SRPSKI SREDNJOVEKOVNI KOSTIM

O nošnji Južnih Slovena uopšte prilikom njihovog dolaska na Balkan ima malo podataka, tako da su najstariji pisani podaci o srpskoj nošnji veoma šturi. Spominje se da su se Južni Sloveni, a medju njima i Srbi, odevali na sarmatski način, koji je usvojen u VI veku. Vizantijski istoričar Prokopije kaže da ima Slovena koji nose samo čakšire i tako idu u borbu. Oko 866. godine spominje se da su se na Balkanu nosile široke čakšire – šaravari. O kasnijem odevanju Srba u srednjem veku moguće je govoriti na osnovu pisanih (književna dela i arhivska građa) i likovnih izvora (minijaturno i zidno slikarstvo), ali i malobrojnih materijalnih ostataka tkanina i delova odevnih predmeta.

Najraniji likovni izvor za nošnju Srba predstavlja jevandjelje starijeg brata Stefana Nemanje – Miroslava, koji je vladao Humom (sadašnjom Hercegovinom) i po njemu nazvano Miroslavljevo jevandjelje (1180-1190.), koje predstavlja najstariji i najznačajniji sačuvani dokument pisan srpskim ćiriličnim pismom. Na minijaturama, koje najverovatnije predstavljaju Miroslavljev dvor, lepo se razlikuju nošnja vladara, dvorjana u dugačkim tunikama ukrašenim pervazima, pisara, vojnika, muzikanata, lovaca, klera i ljudi nižih slojeva, dvorskih slugu.

Seoska nošnja

Zemljoradnici i pastiri nosili su jednostavnu odeću, uglavnom pravljenu u kućnoj radinost i kod seoskih zanatlija, izrađenu od najprostijih materijala, konoplje, vune, kože domaćih i divljih životinja, ređe lana, a samo izuzetno od pamuka. Bila je jednostavno krojena i nije se mnogo razlikovala od one donete iz prapostojbine, kao ni odeće ostalih nomadskih plemena tog toba.

Muška seoska nošnja se razlikovala od ženske po nošenju pantalona, koje su se nazivale gaće, pelengaće, pelengiri, benevreci, bečve. Pravljene su od kudelje ili lana i bile su različite dužine - dosezale su do listova, kolena ili su samo pokrivale butine. Preko gaća se, kao donja haljina, leti jedina, nosila košulja, poznata i pod nazivima rubina (rubaš), klinara, cjelara ili rebrača. Kroj je bio različit, najjednostavniji je imala klinara ili cjelara, tako nazvana prema dva klina koji su dodavani celim prednjim i zadnjim stranama, sa neukrojenim rukavima, ravnog kroja, dužine do, ili nešto iznad kolena. Podvezivana je pojasom, preko koga je izvlačen bauš. Košulje - tunike su bile bele, crne, sive, žućkaste, plave ili crvenkaste boje, bojene bojom od prirodnih materijala – cvetova, listova, i izradjene od grube vune ili konoplje, a svečanije od lana i pamuka.

Preko košulje se nosila klašnja, neka vrsta prsluka od tekstila, sa ili bez rukava, a preko vunena ili kostretna haljina, koja je u brdskim krajevima nošena i leti. Po suknu, koje je moglo biti tkano ili valjano, nazivana je suknja, gunj, bila je različite dužine (kraća do kukova i duža do kolena ili članka). Klašnjama se nazivalo i grubo vuneno sukno koje su izradjivali pastiri. Osim za prsluke, ono je korišćeno i za šivenje muških odela i monaških riza, a od njega su izradjivani i pokrivači. Pored nebojene, bele vune, upotrebljavala se i prirodna crna vuna, kao i bojena, modra i crvena.

Na nogama su imali jednostavnu obuću – opanke pravljene od neštavljene kože ili platna, a oko listova su uvijali platnene ili vunene trake koje su prišvršćivali vezivanjem, ili su navlačili nešto kao vunene čarape bez naglavaka.

Seoska odeća prikazana je na fresci iz manastira Staro Nagoričane s početka 14. veka, gde se vidi grupa ljudi koji igraju, uz pratnju muzike roga i bubnja na nekoj svečanosti svog vladara. Sličnu odeću nose i seljaci koji igraju oro, na fresci iz manastira Lesnovo i skladištari žita na fresci manastira Sopoćani s kraja 13. veka.

Pastiri su leti imali prtene košulje i kratke gaće do kolena, bili su bosonogi i gologlavi, dok su zimi nosili siv kožuh do kolena od kozjeg i ovčijeg krzna, pripijene šakšire, na glavi krznene šubare, a na nogama grube opanke od svinjske ili volovske kože.

Ni ženska seoska nošnja se ne može na jedinstven način opisati jer su i ovde izvori dvojaki (pisani i likovni), nepodudarni i iz različitih su perioda i predela. Najranije slovensko žensko odelo, kao i muško, bio je rubaš - dugačka košulja od grubog platna ili konoplje, koja je često bila verovatno i jedino njihovo odelo. Preko rubaša udate žene su stavljale dole jednu vrstu suknje pregače - ponjavu, a gore razne vrste kratkih haljina. Interesantno je poreklo reči ponjava koje se i danas kod nas ponegde koristi, istina u drugom smislu. Reč ponjava je ruskog porekla i znači razumeti. Naime, mlade devojke starih Slovena tek kada bi postajale punoletne, a to je bilo sa 15 godina, sticale su pravo da nose preko košulje i prečagu tek kada bi se izjasnile da su razumele da su odrasle. To se dešavalo na posebnoj ceremoniji na kojoj su bili prisutni roditelji, rođaci i prijatelji. Devojka bi se popela na klupu a mati u rukama držala suknju rekavši joj da skoči u nju ako je razumela da je postala punoletna. Devojka bi se kao premišljala, da bi izgovorila ,,ponjala,, i uskočila u suknju i na taj način objavila svima da je spremna za udaju. Zimi su se žene umotavale u krzna. Na nogama su imale obuću koja se sastojala od komada kože čiji su se krajevi podizali i podvezivali oko nogu. Pletena obuća od like zvala se oputa. Cipela se spominje tek u 10. veku, kao i čizma.

Građanska odeća

Zakon o rudnicima, koji je početkom 15. veka (1411. godine) izdao despot Stefan Lazarević, predstavlja najznačajniji pisani izvor o srpskoj srednjevekovnoj gradjanskoj odeći, jer daje nomenklaturu tadašnjih odela. U njemu se opisuje sledeća vrsta odeće: suknja ženska i muška sa dugmetima, od vunene materije, barhan ženski i muški od somota, kuntuš muški, gornje odelo sa visećim rukavima, ženska gornja odeća mrčni plast i kavas, odelo ukrašeno vezom sa visećim rukavima i svita svečano vojvodsko odelo. Na sačuvanoj ilustraciji u prepisu Rudarskog zakonika iz druge polovine 16. veka vide se portreti građana, dvadesetorice rudarskih čelnika Novog Brda, koji nose duge haljine, visoke kape tipa klobuka, a neki imaju i štapove. Kako su štapovi poznati kao insignija plemstva, moglo bi se zaključiti da je vrh građanstva bio izjednačen sa vlastelom i po izgledu.

Osnovni donji odevni predmet običnih građana, ali često i osnovna glavna odeća bila je košulja, izrađivana od lanenog ili konopljinog platna, dok je osnovni gornji odevni predmet bila suknja (gonela), pravljena od sukna. Gornji odevni predmet bio je mrčni plašt ili mrčina. U odeću složenijeg kroja, spadali su kuntuš i kavad, koji su kao odevni predmeti poznati i u vizantijskom kostimu .

Žene iz boljestojećih gradskih porodica bile su, takođe, slično odevene kao i vlastelinke. Nosile su košulje, pa i svilene, verovatno ukrašene vezom, zatim haljine duge i do zemlje, bele, plave, zelene i crvene boje od čoje, sa pucadima na grudima i rukavima. Po jednom drugom opisu ženska srpska nošnja se sastoji od dugačke zatvorene tunike, koja ima spreda mali prorez zakopčan dugmadima. Rukavi su uzani i završavaju se preko nadlanice u šiljak. Odelo je od šarene materije, crvene sa belim ornamentima, ukrašeno pervazima. Ogrtač nema rukava. Dok su udate žene bile zabradjene, vrat devojaka bio je slobodan. Ženska nošnja druge polovine XIV veka pokazuje mnogo slobodnije forme. Nošnja je tesna i pripijena, slično muškoj nošnji.

Vlastelinska odeća

Za razliku od narodne nošnje, za koju niti ima dovoljno izvora, niti postoji podudarnost izmedju pisanih i likovnih uzvora, zbog čega njeno poznavanje i dalje ostaje otvoreno, nošnja vlastele u Srbiji dosta je dobro poznata zahvaljujući nizu sačuvanih ktitorskih portreta, počevši od XIV veka, kada se razni plemići pojavljuju kao ktitori mnogih zadužbina. Odelo je imalo istočnjački karakter. Bilo je dugačko do peta ili članaka. U kroju i načinu ukrašavanja ogledao se uticaj Vizantije, ali postepeno počinju da struje uticaji sa zapada. Duga tunika uskih rukava bila je bogato ukrašena vezom svilenim koncem ili srmom, katkada i biserima i dragim kamenjem i sa pojasom koji je padao na kukove. Preko tunike je nošen vezom ukrašen ogrtač, napred pridržavan skupocenim fibulama ili običnim iglama. Početkom XV veka odelo je postalo kraće, šire i opervaženo krznom. Odela su pravljena od luksuznih italijanskih i flandrijskih tkanina, a rado

su se nosila i skupocena krzna. Vlastela je na glavama nosila veoma visoke kape, nalik na mitre, ukrašene skupocenim dragim kamenjem, odnosno neku vrstu krune tzv. coje, a na nogama čizme.

Najčešći vid vlasteotskog odevanja u Srbiji u srednjem veku, svakako je je duga, tesno skrojena haljina tipa kavadion (kavad), sa kratkim ili dugim uskim rukavima, koja se kopčala napred i mogla imati prišivene zlatotkane trake na okovratniku i celom dužinom.

Portreti sevastokratora Vlatka i kneza Paskača sa porodicom, Psača, crkva Sv. Nikole, oko 1366.

Vladarska odeća

Vladarska odeća je najščešće prikazivana na freskama, što je i razumljivo. Srpski vladarski kostim proistekao je iz vizantijskog. S jedne strane odražavao je vladarevu moć, a sa druge imao je duboki duhovni značaj. Najstariji prikaz srpske vladarske odeće datira iz XI veka. Na jednoj od najstarije sačuvanih freski u crkvi na Stonu, na poluostrvu Pelješac, prikazan je zetski kralj Mihajlo u tunici do iznad kolena i nešto dužem ogrtaču – hlamidi, koji se prikopčava na sredini grudi.Tunika je bele boje sa plavim detaljima, sa donjom širokom bordurom, dugih uzanih rukava sa ukrasnim trakama u visini mišica (peribrahion) i na donjoj ivici - manžetama (epimanikon). Ogrtač je od bogato ukrašene tkanine, a na glavi je kruna zapadnjačkog karaktera, što upućuje na to da je Kralj Mihajlo krunu dobio sa Zapada, dakle od pape.

Zetski kralj Mihajlo

Potpuno razvijen ceremonijalni carski kostim prvi put je koristio Car Uroš I i njegova žena Carica Jelena Anžujska u drugoj polovini XIII veka i takav je generalno ostao sve do polovine XV veka. Menjali su se samo detalji, pre svega oni koji bi pokazivali promenu u vizantijskoj hijerarhiji. Tako je Car Dušan, kada je postao car svih Srba i Grka, promenio i oblik krune.

Carica Jelena Anžujska Kraljevi Milutin, Dragutin i kraljica Katalin

Car Dušan i carica Jelena

Postoji samo jedan sačuvan primerak dela odeće nekog srpskog srednjevekovnog vladara. To je haljina kneza Lazara koju je, sudeći po tragovima krvi na njoj, imao na sebi kada je pogubljen u Kosovskoj bici 1389. godine. Haljina je vekovima čuvana u manastiru Ravanica u Vrdniku, pored moštiju i pokrova za lice kneza Lazara, koje je izradila Jefimija žena despota Uglješe, gde je prvi put zabeležena u inventaru manastira 1753. godine, a sada se čuva u Muzeju pravoslavne crkve u Beogradu. Haljina kneza Lazara ima oblik tunike, gore je uža a dole šira i duga je 1,36 m. Krojena je od klinova (dva puta po četiri klina za prednju i osam klinova za zadnju stranu). To je donja haljina sa rukavima, a zakopčava se dugmadima napred po celoj dužini. Oko vrata i po rubu haljine gde se zakopčava ide bordura od srebrne žice, koja se nalazi i na rukavima. Haljina je od svile crvenkaste boje, verovatno proizvedene u najpoznatijoj fabrici svile na tadašnjeg vremena zapadu, u gradu Luka u Italiji. Po crvenoj svili idu zelene šare, a na naličju svile vide se bele vodoravne žice. Haljina je šivena svilenim ružičastim koncem. Svila od koje je haljina načinjena ukrašena je simetrično rasporedjenim fantastičnim životinjama i vegetabilnim formama - palmetama. Od životinja vide se lavovi u besnom stavu, sa otvorenim čeljustima spremnim za ujedanje, podignutim šapama za napad i repom podavijenim izmedju nogu, a zatim izvijenim pored bokova iznad ledja. Tu su i čaplje koje stoje na škorpionima. Dugmad na haljini su od belog konca, a na njima je metalna pločica kao medaljon, na kojoj je naslikan šlem sa dva volujska roga kao čelenkom, koji je veoma sličan onome na pečatu despota Stefana Lazarevića, koji je on svakako nasledio od svog oca kneza Lazara. Rupice za dugmad opšivene su plavim svilenim koncem. Stariji opisi govore da je bila ukrašena i biserima, ali njih više nema.

Vladarski ornat – svečana carska odeća, koji se sastoji od krune, tunike, obuće i vladarskih insignija, kao i u drugim slovenskim zemljama, i kod Srba je bio pod vizantijskim uticajem, ali se menjao tokom vremena. Do polovine XIII veka to je do kolena duga bela tunika sa nešto dužim ogrtačem hlamidom koji se prikopčava na sredini grudi, ali docnije sa jačanjem srpske države, njene političke i ekonomske moći, ornat se sve više približava vizantijskom. Od polovine XIII veka tunika - divitision (bagrenica ili crljenica) je pripijenog kroja, ima uzane rukave, duga do članaka, po pravilu je od crvene ili tamnoljubičaste skupocene svile ili pliša, bogato izvezena svilenim koncem ili zlatom, odnosno srebrnom srmom u biljnim motivima. Zbog jahanja su napred celom dužinom bile razrezane, a zakopčavale su se loptastim dugmadima od skupocenog metala. Od kraja XIII veka tunika dobija široke rukave , boje je tamnocrvene, tamnoplave, skoro crne, a zove se sakos. Tuniku su ukrašavali: okovratnik (manijakis, katomadon, ili dijadema) ukrašen vezom i zlatom koji dopire do ramena, ukrašena bordura čitavom dužinom mantila po sredini napred, zatim ukrasi oko rukava iznad šaka - epimanikon i iznad laktova – peribrahionije. Preko tunike prebacivan je lor(os) - široka bogato ukrašena žuta traka - ešarpa, često iskićena biserima i dragim kamenjem, koja pada napred do ispod kolena, a zadnji kraj se prebacuje spreda preko leve dolaktice i slobodno pada niz tuniku. Preko tunika su nošeni ogrtači, ponekad od istog materijala i iste boje kao i tunika, čak ukrašeni istim motivom i materijalom veza. Ogrtači su radjeni različito u različitim periodima: dugi sa nešto širim rikavima od rukava na tunikama, ili sa kratkim rukavima, ili bez rukava. Zimi su vladari i bogatija vlastela nosili ogrtače - bunde pravljene od krzna, koji su se zakopčavali skupim kopčama – zaponima. Lakšim, finim krznima opšivani su i rubovi na tunikama, mantilima ili plaštevima. Na nogama su čizme.

Kralj Milutin

Vladarske insignije – znamenja koja su obeležavala vlast i dostojanstvo, koje su se dobijale krunisanjem, činili su: kruna - stema najpre poluloptastog oblika, koja se sastoji se metalnog dela sa krstom na vrhu i crvene štofane podloge. Od kraja XIV veka kruna gubi crvenu kapu i ostaje otvorena po zapadnjačkom uzoru. Napred na sredini nalazi se ukrasna pločica orfanos, na vrhu je krst, a sa strane vise oboci (prependulije). Tu su i skiptar ili žezlo koji ima oblik krsta, i obavezna akakija – simbol vlasti i vladarskog čuvanja Božjeg zakona, koja se javlja najčešće u obliku svitka. U svakodnevnim prilikama vladari su umesto lorosa nosili preko ogrtača opasač velike vrednosti vezen zlatnom ili srebrnom srmom i ukrašavan filigranom ili zlatnim pločicama.

Ženska vladarska odeća je često prikazivana na freskama. Haljina je obično crvena sa dugačkim rukavima i zvala se granaca. Žensku vladarsku odeću lepo opisuje zapis odeće kraljice Simonide žene kralja Milutina, inače ćerke vizantijskog kralja, sa početka XIV veka naslikana na fresci u manastiru Studenica: obučena je u raskošnu haljinu širokih i veoma dugih rukava, ukrašenu lepim floralnim motivima (ljiljanima i palmetama), a manijakis i loros su joj pokriveni dragim kamenjem, biserima i zlatnim trakama, na glavi nosi otvorenu zupčastu krunu, takodje ukrašenu biserom i dragim kamenjem, a krupni oboci joj vise na bisernim niskama. Odeću je upotpunjavao ogrtač koji se spreda vezivao. Za kostim kraljice Simonide je karakteristično da je on za njeno vreme promenio prethodni izgled: (1)haljina

ima dugačke i široke rukave u obliku levka, (2) po prvi put je pravljena od dezenirane tkanine, (3) kruna je zupčasta i (4) raskošne mindjuše. Simonida kao i neke druge carice su, sledeći svoje supruge, i same preuzimale insignije, tako da se mogu videti sa skiptrom, akakijom i drugim, isključivo vladarskim obeležjima.

Crkveni velikodostojnici – arhiepiskopi su nosili zlatnim i srebrnim nitima ukrašene polistavrione i omofore sa krstovima, beli stihar i beli felon, epitrahilj, a na glavama bogato ukrašene kape – mitre. Svakodnevna odeća običnog sveštenstva u crkvama i kaludjera bila je skromna –mantija sa kapuljačom i epitrahiljem, dok su isposnici eremiti odevani u rogozinu.

Tkanina od koje je izradjivana odeća nabavlja se u Vizantiji, ali i sa zapada, pre svega iz Italije, tako da se na tlu Srbije sakupljaju luksuzne istočne i zapadne tkanine bogatih dekorativnih motiva, od ranogotskih naturalistički obradjenih cvetova i lišća, do fantastičnih znanih i neznanih životinja. Tkanine su izradjivane od svilenih niti sa utkanim zlatnim i srebrnim žicama.

Od nakita, koji je bio privilegija vladarskih porodica i vlastele, mnogo je nošeno skupoceno prstenje, koje je po potrebi i specijalno oblikovano i služilo kao pečat. I muškarci i žene su oko vrata nosili krst. Žene su mnogo nosile mindjuše, koje su u XIV veku bile izradjene u obliku velikih krugova od zlata i srebra sa čitavim malim bogatstvom od inkrustiranih bisera i raznog dragog kamenja.