21
ФОН Универзитет Јавни финансии -I 1 ВОВЕД ВО ЈАВНИТЕ ФИНАНСИИ 1. Потекло и современо значење на терминот финансии 2. Јавните финансии како наука 3. Содржина и функции на јавните финансии 4. Потребата од постоење на ЈФ - јавниот сектор 5. Јавниот сектор во кружниот тек на средствата

Voved Vo javni finansii

  • Upload
    -

  • View
    74

  • Download
    2

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Javni finansii Tomce Grozdanovski

Citation preview

Page 1: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 1

ВОВЕД

ВО

ЈАВНИТЕ

ФИНАНСИИ

1. Потекло

и

современо

значење

на

терминот „финансии

2. Јавните

финансии

како

наука

3. Содржина

и

функции

на

јавните

финансии

4. Потребата од постоење на ЈФ -

јавниот

сектор

5. Јавниот

сектор

во

кружниот

тек

на

средствата

Page 2: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 2

1. Потекло

и

современо

значење

на

терминот

„финансии

"

Изразот

„финансии" латинскиот

збор

finis, -

крај, граница, завршеток, а

во

средниот

век

и

рок

на

плаќање; Латинскиот

глагол

finere, (finare) = да

се

ограничи, да

се

завршиИзразот

finatio

= запис, судска

одлука

и

плаќање; XIV и

XV век

finance

-

означува

плаќањата

во

пари; Изразот

finance

е

преземен

во

современите

јазици:

Франција

la finance

-

паричните

работи

на

поединците

во

приватниот

домен;

Les finances, = се

означувани

државните

приходи, а подоцна и

државните

расходи;

Во

Германија

Finanzen:

приходите, расходите

и

долговите, односно

целокупното

државно

стопанисување;

Англиски

finance

ги

означувал, приватните

парични

работи, и

финансиската

активност

на

државата;

Page 3: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 3

Поимот

„финансии" има

многу

широк

опфат

1.

вкупните

парични

односи, 2.

сите

акти

и

дејства

со

кои

се

засноваат

и

гласат

имотно-правните

односи

изразени

во

пари; Финансиите

ја

означуваат:1.

паричната

страна

на

секоја

деловна

зделка;

и2. паричната страна на сите текови на економијата; Финасиите ја опфаќаат:1. финансиската

активност

(паричното

работење) на

државата, 2. монетарните

и

кредитните

операции, лихварството;

и

банкарското

работење, девизното

работење, штедењето, осигурувањето;3. паричното

работење

на

поединците

и

на

трговските

друштва. Субјекти

на

паричните

работи

можат

да

бидат:1. државата

и

другите

јавно-правни

тела;2. разните

финансиски

институции;3. трговските

друштва

и

други

правни

лица;

Page 4: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 4

Финансиите, во

најширока

смисла, може

да

се

разграничат:1.

монетарните

финансии, кои

ги

опфаќаат

паричните

работи

на

ЦБ, деловните

банки, осигурителните

друштва

и

на

другите

финансиски

институции;2.

јавните

финансии, кои

ги

опфаќаат

финансиските

односи

и

процеси

што

настануваат

од

активноста

на

државата

и

другите

јавно-правни

тела;3.

деловните

финансии

кои

се

однесуваат

на

паричниот

промет

и

работењето

на

индивидуалните

претприемачи

и

на

фирмите;

2. Јавните

финансии

како

наука

Финансиите

претставуваат

и

посебна

научна

дисциплина

-

како

наука

за

финансиите, основи

на

финансии, финансии

итн.;

Финансии

претставува

комплексна

научна

дисциплина

со

хетерогена

содржина

на

1. финансиски

појави, 2. односи

и3. институции;

Page 5: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 5

Науката

за

финансиите

создаде

специјализирани

гранки:

1.

монетарната

економија;2.

банкарството;

3.

меѓународните

финансии;4.

финансискиот

менаџмент

(деловните

финансии);

5.

јавните

финансии;

и6.

финансиските

пазари

и

институции;

Јавни

финанси

две

значења: 1.

означува

самата

финансиска

дејност

на

државата

изучуваат

методите, средствата

и

односите

што

настануваат

во

процесот

на

создавањето

на

ЈП

и

ЈР; и2. означува

посебна

научна

дисциплина

ги

откриваат

закономерностите

на

финансиските

феномени

и

ефектите

што

тие

ги

предизвикуваат

на макроекономски

и

микроекономски

план;

Page 6: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 6

ЈФ

користат

низа

квалитативни

и

квантитативни

методи, со

1. нормативен

и

2. позитивен

пристап;

Нормативниот

пристап

-

како

би

требало

нешто

да

биде

уредено

и

според

кои

критериуми

тоа

се

одредува;

Позитивистичките

методи, -

квалитативната

и

квантитативната

анализа, се

од

емпириски

карактер;

Нормативна

природа

одговара

на

следниве

прашања:

1.

колкава

треба

да

биде

големината

на

јавниот

сектор?

2.

која

e

рационалната

распределба

на

расположливите финансиски

ресурси

во

рамките

на

јавниот

сектор?

3.

според

кои

критериуми

се

креира

„добар

и

ефикасен" даночен

систем?

и сл.

Page 7: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 7

Буџет

на

Република

Македонија

2009 годинаво

милиони

денариБуџет Прв

ребаланс Втор

ребаланс ВКУПНО

2009 2009 2009

ВКУПЕНИ

ПРИХОДИ 153.213 143.076 138.459 128.498

Одстапување 100,0% 93,4% 90,4% 83,9%

ВКУПЕНИ

РАСХОДИ 164.806 154.517 149.592 139.393

Одстапување 100,0% 93,8% 90,8% 84,6%

Тековни

трошоци 135.546 130.760 130.324 125.965

Капитални

трошоци 29.260 23.757 19.268 13.428

Одстапување 100,0% 81,2% 65,9% 45,9%

БУЏЕТСКИ

ДЕФИЦИТ -

11.593 -

11.441 -

11.133 -

10.895

Одстапување 100,0% 98,7% 96,0% 94,0%

Page 8: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 8

Позитивистичката

анализа

одговара

на

прашањата:1. каков

е

ефектот

на

даноците

или

на

буџетската

потрошувачка

на

економските

движења;2. како

се

оценува

даночниот

систем

кој

е

во

функција

од

аспект

на

познатите

теориски

максими

за

„добар" даночен

систем;3. какви

се

размерите

на

евазијата

и

фискалните

и

социјалните

последици

од

таа

појава

и

слично;

3. Содржина

и

функции

на

јавните

финансии

ЈФ

e

означуваат

активноста

на

државата

во

врска

со

1. при-

бирањето, 2. распределбата

и

3. трошењето

на

финан.

средства;

Процесот

на

прибирање

на

ЈП

и

нивното

трошење, е познато

како

јавно

финансиско

стопанство;

ЈФ

не

ја

опфаќаат

целината

на

јавниот

сектор, туку

само

оној

дел

кој

се

сведува

на

наплата

на

ЈП

и

извршувањето

на

ЈР;

Page 9: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 9

Државата

не

се

раководи

од

целта

да

оствари

профит, туку да

ја

унапредат

благосостојбата

на

општеството;

Добрата, им

се

обезбедуваат

на

корисниците

под

нивото

на трошоците

за

нивното

производство;

Основни

елементи

на

ЈФ, се

ЈП

и

ЈР;

ЈП

и

ЈР

се

поврзани

во

единствен

систем

преку

буџетот, како

основен

инструмент

на

јавното

финансирање;

ЈП

и

ЈР

мора

да

се

во

извесна

рамнотежа, и да се обезбеди соодветна

понуда

на

јавни

добра;

Финансирање

на

јавните

добра

се

обезбедуваат

врз

основа на

фискалниот

суверенитет

на

државата;

Врз

правото

и

моќта

(,,империумот") да

им

наметнува

на лицата

кои

се

под

нејзин

суверенитет

задолжителни

т.е. присилни

давачки

во

полза

на

државната

каса;

Page 10: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 10

Од

трибутарна

(даночна) природа се и: 1. доброволните

јавни

заеми, 2. надоместоците, 3. приходите

од

активноста

на

државните

органи

и

установи;

Прибирањето

на

ФС

врз

принудна,

значи

трансфер

на финан. ресурси

од

приватниот

сектор

кон

јавниот

сектор;

Во

овој

процес

обврзниците

се

пасивни

субјекти, додека државата, се

активни

субјекти

на

фин. активност;

Пропишувањето

и

реализацијата на ЈП и распределбата на ЈР

се

резултат

на

дејствувањето

на

владата

и

на парламентот;

Политиката

на

владата

и

парламентот

ги

одразуваат преференциите

на

избирачкото

тело

во однос на обемот и структурата

на

ЈП;

Page 11: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 11

Последиците

од

лоша

финансиска

политика

се: 1. од

политичка

природа

(пад

на

владата), но

и2. од

економска

(пад

на

животниот

стандард).ЈФ

се

користат

за

да

се

остварат

и

други

цели

како: 1. целите

на

економската

политика; 2. целите

на

социјалната

политика; 3. распределбата

на

доходите; итн. Richard Musgrave,

разграничува

три

основни

на

ЈФ:1. алокативна; 2. дистрибутивна; и

3. стабилизациона;

Алокациската

функција

има задача да се остварува поделба

на

вкупните

ресурси

помеѓу

јавниот

и

прватниот сектор, и да се обезбеди:

1. оптимално

финансирање

на

понудата

на

јавни

добра; и2. понудата

на

приватни

добра;

Page 12: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 12

Дистрибутивната

функција

означува

прераспределбата

на

1. доходот

и

богатствата

помеѓу

поединците

семејствата) со

помош

на

фискалните

инструменти;

2. во

согласност

со

општествените

ставови

и

сфаќања

за правична

распределба;

Стабилизационата

функција

во

услови

на

нарушена

макроекономска

рамнотежа

може

да

постигне:

1. полна

вработеност;

2. стабилност

на

општото

ниво

на

цените;

3. задоволителна

стапка

на

стопански

раст; и

4. задоволително

салдо

на

платниот

биланс;

Page 13: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 13

4. Потребата од постоење на ЈФ -

јавниот

сектор

Современите

пазарни

економии, се

одликуваат

со

помалку

или

повеќе

развиен

јавен

сектор;

Тие

се

мешовити

економии

во

кои

приватниот

и

јавниот

сектор

дејствуваат

паралелно, меѓузависно

и

поврзано;

Размерите

на

јавниот

сектор, мерени

преку

учеството

на

ЈП

во

БДП

се

движат:

1. од

29% (Кореја) до

58,7% (Шведска);

2. во

ОЕСD

просечно

37,8%; и во

3. Европската

унија

просечно

46,2% во

2003 година.

Зошто во приватно-претприемничките

економии, еден

значаен

нејзин

дел

е

подложен

на

државната

интервенција?

Одговорот, се

наоѓа

во

неефикасноста

на

пазарниот

механизам, или

во

пазарниот

неуспех.

Page 14: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 14

Пазарот

е

основниот

индикатор

кој

обезбедува

ефикасна

алокација

на

производните

фактори:-

што?, -

како? и

-

за

кого?.

Цената

го

исклучува

секој

потрошувач

на

одделните

добра

кој

не

е

подготвен

да

плати

за

нивното

користење.

Пазарот

и

цените

во

таков

систем

обезбедуваат

ефикасна

(оптимална) алокација

на

производните

фактори.

Сите

видови

на

добра

не

е

можно

да

се

продаваат

и да се

купуваат

на

пазарот

преку

пазарниот

механизам.

Јавните

добра

не

воспоставува

врска

меѓу:

1.

производителите, и2. потрошувачите

врз

основа

на

„чистиот" пазарен

систем.

Page 15: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 15

Пазарниот

систем

сам

по

себе

не

обезбедува

таква

дистрибуција

на

доходот

која

ќе

се

смета

дека

е

„фер“- правична;

„Невидливата

рака" е

„слепа" во

однос

на

нееднак- вости

во

моќта

и

богатството

во

рамките

на

економијата;

Пазарниот

механизам, има

циклични

флуктуации

и

сам не е способен да го реши проблемот на економската

нестабилност;

Пазарниот

механизам

сам

не

може

да

ги

изврши

сите

економски

функции

на

општеството;

Политиката

на

јавниот

сектор

го

1.

насочува, 2.

коригира

и

3. дополнува

дејствувањето

на

пазарот;

Page 16: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 16

Интервенцијата

на

државата

е

неопходна

од

следниве

причини:1. задоволувањето

на

потребите

за

јавни

добра;

2. решавањето

на

проблемот

на

неефикасноста

на

пазарот поради

присуството

на

т.н. екстерналии;

3. корекцијата

на

распределбата

на

доходот

и

богатството, која

примарно

произлегува

од

функционирањето

на

пазарниот

систем;4. обезбедувањето

на

полна

вработеност, стабилност

на

цените, посакувана

стапка

на

стопански

раст

и

позитивно салдо

во

Платниот

биланс;

5. изградувањето

на

правна

регулатива

која

ќе

обезбеди непречено

функционирање

на

пазарот

и

дејствување

на

конкуренцијата.

Page 17: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 17

5. Јавниот

сектор

во

кружниот

тек

на

средствата

Во

современите

економии, паралелно

функционираат

приватниот

и

јавниот

сектор;

Приватниот

сектор, поедноставно

кажано, го

сочинуваат

домаќинствата

и

претпријатијата; Трансакциите

помеѓу

одделните

сектори

се

континуирани

и

интензивни;

Еден

дел

од

трансакциите

се

одвива

преку

пазарот, а друг

дел

се

реализира

во

непосредните

односи

помеѓу

државата

и

домаќинствата

и

претпријатијата;

Дел

од

трансакции

помеѓу

приватниот

и

јавниот

сектор, се

остваруваат

преку

инструментите

на

фискалниот

систем;

Со

нив, всушност, се

врши

прераспределба

на

ресурсите

помеѓу

двата

сектора;

Page 18: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 18

Односот

помеѓу

ЈП

и

БДП

го

покажува

фискалното

оптоварување, или

т.н. фискална

пресија; Од

вкупните

ЈП, се

земаат

предвид

следниве

јавни

давачки: 1. даноците

и

таксите

на

сите

степени

на

власта

(односно

на

централната

и

на

локалната

власт); 2. задолжителните

придонеси

за

социјално

осигурување; и3. задолжителните

(присилните) заеми, ако

постојат; Стапката

на

фискалното

оптоварување

се

пресметува:Fp = PR/GDP

при

што

Fp

значи

фискално

оптоварување, PR

-

јавни

(фискални) давачки, аGDP

-

бруто

домашен

производ.

Многу

често, оптоварувањето

на

БДП

се

утврдува

со

соодносот

на

вкупни

ЈР

на

јавниот

сектор

со

БДП;

Page 19: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 19

Финансиското

оптоварувањето, не

дава

реална

претстава

за

фискалната

пресија

од

следниве

причини:

Прво,

јавниот

сектор

преку

ЈР

им

надоместува

на

стопан- ството

и

на

граѓаните

еден

дел

од

она

што

државата

им

го

одзела

преку

инструментите

на

фискалниот

систем; и

Второ,

во

современите

ЈФ, освен

со

даночните

приходи, еден

дел

од

вкупните

ЈР

се

покрива

со

средства

од

јавниот

долг.

Односот на ЈР и БДП може само да ги илустрира:

1. размерите

на

вкупната

јавна

потрошувачка; и

2. да

овозможи

да

се

оценат

рационалноста

и

ефикасноста на

јавното

финансирање;

Page 20: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 20Извор: ОЕСЕD Economic Outlook No.

75, Јune

2004.

Табела

1-1: Јавните

приходи

во

земјите

на

ОЕСD, 1998-2003

во

% од

БДП

1998 1999 2000 2001 2002 2003Австралија 37,6 37,7 36,4 36,3 36,6 37,2Австрија 51,5 51,6 50,6 51,7 50,9 49,7Белгија 50,0 49,6 49,5 50,0 50,5 51,6Канада 44,5 44,1 44,1 42,8 41,4 41,3Чешка 41,4 42,2 42,0 41,5 42,8 43,5Данска 58,7 59,5 57,4 58,2 57,4 57,3Финска 54,5 54,3 56,1 54,4 54,4 52,7Франција 51,1 51,7 51,1 50,9 50,2 50,4Германија 46,6 47,3 47,1 45,5 45,0 45,0Грција 45,3 45,8 47,8 46,4 45,3 44,2Унгарија 44,7 44,4 44,9 43,8 44,1 44,2Исланд 42,9 46,1 45,7 44,3 45,2 46,5Ирска 37,2 36,9 36,5 35,0 33,1 35,4Италија 46,8 47,1 46,2 46,0 45,6 46,4Јапонија 30,6 30,5 30,7 31,6 30,3 29,8

Page 21: Voved Vo javni finansii

ФОН Универзитет Јавни финансии - I 21

1998 1999 2000 2001 2002 2003

Кореја 25,2 25,3 27,5 28,3 28,2 29,0Луксембург 45,1 45 44,8 45,4 47,0 46,8Холандија 46,4 47,6 47,5 46,6 45,9 45,6Нов

Зеланд 43,2 42 41,7 41,0 41,4 41,6Норвешка 53,2 54,4 58,4 58,5 57,7 57,4Полска 44,0 44,4 41,7 42,4 42,0 42,0Португалија 41,0 42,4 42,3 41,8 43,4 45,0Словачка 56,7 51,3 50,1 47,7 42,3 42,9Шпанија 38,3 39 39,1 39,2 39,9 39,9Шведска 62,6 62,6 62,4 59,9 58,0 58,7В. Британија 39,9 40,3 40,9 41,0 39,3 39,3САД 34,6 34,7 35,3 34,5 32,0 30,9Евро-зона 47,0 47,6 47,2 46,5 46,0 46,2Вкупно

OECD 38,9 39,1 39,3 38,8 37,4 37,0Македонија 35,0 35,4 34,1 40,8 40,9 34,5

Извор: ОЕСЕD Economic Outlook No.

75, Јune

2004.