5. TOTALNA WOJNA INFORMACYJNA W POLSCE OKRESU STALINOWSKIEGO

5.1. Zastosowanie stalinowskich metod walki informacyjno-politycznejna gruncie polskim

Po II wojnie wiatowej radzieckie organy walki informacyjnej przejy kontrol nad aparatem wadzy pastwa polskiego. Wspomniany ju wyej, dobrze znajcy te sprawy Jzef wiato, po swej ucieczce z Polski 21 grudnia 1953 r., stwierdzi na ten temat:

Dzi w Polsce - powiada wiato - nie tylko nic nie moe si dzia wbrew woli Moskwy, lecz wrcz odwrotnie, cay mechanizm ycia pastwowego jest regulowany do najmniejszych szczegw przez penomocnikw sowieckich. (...)

Rosja nie tylko rzdzi Polsk, ale take rzdzi w Polsce. Trzeba tutaj wyrni dwa piony. Jest pion sowiecki: a wic Kreml, cilej biuro polityczne partii sowieckiej, doradcy sowieccy w Polsce w warszawskim Ministerstwie Bezpieczestwa, ambasador sowiecki w Warszawie. Tak to wyglda od strony sowieckiej, a zatem od strony decyzji i instrukcji. Na niszym stopniu jest tak zwany pion polski. Nale tutaj - Bierut i biuro polityczne PZPR, Rokossowski, Ministerstwo Bezpieczestwa.

Ogln lini polityczn ustala si na konferencjach w Moskwie, (...). Tam decyduj si zagadnienia polityczne o podstawowym znaczeniu. Po instrukcje te jedzi do Moskwy zawsze Bierut, ktry najczciej zabiera ze sob Bermana i Minca. (...) W kadym razie jedynym odbiorc podstawowych instrukcji politycznych jest zawsze Bierut. Ale tylko politycznych. Bo wytyczne wojskowe otrzymuje wprost ze sztabu sowieckiego, Rokossowski. Bierut najczciej instrukcji wojskowych nie zna.

(...) Ale mimo to, cao ycia politycznego i gospodarczego Polski, ujta jest w elazne kleszcze kontroli, ktra koncentruje si w Ministerstwie Bezpieczestwa. Wykonuje j grupa tak zwanych doradcw sowieckich, ostatnio z generaem Lalinem na czele. Ci doradcy otrzymuj swoje instrukcje bezporednio z Moskwy, kontroluj realizacj zada politycznych i gospodarczych wyznaczonych Warszawie1.

Taka sytuacja panowaa w Polsce na pocztku lat pidziesitych. Nie od razu jednak udao si Moskwie do tego doprowadzi.

Na terenach Polski zajtych przez Armi Radzieck dziaay specjalne grupy operacyjne kontrwywiadu NKWD, ktre korzystajc z pomocy agentw przerzuconych wczeniej na dany teren w celu rozpracowania polskiego ruchu oporu - zwaszcza za AK, przeprowadzay masowe aresztowania oddziaw polskich podporzdkowanych rzdowi londyskiemu.

Potem nadal wadze komunistyczne w Polsce, za swego gwnego przeciwnika uwaay polsk legaln opozycj zgrupowan wok PSL i podziemie niepodlegociowe (zarwno polityczne jak i wojskowe), w zwizku z tym czsto w sposb wyrozumiay traktoway ludzi, ktrzy w czasie wojny wsppracowali z 1 J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 3-4.

niemieckimi wadzami okupacyjnymi, nawet z Gestapo2. Miao to bardzo daleko idce konsekwencje, gdy uatwio penetracj agentury niemieckiej w aparacie wadzy PRL.

Nie majc zaufania do polskiej elity Stalin i Beria prowadzili polityk obsadzania kluczowych stanowisk w aparacie wadzy osobami pochodzcymi z mniejszoci narodowych - przede wszystkim z mniejszoci ydowskiej, z ktrej zreszt - jak wspominalimy wyej - wywodzia si znaczna cz kierowniczego aktywu dawnej Komunistycznej Partii Polski jak rwnie dziaajcego w ZSRR w kocowym okresie II wojny wiatowej Centralnego Biura Komunistw Polskich w Moskwie. Ta polityka okazaa si z punktu widzenia interesw radzieckich w Polsce bardzo krtkowzroczna, zwaszcza za w sferze walki informacyjnej. Na krtk jednak met moga si wydawa bardzo skuteczna.

Nieufno Stalina wobec polskiej elity bya tak gboka, e nawet kadr kierownicz PPR, ktra dziaaa w Polsce podczas okupacji, traktowa czsto jako element podejrzany, posiadajcy kontakty z podziemiem niepodlegociowym.

Po rozbiciu opozycji skupionej wok PSL i podziemia, ludzie Stalina i Berii przystpili do rozprawy z niepewnym czy wrcz podejrzanym - wedug nich - elementem w samej partii i aparacie pastwowym. Po utworzeniu Kominformu akcja rozpocza si na caego, a na szczeblu warszawskim kierowali ni Bierut i Berman.

W trakcie przygotowa do zjednoczenia PPR i PPS zarysoway si wyrane rnice stanowisk - dotyczyy one stosunku do byych uczestnikw niekomunistycznego podziemia zwizanego z rzdem londyskim, a zwaszcza moliwoci ich wykorzystania w wojsku i aparacie administracji pastwowej. Wikszo aktywu PPR, ktry uksztatowa si podczas okupacji w kraju, bya wierna polityce frontu narodowego i osobicie sekretarzowi generalnemu Wadysawowi Gomuce. Do otwartego starcia doszo na VI Plenum KC PPR 3 czerwca 1948 r., Gomuka w swym referacie na plenum stwierdzi, e PPS wniosa cenny wkad do walki o niepodlego Polski, krytykujc rwnoczenie SDKPiL oraz KPP, zarzucajc im bdne koncepcje w sprawach narodowych.

Wadysaw Gomuka by te przeciwny przyspieszonej kolektywizacji gospodarki chopskiej; wystpi te przeciwko stalinowskiej tezie o zaostrzaniu si walki klasowej w miar postpw budownictwa socjalistycznego.

Referat Gomuki zosta ostro skrytykowany zarwno w trakcie dyskusji jak i w oficjalnym Stanowisku Biura Politycznego PPR z dnia 8 czerwca 1948 r. W dniu 15 czerwca 1948 r. Gomuka da ostr odpowied na zarzuty wysunite przez Biuro Polityczne, przytaczajc m. in. rne dokumenty kompromitujce KPP - np. uchway VI Zjazdu KPP w sprawie Grnego lska, Pomorza i Gdaska, mwice o moliwoci ich zwrotu Niemcom3.

Przeciwnicy Gomuki umocnili si na kolejnym Plenum KC PPR, ktre obradowao w dniach 6-7 lipca 1948 r. i ostatecznie zwyciyli na synnym sierpniowo-wrzeniowym Plenum KC PPR obradujcym w dniach 31 sierpnia - 3 wrzenia 1948 r.,

2 Jako charakterystyczny przykad moe tu suy Ludwik Kalkstein - agent Gestapo, ktrzy - wedug H. Piecucha - prawdopodobnie przyczyni si do aresztowania generaa Roweckiego, za przez wadze PRL zosta potraktowany ulgowo. Drugim przykadem moe by major Wadysaw Boczo, ktry - jak podaje H. Piecuch - podczas wojny by agentem Abwehry i Gestapo, a w PRL zosta oficerem zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza (mimo, e przedtem by oficerem zwizanym z polskim II Oddziaem i onierzem AK, co w oczach wadz PRL - zwaszcza w okresie stalinowskim - stanowio okoliczno bardzo go obciajc). Por. H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 86, 251-254.3 Por. B. Syzdek, Spr w kierownictwie PPR o tradycje polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1983.

182

ktre przyjo rezolucj W sprawie odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego w kierownictwie partii, jego rde i sposobw jego przezwycienia. Gomuka jako gwny przedstawiciel wspomnianego odchylenia zosta zwolniony z funkcji sekretarza generalnego KC PPR. Nowym sekretarzem generalnym wybrany zosta Bolesaw Bierut.

Na posiedzeniu Rady Naczelnej PPS w dniach 18-22 wrzenia 1948 r.4 dokonano tendencyjnie krytycznej oceny przeszoci PPS i przeprowadzono zmiany we wadzach centralnych - przewodniczcym Centralnego Komitetu Wykonawczego zosta wybrany Henryk witkowski, za przewodniczcym Rady Naczelnej Stanisaw Kowalczyk.

Na Kongresie Jednoci Robotniczej w dniach 15-21 grudnia 1948 r. doszo do poczenia PPR z PPS i utworzenia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w ktrej kluczowe pozycje obsadzili przedstawiciele grupy, nazwanej potem dogmatyczno-sekciarsk.

O tym co nastpio po Kongresie, historyk Wadysaw Waniewski, ktry dokadnie przestudiowa materiay zawarte w Centralnym Archiwum KC PZPR, a take zna z autopsji wiele wydarze, o ktrych mowa, tak pisze:

W ramach Biura Politycznego i Sekretariatu KC uksztatowao si wkrtce tzw. cise kierownictwo, do ktrego oprcz przewodniczcego PZPR Bolesawa Bieruta wchodzili: Berman, Zambrowski i Minc. Zakres kompetencji najbliszych wsppracownikw Bieruta by nastpujcy: Berman - ideologia, aparat bezpieczestwa, polityka zagraniczna; Zambrowski - aparat partyjny, modzieowy, zwizki zawodowe, rady narodowe, wsppraca midzypartyjna, polityka rolna; Minc - caa gospodarka. Barman, Zambrowski i Minc skoncentrowali w swych rkach gwne ogniwa wadzy. Ju na pocztku Polski Ludowej systematycznie umacniali zajmowane pozycje, rozstawiajc swoich zwolennikw w ministerstwach (MBP, MSZ, MHZ), w aparacie partyjnym i w wojsku oraz w nauce5.

Warto w tym miejscu stwierdzi, e nadzr nad sprawami ideologicznymi dawa Jakubowi Bermanowi wadz nie tylko nad szkoleniem ideologicznym, ale rwnie nad caoci propagandy partyjno-pastwowej, kultur i sztuk, a take nauk i owiat. Faktycznie wic polityczny nadzr nad wszystkimi sprawami zwizanymi z totaln walk informacyjn nalea do kompetencji J. Bermana. Wyjtek stanowiy sprawy wojskowych organw walki informacyjnej, nad ktrymi polityczny nadzr sprawowa sprowadzony w 1949 r. z ZSRR do Warszawy i mianowany marszakiem Polski oraz ministrem obrony narodowej, jak rwnie czonkiem Biura Politycznego PZPR - Konstanty Rokossowski.

Roman Zambrowski sprawowa polityczny nadzr nad sprawami partii - tzn. przede wszystkim aparatu partyjnego - oraz tzw. pasami transmisyjnymi partii do mas, ktrymi wedug koncepcji stalinowskich byy zwizki zawodowe, organizacje modzieowe (na Kongresie Jednoci Modziey Polskiej, ktry odby si we Wrocawiu w dniach 20-21 lipca 1948 r., nastpio zjednoczenie organizacji modzieowych w jeden Zwizek Modziey Polskiej, ktry sta si modziewk PZPR), a take aparat administracji pastwowej - czyli tzw. rad narodowych.

Hilary Minc sprawowa polityczny nadzr nad gospodark, ale nie tylko, wszed on bowiem w skad Komisji d/s Bezpieczestwa Biura Politycznego PZPR, ktra

4 Por. N. Koomejczyk, B. Syzdek, Polska w latach 1944-1949, wyd. cyt., s. 236.5 W. Waniewski, Zarys historii Polski Ludowej (1944-1983), Warszawa 1986, s. 64.

183

sprawowaa polityczny nadzr nad dziaalnoci aparatu bezpieczestwa. Przewodniczcym tej komisji by Bolesaw Bierut, a oprcz niego w jej skad wchodzili trzej czonkowie Biura Politycznego - Jakub Berman, Hilary Minc i minister bezpieczestwa Stanisaw Radkiewicz6.

Nie byo spraw przypadku, e w skad powyszej komisji nie wchodzi Roman Zambrowski - odpowiedzialny politycznie za aparat partyjny. Od pocztku istnienia Polski Ludowej toczya si w niej - podobnie zreszt jak w ZSRR - ciga walka o rzeczywist wadz midzy aparatem bezpieczestwa i aparatem partyjnym, w pewnych okresach historii PRL i na pewnych odcinkach, w walce tej braa rwnie udzia cywilna biurokracja pastwowa i wojsko; jednak w okresie stalinowskim dwa ostatnie czynniki w walce o wadz w pastwie nie odgryway istotnej roli, bowiem cywilna biurokracja pastwowa bya cakowicie podporzdkowana partii, za w wojsku faktyczn wadz sprawowa Gwny Zarzd Informacji Wojska Polskiego - czyli wojskowe organy bezpieczestwa.

W okresie stalinowskim mona zaobserwowa wyran dominacj aparatu bezpieczestwa nad aparatem partyjnym, czego dobitnym wyrazem by brak R. Zambrowskiego - nadzorujcego politycznie aparat partyjny - w Komisji d/s Bezpieczestwa Biura Politycznego PZPR7. Wprawdzie Komisja ta bya formalnie organem partyjnym symbolizujcym - zgodnie z doktryn marksistowsko-leninowsk - przewodni rol PZPR, ale w jej skad weszli tylko czterej czonkowie Biura Politycznego partii, za inni czonkowie centralnego kierownictwa, a tym bardziej nisze szczeble aparatu partyjnego byy pozbawione realnej kontroli politycznej nad aparatem bezpieczestwa dziaajcym na ich terenie. Za dla sprawowania realnej wadzy nad parti i pastwem przez Bieruta i innych czonkw Komisji d/s Bezpieczestwa BP PZPR, o wiele waniejszy by polityczny nadzr nad aparatem bezpieczestwa ni nad aparatem partyjnym; wskutek tego - jak wykazay wypadki na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych - ich decyzje polityczne, rozkrcajce spiral terroru policyjnego, coraz bardziej umacniay dominacj aparatu bezpieczestwa nad parti i oczywicie caoci ycia polskiego narodu. Byo to oczywicie zgodne z polityk Stalina i Berii.

(...) Po zlikwidowaniu Gomuki bolszewicka czowka partyjna podja na nowo rozpraw z Armi Krajow ju na szerszym froncie. Aresztowano przywdcw i dziaaczy, ktrzy pozostali jeszcze na wolnoci. Poszed do wizienia ponownie w kocu r. 1949, pk Rzepecki. Aresztowano pk Wolaskiego i pk Mazurkiewicza-Radosawa, przy czym w caej tej akcji stosowano bardzo czsto metody prowokacji i inspiracji przez agentw urzdu bezpieczestwa. Przez wasnych agentw-

6 Por. H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 68.7 Faktyczna wadza partii nad aparatem bezpieczestwa zostaa przywrcona dopiero w 1956 roku. Potem w latach 1968 i 1980-1983 aparat bezpieczestwa prbowa znowu uzyska dominacj nad parti. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. dominujc pozycj - zarwno w stosunku do aparatu partyjnego jak aparatu bezpieczestwa i oczywicie cywilnej biurokracji pastwowej, usiowao uzyska wojsko. Nie udao si to jednak i znowu coraz wiksz wadz uzyskiwaa SB i MO, ktre tak si rozzuchwaliy, e doszo do zabjstwa ksidza Popieuszki; natychmiast potem kontratakowa aparat partyjny i wojsko, doprowadzajc do szybkiego wykrycia i osdzenia sprawcw - wysokich funkcjonariuszy MSW. Potem pozycja organw bezpieczestwa ulega wyranemu osabieniu. Natomiast cywilna biurokracja pastwowa uzyskaa dominujc pozycj - zarwno w stosunku do wojska jak i aparatu bezpieczestwa - dopiero w trakcie przemian dokonujcych si po 1989 roku (aparat partyjny PZPR przesta istnie wraz z ni w styczniu 1990 r., za adna z dziaajcych po przeomie 1989 roku partii politycznych nie bya zdolna do odgrywania dominujcej roli w pastwie, natomiast Suba Bezpieczestwa zostaa zlikwidowana).

184

prowokatorw partia i bezpieczestwo organizoway grupy lene po to, by wyapa w ten sposb najbardziej aktywny element opozycji przeciw reymowi i aby przeprowadzi likwidacj bez sdu8.

Po dwunastodniowej rozprawie w dniu 11 lipca 1949 r. Sd Wojewdzki w Warszawie skaza niewinnego wybitnego dziaacza narodowego Adama Doboszyskiego (ktry przyby do Polski z Zachodu) na kar mierci za rzekome organizowanie spisku przeciwko Polsce Ludowej i zdrad. W tym okresie zostao aresztowanych wielu dziaaczy narodowych - a przede wszystkim wszyscy ci, ktrzy kontaktowali si z Doboszyskim.

A. Doboszyski przyby do kraju w grudniu 1946 r. Nastpnie (...) przeprowadzi szereg rozmw z przedstawicielami rodowisk i grup endeckich i katolickich, majcych na celu stworzenie nowego orodka dyspozycyjnego w kraju, powoanego do kontynuowania linii politycznej Stronnictwa Narodowego. Aresztowanie A. Doboszyskiego w lipcu 1947 r. pooyo kres prbom realizacji tych zamierze9.

Po dugim ledztwie, w ktrym stosowano bestialskie tortury, akt oskarenia przeciwko Doboszyskiemu skierowano do Sdu, ktry zgodnie z yczeniem prokuratora wyda wyrok mierci. Wyrok na Doboszyskim wykonano.

Gwne jednak wysiki aparatu bezpieczestwa zmierzay w kierunku likwidacji W. Gomuki i jego zwolennikw. J. wiato stwierdzi na ten temat:

Przygotowania do fizycznego zlikwidowania Gomuki zaczy si w r. 1948. Gomuka by wtedy jeszcze wszechpotnym sekretarzem generalnym partii i mia wok siebie ludzi cakowicie oddanych, takich jak Spychalski i inni. Grupa bya zwarta i solidarna. Zadania wic ich rozpracowania nie byy atwe. Po duszych dyskusjach Bierut zdecydowa, e trzeba przede wszystkim rozbi jedno tej grupy. Trzeba wytypowa kogo, kto si wyamie i bdzie sam bi w Gomuk i jego wsppracownikw. Wybr pad na gen. Mariana Spychalskiego. Przyczyna bya prosta: Spychalski pochodzi z rodziny peowiackiej. Jego brat, Jzef Spychalski, by pukownikiem w Wojsku Polskim i zosta w czasie wojny zrzucony z Londynu do Polski i pod pseudonimem Luty kierowa okrgiem krakowskim. Marian Spychalski utrzymywa kontakt z bratem i przez niego prowadzi pertraktacje z Armi Krajow. W dodatku Marian Spychalski, jako szef wywiadu Armii Ludowej by w kontakcie z W. Lechowiczem, pniejszym ministrem aprowizacji i Jaroszewiczem, ktry take pracowa w wywiadzie Armii Ludowej. On ich wysa, jako swoich agentw, do Pastwowego Korpusu Bezpieczestwa i do Startu, ekspozytury urzdu ledczego w Warszawie, podlegych delegatowi rzdu londyskiego.

Po wojnie Marian Spychalski windowa Lechowicza i Jaroszewicza w gr, za wiedz Bieruta i wysuwa ich na kierownicze stanowiska. Oczywicie caa przeszo Spychalskiego bya znana biuru politycznemu ju przedtem. Ale wanie teraz nadesza chwila do wykorzystania tych wszystkich informacji i zaszantaowania Spychalskiego.

W padzierniku 1948 r. aresztuje si Lechowicza i Jaroszewicza. Oskara si ich o to, e byli agentami polskiej przedwojennej dwjki, e w tym charakterze wlizgnli si do wywiadu Armii Ludowej i e, jako agenci dwjki, wsppracowali z Gestapo i mordowali komunistw.

8 J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 30.9 W. M. Krl, Podziemie endecko-oenerowskie, jego dziaalno polityczna i zbrojna; [w:] 1944-1947, W WALCE O UTRWALENIE WADZY LUDOWEJ W POLSCE, wyd. cyt., s. 86.

185

Lechowicz, Jaroszewicz i inni - nie przyznali si w ledztwie do zarzucanych im zbrodni i nie obciali ani Spychalskiego ani Gomuki. (...)10.

W aktach sprawy Lechowicza i Jaroszewicza znajduje si wykaz zawierajcy nazwiska 104 osb aresztowanych w okresie od listopada 1948 do padziernika 1949 roku w zwizku z t spraw. (...) Zeznania tych osb dotycz: 1) rozpracowania struktury wywiadu i kontrwywiadu przedwojennego, jego penetracji do organizacji komunistycznych i lewicowych, powiza z wywiadem niemieckim, 2) roli PKB (Pastwowy Korpus Bezpieczestwa - organ policyjny podporzdkowany Delegaturze rzdu londyskiego - przyp. J. K.) i Startu (kryptonim urzdu ledczego utworzonego pod koniec 1943 r. w ramach PKB - przyp. J. K.), powiza z Kierownictwem Walki Cywilnej, Delegatur, wywiadem i kontrwywiadem AK z jednej strony, a Gwardi i Armi Ludow z drugiej, tzw. akcji dezinformacyjnej (dezinformacja polegaa na przesyaniu do Gestapo faszywych nazwisk i adresw rzekomych komunistw - przyp. J. K.) oraz rzekomych powiza Jaroszewicza i Lechowicza z Gestapo. Szczegowo badane byy okolicznoci nieudanej likwidacji Jaroszewicza, zabjstwa Nowotki i aresztowania Findera i Magorzaty Fornalskiej11.

Aresztowani Jaroszewicz i Lechowicz potwierdzili fakt swej pracy w Samodzielnym Referacie Informacyjnym II Oddziau. Zadali jednak rozmowy w tej sprawie z przedstawicielem Biura Politycznego KC Partii. Wobec negatywnego wyniku tej prby, przy intensywnie prowadzonym ledztwie i niejednokrotnym zaamywaniu si z powodu tortur, podali, e pracownikami II Oddziau byli na polecenie wywiadu radzieckiego. Lechowicz powoa si ponadto na Leona Ferszta (by on bliskim wsppracownikiem Juliana Leszczyskiego - Leskiego, sekretarza generalnego KPP od 1929 r., w 1937 r. aresztowanego i rozstrzelanego w Moskwie - przyp. J. K.), ktry jako czonek KC KPP poredniczy przy kontaktach z przedstawicielem wywiadu radzieckiego. Zaprzeczyli oni, aby jako odpowiedzialni pracownicy Informacji GL i AL dziaali na szkod ruchu robotniczego i wbrew poleceniom Szefa Informacji GL. Owiadczyli rwnie, e swoj prac w okresie okupacji wykonywali w uzgodnieniu z wczesnym kierownictwem partii12.

W kwietniu 1949 roku sprawa wsppracy Jaroszewicza i Lechowicza z wywiadem radzieckim bya przedmiotem rozmowy w MBP z Leonem Fersztem, czonkiem KC KPP i byym depozytariuszem kasy partyjnej, aresztowanym zreszt pniej pod zarzutem prowokatorstwa. Z raportu wynika, e Ferszt zna Jaroszewicza i Lechowicza przed wojn jako towarzyszy pracujcych w wywiadzie radzieckim. Utrzymywali oni kontakty m. in. z bratem Ferszta, Ludwikiem, pracownikiem NKGB (Ludowy Komisariat Bezpieczestwa Pastwowego) w Berlinie, oraz Fogelsonem, pracujcym w GUS. Fogelson za porednictwem Jaroszewicza niejednokrotnie przekazywa swoje materiay do NKGB (przez Berlin). Ferszt asygnowa pewne kwoty Jaroszewiczowi i Lechowiczowi na pokrycie kosztw podry w celach kontaktowych do Czechosowacji i Szwecji.

Od 24 lutego 1949 r. decyzj tzw. wskiego sekretariatu (Bierut, Berman, Minc i Radkiewicz) utworzono Grup Specjaln, na czele ktrej pocztkowo stan pukownik Jzef Raski.

10 J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 16.11 H. Piecuch, Kasy pancerne Bieruta; [w:] Biae plamy, 1, Warszawa 1989, s. 37-38.12 Tame, s. 35-36.

186

W grudniu 1949 r. minister Stanisaw Radkiewicz przesa Bierutowi projekt statutu Biura Specjalnego MBP. (...) Zadaniem Biura bya pomoc partii w ujawnianiu i likwidowaniu obcych agentur i ugrupowa antypartyjnych, ktre w warunkach zaostrzajcej si walki klasowej powstaj, wzgldnie s nasyane do partii przez wrogie orodki dyspozycyjne dla szpiegostwa i dywersji.

Biuro Specjalne miao zajmowa si rozpracowywaniem podejrzanych czonkw partii wzgldnie grup antypartyjnych. Ich czonkowie, zgodnie z nomenklatur KC, zajmowali odpowiedzialne stanowiska w aparacie partyjnym i pastwowym. Departament V Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, kierowany przez Lun Bristigerow, mia rozpracowa podobne grupy w terenie.

Biuro posiadao wasn kartotek podejrzanych. Dowody uzyskiwano drog zbierania, gromadzenia i rozpracowywania materiaw obciajcych, przekazywanych przez sekretariat KC, zebranych w toku operacyjnego rozpracowywania spraw przez inne ogniwa aparatu bezpieczestwa oraz informacji uzyskiwanych drog agenturaln.

S to cytaty ze statutu Biura Specjalnego. Statut podkrela, e prac agenturaln prowadzi si przy pomocy godnych zaufania czonkw partii.

Od marca 1949 roku, a wic na dziesi miesicy przed oficjalnym zatwierdzeniem statutu, Biuro Specjalne podejmuje dziaalno. Od tego czasu rozpoczynaj si przesyane Bierutowi i Bermanowi codziennie informacje o przebiegu i stanie ledztw, zawierajce streszczenia lub wyjtki zezna, informacje agentury celnej (agentw w celach wiziennych - przyp. J. K.) itp.13.

2 marca 1950 r. Grup Specjaln podniesiono do rangi Biura Specjalnego MBP - z zadaniem walki z prowokacj w ruchu robotniczym - za Raskiego zastpi przyjaciel Jakuba Bermana, pukownik Anatol Fejgin z Gwnego Zarzdu Informacji Wojska Polskiego, jego zastpcami zostali Jzef wiato i Henryk Piasecki. Nad caoci prac Biura czuwa genera Roman Romkowski, ale nadzr merytoryczny powierzono Wacawowi Lewikowskiemu (przeniesionemu do MBP z aparatu partyjnego). Biuro to zostao 31 listopada 1951 r. przeksztacone w X Departament MBP, ktrego dyrektorem zosta pukownik A. Fejgin, a wicedyrektorem podpukownik J. wiato. X Departament zosta podzielony na sze wydziaw: I Wydzia zajmowa si trockizmem i odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym; II Wydzia zajmowa si penetracj obcych wywiadw w PZPR; III Wydzia zajmowa si prowokacj w ruchu robotniczym przed wojn, w czasie okupacji oraz wspprac z Gestapo; IV Wydzia by komrk ledcz; V Wydzia zajmowa si ochron obiektw nalecych do Departamentu; ostatni z nich to Wydzia Oglny. Departament mia swoje odpowiedniki w postaci wydziaw we wszystkich wojewdzkich urzdach bezpieczestwa publicznego14.

Powstanie i dziaalno najpierw Grupy Specjalnej, potem Biura Specjalnego i wreszcie X Departamentu MBP, stanowio organizacyjny wyraz dominacji aparatu bezpieczestwa nad parti, o czym dobitnie wiadcz przytoczone wyej fragmenty Statutu Biura Specjalnego MBP, zwaszcza za stwierdzenie dotyczce prowadzenia

13 Tame, s. 33-34.14 Por. H. Piecuch, Akcje Specjalne, wyd. cyt., s. 39-40, 68, 70.

187

pracy agenturalnej z wykorzystaniem czonkw partii15. wiadcz te o tym kolejne ledztwa prowadzone przez X Departament MBP.

ledztwo w sprawie pracownikw Oddziau Informacji AL oraz Bogusawa Hrynkiewicza, ktry na polecenie wywiadu radzieckiego i wczesnego kierownictwa partii wszed do organizacji Miecz i Pug, celem jej opanowania, pozwolio organom bezpieczestwa na rozpracowanie struktury i dziaalnoci przedwojennego Oddziau II i jego Samodzielnych Referatw Informacyjnych, a take prawie caego ruchu oporu w Polsce w okresie okupacji, zwaszcza za jego wywiadw i kontrwywiadw, grup likwidacyjnych i sdw. Spowodowao to dalsze aresztowania ludzi zwizanych z walk podziemn przeciwko okupantowi.

Codzienne informacje X Departamentu oraz zeznania poszczeglnych osb obejmuj wachlarz ugrupowa politycznych - od Delegatury i stronnictw wchodzcych w jej skad - do Narodowych Si Zbrojnych. Dotycz one midzy innymi:

1) Delegatury i Kierownictwa Walki Cywilnej (KWC), Narodowych Si Zbrojnych, Stronnictwa Narodowego, WRN (Wolno, Rwno, Niepodlego).

2) Armii Krajowej - wywiad i kontrwywiad AK, oraz powizania z kontrwywiadem Komendy Gwnej NSZ, II Oddzia AK, Biura Studiw.

3) Polskiej Armii Ludowej - Borucki i jego kontakty z Kempk.4) Zwizku Syndykalistw Polski - jego wywiad Sonda i jego kontakty z PPR.Od marca 1949 roku rozpoczynaj si zeznania dziaaczy PPS. Dotycz one

zwaszcza czonkw WRN, ktrzy w okresie okupacji pracowali w Kierownictwie Walki Cywilnej Delegatury, w PKB i Starcie (Eustachy Krak, Zaczkowski, gowski i inni), jak rwnie tych, ktrzy do PPS przyszli po wyzwoleniu z AK i obozw jenieckich (Kowalewski, Mazurkiewicz-Radosaw, aniewski, Tadeusz Zakrzewski i inni). ledztwo dotyczyo zarwno okresu okupacji, powiza z Delegatur i kontaktw z AL i PPR, jak rwnie pracy po wyzwoleniu, a zwaszcza tak zwanego wywiadu PPS. (...)

Intensywnie przesuchiwani byli w ledztwie pracownicy przedwojennego Departamentu Politycznego MSW i Policji Pastwowej. Ludzie ci w okresie okupacji weszli na og do AK bd w skad PKB. Niezalenie od rozpracowania roli i dziaalnoci poszczeglnych osb w okresie powojennym i okupacji, ledztwo signo do ustalenia sieci konfidentw w ruchu robotniczym. (...)16.

Starano si te wykaza, e istniaa konspiracja w wojsku.Sprawa konspiracji w wojsku obja 129 oficerw. W sumie zapado 37

wyrokw mierci. Zakoczy j proces generaw oraz szereg procesw odpryskowych, prowadzonych przez organa MBP i Gwny Zarzd Informacji Wojska Polskiego.

Materiay w tej sprawie obejmuj okres od 1950 do 1955 roku. Dotycz przedwojennych oficerw, ktrzy zgosili si i zostali przyjci do odrodzonego Wojska Polskiego po rozwizaniu Armii Krajowej, po powrocie z oflagw i z emigracji, jak np. Franciszek Herman, Jerzy Kirchmayer, Wadysaw Roman.

Oficerom tym postawiono zarzut zorganizowania w wojsku rozgazionego spisku majcego na celu opanowanie wadzy oraz prowadzenie dziaalnoci szpiegowskiej na rzecz wywiadu pastw kapitalistycznych.

15 Istotnym elementem podejmowanych przez kierownictwo PZPR, w okresie pniejszym, dziaa zmierzajcych do przywrcenia dominacji partii nad aparatem bezpieczestwa, by zakaz werbowania agentw tajnych sub PRL, spord czonkw PZPR.16 H. Piecuch, Kasy pancerne Bieruta, wyd. cyt., s. 43-44.

188

W kasach pancernych Bolesawa Bieruta szczeglne znaczenie maj dokumenty z 1955 roku. Dwa lata po mierci Stalina (Stalin umar 5 marca 1953 r. - przyp. J. K.) sekretarz KC PZPR nadal realizowa jego polityk17.

W dniu 31 lipca 1951 r. J. wiato aresztowa W. Gomuk. W tym czasie rozpocz si proces generaa Stanisawa Tatara, pukownika Jerzego Kirchmayera i innych wyszych wojskowych. Ich zeznania miay suy jako dowody wiadczce o konspiracyjnej dziaalnoci Spychalskiego w wojsku. Chciano przy tym wykaza - wedug planu ledztwa opracowanego przez pukownika Skulbaszewskiego - e Spychalski jeszcze w okresie okupacji by poinformowany o dziaalnoci grupy dwjki i realizowaniu przez ni wytycznych II Oddziau sprowadzajcych si do likwidowania uczciwych pepeerowcw i torowania drogi dla grupy parwicowo-nacjonalistycznej18.

W tym okresie J. wiato dziaajc ju jako agent CIA zdobywa materiay, na podstawie ktrych Bierut i Berman w Warszawie, a Stalin i Beria w Moskwie, usiuj poczy spraw Gomuki i Spychalskiego ze spraw braci Fieldw (Amerykanw podejrzanych o rzekome szpiegostwo).

Nastpio rwnie uderzenie w II Oddzia WP.Najwczeniejszy dokument w tej sprawie stanowi notatka z dnia 15 sierpnia

1949 r. (okres przygotowania procesu Rajka), przesana Bermanowi przez Okrta (pukownik Zygmunt Okrt by funkcjonariuszem UB nastpnie SB, dyrektorem Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych - przyp. J. K.). Dotyczya obsady personalnej aparatu wywiadu.

W notatce tej Okrt zwraca uwag na niewaciwe obsadzenie ludmi, "ktrzy wyszli z szeregw KPP, grup emigranckich Belgii, Szwajcarii itp., zwaszcza odpowiedzialnych stanowisk centrali i rezydentury wywiadu. Olbrzymia wikszo tych ludzi - pisze Okrt - dziaaa przed I wojn wiatow i w czasie ostatniej wojny poza granicami Polski i ZSRR. Wskutek tego ta kategoria ludzi nie jest nam znana gruntownie".

Analizujc obsad poszczeglnych stanowisk, Okrt zauwaa: "Nie bdzie przesad gdy powiemy, e obok zwartej grupy przedwojennych oficerw zawodowych, zwizanych midzy sob rnymi wzami kastowymi, politycznymi itp., zaznacza si w naszym aparacie wywiadowczym - i to do wyranie - istnienie drugiej grupy - Dbrowszczakw, ktrej czonkowie pozostaj w najlepszej komitywie midzy sob. Komitywa ta do czsto przypomina dawniejsz tzw. sitw legionow".

Na kartkach tej informacji Berman wypisa poszczeglne nazwiska, takie jak: Flato, Kamiski, Okrt, Bron, Tekliczek, opatrujc je szczegowymi uwagami dotyczcymi ledztwa. Doczono te dodatkowy wykaz nazwisk z zaznaczeniem okresu przebywania za granic. Na notatce Jakub Berman dopisa wasnorcznie swj wniosek: "wywiad jest rozkonspirowany - trzeba budowa od nowa".

W 1949 roku Biuro Polityczne (...) stwierdzajc "istnienie szeregu faktw, ktre wiadcz o niedostatecznie gbokim sprawdzeniu kadr dopuszczonych do pracy w II Oddziale i o przenikniciu niepewnych elementw", zobowizuje w uchwale II Oddzia do zwrcenia szczeglnej uwagi na oczyszczenie swoich kadr i do stworzenia w ramach II Oddziau sekcji specjalnej do spraw funkcjonariuszy. (...)19.

17 Tame, s. 45.18 Por. H. Piecuch, Kasy pancerne Bieruta, Biae plamy, 2, Warszawa 1989, s. 60.19 Tame, s. 84-85.

189

Na przestrzeni 1950 r. z II Oddziau zwolniono 122 oficerw, za w 1951 r. dalszych 35. 11 listopada 1952 r. aresztowany zosta szef II Oddziau genera Wacaw Komar - byy dziaacz KPP i komendant 129 Brygady Midzynarodowej w Hiszpanii. ledztwo w jego sprawie prowadzi X Departament MBP w odniesieniu do powiza trockistowsko-prowokatorskich, ktre starano si wykaza, za Gwny Zarzd Informacji WP w odniesieniu do rzekomego szpiegostwa20.

Zeznania generaa Wacawa Komara rozpoczynaj si od 30 grudnia 1952 roku. Byy szef II Oddziau przyznaje si do tendencji trockistowsko-nacjonalistycznych i wymienia nazwiska towarzyszy, ktrzy wedug jego oceny reprezentuj podobny do niego kierunek, jak np. Gomuka, Kliszko, Biekowski, Modzelewski, Duski i Feder. Komar podaje nazwiska czonkw rzekomego spisku w wojsku, na ktrego czele sta Spychalski z ramienia Gomuki. Spisek ten nabra cech organizacji szpiegowskiej (...). Jako dalszych czonkw organizacji szpiegowskiej Komar wymienia: Kuropiesk, Tatara, Utnika, Nowickiego, Ledera, Flato, Brona, Strassera oraz innych aresztowanych lub skazanych za szpiegostwo21.

Z rozpatrywanych kolejno dokumentw w sprawie Wacawa Komara oraz trockistw wynika, e koncepcja spisku szpiegowskiego w II Oddziale daa w wyniku szereg bezzasadnych procesw sdowych oraz kosztowaa PRL dekonspiracj i zniszczenie prawie caej siatki wywiadowczej22.

W latach 1944-1954 wydano przeszo sto dekretw i ustaw zatwierdzajcych przepisy karne dotyczce politycznego i gospodarczego ycia spoeczestwa. Prawo karne byo narzdziem niszczenia opozycji politycznej i zastraszania spoeczestwa. Miao te zastpowa mechanizmy spoeczne. Tylko w okresie 1944-1948 aresztowano od stu do stu pidziesiciu tysicy osb, a sdy wojskowe wyday ponad dwadziecia dwa tysice wyrokw, w tym dwa i p tysica wyrokw mierci, z ktrych wikszo wykonano. Z protoku otwarcia kas pancernych Bieruta wynika, e zaczto szuka take wrogw we wasnym gronie. Doszo do tego, e w 1950 roku na danie wczesnego zastpcy prokuratora generalnego - Podlaskiego powstaa Sekcja Tajna. W tym trybie osdzono 396 osb. Na mocy dekretu z 1950 roku zwolniono 800 sdziw o wysokiej moralnoci, nie godzcych si bra udziau w z gry przygotowanych procesach. Braki uzupeniano wysyaniem wytypowanych kandydatw na kilkutygodniowe kursy. Prawnicy z takiego zacigu nigdy nie pytali, czy oskarony jest winien. Pytali, jak kar maj wymierzy.

Jeszcze gorsza sytuacja bya w wojskowym wymiarze sprawiedliwoci. O ile sdownictwo cywilne usiowao przynajmniej stwarza pozory praworzdnoci, to sdownictwo wojskowe podlege pod Gwny Zarzd Polityczny, dziaajcy na prawach Wydziau KC PZPR, kierowany przez Kazimierza Witaszewskiego, nie miao adnych hamulcw. Gwny Zarzd Sdownictwa Wojskowego, dowodzony przez pukownika Oskara Karlinera realizowa gorliwie dyrektywy GZP i inne.

Sdownictwo wojskowe celowao w amaniu praworzdnoci. Najlepszym tego dowodem byy tak zwane kiblwki - procesy w celi wiziennej. Przewanie w cile zakonspirowanych wizieniach informacji, bez obrocw. W takich wypadkach nie bawiono si w adne proceduralne postpowania dowodowe, nie przesuchiwano

20 Por. tame.21 Tame, s. 86.22 Tame, s. 88.

190

wiadkw, nie udzielano gosu oskaronemu. Wydawano wyroki, czsto zaraz je wykonywano. Strza w ty gowy przewanie koczy fars sprawiedliwoci23.

Dokadna liczba osb skazanych przez sdy wojskowe PRL w okresie stalinowskim nie jest znana. Wedug ustale Jerzego Muszyskiego z koca lat szedziesitych, sdy wojskowe w okresie od 1.X.1944 r. do 31.XII.1954 r. skazay w pierwszej instancji za przestpstwa przeciwko pastwu 51 796 osb, w tym 45 706 osb cywilnych i 6090 onierzy WP, KBW, WOP oraz funkcjonariuszy MBP i MO. Wedug Jerzego Panika w okresie od 1945 r. do 1954 r. sdy wojskowe za przestpstwa przeciwko pastwu skazay 81,5 tys. osb, w tym w latach 1950-1954 okoo 27,5 tys. osb24. Nie jest te znana dokadna liczba wyrokw mierci wydanych w okresie stalinowskim przez sdy PRL, Jerzy Poksiski ocenia t liczb na okoo 4400, z ktrych szacunkowo wykonano 70%. Wedug ustale pracownikw Centralnego Zarzdu Zakadw Karnych przeprowadzonych w 1989 r., liczba osb straconych w wizieniach polskich w okresie 1944-1956 r. wynosi okoo 2800 osb25.

Stan kadry wojskowej suby sprawiedliwoci w dniu 1 sierpnia 1945 r. wynosi 288 oficerw, w tym 258 obywateli polskich i 30 obywateli ZSRR z duym staem suby w Armii Czerwonej26.

W maju 1946 r. zosta utworzony Departament Suby Sprawiedliwoci Ministerstwa Obrony Narodowej, na czele ktrego stan pukownik Henryk Holder - byy oficer Armii Czerwonej.

Utworzenie na pocztku 1946 r. Wojskowych Sdw i Prokuratur Rejonowych, a przede wszystkim objcie jurysdykcj sdw wojskowych osb cywilnych oskaronych o tzw. przestpczo polityczn, spowodowao znaczne powikszenie obsady ogniw wojskowego wymiaru sprawiedliwoci. W poowie tego roku etat osobowy wojskowej suby sprawiedliwoci obejmowa 744 stanowiska oficerw suby sprawiedliwoci oraz 250 oficerskich etatw administracyjnych. Etat osobowy oficerw wojskowej suby sprawiedliwoci obsadzony by w ponad 72% (538 stanowisk). Znaczny niedobr obsady merytorycznej szef DSS MON pk Holder uzasadnia brakiem kadry i koniecznoci starannego doboru kandydatw. W podpisanej przez niego informacji stwierdza si ponadto, i oficerowie suby sprawiedliwoci rekrutuj si z: 1) sdziw i prokuratorw przedwojennych, 2) wychowankw Wojska Polskiego okresu 1943-1946 r., 3) przedwojennych audytorw wojskowych i 4) oficerw Armii Czerwonej. Charakterystyka ta uzupeniona jest informacj, e przedwojennych audytorw jest obecnie 20, oficerw Armii Czerwonej 17, oficerw ydw lub pochodzenia ydowskiego - 5227.

W poowie grudnia 1949 r. przeprowadzony zosta przegld kadry DSS MON, ktrym objto 24 oficerw. 15 stycznia 1950 r. zosta zakoczony przegld kadrowy oficerw sztabowych Naczelnego Sdu Wojskowego i Naczelnej Prokuratury Wojskowej, ktrym objto 47 oficerw. Podobn akcj przeprowadzia w maju 1951 r.

23 Tame, s. 88-89.24 Por. J. Poksiski, My, sdziowie, nie od Boga.... Z dziejw sdownictwa wojskowego PRL 1944-1956. Materiay i dokumenty; Warszawa 1996, s. 11.25 Por. tame, s. 14.26 Por. tame, s. 21-22.27 Tame, s. 22.

191

specjalna Komisja, ktra zgosia wniosek o zwolnienie z wojskowego wymiaru sprawiedliwoci 67 oficerw jako obcych politycznie28.

Impulsem do tych ostatnich dziaa bya uchwaa Biura Politycznego KC PZPR z 21 marca 1951 r., ktra gosia m. in.: Na subie sprawiedliwoci zaciyo w latach poprzednich szkodliwe dziaanie spychalszczyzny, co znalazo wyraz w zacieraniu charakteru organw suby sprawiedliwoci jako organu rewolucyjnej wadzy ludowej, w sabej wizi z parti, w niedostatecznej czujnoci w stosunku do wroga klasowego, w niedostatecznym korzystaniu z dowiadcze radzieckich. Szczeglnie jaskrawie przejawia si dziaalno spychalszczyzny w kompletowaniu i doborze kadr do organw suby sprawiedliwoci, co znalazo wyraz w powanym zamieceniu kadry i oportunistycznym stosunku do jej klasowego oblicza, przy niedocenianiu moliwoci przeszkalania ludzi klasowo nam bliskich, nie majcych formalnych kwalifikacji zawodowych. (...) Niski czstokro poziom pracy organw wojskowych suby sprawiedliwoci jest wynikiem tych wanie brakw kadry i jej powanego zamiecenia elementami obcymi. W stanowicej czci uchway pisano: Oczyszczajc systematycznie aparat sdowniczo-prokuratorski z elementw obcych, chwiejnych i politycznie nieprzydatnych, przedsiwzi kroki w kierunku uzupenienia w jak najkrtszym czasie kadry aparatu suby sprawiedliwoci pracownikami zasugujcymi na zaufanie i mogcymi zajmowa odpowiedzialne stanowiska sdziw i prokuratorw.

Jaka miaa by ta zasugujca na zaufanie kadra? Jak miaa by dobierana? Jakimi kryteriami w jej doborze miano si posugiwa? Pewne wyobraenie o tym daje pismo szefa GZP WP gen. bryg. Mariana Naszkowskiego do sekretariatu Biura Organizacyjnego KC PZPR z 30 maja 1951 r. w sprawie ewentualnych dziaa partyjnych na rzecz naboru do wojskowych organw suby sprawiedliwoci. Stwierdza si w nim m. in., e nabr kandydatw naley prowadzi spord wyrobionych aktywistw partyjnych, robotnikw wysunitych przez parti do aparatu partyjnego, wzgldnie wysunitych drog awansu spoecznego na stanowiska administracyjne, i ktrych poziom polityczny i umysowy uzasadnia skierowanie na stanowiska samodzielne sdziw lub prokuratorw wojskowych. W 80% kandydaci mieli pochodzi ze rodowisk robotniczych, mie co najmniej 3-letni sta partyjny oraz wyksztacenie powyej 7 klas. Zamierzano ich szkoli w Oficerskiej Szkole Prawniczej w Jeleniej Grze (okoo p roku)29.

Rwnoczenie z dziaaniami szkoleniowymi nowej kadry suby sprawiedliwoci trwaa wymiana dotychczasowych kadr. W latach 1951-1952 powoana przez szefa GZP WP Komisja Przegldu Kadr zakwalifikowaa do zwolnienia z sdownictwa wojskowego 81 sdziw, asesorw i aplikantw sdowych na ogln liczb 196 oficerw. (...) Z organw wojskowej prokuratury do zwolnienia zakwalifikowano 79 oficerw, w tym 38 w pierwszej, a 41 w drugiej kolejnoci. (...)30.

O tym jaki mia by model wojskowego - i nie tylko wojskowego - wymiaru sprawiedliwoci mwia wyranie opublikowana w 1953 r., przez wydawnictwo MON, na zlecenie Zarzdu Sdownictwa Wojskowego, praca W. Mienszagina i Zofii Wyszyskiej pt. Radzieckie prawo karne, ktrej autorzy stwierdzili ju we wstpie: Zadaniem radzieckiego socjalistycznego prawa karnego jest ochrona przy pomocy ustaw

28 Por. tame, s. 27-28.29 Tame, s. 28-29.30 Tame, s. 29-30.

192

karnych pastwa socjalistycznego przed przestpczymi zamachami wrogw socjalizmu i zdemoralizowanych lub chwiejnych elementw w spoeczestwie radzieckim (...)31.

Jzef Stalin rozumia przez pojcie pastwa maszyn w rkach klasy panujcej, suc do dawienia oporu przeciwnikw klasowych. Andriej Wyszyski (prokurator generalny ZSRR w okresie stalinowskim - przyp. J. K.), ktry to stalinowskie pojcie pastwa opublikowa, dowodzi rwnoczenie koniecznoci szerokich studiw nad prawem, opartych na zasadach marksistowsko-leninowskiej metodologii prawa. Stwierdzi przy tym, i pracy tej nie mona wykona, jeeli si nie przezwyciy przeytkw buruazyjnego wiatopogldu prawniczego oraz wszystkich ideologicznych wypacze, ktre wyrastaj na ideologii buruazyjnej32.

A. Wyszyski wyoy te swoist teori dowodw woln od ideologicznych wypacze. W myl tej teorii do skazania wystarczy przekonanie sdziego o winie, a wszelkie dowody podlegaj jego cakowicie dowolnej ocenie.

W swej ksice pt. Teoria dowodw sdowych w prawie radzieckim A. Wyszyski stwierdzi:

Jest jasne, e logiki sdowego rozpoznawania spraw, logiki procesu nie mona wycznie sprowadzi do regu zbierania dowodw i ich wykorzystania - i to jako do regu niezalenych rzekomo od klasowych interesw, zapadniajcych proces swoj specyficzn yciow treci. Jeeli uzna nawet za suszne sprowadzenie procesu sdowego do regu o zbieraniu i ocenie dowodw, to i w tym wypadku nie wolno zapomnie o tym, e te przepisy powstaj i s opracowywane wanie w ogniu klasowych przeciwiestw i klasowej walki, a wic musz nosi na sobie pitno klasowego pochodzenia. Przepisy procesowe, ktre nakazuj okrelony sposb postpowania przy zaistnieniu okrelonych faktw, urabiaj tym samym wiadomo sdziego na swj sposb - przy ocenie tyche faktw, reguy te za ustala si w tene sposb, jak sobie tego yczy ustawodawca, w sposb taki, jaki jest dla niego najbardziej korzystny i praktycznie celowy, ustawodawca za dziaa zawsze w interesach swojej klasy.

W dziedzinie prawa dowodowego, tzn. w dziedzinie tych regu i przepisw, ktre normuj tok zbierania i oceny dowodw procesowych, rol decydujc przyzna naley temu kryterium, ktre ley u podstaw teje oceny. Przy ocenie mocy dowodowej tych lub innych okolicznoci donios rol odgrywa ta postawa klasowa, ktra to wanie okrela stosunek sdziego lub urzdnika ledczego do tych okolicznoci. Ona to wanie warunkuje i okrela ideologiczny punkt widzenia oceniajcego dowody. Ten punkt widzenia nie da si z kolei oddzieli od osoby ani te od klasy oceniajcego, do ktrej dana osoba naley.

Oto dlaczego nauki o dowodach nie mona ogranicza wycznie do technicznej strony sprawy. Jest wic z gruntu bdne mniemanie, jakoby system dowodowy, jak rwnie i cae prawo dowodowe (zasady dowodzenia, metoda wykrywania dowodw, klasyfikacja dowodw itd.) w caoci w jakiejkolwiek mierze byy kategoriami ponadklasowymi i apolitycznymi. Prawo dowodowe przepojone jest duchem klasowym, podobnie jak i cae prawo. Jak wszelkie dziedziny prawa jest ono ostrym i subtelnym narzdziem, ktrym wada panujca w danym spoeczestwie klasa.

31 W. Mienszagin, Z. Wyszyska, Radzieckie prawo karne, Warszawa 1953, s. 4.32 J. Poksiski, My, sdziowie, nie od Boga..., wyd. cyt., s. 39. Por. A. J. Wyszyski, Zagadnienia teorii pastwa i prawa, Warszawa 1952, s. 542.

193

Prawo to suy w peni i niepodzielnie w kadym spoeczestwie interesom klasowym. (...)33.

A. Wyszyski stwierdzi, e (...) sd radziecki nie jest skrpowany adnymi formalnymi warunkami i wymaganiami ani odnonie do oceny dowodw, ani te przy ich wyjednywaniu34.

Radziecki system dowodw opiera si na zasadzie przekonania wewntrznego, a mianowicie socjalistycznego przekonania sdziego uzbrojonego w socjalistyczn wiadomo prawn i prawdziwie naukow metodologi marksizmu-leninizmu35.

Caoksztat pogldw filozoficznych, politycznych, prawnych sdziego odgrywa wybitnie wan rol w jego stosunkach do rzeczywistoci, w postrzeganiu i ocenie tych lub innych faktw. Wewntrzne przekonanie i wiadomo prawna sdziego, jak i kadego czowieka s ze sob nierozcznie zwizane; (...)36.

W praktyce zarwno radzieckiej jak i PRL-owskiej przekonania o winie oskaronego nabiera sdzia najczciej ju w chwili wrczenia mu aktu oskarenia, gdy uwaa, e sd ma do czynienia z przestpc i jego zadaniem jest wymierzanie kary, a nie orzekanie o winie lub niewinnoci oskaronego (winien nie winien - siedzie powinien - powiadano w tym czasie). W sdownictwie stalinowskim - zarwno w ZSRR jak i w PRL - dziaaa swoista zasada wentyla, ktra polegaa na tym, e w wypadku gdy oskarony nie przyznawa si do winy lub wiadek zeznawa na jego korzy, sd nie dawa im wiary i nie bra pod uwag tego co mwili, natomiast w wypadku gdy oskarony przyznawa si do winy lub wiadek go obcia - sd automatycznie dawa im wiar, traktujc ich zeznania jako dowd. Dowodem byo przy tym, nie to co faktycznie zeznawano na rozprawie, lecz to co sdzia kaza umieci w protokle.

Trzeba stwierdzi, e sam A. Wyszyski w swej teorii dowodw wprawdzie stwierdza, e przyznanie si do winy oskaronego moe by dowodem w sprawie, ale przestrzega przed sytuacjami, gdy jest ono jedynym dowodem. Stwierdzi wrcz, e przy ustalaniu prawdy sdowej (...) oskarony w sprawie karnej nie powinien by traktowany jako jedyne i najbardziej wiarygodne rdo tej prawdy.

Dlatego te nie mona uzna za prawidowe takiej organizacji i takiego kierunku ledztwa, ktre widz swe podstawowe zadanie w tym, aby obligatoryjnie zdoby wyjanienia oskaronego, zawierajce przyznanie si. Taka organizacja ledztwa, w ktrej zeznania podejrzanego s gwnymi i, co gorsza, jedynymi filarami caego ledztwa, moe narazi na szwank ca spraw w razie, jeli podejrzany zmieni swe zeznania lub te wyprze si takowych37.

Natomiast niektrzy radzieccy autorzy z dziedziny prawa procesowego (np. Czelcow - Biebutow38) uznali za niesuszn zasad tumaczenia wtpliwoci na korzy oskaronego, za sdy sowieckie niejednokrotnie przyjmoway jako podstaw skazania okoliczno, e oskareni nie dostarczyli dowodw swej niewinnoci. Przeciwko takim

33 A. J. Wyszyski, Teoria dowodw sdowych w prawie radzieckim, Warszawa 1949, s. 63-64.34 Tame, s. 286.35 Tame, s. 302.36 Tame, s. 217.37 Tame, s. 308.38 Czelcow - Biebutow, Sowietskij ugownyj process, Charkw 1929, cz. II, s. 123.

194

skrajnociom wystpowa nawet sam A. Wyszyski, za sowiecki Sd Najwyszy kasowa wyroki z tego rodzaju uzasadnieniem39.

Zastosowanie goszonej przez A. Wyszyskiego zasady oparcia systemu dowodw na socjalistycznym przekonaniu sdziego uzbrojonego w socjalistyczn wiadomo prawn, doprowadzio do tego, e praktyka stalinowskiego sdownictwa opieraa si na trzech nastpujcych zasadach: 1) By skaza oskaronego nie jest konieczne udowodnienie mu winy w stu procentach, lecz wystarczy j tylko uprawdopodobni (tak aby sdzia nabra przekonania o winie, a w praktyce sdzia ju od pocztku rozprawy mia takie przekonanie, gdy ufa radzieckim organom bezpieczestwa i prokuraturze). 2) Za wspdziaanie mona uzna jakikolwiek zwizek danej osoby z popenionym przestpstwem (lub nawet tylko z przestpc), zatem do skazania oskaronego nie jest nawet konieczne uprawdopodobnienie (czy tym bardziej udowodnienie) popenienia przez niego czynu przestpczego, wystarczy tylko wykaza jakikolwiek jego kontakt z przestpstwem lub z przestpc; na tej zasadzie powstaa caa kategoria prawna czonkw rodzin tzw. wrogw ludu (czyli osb skazanych za przestpstwa polityczne), ktrych automatycznie skazywano na odpowiednie kary. 3) Przyznanie si oskaronego do winy stanowi samodzielny, penowartociowy dowd w sprawie (a w praktyce traktowane byo czsto jako korona dowodw); z tej zasady braa si swoista konieczno stosowania tortur wymuszajcych przyznanie si do winy osb niewinnych lub wymuszajcych odpowiednie zeznania wiadkw wiadczcych przeciwko nim, ktre mogy by jedynym dowodem w rozprawach przeciw takim osobom.

Przy takim podejciu do wymiaru sprawiedliwoci, trzeba byo zburzy cay dotychczasowy system. Wprowadzono wic w sdownictwie - nawet cywilnym - kadencyjno sdziw, ktra miaa zapewni ich dyspozycyjno wobec wadzy. Po tej regulacji odeszli sdziowie, ktrzy nie godzili si ze zniesieniem niezawisoci sdw. Ju wczeniej - 15 sierpnia 1944 r. dekretem PKWN wprowadzono do sdownictwa sdziw niezawodowych i awnikw. Wprowadzono te zasad, e sdy orzekaj w skadzie przewodniczcego i dwch sdziw lub awnikw, ktrzy nie s zawodowymi sdziami - co umoliwiao kierowanie przez parti, do udziau w rozprawach, odpowiednich zaufanych towarzyszy, ktrzy nie musieli mie adnych studiw prawniczych, ale byli pewni politycznie.

22 maja 1951 r. na (...) zebraniu aktywu partyjnego wojskowych organw sprawiedliwoci pukownik Julian Giemborek zgosi nastpujcy wniosek: Naleaoby powoa do suby pewn ilo robotnikw i przydziela do sdw, praktycznie uczy sdzi. Szef jednego z wojskowych sdw okrgowych stwierdzi, i sam podjby si nauczy ludzi40.

22 maja 1946 r. wszed w ycie dekret o wyjtkowym dopuszczaniu do obejmowania stanowisk sdziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz do wpisywania na list adwokatw. Na jego mocy moliwo sdzenia uzyskay osoby znane ze swej dziaalnoci spoecznej czy politycznej, wykazujce dostateczn znajomo prawa, lecz nie majce wyksztacenia prawniczego. W praktyce prawniczej

39 Por. A. J. Wyszyski, Teoria dowodw..., wyd. cyt., s. 291-193.40 J. Poksiski, My, sdziowie, nie od Boga..., wyd. cyt., s. 41.

195

lat powojennych osobliwoci by dekret z 14 marca 1945 r., ma mocy ktrego uchylony zosta zakaz naleenia sdziw do partii politycznych41.

W nowym systemie wymiaru sprawiedliwoci nie byo te miejsca dla instytucji sdziego ledczego, jego funkcje - tzn. nadzr nad ledztwem, a zwaszcza podejmowanie decyzji o stosowaniu aresztu zapobiegawczego, mia wykonywa prokurator42.

Wszystkie powysze decyzje, dla praktyki ledztw i rozpraw sdowych, oznaczay jedno: o winie i karze faktycznie decydoway organy bezpieczestwa.

Funkcje wojskowych organw bezpieczestwa spenia Gwny Zarzd Informacji Wojska Polskiego i podlege mu Zarzdy Informacji rodzajw wojsk i Okrgw Wojskowych.

Gwny Zarzd Informacji stanowi kierownicz struktur dyspozycyjn podlegych mu organw informacji WP - czyli kontrwywiadu wojskowego (speniajcego w pastwach komunistycznych rwnie funkcje policji politycznej), na ktre skaday si:

- Zarzdy Informacji rodzajw wojsk - w tym Zarzd Informacji Wojsk Wewntrznych43 podlegajcych Ministerstwu Bezpieczestwa Publicznego (potem Ministerstwu Spraw Wewntrznych), Zarzdy Informacji Okrgw Wojskowych - Warszawskiego, Pomorskiego i lskiego;

- podlege tym zarzdom Oddziay, Wydziay i Sekcje Informacji Korpusw, Dywizji, Brygad, Garnizonw, Szk Oficerskich i Pukw44.

Poprzednikiem GZI by utworzony 10 wrzenia 1944 r. Zarzd Informacji Naczelnego Dowdztwa WP. GZI MON zosta utworzony 11 marca 1945 r. (...) Struktura organizacyjna i zadania tych instytucji byy zblione a w okresie wojny praktycznie tosame z odpowiednimi ogniwami radzieckiego kontrwywiadu wojskowego SMIERSZ45 oraz radzieckich organw bezpieczestwa pastwowego.

41 Tame, s. 41-42.42 Dopiero w III RP wprowadzono sdowy nadzr, a nastpnie cakowicie przekazano w rce sdw decyzje o tymczasowym aresztowaniu osb podejrzanych, mimo to jednak nie przywrcono instytucji sdziego ledczego. Poza tym pozostay w naszym wymiarze sprawiedliwoci bardzo liczne pozostaoci systemu stalinowskiego. Przede wszystkim w praktyce organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci pokutuje - cho nieoficjalnie - pozostao socjalistycznej praktyki wynikej ze stosowania teorii dowodw A. Wyszyskiego, w myl ktrej przyznanie si do winy oskaronego moe by traktowane jako dowd, jeeli sd tak postanowi. W zwizku z tym policja i prokuratura prowadzca ledztwo wkadaj maksimum wysiku by uzyska przyznanie si do winy podejrzanych, niejednokrotnie zaniedbujc poszukiwania innych dowodw - przed czym jak wspominalimy przestrzega nawet sam A. Wyszyski. Tymczasem przy naszym prawie procesowym, ktre pozwala podejrzanemu i oskaronemu kama i odwoywa zeznania, traktowanie przyznania si oskaronego do winy jako dowodu jest cakowicie nielogiczne, cho niewtpliwie bardzo uatwia ycie sdziom, prokuratorom i policjantom.43 Ministerstwu Bezpieczestwa Publicznego (potem Ministerstwu Spraw Wewntrznych) podlegay Wojska Ochrony Pogranicza i Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego.44 Por. Uchwaa Nr 683/55 Rady Ministrw z dnia 3 wrzenia 1955 r.; [w:] H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 460-462.45 Organizacja SMIERSZ powstaa w kwietniu 1943 r. po reorganizacji specjalnych oddziaw NKWD, odpowiedzialnych za prac kontrwywiadowcz w szeregach Armii Czerwonej. Na jej czele stan Wiktor Siemionowicz Abakumow. Oficjalnym zadaniem tej organizacji byo zwalczanie obcych szpiegw w armii, faktycznie jednak gwnym jej zajciem byo wykrywanie wszelkich objaww niezadowolenia i tchrzostwa w szeregach wasnej armii. Do tego celu suya szeroka sie informatorw. Organizacja SMIERSZ podporzdkowana bya samemu Stalinowi jako przewodniczcemu Komitetu Bezpieczestwa Pastwa i wojennemu komisarzowi obrony.

196

Zarzdowi Informacji NDWP a potem GZI MON podlegay w okresie wojny Wydziay Informacji zwizkw operacyjnych WP, tj. 1,2 i 3 Armii WP oraz szeregu jednostek samodzielnych a po wojnie struktury kontrwywiadu okrgw wojskowych (Wydziay, Zarzdy), waniejszych garnizonw, jednostek i instytucji wojskowych. Dziaalno merytoryczna i organizacyjna Informacji WP oparta bya na radzieckich wzorcach waciwych dla ochrony specyficznych interesw pastwa totalitarnego.

A do sierpnia 1945 r. praktycznie wszyscy merytoryczni funkcjonariusze Informacji WP byli wczeniej pracownikami radzieckich sub specjalnych, w tym przede wszystkim SMIERSZ-a i NKWD. Take w okresie pniejszym, po zakoczeniu dziaa wojennych, radzieckie organa bezpieczestwa pastwowego zachoway swoje wpywy personalne w newralgicznych strukturach tej suby. Pozwalao to stymulowa i kontrolowa jej dziaania oraz wpywa na podejmowanie szeregu decyzji przez polskie centra dyspozycji politycznej (Biuro Polityczne KC PPR (PZPR) i administracyjnej.

Analiza merytoryczna podejmowanych przez Informacj WP dziaa operacyjnych, kontrolnych i ledczych jednoznacznie wskazuje na zdecydowanie antynarodowy, szczeglnie w latach 1944-1954, charakter tej suby. Nie ulega wtpliwoci, e przekroczya ona w sposb niedopuszczalny granice koniecznoci wynikajce z uwarunkowa ustrojowych i geopolitycznych.

Rozkazem nr 01 MON z 10 I 1957 r. powoano Wojskow Sub Wewntrzn (WSW) a w kilka dni pniej zarzdzeniem szefa Sztabu Generalnego WP nr 0013/org z 21 I 1957 r. Informacja Wojska Polskiego zostaa rozwizana46.

Gwny Zarzd Informacji WP wraz z podlegymi mu organami, przez cay okres stalinowski, by gwnym narzdziem terroru w stosunku do Wojska Polskiego. Na dziaania GZI decydujcy wpyw wywierali oficerowie sub specjalnych Armii Czerwonej, z ktrych na pierwszym miejscu naley wymieni dwch: pukownika Dymitra Wozniesieskiego, w dniu 28 kwietnia 1944 r. przeniesionego z radzieckiego kontrwywiadu na stanowisko szefa Wydziau Informacji 1 Armii WP, ktry nastpnie od 21 wrzenia 1946 r. zosta zastpc szefa GZI, a od 31 grudnia 1953 r. szefem GZI; pukownika Anatola Skulbaszewskiego, oficera NKWD, w dniu 29 maja 1943 r. przeniesionego na stanowisko oficera ledczego Wojskowej Prokuratury Polowej 1 Dywizji Piechoty WP, ktry nastpnie awansowa dochodzc do stanowiska zastpcy szefa GZI47.

Wozniesieski i Skulbaszewski, po objciu kierownictwa GZI nakazali rozbudowa agentur w wojsku do monstrualnych rozmiarw.

O wzrocie agentury w siach zbrojnych wiadczy fakt, e (wedle W. Tkaczewa) w 1945 r. jeden tajny wsppracownik przypada na 47 onierzy, a w 1947 r. ju co osiemnasty onierz by tajnym informatorem Informacji. Nieco inne dane podaje Z. Palski, wedle ktrego, w 1945 r. jeden tajny wsppracownik przypada na 28 onierzy, a w 1952 r. jeden na 15. Znacznie wiksze nasycenie agentur byo w kadrze oficerskiej. I tak: w 1947 r. co 8 oficer by agentem, a w 1949 r. ju co 5. W 1952 r. co 6, a w 1955 r. znowu co 8.

Najwiksz liczb agentury zanotowano w sierpniu 1952 r., kiedy to na 356 481 onierzy Wojska Polskiego agentura Informacji liczya 24 025 osb. W tym okresie co 7 onierz WP by na kontakcie rezydenta bd oficera Informacji. Oglnie

46 J. Poksiski, My, sdziowie, nie od Boga..., wyd. cyt., s. 239-240.47 Por. tame, s. 127, 139. Take H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 103, 511, 515.

197

stosowano zasad (na pewno obowizujc do roku 1989, a moe i do dzi?), e w kadym plutonie powinien by przynajmniej jeden wsppracownik sub tajnych48.

Oficerowie Informacji kierowali agentami, rezydentami i informatorami, ktrych oglnie okrelano mianem tajnych wsppracownikw. Instrukcja nr 04/Inf. Szefa Gwnego Zarzdu Informacji Ministerstwa Obrony Narodowej z dnia 10 maja 1954 r. o podstawowych zasadach pracy z sieci agenturalno-informacyjn w rozdziale II, p. 3 Sankcjonowanie werbunkw stanowi: Udziela sankcji na dokonanie werbunku:

a. agentw - na podstawie materiaw kompromitujcych - Szef Gwnego Zarzdu Informacji, zgodnie z punktem 2a (wszechstronne sprawdzenie drog oficjaln, przez tajnych wsppracownikw i przez organy Bezpieczestwa - przyp. H. P.);

b. rezydentw i agentw - Szefowie Zarzdw Informacji. Zatwierdzaj oni rwnie przeklasyfikowanych informatorw do kategorii agentw;

c. informatorw - Szefowie Oddziaw, Wydziaw i Samodzielnych Sekcji Informacji.

Nie wolno dokonywa werbunkw bez uzyskania uprzedniej pisemnej sankcji49.Rezydentury organizowano w poszczeglnych pododdziaach lub dla kilku

pododdziaw, podlegay one pracownikom operacyjnym Informacji i odciay ich od nadmiernej iloci spotka w agentur. Rezydent powinien kierowa 2 do 5 tajnymi wsppracownikami (agentami, informatorami), w praktyce zdarzao si jednak, e jeden rezydent kierowa nawet 10 informatorami50.

Wedug cytowanej Instrukcji Nie wolno werbowa i wykorzystywa w charakterze tajnych wsppracownikw oficerw aparatu politycznego. Tajnych wsppracownikw czonkw partii z chwil wyboru do Komisji Partyjnych, Komitetw POP, Egzekutyw OOP i Zarzdw ZMP - wycza z sieci. W praktyce jednak byo nieco inaczej. Jak stwierdza H. Piecuch: Wedle ankiety przeprowadzonej przez autora, wrd agentw Informacji lub WSW (bez osb cywilnych) byo 12% oficerw politycznych, 3% czonkw wadz partyjnych rnych szczebli, 5% czonkw wadz organizacji modzieowych, (...)51.

Jak wida wojskowe organy bezpieczestwa PRL rozpracowyway rwnie sam PZPR.

Posusznym narzdziem w rkach GZI bya prokuratura wojskowa i sdownictwo wojskowe. Od sierpnia 1950 r. do 19 kwietnia 1956 r. Naczelnym Prokuratorem Wojskowym by pukownik Stanisaw Zarakowski, awansowany w 1953 r. na generaa brygady, ktry przed wojn by oficerem rezerwy WP. Oskara on osobicie w wielu procesach pokazowych. Od 1 listopada 1950 r. do 26 czerwca 1954 r. prezesem Najwyszego Sdu Wojskowego by pukownik Wilhelm witkowski - prawnik z Armii Czerwonej, ktry przyszed do Ludowego Wojska Polskiego w czerwcu 1944 r., na stanowisko szefa prokuratury wojskowej 1 DP52.

48 Tame, s. 256-257. Take Z. Palski, Agentura Informacji Wojskowej w latach 1945-1956, Warszawa 1992.49 Instrukcja nr 04/Inf. Szefa Gwnego Zarzdu Informacji Ministerstwa Obrony Narodowej z dnia 10 maja 1954 r. o podstawach i zasadach pracy z sieci agenturalno-informacyjn . Centralne Archiwum Wojskowe, 1780/90/129. Cyt. wg. H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 255.50 Por. H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 255.51 Tame.52 Por. J. Poksiski, My, sdziowie, nie od Boga..., wyd. cyt., s. 58, 137.

198

Caoci spraw wojskowych w okresie stalinowskim kierowa przeniesiony z ZSRR do Polski marszaek Konstanty Rokossowski, ktry 6 listopada 1949 r. zosta powoany na stanowisko polskiego ministra obrony narodowej. Rokossowski kontaktowa si bezporednio z Moskw. Jednak rwnie na niego ludzie Berii gromadzili materiay kompromitujce. J. wiato twierdzi, e elementem obciajcym Rokossowskiego by fakt, e jego brat by przed wojn wyszym oficerem suby ledczej polskiej Policji Pastwowej, a podczas wojny pracowa w Polskiej Policji Kryminalnej podlegajcej niemieckiej Kripo. Z tym bratem marszaek K. Rokossowski utrzymywa stosunki, a nawet go popiera. Wiedzia o tym X Departament MBP, ktry prowadzi na niego teczk53.

Informacja wojskowa miaa stosunkowo ograniczony zasig dziaania, natomiast gwnym narzdziem sucym nie tylko do walki informacyjnej ale rwnie do sterowania caoci cywilnego ycia Polski - zarwno politycznego, jak spoeczno-gospodarczego, a nawet kulturalnego - byo w tym czasie Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego i jego terenowe agendy. W okresie stalinowskim MBP wraz z podlegym mu aparatem stanowio co w rodzaju pastwa w pastwie, kontrolujc nawet sam parti.

Formalnie na czele Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego sta minister Stanisaw Radkiewicz, faktycznie decydujcy gos mia gwny doradca radziecki genera NKWD Lalin. Na szczeblu warszawskim dziaalno aparatu bezpieczestwa podlegaa politycznie Bierutowi, u ktrego odbyway si regularnie konferencje, na ktrych kierownictwo MBP skadao sprawozdania, meldowao o zamierzonych akcjach i otrzymywao instrukcje od Bieruta. W konferencjach tych ze strony partii brali udzia oprcz Bieruta rwnie Berman i Minc, rzadko Mazur lub kto inny. Ministerstwo byo reprezentowane przez Radkiewicza wraz z wiceministrami Romkowskim, Mietkowskim, wietlikiem i Ptasiskim. Czasami byli obecni niektrzy dyrektorzy departamentw54.

W samym MBP, oprcz wiceministrw nadzorujcych prac poszczeglnych departamentw, funkcjonowali tzw. pomocnicy ministra, przed nim bezporednio odpowiedzialni. Na pocztku lat pidziesitych byli to: gen. Huebner - pomocnik ministra do spraw Wojsk Ochrony Pogranicza i Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego, radziecki pukownik Grzybowski - dyrektor Departamentu Ochrony Rzdu, pukownik Dowkan - dyrektor Departamentu Oglnego odpowiedzialny za magazyny broni oraz pukownik Wolaski - komendant Milicji Obywatelskiej55.

Wedug relacji Jzefa wiaty56, w szczytowym okresie swego rozwoju - w 1953 r. - Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego skadao si z nastpujcych departamentw:

I Departament - centrala kontrwywiadu, skierowanego przeciwko dziaalnoci zagranicznych wywiadw. Dyrektorem tego departamentu by pukownik Antosiewicz, za radzieckim kontrolerem pukownik Gajewski.

II Departament - archiwa MBP. Na jego czele sta radziecki pukownik Taboryski.

53 Por. J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 8.54 Por. tame, s. 21-22.55 Por. tame, s. 22. Pk Wolaski by drugim wicedyrektorem III Departamentu MBP - por. H. Piecuch, Akcje specjalne, wyd. cyt., s. 276.56 Por. J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 22-25.

199

III Departament - zajmowa si zwalczaniem wszelkich ruchw podziemnych. Dyrektorem tego departamentu by pukownik Andrzejewski (ktry przedtem by dyrektorem gabinetu ministra Radkiewicza), za radzieckim doradc pukownik Szaraburin.

IV Departament - zajmowa si walk z tzw. szpiegostwem, sabotaem i dywersj w przemyle lekkim, rolnictwie, bankowoci i spdzielczoci. W praktyce oznaczao to kontrol tych dziedzin i ewentualne interweniowanie w wypadku stwierdzenia odchyle od nakazanej przez wadze linii postpowania. Dyrektorem tego Departamentu wwczas by pukownik Gaczewski.

V Departament - do jego zada naleao zwalczanie dywersji i zagranicznych (z wyjtkiem oczywicie radzieckich) wpyww w partiach politycznych (oprcz PZPR) oraz zwizkach zawodowych i organizacjach modzieowych. Dyrektorem tego Departamentu bya osawiona Luna Bristigerowa, ktra ju w 1939 r. wsppracowaa z NKWD.

VI Departament - organizowa i nadzorowa obozy pracy przymusowej i wizienia. Jego dyrektorem by pukownik Duljasz.

VII Departament - prowadzi wywiad za granic. Jego dyrektorem by byy radziecki oficer pukownik Sienkiewicz.

VIII Departament - nadzorowa transport ldowy, wodny i powietrzny. Dyrektorem tego Departamentu by pukownik Zabawski.

IX Departament - zajmowa si ochron przemysu cikiego, chemicznego i grnictwa przed szpiegostwem, sabotaem i dywersj. Na czele tego Departamentu sta podpukownik Grecki.

X Departament - stanowi kontrwywiad PZPR, zwalczajcy wszelkie odchylenia w partii, a zwaszcza frakcj prawicowo-nacjonalistyczn i trockistowsk (inaczej mwic mia on dba o czysto szeregw partyjnych). Do zada tego Departamentu naleao rwnie zwalczanie obcych wywiadw w Polsce (zwaszcza gdy przenikay w szeregi PZPR), walka z wpywami polskiego przedwojennego wywiadu wojskowego, a take rozpracowywanie dziaalnoci polskiej przedwojennej policji i jej konfidentw, wreszcie gromadzenie materiaw dotyczcych konfidentw i wsppracownikw Gestapo w okresie okupacji. W praktyce zadania X Departamentu byy jeszcze szersze - prowadzi on kartoteki aktywu partyjnego powyej sekretarzy wojewdzkich, kartoteki czonkw Biura Politycznego i innych naczelnych wadz partyjnych i rzdowych (dysponentem tych materiaw by Bierut). Dla uatwienia dziaalnoci X Departament rozporzdza wasnym wydziaem ledczym, wasnym pawilonem w wizieniu mokotowskim i wasnymi willami-wizieniami m. in. w Miedzeszynie pod Warszaw. Nie ulega wtpliwoci, e X Departament by w omawianym okresie najwaniejszym i najbardziej wpywowym departamentem MBP. Na jego czele sta pukownik Anatol Fejgin, a jego zastpc by - a do swojej ucieczki na Zachd - podpukownik Jzef wiato; podlega on gen. Romkowskiemu.

XI Departament - oficjalnie mia za zadanie ochron wyzna religijnych przed wpywami zachodnimi i dywersj. W praktyce kierowa walk z Kocioem.

Departament ledczy - prowadzi ledztwa we wszystkich sprawach z wyjtkiem tych, ktre dotyczyy czonkw partii i rzdu, te bowiem podlegay X

200

Departamentowi. Dyrektorem tego Departamentu by osawiony pukownik Jzef Raski, agent NKWD jeszcze z okresu przedwojennego57.

Departament Personalny - zajmowa si sprawami kadrowymi. Wikszo personelu tego Departamentu stanowili Rosjanie i Biaorusini oraz ydzi, jego szefem by oficer radziecki pukownik Mikoaj Orechwa, pomaga mu inny radziecki oficer podpukownik Banulewicz, a starszym inspektorem by inny radziecki oficer major Wackiel.

Departament Ochrony Rzdu - zajmowa si ochron najwyszych wadz partyjnych i pastwowych, jego dyrektorem by w tym czasie radziecki oficer pukownik Faustyn Grzybowski, ochron Bieruta zajmowa si wicedyrektor departamentu radziecki oficer podpukownik Lachowski, drugim wicedyrektorem tego departamentu by radziecki podpukownik Klarow.

Departament Oglny - by odpowiedzialny za magazyny broni, ktr wydawa funkcjonariuszom, a ponadto zajmowa si tego rodzaju sprawami jak wysiedlanie niepodanych osb z pasw przygranicznych, wydawaniem przepustek granicznych itp. Dyrektorem jego by pk Dowkan.

Departament cznoci - dysponowa dalekopisami oraz wszystkimi telegraficznymi i telefonicznymi poczeniami z zagranic, zajmowa si te podsuchem rozmw telefonicznych i nasuchem oraz zaguszaniem zagranicznych stacji radiowych z Zachodu w jzyku polskim. Dyrektorem tego Departamentu by w omawianym okresie radziecki oficer pukownik Suszek (dawniejszy szef cznoci w Korpusie Bezpieczestwa Wewntrznego).

Departament Szkoleniowy - prowadzi szkolenie zarwno polityczne jak i zawodowe personelu MBP i caego aparatu bezpieczestwa. Dyrektorem tego Departamentu by w tym czasie pk Jzef Kratko, penicy funkcje cznika midzy MBP a tzw. sektorem specjalnym KC, decydujcym w sprawach szkolenia ideologicznego i politycznego aparatu bezpieczestwa.

Departament Finansowy - zarzdza finansami MBP z wyjtkiem specjalnych funduszw operacyjnych, kontrolowanych wycznie przez pierwszego wiceministra gen. Romana Romkowskiego. Dyrektorem tego Departamentu by radziecki oficer pk Kisielow.

Biuro Wojskowe - przygotowywao plany mobilizacyjne i obozy internowania na wypadek wojny, zajmujc si rwnie przeprowadzeniem aresztowa tzw. osb podejrzanych - reakcjonistw. Dyrektorem tego Biura by pk Grabowski.

Tajna Kasa Biura Politycznego - miecia si w MBP i zawieraa dewizy, zoto i inne kosztownoci, dysponowa ni wiceminister Romkowski, a o jej wykorzystaniu decydowali w praktyce wycznie Bierut, Berman i Minc58.

Cay ten olbrzymi aparat MBP suy do sterowania i terroryzowania spoeczestwa, a rwnoczenie sam by terroryzowany - o czym np. w 1953 r., na specjalnej odprawie u min. Radkiewicza, mwi szef Biura do Spraw Funkcjonariuszy

57 J. wiato podaje, e midzy Raskim a Bristigerow toczya si ostra walka podjazdowa. W ramach tej walki Bristigerowa napisaa donos do NKWD, e Raski pochodzi ze syjonistycznej rodziny. Rzeczywicie - jak twierdzi wiato - ojciec Raskiego, dr Goldberg by przed wojn jednym z redaktorw Hajntu w Warszawie. Tre tego donosu bya znana X Departamentowi, a take samemu Raskiemu, ktry chwali si wobec J. wiaty, e ma duszy sta w NKWD ni Bristigerowa. Por. J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 23.58 Por. J. wiato, Za kulisami bezpieki i partii, wyd. cyt., s. 22-25.

201

pk Siedlecki, stwierdzajc, e co roku zwalnia si ze suby i aresztuje personel, ktry starczyby do obsady 6 powiatowych urzdw bezpieczestwa.

5.2. Totalna indoktrynacja narodu polskiego

W cisym kierownictwie politycznym partii za aparat bezpieczestwa odpowiedzialny by Jakub Berman, ktry rwnie sprawowa kontrol nad sprawami ideologii, a w zwizku z tym podlegay mu takie instrumenty sterowania spoecznego i walki informacyjnej jak propaganda, nauka wraz ze szkolnictwem i kultura, ktre wedug obowizujcych wwczas koncepcji marksistowsko-leninowskich miay suy przede wszystkim do indoktrynacji ideologicznej spoeczestwa.

Indoktrynacja ta bya wwczas prowadzona w duej mierze wbrew podstawowym zasadom socjotechniki propagandy, z ktrych wykorzystywano tylko nieliczne - najbardziej proste i prymitywne.

Podstawow zasad socjotechniki propagandy, ktr wykorzystywano w procesie indoktrynacji naszego narodu w okresie stalinowskim, bya zasada masowoci i dugotrwaoci dziaania. Propagand i indoktrynacj prowadzono w skali masowej - wszdzie i stale. Nie byo takiej dziedziny ycia spoecznego, do ktrej by si ona nie wciskaa w sposb nachalny. Oczywicie w rezultacie po pewnym czasie uzyskano efekt znieczulenia na t propagand, co dao zna o sobie ju w okresie kryzysu zwizanego z procesem destalinizacji w 1956 roku.

Zgodnie z zasadami socjotechniki propagandy, dziaania zmierzajce do przeksztacenia wiadomoci spoecznej powinny by prowadzone stopniowo, przy wykorzystaniu istniejcego w spoeczestwie kodu spoeczno-kulturowego i funkcjonujcych w nim stereotypw.

Natomiast indoktrynacja marksistowska, w okresie stalinowskim, bya w Polsce prowadzona bardzo szybko i w duej mierze w sposb sprzeczny z polskim kodem spoeczno-kulturowym. Podstawowe elementy tego kodu to - jak wspomnielimy wczeniej - trzy stereotypy: rycerski, mczennika i szlachecki. Tymczasem propaganda komunistyczna zajmowaa si opluwaniem polskich bohaterw (nie tylko z okresu ostatniej wojny) i w ogle duej czci polskiej tradycji. Co wicej wielu bohaterw z okresu II wojny wiatowej przeladowano, a nawet mordowano. Byo to dziaanie propagandy - i nie tylko propagandy, wbrew stereotypom - rycerskiemu i mczennika. Nic dziwnego, e nard polski by niejako impregnowany przeciw tego rodzaju propagandzie i indoktrynacji, ktrej miaa ona suy.

Jedynie stereotyp szlachecki by w propagandzie partyjnej i pastwowej PRL wykorzystywany w zdegenerowanej formie - propagowano mianowicie tzw. awans spoeczny. Awansem tym miao by przeniesienie si ze wsi do miasta, zdobycie wyksztacenia, stanowiska kierowniczego, wstpienie do partii itd. Ten motyw faktycznie chwyci w skali masowej, przycigajc jednak nie tylko zwyczajnych ludzi - chopw i robotnikw - ale rwnie amatorw atwej kariery niezalenej od wynikw pracy, co wkrtce zaowocowao powstaniem tzw. nomenklatury, ktra szybko si zdegenerowaa. Zarwno w szeregach partii jak i w murach wyszych uczelni znalazo si bardzo wielu ludzi (a w miar upywu czasu i postpw budownictwa socjalistycznego byo ich coraz wicej), ktrych mao interesowaa ideologia, nauka czy

202

wykonywany zawd, natomiast chodzio im gwnie o osobist uatwion karier za wszelk cen.

Od tysica lat integraln czci polskiej kultury narodowej jest religia katolicka, ktra zrosa si z naszym kodem spoeczno-kulturowym. Zgodnie wic z zasadami socjotechniki propagandy, indoktrynacj marksistowsk (podobnie zreszt jak kad inn) - jeeli miaa by skuteczna - naleao rozpocz od wskazania punktw stycznych marksizmu i katolicyzmu. Marksowsk teori wartoci dodatkowej i walk z wyzyskiem prowadzon przez marksistw, mona byo przedstawi jako kontynuacj walki w. Tomasza z Akwinu z lichwiarskim wyzyskiem w redniowieczu. W sferze za filozofii mona byo wskazywa daleko idce pokrewiestwo midzy epistemologi marksistowsk i tomistyczn. Tymczasem propaganda partyjno-pastwowa w PRL zajmowaa si gwnie propagowaniem tzw. naukowego wiatopogldu, eksponujc zasadnicze rnice midzy materializmem a fideizmem (idealizmem) w sferze ontologii.

W ramach indoktrynacji marksistowskiej mao czasu powicano nauce samodzielnego stosowania metody dialektycznej, natomiast przedstawiano marksizm jako zbir prawd naukowych, jedynie susznych, odkrytych przez klasykw marksizmu-leninizmu (nieomal przez nich objawionych), do ktrych interpretacji uprawnieni s tylko partyjni uczeni w pimie.

Ta metoda indoktrynacji moga ewentualnie by skuteczna w rodowiskach ydowskich, w ktrych funkcjonuje stereotyp uczonego rabina, nie moga natomiast da trwaych rezultatw w rodowiskach polskich.

Funkcjonujcy w polskim narodzie stereotyp mczennika powodowa, e represje i przeladowania policyjne i administracyjno-sdowe, wspomagajce indoktrynacj, w skali masowej i w duszym okresie czasu, przynosiy skutki przeciwne do zamierzonych, podnoszc autorytet zarwno Kocioa - ktry sta si w tym czasie jedyn ostoj niezalenoci od partii i sterowanego przez ni pastwa, jak i osb przeladowanych.

Wikszo ludzi programujcych indoktrynacj ideologiczn w Polsce na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych, prawdopodobnie nie zdawaa sobie sprawy z opisanych wyej prawidowoci, bezkrytycznie stosujc metody wzorowane na tych, ktre stosowano w ZSRR. Podstaw tych metod bya totalna indoktrynacja ideologiczna poczona z biurokratyzacj poszczeglnych dziedzin ycia spoecznego - obejmujca nie tylko zwyczajn propagand, lecz take nauk, kultur i szkolnictwo.

Rozpoczto w tym czasie akcj etatyzacji i ideologizacji polskiej nauki i polskiego szkolnictwa. W miejsce dawnych, majcych wieloletni tradycj spoecznych instytucji naukowych - takich jak Polska Akademia Umiejtnoci i Towarzystwo Naukowe Warszawskie - w dniu 30 padziernika 1951 r. powoano do ycia biurokratyczn struktur w postaci Polskiej Akademii Nauk (odpowiednik Akademii Nauk ZSRR), ktra miaa by sztabem generalnym armii polskich uczonych, kroczcych w pierwszym szeregu budowniczych socjalizmu w Polsce. Na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego I Kongresu Nauki Polskiej w dniu 8 wrzenia 1950 r., z udziaem ministra Adama Rapackiego, ustalono, e naley zapewni udzia w strukturze Akademii czynnikw rzdowych ze wzgldu na sabo ideologiczn wikszoci naszych uczonych, chodzio o to, by Akademia moga by terenem walki ideologicznej w koach naukowych59.

59 P. Hbner, Nauka polska po II wojnie wiatowej - idee i instytucje, Warszawa 1987, s. 143-144.

203

W ramach akcji N partia przeja pod kontrol przede wszystkim dwa najwaniejsze odcinki frontu nauki - decyzje programowo-organizacyjne i sprawy personalne. Dziaania dziedzinowych kierownikw frontu koordynowa nieliczny zesp etatowych pracownikw Wydziau Nauki i Szk Wyszych KC PZPR. Kierownik Wydziau konsultowa waniejsze decyzje z sekretarzem KC, Edwardem Ochabem, ten za prowadzi rozmowy z czonkiem Biura Politycznego Jakubem Bermanem. Przy Wydziale dziaao kolegium, zoone z kierownikw poszczeglnych odcinkw frontu nauki. W terenie sprawami uczelni zajmowa si jeden z instruktorw wydziau propagandy danego komitetu wojewdzkiego.

Zgodnie z wytycznymi wadz partyjnych Nowe Drogi (organ teoretyczny i polityczny KC PZPR - przyp. J. K.), a nastpnie inne periodyki, rozpoczy szeroko zakrojon akcj popularyzacji problematyki ideologicznej, opart na dorobku nauki radzieckiej. Z wzorw pracy oglnopartyjnej przenoszono do rodowiska naukowego takie formy dziaania jak: kampanie, akcje, samokrytyk. Pojawili si zwolennicy cytatologii, eksponujcy zdania klasykw marksizmu jako dowd poprawnoci metodologicznej. Eksponowano tezy Stalina - najwikszego uczonego naszych czasw. (...) Do ycia naukowego wprowadzono publicystyk, wspart o autorytet wadzy. Oficjalny charakter miaa dyskusja o wypowiedziach Stalina na temat jzykoznawstwa, czy debata na temat osigni ysenki (radzieckiego biologa profesora-szarlatana - przyp. J. K.). Operowano w dyskusji dychotomicznym podziaem na nauk buruazyjn i socjalistyczn, dawn i now. W procesie walki o now nauk kryy si czsto w kostiumie ideologicznym grupowe i jednostkowe interesy60.

Wytyczne do akcji N (N - nauka) zostay sformuowane w niepublikowanej uchwale Biura Politycznego KC PZPR z 23 czerwca 1949 r. w sprawie Kongresu Nauki. Rzucono haso ofensywy ideologicznej, zapowiedziano propagowanie marksizmu i wczenie nauki do pracy nad wykonaniem Planu Szecioletniego. Celem ofensywy miao by wyizolowanie elementw zdecydowanie reakcyjnych w rodowisku naukowym. W listopadzie 1949 r. projekt organizacji I Kongresu Nauki Polskiej omawiao Biuro Polityczne. W lutym 1950 r. powoano Komitet Wykonawczy I KNP, ktry zgodnie z wytycznymi wadz politycznych przygotowa scenariusz, wedug ktrego w dniach od 29 czerwca do 2 lipca 1951 r. odby si wspomniany Kongres.

W tym czasie Rada Gwna do Spraw Nauki i Szkolnictwa Wyszego zesza do roli organu wykonawczego Ministerstwa Szk Wyszych i Nauki. Po reorganizacji w lipcu 1949 r. Prezydium Rady byo coraz bardziej tosame z kierownictwem resortu.

W dniach 15 i 16 lipca 1950 r. obradowao plenum KC PZPR, na ktrym referat Zagadnienia kadr w wietle zada Planu Szecioletniego wygosi Zenon Nowak.

W dyskusji nad referatem A. Rapacki dowodzi: Przy wszystkich wysikach i sukcesach w walce o star kadr nie dokonamy decydujcego przeomu w walce o ideologiczn tre i sens nauczania bez wychowania nowej, swojej kadry pomocniczych si naukowych. Wiemy natomiast, e polityczny stan kadry asystenckiej jest gorszy ni kadry profesorskiej. Tu musi niedugo nastpi gruntowny przeom przy zastosowaniu rewolucyjnych metod szkolenia tej kadry. Nie zapomniano te oczywicie o metodzie administracyjnej selekcji asystentw i adiunktw, dla resortu bya to droga znacznie prostsza i atwiejsza w wykonaniu61.

60 Tame, s. 99-100.61 Tame, s. 100-101.

204

Zgodnie z t koncepcj tych starych profesorw, ktrzy nie odpowiadali ideologicznym kryteriom odsunito od ksztacenia modej kadry. Musieli wic odej na boczny tor tacy wybitni profesorowie jak Czekanowski, Ajdukiewicz, Ingarden, Kotarbiski, Ossowski, Tatarkiewicz i wielu innych. Profesorami i docentami mianowano wielu politycznie pewnych, ktrzy przedtem najczciej niewiele mieli wsplnego z prac naukow, a zdarzali si wrd nich nawet tacy, ktrzy nie mieli ukoczonych wyszych studiw (wyjtek w tym gronie stanowi profesor Adam Schaff, ktry mia ukoczone studia prawnicze przed wojn na uniwersytecie we Lwowie i zrobi wojenny doktorat w ZSRR z zakresu filozofii). Korzystay te z sytuacji wszelkiego rodzaju miernoty, ktre dziaalnoci polityczn pomagay sobie w karierze naukowej.

Do szybkociowego ksztacenia kadry naukowej w humanistyce utworzono Instytut Ksztacenia Kadr Naukowych.

Instytut Ksztacenia Kadr Naukowych zaczto organizowa jedynie z koncepcj pniejszego dyrektora, A. Schaffa. W marcu 1950 r. uformowano trzy wydziay: filozofii z teori pastwa i prawa, historii oraz ekonomii politycznej. Kierunki te uznano wic za newralgiczne kadrowo. Wikszo przyszych wykadowcw odbya parotygodniowy kurs specjalny w placwkach radzieckich, wspominano te dowiadczenia dawnego Instytutu Czerwonej Profesury. Ksztacenie w IKKN miao trwa trzy lata, dotyczyo wycznie osb majcych rekomendacje wadz partyjnych. Zakadano, i kandydaci bd mie ukoczon szko redni, ale istniaa moliwo pominicia i tego wymogu62. W toku zaj suchacze IKKN mieli prowadzi wasne wykady w Szkole Partyjnej oraz w uczelniach warszawskich. Przygotowywali te na seminariach wasne doktoraty. Wydziay IKKN dzieliy si na katedry, kierownicy tych katedr posiadali w wikszoci etaty w zwykej uczelni.

Pierwszym publicznym wystpieniem pracownikw IKKN bya sesja teoretyczna, powicona omwieniu znaczenia prac Stalina o jzykoznawstwie, zorganizowana przy wspudziale Nowych Drg 4 grudnia 1950 r. Przykadem polemicznych prac moe by broszura Bronisawa Baczki O pogldach filozoficznych i spoeczno-politycznych Tadeusza Kotarbiskiego. Ide wok ktrej koncentrowaa si dziaalno pracownikw IKKN bya koncepcja partyjnoci nauki. Emil Adler w artykule Partyjno filozofii i nauki, na amach PAN-owskiej Nauki Polskiej (1953, nr 2) wskazywa e wszelkie deklarowanie ponadklasowoci, ponadpartyjnoci w zagadnieniu filozofii, a wic zagadnieniu nalecym do nadbudowy, jest obud i wiadomym stawaniem w subie imperialistycznej buruazji i jej niedobitkw u nas63.

62 Aby uatwi przyjcie na wysze studia osobom, ktre nie ukoczyy penej szkoy redniej i nie zday normalnej matury, w pierwszych latach po wojnie, organizowano tzw. kursy zerowe oraz uniwersyteckie studia przygotowawcze, na ktrych w przyspieszonym tempie - w cigu jednego roku lub dwu lat - przerabiano kurs szkoy redniej. Po ukoczeniu takiego kursu lub studium, ich absolwenci uzyskiwali prawo rozpoczcia studiw na normalnych uczelniach. Bya to jedna z metod przyspieszania tzw. awansu spoecznego osb o odpowiednim pochodzeniu spoecznym i postawie politycznej.63 Tame, s. 101-102. Warto przypomnie, e suchacze IKKN (analogicznie jak jej wykadowcy) rekrutowali si z kadr MBP, aparatu politycznego wojska i milicji, aparatu partyjnego oraz organizacji modzieowych - np. Zygmunt Bauman by politrukiem w KBW, Wodzimierz Brus i Bronisaw Baczko w wojsku - podobnie jak Mieczysaw Rakowski, za Seweryn Bialer by kierownikiem wydziau politycznego KG MO. Nic wic dziwnego, e absolwenci IKKN wnosili do nauki i dydaktyki jzyk charakterystyczny dla wojny psychologicznej, a pojcia naukowe zastpowali stereotypami.

205

Aby si przekona co to oznaczao w praktyce naukowej, warto przytoczy pewne charakterystyczne cytaty z prac naukowych, ktre speniay postulat partyjnoci - tak jak j rozumia Adler, Berman i inni organizatorzy wczesnego ycia naukowego w Polsce i ich radzieccy nauczyciele.

Swoistym katechizmem partyjnej filozofii a la Adler by Krtki sownik filozoficzny pod redakcj M. Rozentala i P. Judina, przetumaczony na jzyk polski i wydany w 1955 roku. Pod hasem Teoria wzgldnoci czytamy w nim:

(...) Einstein ignoruje rzeczywist podstaw teorii wzgldnoci - suszne pojmowanie materii. Przedstawia on t teori jako wniosek z pewnych rzekomo konwencjonalnie przyjtych postulatw, pozwalajcych opisa zalenoci midzy wielkociami przestrzennymi i czasowymi. (...) Wychodzc z wypaczonej interpretacji zasady wzgldnoci, wyciga Einstein w oglnej teorii wzgldnoci antynaukowy wniosek o rwnej prawomocnoci systemu Kopernika i Ptolomeusza, tj. wniosek, e rwnie suszne jest twierdzenie przypisujce Ziemi ruch wok Soca (i ukadu sonecznego), jak twierdzenie przypisujce Socu ruch wok Ziemi. Twierdzenie to jest z gruntu faszywe i antynaukowe, poniewa neguje ono materialn, genetyczn jedno ukadu sonecznego i prowadzi do bezsensownych wnioskw w rodzaju wniosku o nieskoczonej prdkoci ruchu oddalonych cia niebieskich wzgldem (obracajcej si) Ziemi. Zarazem zmierza ono do zdyskredytowania wielkiego rewolucyjnego odkrycia Kopernika. Idealistycznej interpretacji teorii wzgldnoci uchwycili si obskuranci i mistycy, ktrzy dogadali si a do realnoci czwartego wymiaru przestrzeni, skoczonoci wiata i tym podobnych nonsensw. Bdy Einsteina s wiadectwem tego, jak suszna teoria fizyczna w warunkach oglnego gnicia kultury buruazyjnej zostaje wypaczona i jest wykorzystywana przez idealizm. Radzieccy fizycy i filozofowie obalili szereg antynaukowych twierdze zwolennikw Einsteina, Eddingtona i innych. (...)64.

Z kolei pod hasem Cybernetyka czytamy w cytowanym Sowniku:(...) - reakcyjna pseudonauka, stworzona w USA po drugiej wojnie wiatowej i

szeroko propagowana rwnie w innych krajach kapitalistycznych; posta wspczesnego mechanicyzmu. (...) Cybernetyka jest w istocie skierowana przeciwko dialektyce materialistycznej, przeciwko wspczesnej fizjologii naukowej ugruntowanej przez I. P. Pawowa i marksistowskiemu, naukowemu pojmowaniu praw ycia spoecznego. Ta mechanistyczna, metafizyczna pseudonauka daje si doskonale kojarzy z idealizmem w filozofii, psychologii, socjologii.

W cybernetyce ujawnia si w sposb jaskrawy jeden z podstawowych rysw wiatopogldu buruazyjnego - jego antyhumanitaryzm, denie do przeksztacenia robotnika w dodatek do maszyny, narzdzie produkcji i wojny. (...) Podegacze do nowej wojny wiatowej wykorzystuj cybernetyk do swych brudnych celw. (...) Cybernetyka jest wic nie tylko ideologiczn broni reakcji imperialistycznej, ale i rodkiem realizacji jej agresywnych planw wojennych65.

Uprawianie cybernetyki byo w krajach komunistycznych w okresie stalinowskim zakazane, a np. twrca polskiej cybernetyki profesor Marian Mazur, musia w tym czasie tworzy sw cybernetyczn teori ukadw samodzielnych potajemnie, oficjalnie uprawiajc nauk o termoelektrycznoci, za dorobek z tej

64 M. Rozental, P. Judin [red.], Krtki sownik filozoficzny, Warszawa 1955, s. 682-683.65 Tame, s. 76-77.

206

dziedziny uzyska doktorat i tytu profesora nadzwyczajnego, potem za gdy po 1956 roku mona ju byo w PRL uprawia cybernetyk i mg oficjalnie zaj si t dziedzin, nie uzyska ju tytuu profesora zwyczajnego66.

Rezultat by taki, e nauka zachodnia - zwaszcza amerykaska - oprcz wyprzedzenia zwizanego z tym, e cybernetyka jako wspczesna, zmatematyzowana dyscyplina naukowa powstaa w USA, uzyskaa jeszcze dodatkowe wyprzedzenie spowodowane zakazem uprawiania cybernetyki w bloku komunistycznym. Dopiero na skutek interwencji radzieckich wojskowych zakaz ten zosta cofnity.

Pod hasem Psychologiczna szkoa w socjologii znajdujemy w cytowanym Sowniku nastpujce informacje:

(...) - reakcyjna, antynaukowa teoria rozwoju spoecznego, ktra szczeglnie rozpowszechnia si w epoce imperializmu w Stanach Zjednoczonych, w Anglii i Francji. Szkoa psychologiczna w socjologii zwraca si przeciw materialistycznemu pojmowaniu dziejw; chce ona udowodni, e podstaw spoeczestwa jest psychika ludzi i e od psychiki zaley ekonomiczne i polityczne ycie spoeczestwa. (...) Jednym z zaoycieli szkoy psychologicznej w socjologii jest reakcyjny socjolog francuski G. Tarde (1843-1904), ktry wystpi z tzw. teori naladownictwa. Wedug Tarde'a cae ycie spoeczne jest podporzdkowane tkwicemu w naturze ludzkiej instynktowi naladownictwa. (...) Lud jest dla Tarde'a przede wszystkim zwykym wykonawc cudzej woli; odmawia on ludowi jakiejkolwiek inicjatywy twrczej. Na tej podstawie Tarde twierdzi, e klasa robotnicza potr