specjalistę, eksperta). W tym ostatnim wypadku prawda nie jest dostępna dla

„laików”, a jedynie specjalista może rozstrzygnąć, czy określone zdanie jest prawdziwe.

Należy zatem pamiętać, że nieklasyczne koncepcje prawdy kwestionują (w mniejszym

lub większym stopniu) realizm naszego poznania i adekwatność naszego ujęcia

rzeczywistości, ponadto izolują język naturalny, którym się posługujemy od naszego

poznania, traktując go jako „coś odrębnego”. Tymczasem zdania przez nas formułowane są

rezultatem naszych spostrzeżeń, jeśli więc nasze percepcyjne ujmowanie stanów rzeczy jest

wiarygodne i prawdziwe, to język, za pomocą którego opisujemy te stany rzeczy również

musi być wiarygodny i prawdziwy. Nie znaczy to, że nie ulegamy błędom, ani że nie

popadamy w semantyczne paradoksy, ale zawsze, konfrontując treści zawarte w zdaniach z

treściami uzyskiwanymi w naszym poznaniu, możemy doprecyzować znaczenia słów i w

efekcie uzyskać sąd, którego zgodność z rzeczywistością będziemy mogli jednoznacznie

ocenić.

Główne nurty filozoficzne

W dziejach omawianej przez nas nauki przewijają się następujące nurty: platoński (a

w jego ramach: neoplatoński i augustyński), arystotelesowski (tu m.in. tomistyczny),

naturalistyczny (materialistyczny), krytyczno-sceptyczny144 oraz irracjonalistyczny.

Ponadto mówi się tez o nurtach: maksymalistycznym i minimalistycznym, przy czym osobno

wymienia się w tym wypadku nurt sokratejski, umieszczając w nim chronologicznie

Sokratesa, św. Augustyna, Pascala, Kierkegaarda i egzystencjalistów.

Może to zabrzmieć paradoksalnie, ale nie sposób dziś uprawiać filozofii „poza”

wymienionymi wyżej nurtami – jakikolwiek myśliciel, podejmujący się badań, czy to w 144 Nurt ten właściwie powinien być nazwany „metafilozoficznym”, gdyż zajmuje się problemami możliwości poznawczych samej filozofii, zakresem jej badań, poddaje krytyce lub nawet kwestionuje rozmaite jej dyscypliny, aparaturę pojęciową itd. (jak to np. czyni Kant oraz neokantyści).

48

dziedzinie metafizyki, czy teorii poznania, czy antropologii, nie może „uciec” od tej tradycji

filozofowania, która przez wieki została wypracowana. Nie może tez jej ignorować m.in. po

to, by nie popełnić tych błędów, które przed nim wielu uczonych, chcąc nie chcąc, popełniło.

Jednakże, jak wiemy, filozofia nie jest „pasmem pomyłek” czy „nieustannych sporów”, które

by donikąd nie prowadziły. Przeciwnie – z perspektywy XXI w. nauka ta jawi się jako

dyscyplina, która zarówno w momentach trudnych w dziejach ludzkości, jak i momentach

rewolucyjnych (zwłaszcza w obrębie nauk przyrodniczych, ale też i w sferze kultury), stała na

straży prawdy, dobra i piękna.

15. Filozofia w Polsce

Udział Polaków w myśli filozoficznej zaznaczył się już w XIV w. (uczony-przyrodnik

Witelo Ślązak). W 1364 r. powstała Akademia Krakowska, co przyczyniło się do szybkiego

rozwoju filozofii w Rzeczpospolitej145.

Istotną datą jest jednak 1830/1831, kiedy to powstaje filozofia mesjanistyczna

związana z epoką romantyzmu i niemieckiego idealizmu, który powstał po śmierci Kanta.

Mesjanizm filozoficzny łączył polskie cechy narodowe, polską religijność i polityczną

sytuację naszego narodu. Za głównych przedstawicieli tego kierunku uważa się J.M. Hojne-

Wrońskiego (XVIII/XIX) i A. Cieszkowskiego (XIX). Po 1863 r. do polskiej nauki docierają

pozytywizm, empiriokrytycyzm i neokantyzm.

W 1895 r. uczeń F. Brentano, K. Twardowski obejmuje Katedrę Filozofii w

Uniwersytecie Lwowskim, zaś w 1897 r. wychodzi pierwszy numer warszawskiego

„Przeglądu Filozoficznego”. Powyższe daty uznawane są za początek współczesnej filozofii

polskiej. Twardowski zakłada tzw. (filozoficzną) szkołę lwowską (później lwowsko-

warszawską), dominującą w dwudziestoleciu międzywojennym, słynącej przede wszystkim z

prac w dziedzinie logiki, semantyki i matematyki. Uczeni pracujący w tej szkole to m.in.: J.

Łukasiewicz, S. Leśniewski, K. Ajdukiewicz, T. Kotarbiński, T. Czeżowski, I. Dąmbska, M.

Kokoszyńska-Lutmanowa, H. Mehlberg. A. Tarski. Osobno pracowali W. Tatarkiewicz,

(uczeń Husserla) R. Ingarden146, J. Metallmann, L. Blaustein i in. W tym okresie zasłynął ze

swoich filozoficznych pomysłów pisarz, dramaturg i malarz, S.I. Witkiewicz.

145 W 1579 r. powstała Akademia Wileńska założona przez Stefana Batorego, Batorego, a w 1595 r. Akademia Zamojska.146 Uczniem Ingardena, był m.in. ks. J. Tischner (bliższy jednak egzystencjalizmowi Heideggera niż fenomenologii Husserla).

49

Nadejście okupacji niemieckiej i sowieckiej zniweczyło bujny rozkwit myśli i nauki

polskiej – znikoma część uczonych zdołała wyemigrować; olbrzymia ilość została

wymordowana lub deportowana, straty materialne były gigantyczne. Po II wojnie światowej

nastaje w Polsce okres sowietyzacji („Polska Ludowa”), który uniemożliwił swobodny rozwój

nauki i filozofii. Jeszcze między l. 1945-1949/1950 istnieje „względna wolność słowa” w

postaci wznowień niektórych przedwojennych czasopism naukowych oraz tymczasowych

powrotów na uczelnie niektórych ocalałych profesorów, później jednak, tj. do 1956 r. nastaje

epoka stalinizmu (zakaz pracy ze studentami dla wielu dydaktyków, powszechna

ideologizacja szkolnictwa i piśmiennictwa). Po tzw. odwilży presja systemu komunistycznego

na uczelnie nieco się zmniejsza, jednakże do l. 1989-1990 niezmiennie „króluje” marksizm-

leninizm na niemal wszystkich (poza katolickimi) uczelniach polskich.

Współczesna filozofia w Polsce reprezentowana jest przez następujące kierunki:

pozytywistyczno-analityczny, tomistyczny (tu zwł. szkoła lubelska z o. Krąpcem na czele),

fenomenologię, tzw. filozofię dialogu, marksizm i związany z nim postmodernizm, który

powstał niemal z dnia na dzień na uczelniach na tych samych wydziałach, które kiedyś były

marksistowsko-leninowskie.

50

16. Podsumowanie

Dzieje filozofii świadczą o tym, że nauka ta wykazuje się wyjątkową ciągłością –

pytania postawione przez starożytnych filozofów oraz rozwiązania rozmaitych teoretycznych

problemów okazują się aktualne do dziś. Znaczy to także, że w uprawianiu filozofii „nie ma

ucieczki” przed jej historią. Jest więc to specyficzna nauka, która wymaga od nas bardzo

szerokiej wiedzy, refleksji nad tą wiedzą, która wykorzystuje nasze potoczne, naturalne

poznanie, poddaje jednak „oczyszczeniu” i naukowej modyfikacji, udoskonala je,

wypracowuje specyficzne metody weryfikacji naszego poznania świata oraz daje nam nowe

spojrzenie na rzeczywistość. Filozofia jest, jak to sformułował Pitagoras, umiłowaniem

mądrości, ale nie każdy, kto podejmuje się badań filozoficznych „automatycznie” zostaje

mędrcem, gdyż umiłowanie mądrości zasadza się na umiłowaniu prawdy. Jeśli ktoś zaś

przywiązany jest bardziej do wypracowanych przez siebie teoretycznych rozwiązań niż do

prawdy, czyli nie konfrontuje wyników swych badań z realnym światem i z myślą innych, to

daleko mu jest od filozoficznej mądrości, która jest rozpoznaniem prawdy, dobra i piękna.

Paweł Przywara

Bibliografia

Fenigsen R., Eutanazja. Śmierć z wyboru?, Poznań 1994.

Krąpiec M.A., Metafizyka. Zarys podstawowych zagadnień, Lublin 1978.

Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997.

Pieper J., Historia psychologii, Warszawa 1974.

Podsiad A., Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 2000.

Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 1-5, Lublin 2000-2005.

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1-5, Lublin 2000.

Stępień A.B., Wstęp do filozofii, Lublin 2001.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1-3, Warszawa 2002.

51