32
Pagsasalin ng Dula bilang Gawaing Pampanitikan
Vlad Gonzales
Abstrak
Ibinabahagi sa maikling papel ang mga negosasyong isinasagawa ng
isang manunulat kapag nagsasalin siya ng dulang pang-entablado. May
pagsasaalang-alang sa konsepto ng skopos na nakaangkla sa layunin
ng pagsasalin at tagasalin, at ng poetics na may pagtatangi naman
sa mga kumbensyon sa anyo at sa nakikitang papel ng isang tekstong
itinatrato bilang panitikan. Ibibigay ng may-akda ang mga danas sa
pagsasalin sa organisasyong UP Dulaang Laboratoryo bilang
halimbawang nakabase sa UP Diliman, at ang Teatro La Salliana para
sa halimbawa ng institusyong akademiko bukod sa UP.
Teatro, Pagsasalin, Adaptasyon
Lagi kong sinasabing ang pagsusulat para sa teatro ay isang
di-planadong direksyon sa aking pagiging manunulat. Isang masayang
serye ng mga pagkakataong naghatid sa akin mula sa pagtatatak sa
sarili bilang manunulat ng mga orihinal na akda patungong manunulat
at tagasalin.
Simula 2010, nagkaroon ako ng pakikisangkot sa ilang mga
produksyon ng Dulaang UP, ang opisyal na grupong panteatro ng
Unibersidad ng Pilipinas Diliman. Nag-ugat ang pakikisangkot mula
sa pakikipagtrabaho ko kay Prop. Dexter M. Santos para sa iba-ibang
kultural na pagtatanghal sa UP Diliman, mga palabas gaya ng UP
Centennial Kickoff Program noong 2008 at ang dating taunang
Hagikhikan o ang UP Diliman Faculty Follies. Mula dito,
naiimbitahan ako ni Santos na sumilip-silip sa ilang produksyon ng
DUP at tumulong sa magkakaibang mga maliit na gawain. Naging
tagabantay at tagawasto ako sa bigkas at gamit ng mga salita sa
restaging ng Orosman at Zafira noong 2010. Nabigyan din ako ng
pagkakataong magsulat ng orihinal na maikling piyesa o vignette
para sa dulang Rizal X noong 2011. Sa ganitong mga gawain umusbong
ang aking interes sa pagsusulat at pakikilahok sa mundo ng
teatro.
Noong Disyembre 2011, sa rekomendasyon pa rin ni Santos,
sumangguni sa akin ang mga mag-aaral na sina Stephen Viñas at
Edzfar Allen Diansuy upang magpasalin ng dulang The Dumb Waiter ni
Harold Pinter. Ang dulang ipinapasalin ay bahagi ng kahingian sa
Theatre 198 nina Viñas at Diansuy, ang special project na katumbas
ng tesis sa programang Sertipiko sa Sining Panteatro. Si Santos
naman ang kanilang gurong tagapayo para sa proyekto. Itatanghal ang
proyekto sa ilalim ng organisasyong UP Dulaang Laboratoryo, ang
organisasyong nakapaloob sa Dulaang UP na nakatutok sa mga
produksyong nilikha ng mga mag-aaral sa Sining Panteatro.
Hindi The Dumb Waiter ang una kong karanasan sa kinomisyong
pagsasalin ng dula. Noong 2009, kinausap ako ng direktor at
kaibigang si Geofferson Ting para sa para sa pagsasa-Filipino ng
Electra ni Euripides upang maitanghalng organisasyong Art Theatre
Clinique ng Far Eastern University. Pakiramdam ko’y opisyal ito
dahil nagtakda kami ng pulong para ibigay ang kopya ng dula at
pagkasunduan ang deadline ng pagbibigay ng salin at iba pang
kaugnay na usapin. Dito sa unang opisyal na pagsubok bilang
tagasalin para sa isang campus-based na organisasyong panteatro,
nagkaroon ako ng mga tanong at isyung maaaring dulot ng aking
kawalan ng kahandaan at pati na rin ng mababaw na oryentasyon
tungkol sa pagsasalin. Kailangan bang gawing madulas sa pananalita
at pandinig na Filipino? Paano tutumbasan ang mga partikular na
salitang walang direktang salin? Maaari ba akong magdagdag ng mga
bagong linya at eksena, at maaari rin ba akong magtanggal ng mga
bahaging hindi ko gusto? Sa mga nasabing tanong, pinili ko bilang
tugon noon ang gumawa ng saling malapit sa literal, ang
pinakamatapat sa pagkakaunawa ko ng “matapat” sa panahong iyon.
Hindi binabago ang mga lugar, tauhan at sitwasyon, pero ginawan ng
paraan para maging madulas ang paggamit ng Filipino nang may
paggalang sa makalumang pakiramdam ng wika sa orihinal.
Isinumite ko kay Ting ang draft ng dula at hinayaan silang
maghanda sa pagtatanghal nang hindi ako kasama. Sa aking isip noon,
sapat na ang maisulat ang salin. Sapat na rin ang isang draft,
dahil base naman iyon sa orihinal at walang naging malaking dagdag
o bawas. Malayo sa Diliman ang lokasyon ng FEU, mahirap bumiyahe,
sabagay ay kilala ko naman ang direktor at sa tantya ko’y kaya
naman niyang diskartehan ang lahat-lahat. Natatandaan kong nakadaan
lamang ako sa isang gabi ng rehearsal, sa gabing walang aktuwal na
rehearsal na magaganap kundi pagbantay lamang sa mga teknikal na
kahingian ng produksyon. Ang sunod ko nang punta ay doon sa gabi ng
mismong pagtatanghal. Marami na akong hindi matandaan sa
isinagawang proyekto, pero natatandaan kong kinilig ako sa
sandaling napabuntung-hininga ang mga manonood noong sinabi ng
tauhang si Orestes ang linyang “Ano ba ang pinakaangkop na paraan
na pagpatay sa isang nanay?” May positibong dating sa akin ang
agarang reaksyong nakukuha mula sa mga tagapanood ng dula.
Dahil siguro sa positibong karanasan sa Electra, maging sa
akumulasyon ng mga karanasan para sa iba-ibang klase ng
pagtatanghal, baka iyon ang mga dahilan kung bakit naging mas
aktibo ang aking pakikilahok sa pagsasaentablado ng dula nina Viñas
at Diansuy. Madulas ang wika ni Pinter, may dating sa akin ang mga
patlang na namamagitan sa bawat maiksing linyang sinasabi ng mga
tauhan. Ngunit nagkaroon ako ng problema sa mga bahaging may
kaugnayan sa dayuhang laro gaya ng mga termino para sa football.
Noong isinasalin ko ang dula, wala akong kahandaan para maghanap ng
angkop na pangtumbas para sa mga terminong may kaugnayan sa
dayuhang laro. Walang kahandaan at wala na ring panahon dahil isang
buwan lamang ang inilaan ko para sa pagsasalin ng proyekto. Muling
sumulpot sa isip ang mga tanong na lumitaw sa isip ko noong una
akong nagsalin ng dula. Sa pagkakataong iyon, imbes na gumawa ako
ng isang “matapat” na salin, napagdesisyunan kong gumawa ng
adaptasyong tumatalakay sa enforced disappearances sa Pilipinas,
nang may dagdag na detalye tungkol sa mga video game, habang
pinapanatili ang mga orihinal na tauhan at banghay ng dula.
Praktikal ang pangunahing dahilan ko sa pagpili sa adaptasyon—may
mga salita at sitwasyong hindi ko kayang hanapan ng direktang
katumbas, at sa aking pagtataya’y magiging hindi madulas ang
pananalita ng mga tauhan kapag pinilit ko ang ganoong direksyon.
Pangalawang dahilan sa desisyon ang excitement na naramdaman ko
noong naisipan kong ikabit ang lumang Family Computer game at ang
Family Computer mismo bilang bahagi ng isang dula sa Filipino. May
excitement dahil naisip kong nakakatuwang panooring mabuhay ang mga
videogame sa harap ng entablado. Masayang nostalgia trip, at
posibleng maging matagumpay din ang pagkakabit nito sa ideya ng mga
taong pinaglalaho ng lipunan. Noong 2009 naman kasi’y nakalahok ako
sa isang palihan para sa mga biktima ng enforced disappearances at
summary execution. Naging malaki ang tatak sa akin ng karanasan
mula sa mga kamag-anak at mismong biktimang nakalahok sa palihan,
kaya naman naging excited ako noong nakaisip ng paraang isingit ang
sariling mga hilig at adbokasiya sa isang proyekto ng pagsasalin.
Sa totoo lang, kahit ang cake ng Mer-Nel’s sa Laguna, isang
detalyeng mas personal kesa akademiko o pulitikal ang
pinaghuhugutan, ay naisama ko sa ginawang adaptasyon. Subok lang,
baka pumasa sa mga gurong tagapayo. Inaprubahan naman ni Santos ang
draft. Si Ting ang naging direktor, at bukod sa ilang mga rebisyon
sa proseso ng rehearsal, halos walang nabago sa bersyong ito ng The
Dumb Waiter. Pinamagatan kong Elevator Action ang aking adaptasyon,
halaw sa videogame na may kaparehong pangalan. Sa aking isip,
“adaptasyon” siya dahil malayo sa orihinal.
Naitanghal noong 31 Mayo hanggang 2 Hunyo 2012 ang Elevator
Action, ang bersyon ni Pinter na gumagamit ng mga pamilyar na lugar
sa Laguna at Bulacan, may pagtalakay sa mga balitang sa Pilipinas
naranasan, at gumagamit ng Filipinong nauunawaan at may aliw sa mga
batang manonood. Sa pagitan ng mga eksenang hinugot kay Pinter, may
pagsisingit ng mga bagong eksena—mga piraso ng pagtatanghal ng
iba-ibang laro sa Familiy Computer. Sa tantiya ko, positibo ang
reaksyon ng mga nakanood. Nasuportahan pa ito ng ilang mga mensahe
ng suporta mula sa mga kaibigan at katrabaho, kasama na rin ang
mangilan-ngilang online review. Halimbawa nito ang isinagawang
review ni Joanna Lerio, isang estudyante ng MA Theatre Arts sa UP
Diliman:
Sa totoong buhay, bawat laro ay pagsubok. Gayun din naman sa
computer game at tumitindi ang mga balakid at pagsubok habang
nakakaani ka ng kapangyarihan at points sa bawat target na nasisipa
mo, nasusuntok mo, nababaril mo, napapasabog mo at napapalusaw o
napapa-disappear mo sa screen. Mapapa-engganyo ka sa dahas dahil
ang cute-cute lang tingnan ng kalaban o kaya’y ang tatanga-tanga
nila’t ang sarap-sarap pagbabarilin o pasabugin at ikalat ang
bituka, mata at dugo sa screen.
Ang kaibahan lamang sa tunay na buhay, kapag may natamaan, hindi
siya animation o graphics na maaaring mabuhay muli sa isang reset
kundi siya ay isang totoong tao na maaaring sa isang tagos ng bala
sa dibdib ay deklaradong dead-on-arrival sa PGH: hindi na
naghihingalo, wala nang tibok ang pulso, patay na siya at ang
kanyang katawang-tao ay talagang patay na magpakailanpaman. Walang
reset. Walang extra life. Ayon nga sa tagline ng dulang Elevator
Action sa panulat ni Vlad Gonzales at halaw sa The Dumb Waiter ni
Harold Pinter.
Nagsimula ang lahat sa simpleng interes sa teatro, sa
pagkakakilala sa mga direktor sa teatro dahil sa committee work
para sa unibersidad, sa pagsubok ng mga atake at paksang tinangkang
ilusot dahil sa mga sariling limitasyon sa kakayahan at sariling
kulit na maggiit ng adbokasiya at iba pang mga pansariling
pagkiling. Baka tsamba, lalo’t ang pag-uumpisa sa teatro ay
kaakibat ng suporta mula sa mga manggagawang panteatrong nagkataong
mga kaibigan ko rin. Isang magandang simula. Anuman ang dahilan,
nakuha ng teatro ang pagtatangi ko. Sabi nga ng isa pang kaibigang
guro mula sa Departmento of Speech Communication and Theater Arts
sa UP Diliman, “sabi sa iyo, maaadik ka.”
Hindi Laro-laro
4 Marso 2013 naman ako nagsumite ng draft ng Pitong Patibong,
isang pagtatangkang humalaw ng isang piyesa mula sa dulang The
Seven Deadly Sins of the Petty Bourgeoisie ni Bertolt Brecht.
Nakausap ako nina Francelle Fetalvero at Marynor Madamesila, mga
estudyante rin ng Sertipiko sa Sining Panteatro, isang buwan ang
nakaraan upang tulungan silang gumawa ng salin para sa kanilang
Theatre 198. Sa pagkakataong ito, ang kanilang gurong tagapayo ay
si Prop. Jose Estrella, isang direktor na hindi ko pa nakakatrabaho
noon at hindi rin personal na kilala. “Kailangang magpa-impress,”
iyon siguro ang naisip ko dati. Bagong katrabaho kasi, kailangang
maipakita na dapat akong pagkatiwalaan. Ibinalita rin sa akin nina
Fetalvero at Madamesila na inatasan ni Estrella na maging direktor
si G. Ed Lacson, Jr., na kilala ko lang din dahil alam kong naging
assistant director siya sa isang dula ni Estrella. Pareho ko silang
hindi pa nakakatrabaho, kaya naging proseso din ng pagkapa at
pagsubok ng mga atake ang pagtatangkang isalin ang dula ni
Brecht.
Sa inisyal na plano, isang malawakang pagpuna sa magkakaibang
sining ang naisip kong bersyon ng pitong kasalanan ng mga
petiburges. Ang paglalakbay ng mga tauhan sa aking bersyon ay
paglalakbay din mula sa mga gusali ng Cultural Center of the
Philippines hanggang sa mga studio ng variety show ni Willie
Revillame. Natatandaan kong ipinabasa ko ito sa dalawang mag-aaral
at pati kay Lacson. Nagkaroon kami ng reading ng draft at nagbigay
siya ng ilang mga komento. Natatandaan kong sinabi niyang gamitin
ko ang paparating na holy week para pag-isipan ang mga rebisyon.
Itinala ko ang mga komento at pinag-isipan ang mga rebisyon ng may
pagsasaalang-alang din sa paalala ng dalawang estudyante na may mga
kasanayan din silang nais nilang maitampok sa pagsasalin—kay
Madamesila, ang kanyang kasanayan sa pagkanta, kay Fetalvero naman
ang kasanayan sa pagsasayaw.
Kung ikukumpara sa Elevator Action, mas maraming hiniling na
rebisyonang direktor ng produksyon para sa pagsasalin kay Brecht.
Dulot siguro ito ng napakaraming paglihis ko sa tagpo, background,
at mga sitwasyon mula sa orihinal. Naging mas galante ako sa
paglalaro, paano’y nailusot ko nang maluwag na maluwag ang unang
subok sa pagsasalin para sa UP Dulaang Laboratoryo. May
pagkakataong ang hiling sa rebisyon ay dulot ng teknikal na
pangangailangan—kailangan ng dagdag na mga linya para makapaghanda
ang ibang artista sa kasunod na eksena. Habang may hiling sa
dagdag, may ilang mga linyang ibinawas. Nagdagdag si Lacson ng
isang eksenang may videoke na base sa kanta ni Sampaguita, na
nagmula rin naman sa paglalagay ko sa mang-aawit na ito sa unang
bahagi ng isinagawang salin. Mas litaw ang kolaboratibong katangian
ng dula sa pagsasalin ng dula ni Brecht. At kahit may ilang hindi
na makitaan ng pagka-Brecht ang salin, may nakapanood din ng dula
na napahalagahan ang mensaheng nais itawid ng dula, malayo man ito
o malapit sa orihinal na teksto:
Sa direksyon ni Ed Lacson, hindi opera-ballet (ballet chanté)
ang pagtatanghal ng Dulaang UP Laboratoryo. Bagkus, ang mga
karakter na Anna 1, Anna 2, Pamilya at Korus ay binigyang-buhay ng
pag-arteng realistiko at animasyon, sayaw-aliw at awit-karaoke ng
mga artistang-UP kabilang sina Virgilio Balanon, Greg de Leon,
Erika Estacio, Teetin Villanueva, Christine Vinarao, Miguel
Bongato, Cheska Cartativo, Arvy Dimaculangan at Ysmael Mendoza.
Sa unang sabak sa lungsod, ang dalawang probinsiyana ay naging
manggagawang kontraktwal na tagapasinungaling ng mga produktong
kapitalista sa ngalan ng kapital. Itinuring na unang patibong ang
trabahong di desenteng magpasahod at di nag-uudyok ng kaunlaran sa
kabuuan ng isang tao, isang realidad na nararanasan ng mga
manggagawang Filipino. (Lerio)
Marso 2014 naman noong nilapitan ako ng panibagong set ng mga
estudyanteng kumukuha ng Theatre 198. Itong set ng mga mag-aaral ay
binubuo ng walong acting majors at ilan pang estudyanteng nasa
teknikal na track mula sa Sertipiko sa Sining Panteatro. Sa ilalim
muli ni Santos bilang tagapayo, hiniling nilang makapagsulat ako ng
pagsasalin ng Trojan Women ni Euripides. Sa bersyong hinihiling
nila, ang orihinal na anim na pangunahing tauhan ay dapat maging
walong pangunahing tauhang sasakto sa walong estudyanteng aktor.
Hanggang sa kasalukuyan, masasabi kong ang hamong ito ang
pinakamapanghamong hamon para sa akin bilang tagasalin ng dula. Ang
naisip kong solusyon ay umimbento ng panibagong kuwento, na bahagya
na lamang ang paghalaw sa istruktura at nilalaman ng orihinal. Dito
nag-umpisa ang proseso ng pagbuo at pagbuno sa dulang Mal.
Halaw ang Mal sa ideya ng malware o malicious software, at may
inspirasyon mula sa kultura ng pagtambak at pagbura ng impormasyon
sa panahon ng Internet. Digmaang birtuwal na itinatambal sa
digmaang nangyayari sa pisikal na mundo. Digmaan ng alaala at
pag-alala. Muli, tinangka kong ibalik ang paksa ng enforced
disappearances, nang may mas matingkad na pagtukoy sa militar at
estado bilang tagapagpalaganap ng dahas at paglimot. Isa sa
maraming realisasyon ko sa pagbuo ng dulang ito ay ang realisasyong
napakahalaga sa akin ang pagtatampok sa isyu ng mga pinaglalaho ng
estado.
Bilang proyektong may pinakamalaking paglihis mula sa orihinal,
paglihis na itinakda rin ng teknikal na pangangailangan ng mga
mag-aaral, naging masalimuot ang proseso ng paglikha ng dula.
Masalimuot dahil ayon nga kay Santos, sa esensya ay magtatanghal
kami ng bagong trabaho. Hindi pa nasusubukan gaya ng Trojan Women
na palagian nang nagagamit sa mga recital at pagtatanghal. Malaki
ang tulong ng direktor na si Mara Paulina Marasigan sa pagsiguro na
nauunawaan ng mga mag-aaral ang mga motibasyon at intensyon ng
itinalaga sa kanilang mga papel at dayalogo. Gaya rin ng nangyari
sa Pitong Patibong, nagkaroon din ng pangangailangan para magrebisa
habang dumaraan ang teksto ng dula sa rehearsals. Ilan sa mga
mahalagang rebisyong natatandaan ko ay ang hiling nina Santos at
Marasigan na magdagdag ng mga eksenang may koro upang maipaalala sa
mga manonood na nanggaling pa rin ito sa isang klasikong griyegong
teksto, at ang pagpapaalalang kailangan ding magkaroon ng rurok o
climactic na eksena ang dula, katulad sa daloy ng orihinal.
Bukod sa mga nabanggit, ang naging pinakamatingkad na paalala sa
akin mula sa Mal ay ang sinabi nina Santos at Marasigan na anuman
ang mangyari, ginagawa namin ang dula para itampok ang mga
mag-aaral ng Sining Panteatro. Sila dapat ang maging bida sa
palabas, ang mga estudyanteng magpapamalas ng kanilang mga
natutuhang kaalaman at kasanayan mula kanilang pag-aaral sa ilalim
ng kanilang programa. Naroon lamang kami upang tulungan silang
maisakatuparan ito. Sa ganoong pagtingin, kahit paano’y naalog ang
sarili ko. Isinaloob ko ang pananaw na hindi lamang sariling
estetika at pulitika, hindi lang sariling trip ang nakasalalay.
Hindi lamang ito tungkol sa tagasalin.
Skopos, Poetics, Patronage
Para kay Hans Vermeer, ang gawain ng pagsasalin ay isang
pagkilos na nakabase sa isang source text o simulaang teksto, at
ang bawat pagkilos patungo sa pagsasalin ng simulaang tekstong ito
ay may partikular na “skopos” o layunin sa pagsasalin. Ang
“translational action” na ito ang magdadala sa tagasalin sa kanyang
target text o tunguhing teksto, na kakatawanin ng isang
“translatum” o ang isinaling tekstong resulta ng layuning itinakda
mula simulaan patungong tunguhing teksto. Ang skopos ng gawaing
salin maging ang inaasahang magiging anyo ng pagsasalin ay dumadaan
sa negosasyon sa pagitan ng tagasalin at ng isang “kliyenteng”
nagkokomisyon ng gawaing saling ito (221).
Sa teorya ng skopos ni Vermeer, may mataas na pagtingin sa
tagasalin:
The translator is “the” expert in translational action. He is
responsible for the performance of the commissioned task, for the
final translation. (222)
As regards the translator himself: experts are called upon in a
given situation because they are needed and because they are
regarded as experts. It is usually assumed, reasonably enough, that
such people “know what it’s all about”; they are thus consulted and
their views listened to. Being experts, they are trusted to know
more about their particular field than outsiders. (222)
May pagdidiin din ang teorya ng skopos kaugnay sa papel ng
transcoding—o ang “replacement of SL units (at the level of word,
phrase of clause) with equivalent units in the TL (Palumbo 121)—sa
proseso ng gawaing salin. Ang translatum ayon sa teorya ng skopos,
sa maraming pagkakataon (bagaman hindi sa lahat ng pagkakataon), ay
hindi makukuha mula sa simpleng transcoding ng simulaang tekstong
nakasulat sa source language o simulaang lenggwahe. May
pagkakataong ang tunguhing kultura ng translatum ay lumilihis sa
simulaang kultura, lalo’t may mga pagkakataong ang simulaang teksto
ay may taglay na kultura, mga pananda at oryentasyong naiiba sa
kultura, mga pananda, at oryentasyon ng tunguhing teksto at ng
translatum (222-223). May mga pagkakataong itatakda ng skopos na
gumawa ng transcoding ng simulaang teksto, at kailangang isagawa ng
tagasalin ang pagtatapat ng salin sa istruktura at kulturang mas
malapit sa orihinal na teksto. Maaaring itakda ng skopos na gayahin
ang eksaktong pagkakasunud-sunod ng mga linggwistikong unit mula sa
orihinal, o anumang pagtutumbas sa istruktura na mas nalalapit sa
orihinal na istruktura ng simulaang teksto. Sa teorya ng skopos,
malaya itong gawin basta malay ang tagasalin sa layunin ng gawaing
salin, at ano ang magiging implikasyon ng mga ilalapat na
limitasyon sa magiging translatum (223).
Maaaring ilapat ang skopos sa tatlong paraan at maaaring tumukoy
sa tatlong senses o saysay nito: 1. translation process o proseso
ng pagsasalin, na magtatakda ng layunin ng proseso; 2. translation
result o resulta ng pagsasalin, ang magtatakda ng silbi ng
translatum; 3. translation mode o moda ng pagsasalin, na magtatakda
ng intensyon ng modang gagamitin (224). Kung ilalapat sa aking
proyekto, halimbawa, maaaring suriin ang skopos sa proseso ng
pagsasalin ng mga dula para sa UP Dulaang Laboratoryo, na tutukoy
sa mga layunin ng organisasyon na kailangang katawanin ng gagawing
pagsasalin. Maaaring dito iuugat ang mga kaalaman at kasanayang
dapat nang natutuhan ng mga mag-aaral, at dapat na maipakita sa
kanilang mga pagtatanghal. Kung translatum naman ang tutok ng
skopos, mas pragmatikong detalye ang hahanapin bagaman maaari pa
ring iugat sa proseso. Ano ang silbi ng pagtatanghal ng dula? Sa
konteksto ng special project o thesis, nagsisilbi ang salin ng dula
bilang susi para makapagtapos ang mga mag-aaral ng kanilang
programang sertipiko o batsilyer. Sa usapin ng moda, maaaring
negosasyon na ito sa pagitan ng nagkomisyong institusyon at ng
kinomisyong pagsasalin. Anuman ang kalabasang anyo at nilalaman ng
translatum, inaasahang naging bunga na ito ng negosasyon ng mga
naging kalahok sa pagbuo ng dula—ang mga gurong tagapayo, ang mga
mag-aaral, ang mga propesyunal na manggagawang panteatrong
kinomisyon din kasama ng tagasalin, ang tagasalin mismo. Ang
iba-ibang antas ng negosasyon sa pagtatakda ng skopos ang magiging
tagapagtakda ng lapit o layo ng translatum sa tekstong pinagmulan
nito.
Kay Vermeer, ang pagsasaalang-alang sa skopos ng isang gawaing
salin ang magsisiguro na ang anumang kinomisyong salin ay
magluluwal ng “optimal” na translatum (230). Kinakailangan ng
malinaw na pag-uusap sa pagitan ng tagasalin at ng nagkokomisyon ng
salin tungkol sa mga layunin at tunguhin ng gawaing salin.
Kinakailangang maging hayag ang nagkomisyon at ang tagasalin sa
lahat ng kinakailangang detalye upang maitawid nang matagumpay ang
layunin at silbi ng gawaing salin. May kahalagahan ang simulaang
teksto, dahil walang translatum kung walang tekstong isasalin, pero
hindi ito ang magtatakda sa direksyon ng salin (230). At bukod sa
mga nabanggit na, makatwirang teorya sa pagsasalin ang teorya ng
skopos dahil naglalagay ito ng malaking pagtitiwala sa papel ng
tagasalin sa pagkumpleto ng proseso:
If a commission cannot be realized, or at least not optimally,
because the client is not familiar with the conditions of the
target culture, or does not accept them, the competent translator
(as an expert in inter cultural action, since translational action
is a particular kind of intercultural action) must enter into
negotiations with the client in order to establish what kind of
“optimal” translation can be guaranteed under the circumstances.
(Vermeer 230)
Skopos ang magtatakda sa magiging anyo at nilalaman ng
translatum. Sa isang kinomisyong proyekto, napakahalaga ng hayagan
at malinaw na pagtatakda ng mga layunin ng pagsasalin at ang
negosasyon sa mga parametrong kailangang tugunan para maabot ang
pinakaangkop na translatum nang naaayon sa skopos. May pagkiling sa
tunguhing kultura ang teoryang ito, dahil sa pagsasaalang-alang sa
ano ang layunin at silbi ng translatum ay nagiging mas mabigat ang
pagtampok sa mga posibilidad ng tunguhing teksto, pero hindi
palaging ganito ang kaso. Kung itatakda ng nagkomisyon ang skopos
na mas malapit sa simulaang lenggwahe at kultura, kung nailinaw sa
negosasyon ng nagkomisyon at tagasalin kung para saan ang nasabing
direksyon, kailangang isagawa ito ng tagasalin sa abot ng makakaya
niya (230-231).
Kung iuugnay sa teorya ng systems ang teorya ng skopos, nagiging
mas masalimuot bagaman mas malaman ang diskusyon. Ginagamit ni
Andre Lefevere, halimbawa, ang ideya ng mga system bilang ang
pagsasala-salabat ng mga elementong may magkakaugnay at
magkakabahaging katangiang nagbibigay sa kanila ng identidad na
hiwalay sa iba pang system (12). Kung ilalapat sa panitikan,
pwedeng isiping ang pagsusulat ng mga tula, kuwento at dula ay
isang grupo ng mga system na nakapaloob sa mas malaking set ng mga
system na kinikilala natin bilang kultura, habang gumagalaw naman
ang kultura sa kaligiran ng lipunan nito (14). Kay Lefevere, ang
panitikan ay kombinasyon ng nabubuong teksto at ang mga taong
nagbabasa, nagsusulat, at muling sumusulat nito (12). “Contrived”
ang literary system para kay Lefevere, may ideya ng pagiging
non-neutral pagkat hindi umiiral ang isang teksto nang mag-isa. May
panahon at sitwasyon itong pinanggagalingan, at hindi ito umiiral
nang walang umiiral ding pagtatangkang basahin ang mga kahulugan
nito at himay-himayin, patungo sa isang panibagong anyo ng
pagsusulat (12).
Tulad sa teorya ng skopos ni Vermeer, kinikilala rin ni Lefevere
ang tagasalin bilang isang eksperto sa kanyang larangan. Kay
Lefevere, ang tagasalin ay “usually meticulous, hard working,
well-read, and as honest as humanly possible” (13). Kumikilos ang
manunulat na nagsasalin nang may pagtatangi na makaambag sa
ebolusyon ng kanyang kultura (13), at para magawa ito ay kailangan
niyang itrato ang panitikang isasalin bilang isang system na may
magkakaibang limitasyon o “constraint” (12). May mga magsasalin
nang may paggalang sa pinagmulang teksto, kaya susunod siya ayon sa
itinakdang mga constraint. Sa ilang pagkakataon, maaaring kumilos
ng labas sa constraints ng nasabing system:
For instance, by reading works of literature in other than the
received ways, by writing works of literature in ways that differ
from those prescribed or deemed acceptable in a particular time and
a particular place, or by rewriting works of literature in such a
manner that they do not fit in with the dominant poetics or
ideology of a given time and place. (Lefevere 13)
Ang tinutukoy na poetics ay may dalawang bahagi: ang isa ay may
patungkol sa mga bagay na may kaugnayan sa anyo ng teksto—literary
devices, genres, motifs, mga sitwasyon at simbolo; ang pangalawa ay
ang pagtukoy na sa papel ng panitikan, o kung ano dapat maging ang
panitikan, sa loob ng isang sistemang panlipunan (Lefevere 27). Sa
kaso ng pagsasalin, interesante ang poetics pagkat may posibilidad
na ang pananaw ng manunulat sa pinagmulang teksto tungkol sa papel
ng panitikan sa kultura at lipunan ay maiba sa intensyon at pananaw
ng nagsasalin sa nakaplano niyang papel ng isasaling teksto sa
kanyang sariling kultura. Maaari ring humarap ang isang tagasalin
sa mga hamon dulot ng pagkakaiba sa wika, mga atake sa pagsulat ng
panitikan, at pagkakaiba-iba sa simbolismo ng pinanggalingan at
pagsasalinang teksto. At gaya na rin ng nasabi sa umpisa, ang
literary system ay isang masalimuot na sistemang umiiral sa loob ng
iba pang sistema sa lipunan, na may posibleng impluwensya sa
direksyon ng magiging salin.
Dito pumapasok ang diskusyon ng “patronage” ni Lefevere. Ang
patronage ang mga tao, grupo o institusyong may kapasidad na
isulong o kitlin ang pagbasa, pagsulat at muling pagsulat ng
panitikan (Lefevere 15). Maaaring may mga isinusulong na agenda ang
tagasalin (kasama ang mga manunulat, kritiko, at iba pang nasa
linya ng produksyon ng kultura) ngunit may mga patrong may access
sa mga malaking institusyon—media, simbahan, edukasyon—na may
isinaalang-alang na ugnayan ng panitikan sa iba pang mga sistema sa
lipunan, kaya may tendensiyang isailalim ang pagsasalin sa mga
regulasyong itataya ng mga patron bilang naaayon sa kanilang
ideolohiya. May pagbasa si Lefevere na ang tagasalin bilang
propesyunal na kinomisyon ng isang patron ay tumutugon sa panawagan
ng mga patrong iayon ang sistemang ng panitikan sa kung ano ang
ideolohiyang hindi nawawala sa linya ng patron (15-16).
Ang patronage ay may tatlong elementong nakikipagtalaban sa
bawat isa sa magkakaibang mga kombinasyon. May ideolohikal na
bahagi, na nakakaapekto hindi lamang sa mga pananaw kundi sa
kalalabasang anyo at kumbensyon ng isasalin. May ekonomikong
bahagi, pagkat sa isang propesyunal na ugnayan ay may kaukulang
bayad para sa tagasalin. May status component din na ibinibigay ang
pagpapatron, na nangangahulugang ang akto ng pagsasalin at iba pang
anyo ng pagsulat/ muling pagsulat ay magbubukas ng paglalahok sa
tagasalin sa isang grupo o institusyong may mataas na pagtatangi sa
lipunan (Lefevere 16).
Ang Dulaang UP at Dulaang Laboratoryo
Sa disertasyong Dulaang UP (1976-2006): Theatre in the Academe
in the Philippine Setting, sinipi ni Alexander C. Cortez ang
depinisyon ng mga school-based theatre group mula sa CCP
Encyclopedia of Philippine Art: may grupong academic o akademiko,
na nangangahulugang may suportang pinansyal ng paaralang
tinutuluyan ng grupo o/at may mga guro mula sa paaralang
nangangasiwa sa pagpapatakbo ng mga pagtatanghal kasama ang
pagtuturo sa mga mag-aaral ng teatro; may grupong sociopolitical o
sosyo-pulitikal na may pagkiling sa mabilisang pagtugon sa mga
sitwasyong lokal o pambansa; may grupong general o panglahat, o ang
grupong panteatrong bukas para sa lahat ng tatangkilik, na maaaring
kaakibat din ng programang kurikular at maaari ding ihubog
patungong grupong akademiko (79).
Sa pagtatasa ni Cortez sa kasaysayan ng Dulaang UP bilang grupo
o organisasyong panteatro, nakita niyang ito ay kombinasyon ng
akademiko at panglahat na anyo imbes na sosyo-pulitikal. Iniaangkla
ni Cortez ang pagtatasa apat na susing elemento: 1. Ang bisyon ng
isa sa mga tagapagpataguyod—si Mabesa—na nais magkaroon ng isang
teatrong hindi nakasentro sa isang tao o tagapagtaguyod lamang; 2.
Ang panawagang bumalik sa mga klasikong teksto “to balance the
prevailing theme at that time which was the sociopolitical
viewpoint;” 3. Ang pangangailangan ng Department of Speech
Communication and Theatre Arts/DSCTA ng isang co-curricular theatre
group; 4. Ang pangarap na makapagtanghal ng “quality theatre
productions” sa loob at labas ng UP (79-80).
Bago maitatag ang DSCTA, sa Department of English itinuturo ang
mga kursong may kaugnayan sa teatro, at ang pangunahing layunin ng
mga kursong ito ay ang magturo ng Ingles sa mga estudyante ng UP.
May panimulang mga kurso sa teatro simula pa noong 1915-1916, gaya
ng English 12 (Development of English Drama) at English 13
(Shakespeare). Napormalisa ang pag-aaral sa teatro bilang espasyo
ng kaalaman o pagkatuto, isang nakapag-iisang disiplina, noong
1930s sa kursong English 114 (Play Production). Pagdating ng 1935,
nahati ang English 114 at nabuo ang mga kursong English 132
(Experimental Work in Stagecraft) at English 134 (Acting and
Directing) (Legasto 264-265).
Nabuo ang Department of Speech and Drama noong 1959, at dahil
dito’y binago ang mga pangalan ng mga kurso mula “English”
patungong “Speech.” Isa sa mga unang nagturo sa departamentong ito
si Amelia Lapeña, isang gurong nakapag-aral ng MA Theatre Arts sa
Estados Unidos. Si Lapeña ang nagtatag ng kursong Speech 145 (Art
History of Theatre). Idinagdag naman ang Speech 146 (Playwriting)
sa kurikulum noong 1960s (Legasto 265). Bagaman may mga positibong
pag-unlad patungo sa pag-aaral ng teatro bilang nagsasariling
disiplina, para kay Bonifacio ay may dominasyon ang “speech” laban
sa “drama” sa mga panimulang taon ng pagkakatatag ng departamento
(Carbayas 148).
Sa inisyatiba ni Bonifacio simula pa noong 1960s, nagsimulang
mahubog ang programa para sa batsilyer sa Sining Panteatro. Pumasok
naman sa Department of Speech and Drama noong 1975 si Mabesa, at
noong 1976 ay itinatag ang Dulaang UP, na may dalawang
pangkalahatang layunin: magtanghal ng mga orihinal na dula at mga
salin mula sa kalipunan ng “world’s dramatic literature,” at
ipalaganap ang mga akdang pampanitikan hindi lamang sa komunidad ng
Diliman kundi sa ibang mga mag-aaral at tagahanga ng teatro sa
Pilipinas. Naglatag din si Mabesa ng mga tiyak na layunin ng
organisasyon, na nakaangkla naman sa mga programang panteatro ng
Department of Speech and Drama:
1. To produce and perform translations of world drama in order
to supplement classroom situation.
2. To include a repertoire of original Filipino plays which can
serve as models for budding playwrights.
3. To serve as training ground for students of the DSCTA
enrolled in the Theatre program and other Theatre enthusiasts.
4. To expose the student body to a variety of styles in
production by inviting theatre practitioners who have excelled in
their respective fields, both here and abroad.
5. To bring choice productions to other schools outside Metro
Manila by way of tours and lecture workshops. (Cortez 85)
Halos sabay na nabuo ang Dulaang UP at ang UP Dulaang
Laboratoryo. Nag-ugat ang Dulaang UP sa pagtatanghal ng dulang Ang
Tatlong Panahon ng Pag-ibig: Tag-sibol, Tag-araw at Tag-ulan ni
Amelia Lapeña Bonifacio noong 28 Agosto 1975, at opisyal na
ipinakilala ang organisasyon sa pagtatanghal ng salin ng Much Ado
About Nothing ni Shakespeare noong 1976. Si Dr. Lilia F. Antonio
ang nagsalin ng dula, at pinamagatan itong Pagkahaba-haba Man ng
Prusisyon, sa Simbahan din ang Tuloy. Ikalawang semestre naman ng
akademikong taong 1975-1976 nabuo ang UP Dulaang Laboratoryo. Si
Propesor Antonio Mabesa ang founding artistic director ng Dulaang
UP at UP Dulaang Laboratoryo (Cortez 80-82).
Ang UP Dulaang Laboratoryo, sa bisyon ni Mabesa, ay nakalaan
para sa mga mag-aaral ng teatro na nagnanais itampok ang kanilang
natutunan nang hindi sumasabay sa mga propesyunal na artista ng
Dulaang UP. Ayon sa tala ni Cortez, ang Dulaang Laboratoryo ay
naglalayong maging “experimental theatre vehicle that would test
the skills and knowledge of theatre students in the various
productions of theatre production in a smaller scale.” (83)
Noong 1978 nabago ang pangalan ng Department of Speech and Drama
patungong Department of Speech Communication and Theatre Arts. Sa
taon ding ito opisyal na nabuo ang BA in Theatre Arts (85). Sa
antas sertipiko at batsilyer, kinakailangang kumuha ng Theatre 198
(Special Project) o Theatre 200 (Undergraduate Thesis Production)
upang makumpleto ang programa (285-286). Habang ginagamit ang
pangalan at organisasyog UP Dulaang Laboratoryo para sa lahat ng
produksyong isasagawa ng mga estudyante sa mga kurso sa kanilang
programa, nagkakaroon ng karagdagang bigat ang mga produksyon ng UP
Dulaang Laboratoryo para sa special project at tesis dahil ito ang
magtatakda ng pagtatapos sa programa ng mga mag-aaral.
Pagsasalin, Teatro at Akademya
Sa akademikong institusyon, naitala bilang pangunahing
tagapagtaguyod ng pagsasalin ng mga dula patungo sa Filipino si
Rolando S. Tinio at ang Ateneo Experimental Theatre na naitatag
noong 1969. Kahit sumusunod ang Ateneo de Manila University sa
kolonyal na disenyo ng sistemang pang-edukasyon, nakapagpasimula pa
rin ang Ateneo Experimental Theatre sa pagsasalin ng mga klasikong
dulang dayuhan patungo sa Filipino (Cortez 49). Sa disertasyong
Philippine contemporary theater, 1946-1985; (with special emphasis
on theater in Manila) a materialist analysis, sinipi ni Priscelina
Patajo Legasto ang realisasyon ni Tinio na “…(that) classics are
still the best stage materials as long as they are translated into
a language the audience is familiar with” (311). May mga
limitasyong teknikal din ang mga gumaganap sa mga dulang nasa
akademikong institusyon. Sinipi ni Doreen Fernandez ang
pananaliksik ni Bienvenido Lumbera kaugnay ng kakayahan ng mga
mag-aaral sa wikang Ingles. Ani Lumbera, may deteryorasyon sa
kakahayan ng mga mag-aaral sa pagsasalita ng Ingles kaya naman
hindi naging madali ang pagkuha ng mga aktor para sa mga dulang
nasa dayuhang wikang ito. Ang teknikal na limitasyon ay nagkaroon
din ng ideolohikal at kultural na dimensyon—ang paghahanap ng isang
dulang may bakas ng pagka-Pilipino mula sa mga dulang may dayuhang
pinagmulan. May realisasyon ang mga tagapagpaganap sa akademikong
teatro—mga direktor, aktor at manonood—na ang kanilang kanluraning
edukasyon din ang naghiwalay sa kanila sa mga umiiral na tradisyon
ng dula bago ang pagpasok ng Ingles. Ang isang naging tugon dito ay
ang pagsasalin at adaptasyon (Fernandez 106).
Maalab din ang mga dulang protesta simula noong 1960s na tumawid
hanggang 1970s, at kalakhan ng mga mahalagang pagtatanghal ay
naganap hindi sa loob ng akademya kundi sa labas ng mga paaralan at
entablado. Nagtanghal ang mga grupong pangkultura gaya ng Kamanyang
Players, Kalinangang Anak-Pawis, Panday-Sining, Gintong Silahis at
Tanghalang Bayan, sa mga plaza, palengke, pabrika, at iba pang
komunidad. Palagiang paksa sa mga pagtatanghal ang mga
di-pagkakapantay-pantay sa lipunan, pyudalismo, korupsyon at
imperyalismo (Fernandez 107). Ang UP Mobile Theater na itinatag ni
Wilfrido Ma. Guerrero noong 1962—isa rin sa mga na mandudulang
nagkaroon ng malaking ambag sa pagtatag ng Dulaang UP—ay naglakbay
sa iba-ibang rural at urban poor communities kasama ng kanilang mga
dula. Kabilang sa mga dulang itinampok ng grupo ang mga dulang
isinulat ni Guerrero na nakasalin sa kumbersasyunal na Tagalog.
Nakaikot din ang UP Mobile Theater sa mga komunidad sa Ilocos,
Dumaguete, Iloilo at Roxas City (Legasto 320-321). Ang UP Repertory
Company na itinatag ni Behn Cervantes noong 1968 ay nagsimula
bilang isang tradisyunal na akademikong teatro, na naglalayong
turuan ang mga mag-aaral sa UP ng mga batayang kaalaman tungkol sa
mga batayang kaalaman sa drama sa pamamagitan ng taunang theater
season at mga palihan. Noong idineklara ang Martial Law noong 1972,
pansamantalang itinawalag ang grupo ngunit agad na nabuong muli at
nagpasimulang magbigay ng karagdagang pokus sa mga dulang nakasulat
sa Filipino. Bukod sa pagtatanghal sa loob ng unibersidad ng mga
orihinal na dulang Filipino at mga salin mula ng lokal at dayuhang
mandudula, nagtatanghal din ang UPRC sa mga lugar ng rally, sa
kalye, at sa iba pang mga campus sa labas ng UP. Sumusunod ang UPRC
sa kontekstong RPN—Repleksyon ng Pangangailangan ng Nakararami
(Carbayas 88-89). Binabanggit ni Cortez ang UPRC bilang halimbawa
ng sosyo-pulitikal na teatro, isang anyo ng teatrong iniaayon ang
mga pagtatanghal sa takbo ng pulitikal na klima, at gaya ng
nabanggit sa umpisa, ang panawagan ni Mabesa na bumalik sa mga
klasikong teksto nang may pagdidiin sa pagsasalin nito sa Filipino
ay pambalanse sa mga proyekto ng ibang grupo gaya ng UPRC na
nakatutok sa sosyo-pulitikal na pagtatanghal. Nakikita ni Cortez na
ang pagsasalin sa Filipino ng mga dulang klasiko ang isang ambag ng
Dulang UP sa mga sosyo-pulitikal na pagkilos noong 1970s (80). Ang
mga dulang naitatanghal sa dekadang ito ay hindi na nagdadala o
nagsusulong ng dominanteng ideolohiya ng makapangyarihan. Ang mga
dulang nakasulat sa Filipino o ang salin sa Filipino, lalo iyong
mga hindi nakabase sa sentro, sa pangkalahatan, ay may agenda ng
pagpapalaya (Legasto 317).
Mahalaga ang konteksto ng Dekada 70 sa pag-unawa sa mga layuning
naiharap ng Dulaang UP at UP Dulaang Laboratoryo nang may kaugnayan
sa pagsasalin. Sa mas malawakang iskema ng lipunan sa panahong
iyon, pagsasalin ang tugon upang ilapit sa masa ang genre ng dula,
isang genre na inilayo ng dayuhang edukasyon at wika. Isa itong
paraan ng mga artista ng “testing the waters” sa hangganan ng
kayang gawin sa teatro sa panahon ng bagong lipunan (Fernandez
108). Sa inisyal na basa, ganoon ang lumilitaw na skopos ng Dulaang
UP at ng kaakibat nitong UP Dulaang Laboratoryo. Pero maaari rin
itong himayin, maaari pang imbestigahan. Bakit kailangang ituring
bilang pagbabalanse sa sosyo-pulitikal na tema ang pagsasalin ng
mga klasikong dula? Ano ang mga posibleng ugat ng tila malay na
paghiwalay sa isang mapangahas na kategorya ng teatro at pagsuot sa
isang identidad na akademiko at panglahat, lalo sa konteksto ng
Martial Law? Bakit ang mga naitaling pagsasaling may
sosyo-pulitikal na adyenda ay naikakabit sa mga organisasyong
lumalabas sa akademya? Anuman ang sagot, malinaw na ang akademya
bilang espasyo, at ang teatrong iniluluwal ng espasyong ito, ay
batbat na batbat sa mga constraint na pinalalaganap at pinananatili
ng mga namamayaning kapangyarihan at patron.
Sa online na panayam kay Dexter M. Santos, na kasalukuyan ding
Artistic Director ng Dulaang UP, sinabi niyang ginagabayan pa rin
ang UP Dulaang Laboratoryo ng mga layuning itinakda ng DUP. Malawak
ang saklaw ng mga produksyon ng UP Dulaang Laboratoryo dahil bukod
sa Theatre 198 at 200 ay sakop din nito ang mga final production ng
ibang kurso sa kursong sertipiko at batsilyer, kaya naman ang
ginagawa na lamang ng mga gurong tagapayo ay magtakda ng
kanya-kanyang skopos o layuning sa tingin nila’y angkop sa kursong
kinukuha ng mag-aaral. Kay Santos, ang special project o tesis ang
magpapakita ng mga kakayahan at kagalingang natutuhan ng estudyante
mula sa unibersidad. Ang kakayahan at kagalingang ito ang
magpapakita sa mga manonood at sa mga theatre practitioner na handa
na ang mga mag-aaral na magtrabaho sa mga propesyunal na
organisasyong panteatro.
Sa usapin ng pagsasalin sa UP Dulaang Laboratoryo, umaayon ang
mga pahayag ni Santos sa mga talang historikal at ang kaakibat na
intensyon nito. Malaking salik ang kahandaan at kakayahan ng
estudyante sa pag-unawa at pagbigkas ng mga dula sa wikang Ingles.
Isa itong kakayahang hindi bihasa ang lahat kahit ang mga mag-aaral
sa UP. Pumipili ng mga materyal na nasubukan na sa pandaigdigang
akademya at entablado, ang mga trabahong tried and tested na, para
gawing accessible ang produksyon sa manonood na Pilipino. Inaayon
ang pagpili ng materyal sa aspekto ng teatrong inaaral ng
estudyante maging ang taglay niyang kalidad, personalidad at
abilidad. Inaayon, pero sinisiguro pa rin ng tagapayong may sapat
na antas ng hirap ang mga isasaling dula, upang malubos o
ma-saturate ang buong creative process ng mag-aaral na magsasagawa
ng produksyon.
Sa mga nasabing layunin ng UP Dulaang Laboratoryo pumapasok,
nanghahamon at nakikipagbuno ang isang tagasalin.
Skopos at Dulaang Laboratoryo
Mula sa mga naibahaging detalye, nakikitang pangunahing skopos
ng pagtatanghal para sa UP Dulaang Laboratoryo, partikular sa mga
kursong Theatre 198 at Theatre 200, ang maisaentablado ang isang
dulang magtatampok sa mga natutunan ng mag-aaral, at maging tatak
ng pagtatapos sa programang sertipiko o/at batsilyer. Ang
nagsisilbing patron naman ay ang mga sumusunod:
1. Gurong tagapayo – pag-apruba ng tekstong isasalin,
pagrekomenda ng tagasalin, pagsiguro at pag-apruba sa bawat yugto
ng produksyon, pagbibigay ng sertipikasyon sa pagtatapos ng
pagtatanghal na nakatugon ang mag-aaral sa kahingian.
2. Propesyunal na creative at technical staff – pagsiguro sa
kalidad ng produksyon, pagbalanse sa mga posibleng blind spot ng
mga mag-aaral na bahagi ng produksyon, pagtawid ng pag-usad o
pag-atras ng mga mag-aaral sa bawat bahagi ng produksyon at sa mga
tagapayo.
3. Pinagmulan ng tekstong isasalin – pagbigay ng kontrata para
sa performance rights, pagtakda ng mga hangganan ng salin at
mismong produksyon.
Isinama ko ang pangatlong item dahil sa karanasan sa pagsasalin
ng mga dula para sa UP Dulaang Laboratoryo ngayong 2016. Sa
pagsasalin ng mga mas bagong dula, may kaakibat nang kasulatan na
nagsasaad ng terms and conditions para ibigay ang translation
rights at performing rights ng palabas. Ilan sa mga nakalagay sa
kontrata ang kaukulang bayad para sa simulaang teksto, bayad sa
pagtatanghal, karapatang-ari ng salin, dami ng pagtatanghal,
paglalayo o paglalapit ng salin sa kultura ng simulaang teksto.
Sa kasalukuyan, may naisalin na akong anim na dula para sa UP
Dulaang Laboratoyo.
1. Elevator Action, 2012.
Naghihintay ang hired guns na sina Gus at Ben ng utos mula sa
hindi nakikitang boss. Habang naghihintay ang dalawa ng impormasyon
tungkol sa susunod nilang target, may bumababa-taas na isang maliit
na elevator—isang dumbwaiter—sa basement na kinalalagayan ng
dalawa.
Sa bersyong ito ng dula ni Pinter, inilipat ang dula sa isang
lokasyon sa Bulacan. Nagkaroon ng pagpasok ng mga bagong eksenang
may kaugnayan sa videogames, at tinalakay din ang issue ng enforced
disappearances sa Pilipinas.
2. Pitong Patibong, 2013
May dalawang tauhang parehong may pangalan na Anna, na
sinusubukang mabuhay sa mundong may magkakaibang mga kasalanan. Ang
pinagkaiba lang sa dula, ang kasalanan ay hindi talaga kasalanan,
kundi mga pagnanasang tumakas mula sa mga pagsasagilid ng
kaburgisan. Ang piyesang nagmula sa isang ballet performance ay
inilipat sa konteksto ng pop culture at noontime variety shows.
Naiba man ang konteksto, nanatili pa rin ang format ng pagsasalin
mula sa orihinal—may dalawang tauhan, pitong yugto na tumutumbas sa
pitong kasalanan, at isang koro na nakikipagsagutan sa dalawang
pangunahing tauhan.
3. Mal, 2014
Malayong adaptasyon na ang Mal kung ikukumpara sa pinagmulan
nitong Trojan Women. Ang dula ay nagaganap sa dalawang mundo—ang
pisikal at ang birtuwal. Sa dalawang mundo, may parehong umiiral na
mga babaeng may iba-ibang papel—kabiyak, anak, ina—na pilit na
pinaglalaho ng kanilang mundo. Komentaryo ang dula sa enforced
disappearances sa Pilipinas at ang simbolikong pagbura ng
kasaysayan sa mga mundo gaya ng telebisyon at Internet.
4. Pilandok, 2016
Mula sa serye ng mga aklat-pambata, bumuo ng isang maiksing
adaptasyong pang-entablado ang tagasalin na bumabagtas sa mga
panlalamang ni Pilandok sa malupit na Datu Usman. Sa orihinal na
intensyon ng salin, nakadirekta ang proyekto sa pagtatanong na
“kung manlalamang ka, para kanino?” Ginamit na simbolo si Pilandok
bilang bayaning magbabalik ng talino at paglilingkod sa masa.
5. Ang Paglaladlad, 2016
Sa pagsasaling ito, iniba ang lokasyon mula sa Tower Hamlets
patungong Lumban, Laguna. Bukod dito, halos direktang salin ang
ginawa sa kwento ng mag-inang nagpapamana ng isang fabric shop sa
kanyang mga anak, kasama ng pagmamahal ng ina sa sining ng
pagkukwento. Ang pagpapamana ng tahian at sining ay nagmula sa
pagkakaalam ng inang siya’y may nakamamatay na sakit.
6. Ang Puting Ahas, 2016
Isang halos direktang salin ng dula ni Mary Zimmerman, na
nakabase naman sa kuwentong-bayan sa Tsina. Ang Puting Ahas ay
nakakaramdam ng lungkot sa kanyang bahay sa kabundukan kahit siya’y
biniyayaan ng kapangyarihan at kakayahan sa sining ng salamangka.
Sa utos ni Guan Yin, bumaba siya sa kapatagan kasama ang Luntiang
Ahas at nagpanggap bilang mga tunay na tao. Doon nila nakatagpo si
Xu Xian, isang mahirap na lalaki. Napaibig si Puting Ahas kay Xu
Xian at ginamit nito ang kapangyarihan para mapangasawa ang lalaki
at magtayo ng pagamutan sa kapatagan. Hinadlangan ng mongheng si Fa
Hai ang kanilang pagsasama pagkat para sa monghe ay tao lamang ang
nababagay sa tao. Dahil sa galit ni Fa Hai kay Puting Ahas,
naglunsad siya ng mga serye ng plano para maghiwalay ang mag-asawa.
Sa huli, nagtagumpay si Fa Hai. Naikulong si Putis Ahas sa isang
mahiwagang pagoda. Ibinahagi sa pagwawakas ng dula ang ginawa ng
ibang mga tauhan pagkatapos makulong ni Puting Ahas.
Pagsasalin bilang Negosasyon ng Poetics at Skopos – ang
Pagsasapanitikan
Sa mga unang sabak sa pagsasalin para sa UP Dulaang Laboratoryo,
may kaluwagan pa sa tataglaying anyo at nilalaman ng mga
pagsasalin. Basta naisaalang-alang ang mga inaasahang pagkatuto
para sa magsisipagtapos na estudyante—mga kaalaman sa pag-arte at
pagtatanghal ng isang produksyon, pag-unawa sa script, pagkakabit
ng mga teorya sa teatro patungo sa kanya-kanyang atake sa
entablado—mabibigyan ang salin ng go signal mula sa mga tagapayo.
Mas madalas na naramdaman ko ang kaluwagang ito para sa mga
“klasikong” dula, o mga dulang luma na ang hindi na ganoon kahigpit
ang usapin ng karapatan para itanghal. May mga pagkakataong susubok
ang mga gurong tagapayo ng mas bagong akda mula sa mga bata at
nabubuhay pang manunulat mula sa ibang bansa. Nagkakaroon ng
pangalawang antas ng patronage sa pagkakataong ito dahil hindi na
lamang gurong tagapayo ang kailangang magbigay ng parametro at
permisso. Isaalang-alang na rin ang mga kahingiang itatakda ng mga
dayuhang institusyon upang bigyan ng pahintulot na maisalin ang
dula. Ganito ang naging karanasan ko sa mga dulang Ang Paglaladlad
at Ang Puting Ahas, kung saan may malinaw na pagsasaad sa kontrata
na kailangang may mataas na antas ng katapatan sa pagsasalin ng
orihinal na Ingles patungo sa Filipino. Sumisikip ang espasyo ng
tagasalin sa paglalagay ng kanyang sariling poetika at kailangang
umayon sa limitasyong ihinahain ng kontrata. Kailangang
makapagtapos ng mga mag-aaral—ito ang pangunahing skopos o layunin
ng pagtatanghal ng mga isinalin na dula. Kaya bilang tagasalin,
kailangang magtiwala sa anyo at nilalamang iniaalok ng orihinal at
magsikap na ilapat ito sa isang bersyong sinisikap na gayahin ang
inaasahang dating ng dulang orihinal. Bago makapag-rehearsal ang
mga estudyante, ipapadaan muna sa mga gurong tagapayo ang kopya ng
script, at pagkatapos ay ipapadaan sa mga institusyong may hawak ng
performance rights o karapatang itanghal ng tekstong orihinal.
Kapag may go signal na mula sa mga nasabing institusyon, saka
lamang magkakaroon ng go signal mula sa mga lokal na pamunuan ng UP
Dulaang Laboratoryo. Itinatakda rin sa kontrata ang mga usapin gaya
ng billing sa promotional materials ng dula (palaging mauuna at mas
malaki ang pangalan ng orihinal na may-akda), at maging ang
pag-aari ng salin (sa kaso ng Ang Paglaladlad, pag-aari na ng
may-akda ang isinaling teksto; sa Ang Puting Ahas, karapatan lamang
sa pagtatanghal sa tiyak na mga petsa ang hiniling).
May mga pagkakataong ang pagsasalin sa salita ay kailangang
isalin din sa galaw, na nangyari sa kaso ng Pilandok. Mula sa
pinaghalo naming teksto nina Christine Bellen at Virgilio Almario,
nakabuo ako ng naratibong magtatahi sa magkakaibang mga
pakikipagsapalaran ni Pilandok. Pero dahil ang tutok ng proyekto ay
ang direksyon ng mag-aaral na si Stephen Viñas, mas may
pagpapahalaga sa galaw at pagsasaentablado. Ang resulta, maraming
natapyas na dayalogo at nagkaroon ng maraming dagdag mula sa mga
aktor nito. Ang paglalahok ng mga kuwento tungkol sa pag-aaklas ng
mga tauhang katutubo ay halos lusaw na lusaw na at nalunod sa
maliksing mga sayaw at maingay na pop culture references.
May mga target na matutumbok at may ilang lilihis, laging ganito
ang kalalabasan sa pagtatangkang makahanap ng optimal na salin.
Mababakas ang tagumpay sa panig ng manunulat at ng magkakaibang
patron, depende sa isaalang-alang na layunin at parametro. Ang
karanasan sa pagsasalin para sa UP Dulaang Laboratoryo ang nagbukas
sa akin ng mga oportunidad na magsalin para sa iba pang akademikong
institusyon, na ginagabayan ng mga karanasan at pananaw na
natutuhan ko mula sa organisasyong unang sumubok sa aking mga
pagsasalin ng dula. Isang halimbawa nito ay ang Deliryo sa El Niño
na hinalaw mula sa A Midsummer Night’s Dream ni William
Shakespeare. Isa itong kinomisyong proyekto ng Teatro Lasalliana,
ang opisyal na grupong panteatro ng De La Salle University
Dasmariñas.
Ilan sa nakasaad na misyon ng Teatro Lasalliana ay: a. To expose
the community with quality production (musical, straight and street
plays) expressed in the native language in order to cultivate
Filipino Heritage; b. To provide relevant Filipino classical and
musical plays; c. To open the doors and to stimulate the minds of
the young people into the theatrical world. Ang mga misyong ito ang
kakatawan sa bisyon ng religio, mores at cultura ng DLSU (PAG:
Performing Arts Group). Para sa nasabing grupo, may skopos na
nakatutok sa pagkilala at pagpapahalaga sa wika at kultura nang may
pagsasaalang-alang sa paghubog ng makataong indibidwal. Karagdagang
salik sa proyektong salin ang kahilingan ng guro’t tagapayong si
Prop. Nazer Salcedo—nais niyang magtampok ang salin ng popular na
jukebox hits at magdagdag din ng isyung may kaugnayan sa
homosexualidad, na nakapakete sa isang nakakatawang script. Mula sa
mga naitakdang skopos, tinangka ko namang ilahok ang mga isyung may
kaugnayan sa political dynasties, land grabbing, papel ng mga
magsasaka sa lipunan, at paggamit ng pulitikal na posisyon para sa
pansariling kapakanan.
Kung pagbabasehan ang feedback mula sa social media, naging
patok sa mga nakanood ng Deliryo sa El Niño ang mga kantang popular
at ang paglahok ng tauhang bakla na pinag-aagawan ng dalawang
bidang lalaki. Naging kapansin-pansing detalye din ang pagpuna sa
kulturang teleserye ng bansa. Samantala, hindi palaging nababanggit
ang mga usaping may kaugnayan sa lupa at magsasaka. Sa panig ko
bilang manunulat, maaari kong sabihing may hindi ako
napagtagumpayan. Pero kung isaaalang-alang ang pangangailangan ng
grupo at ng institusyon, na masisilip sa feedback mula sa mga
nakanood, may makikita nang optimal na tagumpay mula sa naging
salin.
Konklusyon
Mahalaga ang paglilinaw sa mga intensyon ng nagpapasalin at
tagasalin sa isang kinomisyong proyekto. Habang may pagkilala sa
kakayahan ng tagasalin bilang eksperto sa wika at panitikan, may
mga pagkakataong haharap siya sa mga limitasyong itatakda ng
magkakaibang layuning nakabalot sa kinomisyong proyekto. May mga
sitwasyong magkalinya ang mga ideolohiya at kumbensyong
pinagmumulan ng tagasalin at ng mga patrong nagpapagawa ng salin,
at sa mga pagkakataong lihis ang kanilang intensyon, nagtatangka
ang tagasalin ng malikhaing mga laro para mapagkasundo ang
magkakaibang mga intensyon at pangangailangan. Masusukat ang antas
ng tagumpay ng salin mula sa pag-unawa ng mga estudyanteng kalahok
sa produksyon (na makikita sa mga rehearsal at sa kaukulang pasulat
na repleksyon, kung itatakda ng institusyon), sa pagsulong ng mga
propesyunal na gabay sa pagtatanghal (sa anyo ng pakikipagkasundo
sa tagasalin-manunulat sa magkakaibang bahagi ng salin at
produksyon), at sa reaksyong matatasa sa pamamagitan ng mga
nailimbag na feedback mula sa iba’t ibang daluyan. May karagdagang
kumplikasyon ang dula dahil hindi lamang iisa ang panig na
kailangang pakinggan at laruin. Kung maisaalang-alang ang mga
nailatag na limitasyon, sa pagkilala ng tagasalin na isa lamang
siyang bahagi pero sa kabilang banda ay isang esensyal na bahagi,
maaabot ang optimal na salin.
Mga Sanggunian
Carbayas, Rene V. The Theater at the University of the
Philippines in Diliman: a Chronicle of Events from 1951 to 1997.
Dissertation, University of the Philippines Diliman, 1999.
Cortez, Alexander C. Dulaang UP (1976-2006): Theatre in the
Academe in the Philippine Setting. Disertasyon. Unibersidad ng
Pilipinas Diliman, 2006.
Fernandez, Doreen G. Palabas: Essays in Philippine Theater.
Quezon City: Ateneo De Manila University Press, 1996.
Gonzales, Vladimeir B., trans. Ang Paglaladlad. Mula sa The
Unravelling. Ni Fin Kennedy. Dir. Stephen Viñas. Wilfrido Ma.
Guerrero Theater Lobby. 28-29 May 2016.
---. Ang Puting Ahas. Mula sa The White Snake. Ni Mary
Zimmerman. Dir. Charles Yee. Amelia Lapeña Bonifacio Teatro Papet
Museo. 24-25 September 2016.
---. Deliryo sa El Niño. Mula sa A Midsummer Night’s Dream. Ni
William Shakespeare. Dir. Nazer Salcedo. De La Salle University
Dasmariñas. 21-25 November 2016.
---. Electra. Mula sa Electra. Ni Euripides. Dir. Joey Ting. Far
Eastern University. 17-19 September 2009.
---. Elevator Action. Mula sa The Dumbwaiter. Ni Harold Pinter.
Dir. Joey Ting. Teatro Hermogenes Ylagan, 31 May – 2 June 2012.
---. Mal. Mula sa Trojan Women. Ni Euripides. Dir. Mara Paulina
Marasigan. Teatro Hermogenes Ylagan. 17 May – 18 May 2014.
---. Pilandok. Mula sa seryeng Pilandok. Ni Virgilio S. Almario.
Dir. Stephen Viñas. Wilfrido Ma. Guerrro Theater Lobby. 28-29 May
2016.
---. Pitong Patibong. Mula sa The Seven Deadly Sins of the Petty
bourgeoisie. Ni Bertolt Brecht. Dir. Ed Lacson, Jr. Teatro
Hermogenes Ylagan. 10-12 May 2013.
Lefevere, Andre. Translation, Rewriting, and the Manipulation of
Literary Fame. London: Routledge, 1992.
Legasto, Priscelina Patajo.Philippine contemporary theater,
1946-1985 ; (with special emphasis on theater in Manila) a
materialist analysis. Dissertation, University of the Philippines
Diliman, 1988.
Lerio, Joanna. “Elevator Action: No Reset. No Extra Life
(Review).” Islang Malaya, 3 June 2012,
https://juanalily.wordpress.com/2012/06/03/elevator-action-no-reset-no-extra-life/.
Accessed 23 September 2016.
---. “Pitong Patibong, adaptasyon sa Filipino ng dulang The
Seven Deadly Sins of the Petty-Bourgeoisie ni Bertolt Brecht .”
Islang Malaya, 14, May 2013,
https://juanalily.wordpress.com/2013/05/14/pitong-patibong-adaptasyon-sa-filipino-ng-dulang-the-seven-deadly-sins-of-the-petty-bourgeoisie-ni-bertolt-brecht/.
Accessed 24 September 2016.
Santos, Dexter M., Facebook Messenger conversation, 13-14
December 2016.
Teatro La Salliana.
https://www.facebook.com/TEATROLasalliana1988/
--. https://www.facebook.com/TEATROLasalliana1988/
Vermeer, Hans J. “Skopos and Commission in Translational
Action.” The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti.
London: Routledge, 2000. 221-232.
