Slide 1Visoko sudsko i tuilako vijee Bosne i Hercegovine
Visoko sudbeno i tuiteljsko vijee Bosne i Hercegovine
High Judicial and Prosecutorial Council of Bosnia and Herzegovina
Bosna i Hercegovina – – Bosnia and Herzegovina Federacija Bosne i Hercegovine – –
Federation of Bosnia and Herzegovina Javna ustanova centar za edukaciju sudija i tuilaca u F BiH Javna ustanova centar za edukaciju sudaca i tuitelja u F BiH

Javna ustanova centar za edukaciju sudija i javnih tuilaca u RS
MODUL 7 GRAANSKA OBLAST
Konsultanti:
Predrag Krsmanovi, sudija Kantonalnog suda u Tuzli Nevenka Mitri, sudija Osnovnog suda Banja Luka
Mirza Jusufovi,sudija Suda BiH Staka Gojkovi, Vrhovni sud RS
Violanda Šubari, Okruni sud Banja Luka Asja Razi, sudija Kantonalnog suda u Tuzli
Enisa Halilovi, sudija Kantonalnog suda u Tuzli Jovanka Jovanovi, predsjednik Osnovnog suda u Doboju
Sarajevo, januar/sijeanj 2006.godine
NAKNADA ŠTETE 1
SADRAJ PODMODUL I -OPSTE PRETPOSTAVKE ODGOVORNOSTI ZA STETU ....... 3 U
UVODNE NAPOMENE ................................................................................................ 3 OPIS PODMODULA ..................................................................................................... 3 1. OPŠTE PRETPOSTAVKE ODGOVORNOSTI ZA ŠTETU .............................. 6
1.1. Subjekti obligaciono –pravnog odnosa........................................................ 8 1.2. Štetna radnja............................................................................................... 13 1.3. Protivpravnost štetne radnje....................................................................... 17
1.4. Šteta............................................................................................................. 30 1.5. Uzrona povezanost izmeu štetne radnje i štete....................................... 31
2.3.1. Odgovornost za neodgovorna lica ....................................................... 44 2.3.2. Odgovornost roditelja za maloljetnike ................................................ 44 2.3.3. Odgovornost drugih lica za maloljetnike ............................................ 46 2.3.4. Odgovornost za maloljetnike po principu pravinosti ........................ 46
3. ODGOVORNOST PREDUZEA I DRUGIH PRAVNIH LICA PREMA TREIM LICIMA ................................................................................................. 46 3.1. Odgovornost preduzea .................................................................................. 46 3.2. Odgovornost drugih pravnih lica ................................................................... 47 3.3. Odgovornost pravnog lica za rad njenog organa .......................................... 48
4. ODGOVORNOST POSLODAVCA ZA ŠTETU KOJU RADNIK PRETRPI NA RADU ILI U VEZI SA RADOM.................................................................... 48 4.1. Šteta uzrokovana donošenjem nezakonite odluke......................................... 48 4.2. Šteta uzrokovana radniku na drugi nain ..................................................... 49
5. ODGOVORNOST RADNIKA KOJI NA RADU ILI U VEZI SA RADOM PRIINI ŠTETU POSLODAVCU I TREEM LICU ....................................... 50 U
6. ODGOVORNOST ZBOG NEISPUNJENJA OBAVEZE IZ UGOVORA ILI ZAKAŠNJENJA S ISPUNJENJEM..................................................................... 51
7. ODGOVORNOST U SLUAJU UDESA MOTORNIM VOZILOM U POKRETU .............................................................................................................. 52 7.1 Odgovornost prema pravilima subjektivne odgovornosti................................. 52 7.2 Odgovornost prema pravilima objektivne i solidarne odgovornosti ................ 55 7.3 Odgovornost zajednice osiguranja .................................................................... 56
8. ODGOVORNOST PROIZVOAA STVARI SA NEDOSTATKOM............ 56 9. PRETPOSTAVKE ODGOVORNOSTI ZA STETU-TEST PITANJA ............ 57 UVOD ............................................................................................................................ 57 KRATAK OPIS INJENINOG STANJA .............................................................. 57 KRATAK OPIS HIPOTETIKOG SLUAJA........................................................ 58
NAKNADA ŠTETE 2
1.1. Sudska praksa ................................................................................................... 62 1.2. Bilteni ................................................................................................................ 63 1.3. Komentari.......................................................................................................... 63 1.4. Knjiga ................................................................................................................ 63 1.5. lanci ................................................................................................................ 63
2. MATERIJALI I KOMPONENTE .......................................................................... 64 PODMODUL II – OSNOVI ODGOVORNOSTI ZA ŠTETU ................................. 65 U
UVODNE NAPOMENE .............................................................................................. 65 OPIS PODMODULA ................................................................................................... 65 1 ODGOVORNOST PO OSNOVU KRIVICE (SUBJEKTIVNA
ODGOVORNOST)................................................................................................. 72 1.1. Oblici (stepeni) krivice ...................................................................................... 74
2 ODGOVORNOST ZA ŠTETU OD OPASNE STVARI ILI DJELATNOSTI (OBJEKTIVNA ODGOVORNOST) .................................................................... 85 2.1. Odgovornost od opasne stvari .......................................................................... 87 2.2. Odgovornost po osnovu opasne djelatnosti...................................................... 90 2.3. Lica odgovorna za štetu od opasne stvari ili opasne djelatnosti ..................... 91 2.4. Oslobadjanje od odgovornosti .......................................................................... 93
3 ODGOVORNOST ZA DRUGOGA...................................................................... 96
NAKNADA ŠTETE 3
UVODNE NAPOMENE Tumaenje norme, kao proces njenog saznanja, pretpostavka je pravilne primjene
norme. Pojam “pretpostavke odgovornosti za štetu” nije definisan odredbama Zakona o obligacionim odnosima, one su predviene u zakonskim odredbama kojim je propisana šteta i njena naknada, a kako ovaj pojam nije definisan, pretpostavke odštetne odgovornosti , moraju se “prepoznati” u odreenim zakonskim odredbama u svakom štetnom sluaju utvrivanja odštetne odgovornosti štetnika. Pojam “pretpostavke odgovornosti za štetu” ima znaenje da, od ispunjenja odreenih uslova koji, kao što je naprijed reeno, nisu zakonom definisani, ali su ipak predvieni i koji se utvruju u zavisnosti od predmetnog štetnog dogaaja, zavisi odštetna odgovornost štetnika .
U ovom podmodulu bit e govora o vrstama pretpostavki odgovornosti za štetu, koje se dijele na: opšte i posebne, kao elementima odštetne odgovornosti, ije pravilno shvatanje i poimanje, daje odgovor na pitanje ispunjenja uslova za utvrivanje odštetne odgovornosti štetnika, a time i na pitanje o osnovu za odgovornost štetnika.
Utvrivanje ispunjenja pretpostavki za naknadu štete, nije ni malo lak zadatak suda. To je voditelja na izradi ovog pod-modula i rukovodilo da ovaj pojam izdvoji u vidu posebne teme, kako bi se korisnici podmodula potstakli da pravno analiziraju i procjenjuju elemente koji su od pravnog znaaja za definisanje ovog pojma. U tekstu podmodula, radi lakšeg svatanja ovog pojma, korišteni su (jednostavni hipotetiki) primjeri, a u sluaju korištenja pravnog obrazloenja iz sudske odluke, naznaena je odluka suda iz sudskog predmeta.
OPIS PODMODULA
Kategorije U ovom podmodulu obrauje se dio Zakona o obligacionim odnosima i to odredbe zakona, kojim su propisane pretpostavke odgovornosti za štetu, sadrane “u odjeljku dva” tog zakona, kojim je propisana obaveza naknade štete i to kao jedan od segmenata ovog instituta (naknade štete) od ijeg, kumulativnog ispunjenja zavisi nastanak odnosa odgovornosti za štetu.
Tematske kljune rijei koje e se obraivati u ovom podmodulu su: opšte pretpostavke odgovornosti za štetu, u koje spadaju (subjekti obligaciono-pravnog odnosa odgovornosti za štetu, štetna radnja, protivpravnost štetne radnje, šteta, uzrona povezanost izmeu štetne radnje i posljedica te radnje koje se manifestuju u vidu štete), te posebne pretpostavke odgovornosti za naknadu štete,u koje spadaju (krivica: dokazana i pretpostavljena i objektivna odgovornost po naelu uzronosti, što znai-bez obzira na krivicu).
NAKNADA ŠTETE 4
Trajanje Za završetak ovog podmodula na seminaru potrebna su etiri radna asa.
Oblik U okviru tog vremena podmodul predstaviti u obliku: seminara, predavanja, i interaktivnim uešem edukacione jedinice ili grupe te strunjaka na podmodulu i to putem vjebe, radionice, diskusije predvoene od strane moderatora i panel diskusije
Ciljevi edukacije Na korisnike podmodula koji nemaju dovoljno iskustva, eli se prenijeti znanje o tome, koje su pretpostavke odštetne odgovornosti od pravnog znaaja za odštetnu odgovornost , njihovo poimanje i prepoznavanje u svakom konkretnom štetnom dogaaju, a ciljevi edukacije korisnika sa iskustvom su, da se putem konferencijskih aktivnosti, razmjenom iskustava i mišljenja doprinosi usaglašavanju sudske prakse o ovom pitanju, te unapreenju znanja korisnika podmodula sa manjim sudijskim iskustvom, ime bi se doprinijelo kvalitetnoj edukaciji korisnika podmodula, bez iskustva, o ovom vanom pitanju.
Odgovornost za štetu, u svakom konkretnom sluaju proistie iz odreenog obligaciono pravnog odnosa, a za postojanje odštetne odgovornosti iz osnova odreenog štetnog dogaaja, neophodno je ispunjenje odgovarajuih pretpostavki za odgovornost štetnika, koje se u svakom štetnom digaaju, moraju “prepoznati”
Radi lakšeg poimanja nastanka odgovornosti za štetu, slijedi objašnjenje tematskih-kljunih rijei spomenutih u prednje naznaenoj “kategoriji modula” definisanih, u vidu ciljeva edukacije:
o Cilj 1. Definisanje subjekata u obligaciono-pravnom odnosu, kao lica ijom je radnjom ili propuštanjem radnje (štetnik), drugom licu priinjena šteta (ošteeni)
o Cilj 2. Štetne radnje, koja predstavlja takvo postupanje štetnika kojim se ošteenom nanosi šteta.
o Cilj 3. Definisanje protivpravnosti štetne radnje, kao graanskog delikta, kojim se drugome prouzrokuje šteta.
o Cilj 4. Definisanje štete, kao jedne od kljunih rijei ovog podmodula, a i samog modula, kao osnovne pretpostavke odštetne odgovornosti, bez ijeg postojanja nema graanskog delikta, niti “sankcije” za tu vrstu delikta, koja se dosuuje u vidu naknade bilo u novanom ili nenovanom obliku.
o Cilj 5. Uzrona povezanost izmeu štetne radnje i štete, kao pretpostavka odštetne odgovornosti, definisana je samim nazivom ove pretpostavke I predstavlja-povezanost izmeu
NAKNADA ŠTETE 5
štetne radnje I posledice nastupanja štetne radnje, koja posledica se manifestuje u vidu štete.
Prednje navedene kljune rijei objašnjene u takama “cilj1- do cilj 5” predstavljaju opšte pretpostavke odgovornosti za štetu.
Slijede kljune rijei koje oznaavaju posebne elemente odgovornosti za štetu, koje pored opštih pretpostavki, u odreenim sluajevima moraju biti ispunjene, da bi bilo rijei o odštetnoj odgovornosti:
o Cilj 6. Pojam krivice štetnika podrazumijeva krivicu kao subjektivni elemenat, u okviru pretpostavki za štetu. Zakon o obligacionim odnosima prihvatio je naelo prezumirane krivice, mada je predviena odgovornost po osnovu dokazane krivice.
o Cilj 7. Objektivna odgovornost za štetu je takoe jedna od posebnih pretpostavki odštetne odgovornosti, prema kojoj, odgovornost štetnika potie od nekih svojstava stvari ili iz osnova djelatnosti, bez obzira na krivicu.
Opis Razlog za podmodul “Pretpostavke odgovornosti za štetu”, kao relevantna oblast za edukaciju je – usavršavanje znanja iz ove oblasti , radi lakšeg poimanja i prepoznavanja pretpostavki odštetne odgovornosti, koje opredjeljuju osnovanost potraivanja naknade štete i sam osnov odgovornosti. Ovo tim prije kada se ima u vidu, da pojam “pretpostavke odgovornosti za štetu” nije definisan posebnom odredbom Zakona o obligacionim odnosima, kao poseban pravni institut i što se otuda, one moraju “prepoznavati” i definisati u u okviru više zakonskih odredbi, u svakom konkretnom sluaju , na osnovu odreenog ivotnog dogaaja, što esto i nije lak zadatak suda. Stoga je za pravilno prepoznavanje pretpostavki odgovornosti za štetu potrebno stalno usavršavanje znanja, zatim posjedovanje sposobnosti pravnog procjenjivanja predmetnog štetnog dogaaja, kako bi se izveo pravilan pravni zakljuak u pogledu ovih pretpostavki, što predstavlja razlog za izradu ovog podmodula.
Mogui predavai/edukatori
Vodei ekspert, konsultanti i ostali predavai/edukatori Centra.
Dnevni red modula Dnevni red modula se nalazi kao dio modula ili e biti kreiran od strane Centra na bazi potreba za pojedinani modul.
Vodei ekspert Rosa Obradovi, Okruni sud Banja Luka
NAKNADA ŠTETE 6
Ovaj odjeljak o opštim pretpostavkama odgovornosti za štetu, zapoinje iznošenjem injeninog stanja o konkretnom ivotnom dogaaju, iz kog proizlazi pravilo prema kojem, od postojanja opštih pretpostavki odgovornosti za štetu, zavisi odštetna odgovornost štetnika (pravni znaaj postojanja opštih pretpostavki za odštetnu odgovornost štetnika). Slijedi primjer injeninog stanja, odreenog štetnog dogaaja:
Tuilac je podnio tubu protiv tuenog, radi naknade štete. U tubi navodi, da ga je tueni na fudbalskoj utakmici na stadionu u D.V. dana 20.10.1985. godine ubo patent akijom u lea i da mu je time nanio tjelesne povrede u vezi ega tubenim zahtjevom preciziranim podneskom od 12.5.2004. godine trai naknadu nematerijalne štete preciznije navedene u izreci presude.
U odgovoru na tubu tueni je istakao prigovor zastarjelosti potraivanja, jer se štetni dogaaj desio 20.10.1985. godine, a tuba je podnesena 28.12.1990. godine. Dalje je naveo da je tueni u konkretnoj situciji postupio u nunoj odbrani jer je prethodno napadnut od strane veeg broja lica koja je predvodio tuilac koji je na njega nasrnuo odmah nakon što je tueni od nekog iz te grupe pogoen kamenom u glavu i da radi toga nije duan naknaditi tuiocu štetu koju je pretrpio usljed povreda zadobijenih ubodom patent akijom.
Pravnom procjenom i analizom navedenog injeninog stanja, kod-meu parninim strankama nesporne injenice da je tuilac zadobio tjelesne povrede, na naprijed opisani nain, za postojanje odštetne odgovornosti tuenog potrebno je, pored injenica odlunih za odluku o prigovoru zastarjelosti potraivanja utvrditi, postojanje pretpostavki odštetne odgovornosti.
Slijedi pravno obrazloenje navedenog injeninog stanja:
«Sporno je da li je tueni postupao u nunoj odbrani ime bi shodno odredi lana 161. Zakona o obligacionim odnosima bila iskljuena njegova odgovornost za naknadu štete koju zahtijeva tuilac.
Sporno pitanje meu parninim strankama treba riješiti kroz odredbe l.154, 155 161, 192, i 200. Zakona o obligacionim odnosima.
Prema sadrini navedenih odredaba Zakona o obligacionim odnosima svako injenino stanje obaveze naknade štete mora sadravati sljedee pretpostavke: štetnu injenicu, nedopuštenu štetu, uzronu vezu, izmeu štetnog dogaaja, štete i odgovornosti. Izostajanje jednog od navedenih elemenata ne stvara obavezu štetnika da ošteenom naknadi prouzrokovanu štetu.
Sobzirom na naprijed navedene, zatim injenicu da je uloga suda da stranki prua pravnu zaštitu primjenom materijalnog prava na konkretno injenino utvrenje i odredbe novog Zakona o parninom postupku prema ijoj sadrini stranke imaju aktivnu ulogu jer su dune da dokazuju svoja injenina tvrenja, to je za udovoljenje tubenog zahtjeva na strani tuioca bila obaveza da dokae sve pretpostavke za naknadu štete. Meutim, tuilac to nije uinio, prije svega u pogledu visine štete, pa i sve da iz provedenih dokaza slijedi iskljuiva odgovornost tuenog za naknadu štete, sud nije mogao udovoljiti tubenom zahtjevu tuioca radi ega je primjenom pravila
NAKNADA ŠTETE 7
tereta dokazivanja u cijelosti odbio tuioca sa postavljenim tubenim zahtjevom (l. 126. Zakona o parninom postupku).» (Iz obraloenja presude Opinskog suda u ivinicama, Broj --- od 19.5.2005. godine).
Naprijed navedeni primjer injeninog stanja, primjer je pravila, da je za odštetnu odgovornost štetnika, nuno ispunjenje zakonom propisanih uslova za odštetnu odgovornost, koji uslovi se tiu, prije svega - postojanja opštih pretpostavki za odgovornost za štetu. Ovaj primjer takoe pokazuje, koliko su povezani instituti koji predstavljaju pretpostavke odštetne odgovornosti, jer se na ovom primjeru, jednako kao što se mogu procjenjivati opšte pretpostavke odštetne odgovornosti, moe procjenjivati i institut «nuna odbrana», kao zakonom propisani izuzetak od pravila o zabrani prouzrokovanja štete. O ovom institutu prvostepeni sud, ije pravno obrazloenje predmetnog injeninog stanja je naprijed izneseno, s pravom se nije ni bavio, polazei od razloga, kako se navodi u pomenutoj presudi- zbog kojih je tuilac i odbijen sa tubenim zahtjevom, zbog ega isti sud nije ni iznosio postojanje osnova za naknadu predmetne štete, smatrajui to, kod ovakvog stanja stvari, suvišnim.
Iz istog primjera vidljivo je da sud prua pravnu zaštitu strankama u sporu, pravilnom primjenom materijalnog prava, na potpuno i pravilno utvreno injenino stanje, a u postupku (ovdje parninom) koji se vodi prema pravilima procesnog prava (ovdje novog Zakona o parninom postupku), ija uloga je došla do izraaja, a sastoji se u pravilu o teretu dokazivanja, što se samo uzgrd spominje, jer bi se detaljnijim obrazlaganjem primjene novog Zakona o parninom postupku, izašlo iz okvira teme ovog podmodula.
Opšte pretpostavke odgovornosti za štetu, kao ni sam pojam «pretpostavki odgovornosti za štetu» nisu taksativno nabrojane ni u jednoj od odredbi Zakona o obligacionom odnosim, ve se njihovo postojanje pronalazi iz sadraja odredbi istog zakona, koje govore o naknadi štete. Teorija i sudska praksa su o ovom pitanju zauzeli stanovište, tako da pojam «opšte pretpostavke odgovornosti za štetu» predstavlja pravni standard i utvruju se u svakom konkretnom sluaju, na osnovu elemenata tog komkretnog sluaja. Opšte pretpostavke odgovornosti za štetu su one pretpostavke, bez ijeg postojanja, gotovo da i ne moe biti rijei o odštetnoj odgovornosti štetnika.
Meutim, razliita su mišljenja teoretiara , kao i pravna shvatanja iz sudske prakse o tome, koje pretpostavke imaju karakter - opštih pretpostavki. Tako prof. Dr.Branko Morait u knjizi «Obligaciono pravo», knjiga II,Banja Luka 1999. godine, na stranici broj 28 navodi da, u svakom sluaju prozrokovanja štete moraju postojati najmanje dva opšta uslova: šteta i uzrona veza i da su ova dva uslova sasvim dovoljna za ustanovljenje odgovornosti za štetu. U komentaru Zakona o obligacionom odnosima I knjiga II izdanje redaktora: prof. dr. Borislava T. Blagojevia i prof. dr. Vrleta Krulj iz 1983. godine, izdava Savremena administracija, Beograd, na stranici 486 – kao pretpostavke obaveza naknade štete, naznaene su: štetna injenica, nedopuštena šteta, uzrona veza izmeu štetnog dogaaja i štete i odgovornosti.
Na identian nain ureene su pretpostavke obaveze naknade štete, koje mora da sadri svako injenino stanje obaveza naknade štete i u komentaru Zakona o obligacionom odnosima glavnog redaktora prof. dr. Slobodana Perovia I knjiga iz 1995 godine, Savremena administracija, na stranici 303.
U zborniku radova nazvanom «Odgovornost za štetu», Saveza društva pravnika (ranije) Republike Hrvatsk, Zagreb iz 1987. godine navodi se, da se kao opšte
NAKNADA ŠTETE 8
pretpostavke odgovornosti za štetu uglavnom spominju: subjekti obveznog odnosa odgovornosti za štetu, štetna radnja, protivpravnost štetne radnje, šteta, te uzrona veza izmeu štetne radnje i posljedice.
Kod injenice, da iz prednje navedenog ne proizlazi jedinstven stav u pogledu definisanja pojma «opštih pretpostavki» odgovornosti za štetu, argumenti koji, prema pravnom shvatanju voditelja na izradi ovog podmodula, govore u prilog opših pretpostavki, prema ovom posljednje spomenutom Zborniku radova su slijedei:
Iz sadraja odredbe lana 154. stav 1. Zakona o obligacionim odnosima, kojom je propisano da-ko drugome prouzrokuje štetu, duan je nadoknaditi je, ukoliko ne dokae da je šteta nastala bez njegove krivice-proizlaze pretpostavke odštetne odgovornosti, koje se tiu: subjekata obligacionog odnosa, štetne radnje, njene protivpravnosti i uzrone veze. Subjekti obligacionog odnosa, na posredan nain spominju se i u stavu 2. istog lana, koji propisuje odgovornost za štetu po principu objektivne odgovornosti, jer i kod ovog oblika odgovrnosti postoji: štetnik i ošteeni, u širem smislu rijei. Šteta, kao opšta pretpostavka odštetne odgovornosti, definisana je u lanu 155. prednje navedenog zakona.
Slijedi kratak osvrt o svakoj od opštih pretpostavki odštetne odgovornosti:
1.1 Subjekti obligaciono –pravnog odnosa
Subjekti u obligaciono pravnom odnosu su: povjerilac i dunik. Meutim, odreivanje subjekata u odreenom materijalno pravnom odnosu (onog lica koje je ovlaštenik prava da zahtijeva naknadu i obveznika, prema kome je usmjeren zahtjev za naknadu), nije uvijek lak zadatak suda.
1) Primjer koji slijedi, korisnicima podmodula posluit e za pravno procjenjivanje subjekata u konkretnom obligaciono pravnom odnosa:
Tuioci Š.B. i mld. Š.B. zastupana po zakonskoj zastupnici Š.B. u tubi i tokom postupka istiu da je prvotuena R.S. mobilisala za svoje potrebe putniko motorno vozilo, kojim je kritinog dana upravljao drugotueni M.B. kao pripadnik V.R.S. kada je, upravljajui putnikim motornim vozilom, zaobilazei parkirano teretno vozilo- šleper, vozilom kojim je upravljao, prešao na lijevu kolovoznu traku i tom prilikom svojim prednjim dijelom vozila udario vozilo pravnog prednika tuioca Š.R. pri emu je priinjena šteta na istom vozilu, konstatovana zabilješkom Stanice javne bezbijednosti B.L. i zapisnikom o ošteenjima spornog vozila, sainjenim od strane Osiguravajue organizacije. Zahtijevaju, da im tueni solidarno naknade štetu iz osnova predmetnog štetnog dogaaja.u iznosu od 1.953,00 DM.
Prvotuena u odgovoru na tubu spori zahtjev tuioca, istiui prigovor nedostatka pasivne legitimacije, jer je, prema navodima ove tuene predmetnu saobraajnu nezgodu skrivio drugotueni.
Drugotueni spori navode iz tube i osporava tubeni zahtjev istiui: da je putnikim vozilom upravljao po nalogu svo pretpostavljenog, da se kretao ulicom M.P. gdje je bio parkiran kamion šleper, da je stajao «svojim vozilom» prednjim dijelom isturenim iza teretnog-šleper vozila da bi vozilo prednika tuioca nesmetano prošlo, ali
NAKNADA ŠTETE 9
da je isto vozilo, kreui se iz suprotnog pravca, udarilo u vozilo kojim je upravljao ovaj tueni, mada je, prema njegovim navodima, mogao nesmetano da proe kolovoznom trakom.
Pravnom analizom naprijed navedenog injeninog stanja, korisnik modula, treba odgovoriti na pitanja: ko su subjekti u ovom spornom pravnom odnosu, kod injenice, da su tuioci pravni prednici (u vrijeme voenja parnice-pokojnog) Š.R. da je prvotuena imalac motornog vozila (po osnovu mobilizacije istog), kojim je upravljao drugotueni, da su u predmetnoj saobraajnoj nezgodi uestvovali – pravni prednik tuioca i drugotueni, te da je u momentu štetnog dogaaja drugotueni bio na izvršenju zadatka po nalogu prvotuene.
Kako su u sudskoj praksi zabiljeeni brojni sluajevi pokrenutih postupaka za naknadu štete, a o šteti ne moe biti rijei, bez uesnika u svakom štetnom dogaaju, brojne su i sudske odluke iz oblasti odštetne odgovornosti.
2) Primjer koji slijedi, takoe e korisnika modula podstai na pravnu analizu- subjekata u spornom pravnom odnosu:
Tuiteljica G.S. u tubi zahtjevom trai da joj tuena R.S. naknadi štetu na ime troškova sahrane i za duševne bolove zbog smrti unuka, tuiteljici bliskog lica. Za osnov tube navodi: da je majka pokojnog M.. umrla kada je on imao devet mjeseci ivota i da nije bila u branoj zajednici sa njegovim ocem, da ga je tuiteljica othranila, izdravala i da je unuk ivio s njom u zajednikom domainstvu, školovao se i odatle zasnovao svoju branu zajednicu. Polazei od toga da je smrt unuka tuiteljice u vezi sa vršenjem slube, za što ga je angaovala tuena, trai da se tuena obavee na naknadu štete na ime troškova sahrane u iznosu od 500 KM. i naknadu za duševne bolove zbog smrti bliskog lica, u iznosu od 10.000,00 KM.
Tuena osporava osnov i visinu tubenog zahtjeva, a osporavanje temelji na tvrdnji da tuiteljica ne spada u krug lica koja imaju pravo na naknadu traenih vidova štete prema odredbi lana 193. i lana 201. Zakona o obligacionim odnosima.
Imajui u vidu prigovor tuene, da tuiteljica ne spada u krug lica koja, pod odreenim, zakonom propisanim uslovima imaju pravo na naknadu traenih vidova štete, kao i injenice i dokaze na kojima tuiteljica temelji tubeni zahtjev, odluna injenica za pravilnu primjenu materijalnog prava je-da li tuiteljica ima ovlaštenja da trai naknadu predmetne štete od tuene, što daje odgovor na pitanje, njenog subjektiviteta (stvarne-aktivne legitimacije), u ovom materijalno-pravnom odnosu.
3) I primjer injeninog stanja koje slijedi, govori o ispunjenju ove pretpostavke odgovornosti za štetu:
Tuitelji (roditelji, te braa i sestre) poginulog, zahtijevaju naknadu materijalne i nematerijalne štete prouzrokovane smru, njima bliskog lica. Za osnov potraivanja navode, da je tuena odgovorna po principu objektivne odgovornosti, kao vlasnik odnosno imalac motornog vozila i da je po tom osnovu pasivno legitimisana u ovoj pravnoj stvari.
Tuena istie, da je kao subjekt obaveze netano oznaena i da se zbog toga radi o neizvršivoj obavezi, da je za nastalu štetu iskljuivo odgovoran J.N. koji je upravljajui vozilom tuene skrivio nezgodukoja je imala za posljedicu smrtmld.A.A. sina i brata tuitelja, te da tuena nije pasivno legitimisana u ovom sporu.
NAKNADA ŠTETE 10
4) Iz hipotetikog sluaja, koji slijedi, takoe treba procijeniti ko su uesnici spornog pravnog odnosa:
Tuioci su lanovi ueg porodinog domainsta (supruga i djeca) M.M.koji je preminuo zbog smrtonosnih povreda zadobijenih na radu kod poslodavca. Pravni prednik tuioca M.M. je za ivota pokrenuo parnicu protiv poslodavca, radi naknade materijalne štete, na ime izgubljene zarade prouzrokovane nezakonitim prestankom radnog odnosa i naknade nematerijalne štete za duševne bolove zbog povrede prava linosti. Nakon smrti M.M. koja je nastupila u toku trajanja ove parnice, tuioc, kao njegovi nasljednici, preuzeli su voenje parnice u ovoj pravnoj stvari. Zahtjevom trae, da im tueni naknadi materijalnu štetu u iznosu od 5.000,00 KM na ime izgubljene zarade zbog nezakonitog prestanka radnog odnosa njihovog pravnog prednika i nematrijalnu štetu u iznosu od 10.000,00 KM, zbog povrede prava linosti, koje vidove štete je – za ivota traio, njihov pravni prednik..
Tueni je osporio osnov potraivanja tuioca, istiui prigovor nedostatka aktivne legitimacije na strani tuioca i nedostatak pasivne legitimacije na strani tuenog, pri emu tueni navodi, da se smru pravnog prednika tuioca, gase kako ovlašenja tuioca na podnošenje zahtjeva, tako i obaveza tuenog za naknadu traenih vidova štete.
Na osnovu prednje navedenih injeninih navoda ovog hipotetikog sluaja, korisnik modula treba procijeniti: da li su tuioci, koji su pravni nasljednici M.M. aktivno, a tueni, pasivno legitimisani u ovoj parnici, kada je rije o zahtjevu za naknadu materijalne i nematerijalne štete, koju je traio i njihov pravni prednik odnosno, da li tuioci i tueni, kraj naprijed navedenog stanja stvari, imaju status subjekata u spornom obligaciono pravnom odnosu i u kom obimu potraivanja.
5) Sluaj injeninog stanja – primjer, za ispunjenje pretpostavke odgovornosti za štetu definisane kao «subjekti obligaciono - pravnog odnosa.
Tuitelj zahtjeva naknadu štete zbog pomora ribe u rijeci S. i jezeru M. do kojeg uginua je, prema navodima tuioca došlo prilikom proloma oblaka u mjestu V. kada su oborinske vode poplavile nezaštiene bazene tuenog i izbacile otpadne materije sa farme koje su se prema tvrdnji tuitelja, isušnim koritom potoka ulile u rijeku S.
Tueni spori osnov potraivanja istiui, da niim nije doprinio uginuu ribe tuitelja.
Obligacioni odnos predstavlja takav pravni odnos u kome, jednom subjektu (povjeriocu) pripada ovlaštenje da zahtijeva od drugog subjekta (dunika), da nešto uini ili da se uzdri od neega, na što je dunik ovlašten da uini. Dakle, povjerilac je lice koje u svoje ime, odnosno u ije ime se trai pruanje pravne zaštite odreenog sadraja-sadraja, naknade štete, a dunik je lice protiv koga je upravljen zahtjev za pruanje pravne zaštite sadraja, naknade štete. Zakon o obligacionim odnosima ne sadri u posebnoj zakonskoj odredbi definiciju pojma «povjerilac i dunik», kao što drugi zakoni, npr: Zakon o izvršnom postupku, sadri poseban lan kojim su definisani izrazi «trailac izvršenja i izvršenik». Povjerilac i dunik, kao pravni instituti i kao subjekti obligacionog prava, sadrani su u pojedinim odredbama Zakona o obligacionim odnosima, a iz definicije obligacionog odnosa proizlazi da su subjekti pravnog odnosa iz koga se sastoiji obligacija: povjerilac i dunik. Potraivanje koje proistie iz obligacije, predstavlja subjektivno pravo povjerioca prema duniku.
NAKNADA ŠTETE 11
Lice odgovorno za štetu je ono lice, koje je duno naknaditi prouzrokovanu štetu (to moe biti lice koje je štetu uinilo, kao i lice koje je bilo duno da štetu sprijei), a ošteeno lice je ono lice, kome je šteta nanesena. Štetnik je naješe ono lice, koje je prouzrokovalo samu štetu. To nije uvijek sluaj, jer su brojni sluajevi u kojim, odštetno odgovorno lice nije ono lice koje je poinilo štetnu radnju, ve drugo lice koje se nalazi u izvjesnom odnosu prema licu koje je poinilo štetnu radnju i o kojima je on duan da se stara, (npr. sluaj iz lana 165. Zakona o obligacionim odnosima, kojim je propisana odgovornost roditelja za štetu koju njihovo dijete uzrokuje drugom licu), u kom sluaju štetnik i odgovorno lice su, ne samo terminološki razliita lica ve i suštinski, jer je u pomenutom sluaju štetnik u uem smislu rijei, kao lice koje je štetu neposredno prouzrokovalo- dijete, a odštetno odgovorno lice za predmetnu štetu je –roditelj dijeteta, kakav sluaj moe biti i kod štete koja potie od opasne stvari ili opasne djelatnosti.
Odgovorno lice moa biti fiziko ili pravno lice, ili više lica kao sauesnika u izvršenju štetne radnje. Postupak sauesnika moe proistei iz jedinstvene štetne radnje, moe se zasnivati na obligaciji, kao i kad šteta nastane iz dogaaja koji nije jedinstven za više uesnika, u kom sluaju je rije o tzv. nepravoj zajednici u kojoj nema ueša uesnika, ve se radi o sasvim samostalnom radu svakog od njih.
Slijedi pravno obrazloenje iz sudskih odluka donesenih na osnovu injeninog stanja na koje je ukazano pod takom 1). u uvodu ovog ovog odjeljka:
«Iz provedenih dokaza proizlazi, da je vozilo kojim je upravljao drugotueni, bilo mobilisano od strane i za potrebe prvotuene i da je drugotueni prilikom obavljanja zadatka po nalogu svog nadreenog, skrivio predmetnu saobraajnu nezgodu, emu nije (ni djelimino) doprinio pravni prednik tuitelja. Stoga je po ocjeni ovoga suda, saglasno odredbi lana 173. i lana 174. Zakona o obligacionim odnosima, prvotuena odgovorna kao «imalac stvari» tj. putnikog vozila koje u opisanoj saobraajnoj situaciji ima svojstva opasne stvari, te lana 121. Zakona o vojsci, prema kojoj odredbi ova tuena odgovara za štetu priinjenu treim licima, koju vojno lice uini u vezi sa vršenjem vojne slube.
Nasuprot navedenom, zahtjev tuilaca u odnosu na drugotuenog, je neosnovan. Ovo iz razloga, što je štetna radnja od strane drugotuenog (saobraajna nezgoda) izvršena «na radu» i u okviru funkcije koje su mu povjerene. Opšte pretpostavke odgovornosti za drugoga su: nedopuštenost, uzrona veza i šteta, pa kako u konkretnom sluaju postoje naprijed navedene pretpostavke, jer je nedopuštenom i nezakonitom (suprotno odredbama zakona o osnovama bezbijednosti saobraaja na putevima) radnjom drugotuenog uzrokovana nezgoda, kojom prilikom je priinjena šteta na vozilu prednika tuilaca, to analognom primjenom odredbe lana 170. i lana 171. Zakona o obligacionim odnosima, za predmetnu štetu odgovara prvotuena, iji pripadnik je bio drugotueni, kao da je štetnu radnju sama uinila, zbog ega je primjenom istih zakonskih odredbi, zahtjev tuilaca u odnosu na drugotuenog odbijen kao neosnovane» (Iz neobjavljene presude Osnovnog suda u Banja Luci broj P-1244/93 od 21.8.1997. godine).
Slijedi pravno obrazloenje iz sudske odluke, zasnovano na naprijed navedenom injeninom stanju iz take 2). koje opisuje okolnosti konkretnog sluaja odlune za pravilno presuenje o zahtjevu tuiteljice za naknadu štete, prouzrokovane smru njenog unuka:
NAKNADA ŠTETE 12
«Tuiteljica je, usljed smrti svoje kerke bila prinuena da preuzme svu brigu oko unuka, što je, s obzirom na uzrast djeteta i okolnosti u kojima je dijete ostalo bez majke, bilo prirodno i logino, sasvim sigurno je, da je tuiteljica bila emotivno vezana za poginulog. Smrt, nuno znai duševnu bol za lica koja su voljela umrlog. Takve afekcije su naješe meu srodnicima, ali one ne pretpostavljaju nuno odnos srodnika. Okolnost o kojoj se mora voditi rauna prilikom utvrivanja obima pretrpljene nematerijalne štete jeste-stepen ivotne zajednice i odnos u toj zajednici. Kako je tuiteljica odnjegovala poginulog unuka kao svoje dijete, njegovom smru trpi dušebne bolove, a ta trpljenja su, s obzirom na navedeno, daleko vea, nego što bi bila u sluaju da je poginuli odrastao sa svojom majkom u uoj porodici i da je imao uzajamna osjeanja sa lanovima te porodice.Tuiteljica je sa unukom ivjela u zajednikom domainstvu, pod istim krovom, usljed ega se nalazila s njim u raznovrsnim ivotnim odnosima, koji su dui vremenski period predstavljali sastavni dio njihovog zajednikog ivota i formirali njihove navike. Otuda, zbog takvih njihovih ivotnih odnosa, smrt M.. je sasvim sigurno uzrokovala nematerijalnu štetu koja se manifestovala u vidu duševnih bolova tuiteljice, zbog izgubljenog bliskog srodnika.
Iz navedenih razloga, tuiteljica (baka poginulog), ima pravo na naknadu traenih vidova štete, iako baka ne spada u krug lica iz odredbe lana 201. Zakona o obligacionim odnosima, ovlaštenih na naknadu štete zbog smrti bliskog lica, jer je sa poginulim ivjela u zajednici ivota slinoj zajednici izmeu roditelja i djece, pa se takva zajednica moe upodobiti sa tim licem, zbog ega mu pripada pravina naknada za duševne bolove zbog smrti bliskog lica. Naknada na ime troškova sahrane, nadoknauje se prema propisu lana 193. Zakona o obligacionim odnosima, za iju primjenu su u konkretnom sluaju ispunjeni zakonom propisani uslov». (Iz obrazloenja presude Okrunog suda u Banjaluci br. G-106/00 od 3.4.2000.godine).
Pravno obrazloenje za opis injeninog stanja iz take 3) ovog odjelka, nazvane – subjekti obligaciono-pravnog odnosa:
«Ne moe se prihvatiti prigovor da je tuena kao subjekt obaveze netano oznaen i da je zbog toga prvostepena presuda neizvršiva.Ovo stoga, što je u ovoj parnici kao tuena oznaena BiH-F.BiH. M.O. ime je tuena kao pravna osoba i subjekt obaveze dovoljno i jasno odreena. Tano je, jer je to utvreno u krivinom postupku, da je J.N. upravljajui motornim vozilom skrivio saobraajnu nezgocukoja je imala za posljedicu smrt mld A.A. sina odnosno brata tuitelja. Meutim, radi se o vojnom motornom vozilu, iji je vlasnik odnosno imalac tuena, pa tuena odgovara za štetu od ove opasne stvari po principu o0bjektivne odgovornosti na osnovu odredbi lan 173. i174. ZOO, a kako se voza motornog vozila tuene u smislu odredbe lana 177. ZOO ne smatra treim licem, to se ni tuena kao imalac opasne stvari ne moe osloboditi od odgovornostini potpuno ni djelimino, bez obzira na postojnje subjektivne odgovornosti vozaamotornog vozila. Zato je pravilna i ocjena prvostepenog suda da je neosnovan istaknuti prigovor tuene da ona nije pasivno legitimisana u ovoj pravnoj stvari». (Iz obrazloenja presude Kantonalnog suda u Tuzli broj G-330/01 od 23.04.2001 godine).
I najzad pravno obrazloenje za 5) primjer prednje navedenog injeninog stanja, u pogledu ispunjenja ove pretpostavke odštetne odgovornosti:
«Prema odedbi l.154 st. 1 ZOO ko drugome prouzrokuje štetu duan naknaditi je, ukoliko ne dokae da je šteta nastala bez njegove krivice. Da bi neko odgovarao za
NAKNADA ŠTETE 13
štetu potrebno je, dakle, uz ošteenog štetu radnju i posljedice utvrditi i ko je štetnik, a tuitelj u ovoj parnici nije uspio dokazati da je to tueni». (Iz obrazloenja presude Vrhovnog suda Federacije BiH Rev.273/02 od 29.6.2004.godine).
Za odreivanje odgovornog lica, kao subjekta u obligaciono-pravnom odnosu (nezavisno od toga da li se radi o pravnim ili fizikim licima), kod pojedinih vrsta odštetne odgovornosti, za postojanje odštetne odgovornosti, neophodno je posjedovanje odreenih svojstava (npr. deliktna sposobnost), dok ošteeno lice moe biti svaki subjekt (fiziko ili pravno lice) ili drugi oblik organizovanja, za što im nisu potrebna «posebna» svojstva, osim da im status ošteenog lica pripada prema pravilima odštetnog prava.
1.2 Štetna radnja
Štetna radnja u širem smislu rijei podrazumjeva postupanje ovjeka koje se manifestuje u obliku štetne radnje i «dogaaj» koji je izvan postupanja ovjeka i koji se moe pripisati odreenim svojstvima stvari ili djelatnosti.
Iz injeninih navoda tube i odgovora na tubu, koji slijede, korisnik podmodula treba prepoznati štetnu radnju, kao elemenat odštetne odovornosti:
«Tuioci su supruga i djeca S.M.koji je preminuo od smrtonosnih povreda koje mu je, prema navodima tuioca, nanio tueni, C.D. upotrebom vatrenog oruja. Istiu da je tueni, kritinog dana, prvo verbalno napao njihovog pravnog prednika ispred seoske prodavnice, a zatim da ga je fiziki napao i da mu je tom prilikom nanio smrtonosne povrede iz vatrenog oruja, a da mu za takvo ponašanje pokojni S.M. nije dao nikakvog povoda, te da je tueni pravosnanom presudom krivinog suda O.S. u B.L.oglašen krivim za krivino djelo-ubistva, iz kog osnova se zahtijeva naknada štete u ovoj parnici. Trae, da sud utvrdi odgovornost tuenog za predmetni štetni dogaaj, po osnovu krivice i da ga obavee da tuiocima naknadi štetu na ime troškova sahrane u iznosu od 2.7000,00 KM i za duševne bolove zbog smrti S:M., njima bliskog lica u iznosu od po 7.000,00 KM svakom od njih sa zakonskom zateznom kamatom, poev od presuenja pa do isplate.
Tueni osporava tubeni zahtjev, istiui prigovor podijeljene odgovornosti pravnog prednika tuioca, te da tuiocima ne pripada pravo na naknadu traenih vidove štete, s obzirom da-prema navodima tuenog, pravni prednik tuioca, nije ivio sa tuiocima u ekonoskoj ni porodinoj zajednici unazad osam godina prije njegove smrti.
Kada se ima u vidu da se ova zakonska pretpostavka odštetne odgovornosti u Zakonu o obligacionim odnosima obrauje u okviru Odjeljka 2. tog zakona kojim je ureeno pitanje «uzrokovanja štete» proizlazi da je ustvari štetna radnja uzronik štete, a da pitanje odštetne odgovornosti štetnika zavisi od ispunjenja, pored ove pretpostavke- i drugih pretpostavki odštetne odgovornosti. Daljom analizom samog pojma «štetna radnja» slijedi zakljuak, da štetna radnja predstavlja faktiku radnju koja, sobzirom na svoju štetnost, (protivpravost) ima za posljedicu «štetu» koja se moe manifestovati u raznim vidovima materijalne i nematerijalne štete, za iju nadknadu je neophodno utvrenje ispunjenja uslova odštetne odgovornosti. O ovom obliku štetne radnje, u vidu faktike radnje, koja za posljedicu moe imati umanjenje neije imovine ili spreavanje
NAKNADA ŠTETE 14
poveanja imovine, moe biti govora kada je rije o aktivnoj štetnoj radnji preduzetoj u vidu injenja- koje joj daje pravni karakter aktivne radnje.
Štetna radnja moe biti i u vidu neinjenja , odnosno pasivnog postupanja štetnika (misli se na štetnika u širem smislu rijei). Ovaj oblik štetne radnje, koju karakteriše «propuštanje-neinjenje» što terminološki znai «nepostupanje», a sa aspekta odštetne odgovornosti znai «postupanje» u vidu propuštanja odnosno neinjenja. Iako u vidu propuštanja odnosno neinjenja, što ovakvu štetnu radnju ini – pasivnom, i ova, pasivna štetna radnja predstavlja takoe faktiko stanje koje karakteriše pasivno postupanje štetnika, koje za posljedicu ima «štetu» manifestovanu u nekim od njenih vidova, koja se naknauje prema pravilima o odštetnoj odgovornosti.
Primjer štetne radnje u vidu neinjenja, slijedi iz slijedeeg hipotetikog sluaja:
Odlukom Komisije za stambene odnose poslodavac je, povodom zahtjeva radnika odluio da radniku isplauje na ime naknade za stanarinu iznos od po 100.00KM mjeseno iz sredstava naplaenih u stambeni fond poslodavca, poev od dana donošenja odluke, pa sve dok se ne izmijenu okolnosti. Ova odluka poslodavca, potvrena je u drugostepenom postupku povodom prigovora direktora preduzea izjavljenom protiv iste, tako da je navedena odluka postala konana, a zatim i pravosnana, jer nije osporena pred sudom. Kako i pored navedenih odluka poslodavac, ne vrši isplatu odobrenih novanih sredstava, radnik je podnio tubu protiv poslodavca kojom zahtijeva da sud obavee poslodavca na izvršenje odluke, isplatom mu odobrenih novanih sredstava u traenom i odobrenom mjesenom iznosu od po 100,00 KM poev od dana donošenja odluke, pa dok se ne izmijenu okolnosti.
Analizom injenica iz opisanog hipotetikog sluaja, ukazuju se spornim, slijedea pitanja: koja je pravna kvalifikacija spornog materijalno-pravnog odnosa izmeu poslodavca i radnika, kod injenice da konana i pravosnana odluka poslodavca, predstavlja pravnu fikciju njene zakonitosti, da i pored stvorene obaveze poslodavac istu ne izvršava, kako okarakterisati opisano ponašanje poslodavca (aktivno ili pasivno), u kojem dijelu je ono aktivno, a u kojem pasivno, te koje je od navedena dva postupanja poslodavca od pravnog znaaja za odluku o predmetu spora.
Navedeni primjer je jednostavan primjer prouzrokovanja štete pasivnim ponašanjem poslodavca. Sporni materijalno pravni odnos subjekata ove obligacije, karakteriše šteta, koju radnik trpi propuštanjem, odnosno nepostupanjem poslodavca, prema odluci o odobravanju sredstava. Aktivno postupanje poslodavca, u konkretnom sluaju, manifestuje se radnjama preduzetim u postupku donošenja konane i pravosnane odluke kojom su sredstva odobrena radniku. Pasivno ponašanje poslodavca koje, za pravnu kvalifikaciju predmetnog spornog odnosa, ima znaaj «postupanja» sastoji se u propuštanju poslodavca da izvršava svoju odluku i da u skladu sa istom, radniku isplauje odobreni iznos novanih sredstava, jer se poslodavac ne moe više pozivati na nezakonitost navedene odluke, koja je konana i pravosnana, što predstavlja pravnu prezumciju njene zakonitosti. Navedeno postupanje poslodavca, za posljedicu ima štetu koju trpi radnik, koja se sastoji u umanjenju imovine , jer naknadu za stanarinu mora obezbijediti iz drugih izvora finansiranja (obina šteta). U navedenom hipotetikom sluaju, pored štete, sadrane su i druge pretpostavke odštetne odgovornosti: subjekti obligacionog odnosa (radnik i poslodavac), štetna radnja (nepostupanje poslodavca, ne-vršenje isplate), protivpravnost (postupanje poslodavca protivno konanoj i pravosnanoj odluci), uzrona veza izmeu štetne radnje i
NAKNADA ŠTETE 15
posljedice koja se manifesruje u vidu materijalne štete, te odgovornost poslodavca po osnovu krivice.
Prema tome, štetna radnja, bilo da je rije o aktivnoj ili pasivnoj radnji, predstavlja faktiku injenicu, postupanje u vidu injenja ili propuštanja odnosno neinjenja, koja se manifestuje tako da za posljedicu ima umanjenje neije imovine ili spreavanje njenog poveanja. U komentaru Zakona o obveznim (obligacionim) odnosima Dr. Borislav Vizner, Zagreb 1978 godina, strana 619-620 u pogledu ovog pojma, navedeno je, da se pod pojmom «Uzrokovanje štete» podrazumijeva: «takvo faktiko uzrokovanje štete drugome koje pravni poredak, pravo u objektivnom smislu sadrano u Zakonu o obveznim odnosima, osuuje kao nedopušteno i zbog toga na tu injenicu nadovezuje nastanak i postojanje obveznopravnog odnosa odgovornosti za uzrokovanu štetu, po kojem odnosu je dunik-štetnik duan a vjerovnik-ošteenik ovlašten da se faktino uzrokovana šteta nadoknadi». Prema komentaru istog autora: «Proizlazi-da se ovako shvaeno uzrokovanje štete kao izvor obveznopravnih odnosa sastoji iz dva elementa, iz dva dijela: prvog, koji se odnosi na faktiku injenicu uzrokovanja štete drugome, i drugog- koji se odnosi na odgovornost za uzrokovanu štetu kao pravno relevantnu injenicu iz koje nastaje obveznopravni odnos dunosti i prava na njezinu naknadu». Sve ovo potvruje naprijed navedeni zakljuak, da je štetna radnja uzronik štete, što znai da je štetna radnja primarnog karaktera u odnosu na odgovornost, koja je sekundarnog karaktera, jer bez štetne radnje ne moe biti rijei ni o odštetnoj odgovornosti.
Štetna radnja moe se manifestovati kao graanski delikt, ili u vidu povrede, ve zasnovanog obligacionog odnosa.
Štetna radnja kao graanski delikt, predstavlja takvo postupanje, koje je protivno naelu zabrane prouzrokovanja štete iz lana 16. Zakona o obligacionim odnosima, kojom je izreena dunost svakoga da se uzdri od postupka kojim se drugome moe prouzrokovati šteta. Takvim postupanjem štetnika (u vidu graanskog delikta), nastaje – stvara se obligaciono pravni odnos izmeu štetnika i ošteenog, koji predstavlja izvor obligacije u kojoj je ošteeni ovlaštenik prava da zahtijeva odgovornost štetnika za graanski delikt koji se manifestovao u vidu štete, a štetnik je obveznik koji je, ako se utvrdi njegova odštetna odgovornost , duan da iz tog, novo-zasnovanog graanskog, materijalno -pravnog odnosa, snosi odgovornost za štetu.
Štetna radnja u vidu povrede obligacionog odnosa (koji moe biti zasnovan na osnovu ugovora ili na drugi zakonom propisani nain), podrazumijeva takvu injeninu i pravnu situaciju u kojoj je – prije postupanja štetnika definisanog kao «šteta» ve bio zasnovan obligaciono-pravni odnos izmeu štetnika i ošteenog i koji je tom odreenom štetnom radnjom «povrijeen», tako da ta povreda - ranije zasnovanog obligaciono- pravnog odnosa, predstavlja izvor nove obligacije. Tako nastala obligacija, pretstavlja ustvari novu obligaciju, u odnosu na ranije zasnovanu i štetnom radnjom povrijeenu obligaciju, što ovaj izvor obligacije, razlikuje od izvora obligacije nastalog štetnom radnjom u vidu graanskog delikta, gdje prije nastupanja graanskog delikta štetnik i ošteeni nisu bili ni u kakvom obligaciono-pravnom odnosu. U sluaju izvora obligacije graanskim deliktom, ulogu stranaka u konkretnom obligaciono pravnom odnosu (povjerioca i dunika) opredjeljuje predmetni graanski delikt, koji nadalje opredjeljuje ulogu stranaka u postupku ostvarivanja prava po osnovu odštetne odgovornosti (kao tuioca i tuenog), dok je u sluaju izvora obligacije povredom obligacionog odnosa,
NAKNADA ŠTETE 16
uloga stranaka u predmetnom materijalno pravnom odnosu, opredijeljena ranije zasnovanom obligacijom, koja opredjeljuje ulogu stranaka i u eventualnom sudskom postupku.
Kao što je naprijed reeno, štetna radnja moe biti aktivna, što znai u vidu injenja ili preduzimanje neke aktivnosti (npr. ako neko lice bez pravnog osnova posijee vona stabla ošteenom, ili mu udarcem tupim predmetom nanese tijelesne povrede i na taj nain povrijedi tjelesni integritet ošteenog).
Slijedi primjer (aktivne štetne radnje) iz sudske prakse, zasnovan na prednje navedenom injeninom stanju:
« Jedna od opštih pravnih pretpostavki za odgovornost za štetu po osnovu krivice iz lana 154 sta1. ZOO. je- štetna radnja. Kada se govori o štetnoj radnji misli se uvijek na odreeno ponašanje ovjeka, mada uzrok šteti moe biti i opasna stvar i opasna djelatnost. Postupanje pravnog prednika tuioca, na nain što se: po izlasku iz seoske prodavnice, pred kojom se nalazio tueni, uputio prema svom traktoru, sjeo i isti upalio namjeravajui da traktorom nastavi put do odredišta, moe se okarakterisati- uobiajenim ponašanjem. Nasuprot uobiajenog ponašanja pravnog prednika tuioca, tueni: prati poginulog do-u blizini zaustavljenog traktora, trai od njega da ugasi traktor i zapoinje verbalnu prepirku, a na uzvraenu mu verbalnu prepirku, tueni reaguje neadekvatno, nesrazmjerno uzvraenoj verbalnoj prepirki – vatrenim orujem iz kojeg je pravni prednik tuioca zadobio smrtonosne povrede,za što se ne moe rei, da je razumno, uobiajeno ponašane. Stoga je prigovor tuenog o podijeljenoj odgovornosti i o doprinosu pokojnog S.M. predmetnom štetnom ogaaju, bez osnova. Takav nain gubitka ivota uzrokuje duševne patnje i u sluaju kada odnosi u porodici nisu sa jakim emotivnim vezama, jer i slabije emotivne veze ne znae ravnodušnost bliskih srodnika, kada je u pitanju ovakav nain gubitka ivota i ta injenica moe biti od pravnog znaaja samo pri odmjeravanju visine naknade nenaterijalne štete, dok se ne moe prihvatiti tvrdnja tuenog, da s obzirom na navedeno, tuiocima ne pripada pravo na naknadu ovog oblika štete.» (Iz neobjavljene presude Okrunog suda u Banja Luci broj G- 2210/01 od 25.06.2004.godine).
Štetna radnja moe biti i uvidu pasivnog ponašana, neinjenja, propuštanja izvršenja neke radnje, kao npr. kad preduzee za proizvodnju vode, suprotno odluci nadlenog dravnog organa o privremenoj zabrani upotrebi vode za pie zbog biološke neispravnosti vode, nastavi sa isporukom vode korisnicima, a da prije toga ne otkloni nedostatke u pogledu kvaliteta vode, pa uslijed toga nastupi epidemija trovanja vodom, preduzee za proizvodnju vode je propustilo da u okviru zakonom propisane obaveze-da vrši proizvodnju i prodaju biološki ispavne vode, zbog ega, u sluaju ispunjenja i drugih pretpostavki odštetne odgovornosti, odgovorno je za štetu licima koja su zadobila trovanje korištenjem biološki neispravne vode.
Kao primjer prouzrokovanja štete pasivnim ponašanjem štetnika moe se uzeti i slijedei hipotetiki sluaj: kada posebnim zakonom odreena organizacija za odravanje puteva propusti da, prema pravilima o bezbjednosti saobraaja obiljei upozorenje o izvoenju radova na putu, pa imalac motornog vozila usljed takvog propuštanja, kreui se po kolovozu propisanom brzinom, nailazei na rupu na putu, koja je posledica izvoenja radova na putu, odšteti motorno vozilo, organizacija za odravanje puteva je odgovorna za štetnu radnju koja se sastoji u propuštanju pravilnog obiljeavanja upozorenja o izvoenju radova na putu, kako bi imalac vozila prilagodio
NAKNADA ŠTETE 17
vonju uslovima puta i saobraajnoj situaciji, ukoliko je šteta na motornom vozilu prouzrokovana ošteenjima puta (u vidu rupe na putu) i ukoliko šteta (potpuna ili djelimina) ne potie iz nekog drugog uzroka.
Tako, Komunalna organizacija koja se ugovorom obavezala da a obavljati zimsko odravanja javnih površina i ulica, u sluaju neizvršavanja ugovorom preuzete obaveze, odgovara za štetu koju pretrpi neko lice usljed povrede izazvane okliznuem na zaleenoj površini u blizini zgrada organa lokalne zajednice, pošto je propuštanjem radnje išenja, na ije se vršenje ugovorom obavezala, uzrokovala tjelesno povreivanje tog lica, ukoliko prouzrokovana šteta, makar i djelimino, ne potie eventualno iz drugog uzroka.
1.3 Protivpravnost štetne radnje
Protivpravnost štetne radnje, kao pravni institut koji definiše jedan od elemenata odštetne odgovornosti, po svom sadraju i smislu oznaava, radnju koja je protivna normama pozitivnog prava, što takvu radnju ini nedopuštenom i što, u sluaju ispunjenja i drugih, zakonom propisanih elemenata, dovodi do odštetne odgovornosti štetnika.
1) Iz nie navedenog injeninog stanja, slijedi primjer za prepoznavanje i definisanje ovog pojma:
Tuiteljica tvrdi da je nematerijalnu štetu, za koju zahtijeva plaanje naknade, pretrpjela zbog donošenja nezakonitog akta tuenika, o prestanku njezinog radnog odnosa, kao dogaaja koji je kod tuiteljuice izazvao stres, ije su posljedice psihike smetnje, koje su, prema navodima tuiteljice utjecale da je opa ivotna aktivnost kod tuiteljice smanjena za 20%.
Tueni osporava injenine navode tube i tubeni zahtjev istiui da u konkretnom sluaju nije nastupila pravnorelevantna situacija kakvu ima u vidu odredba lana 200. Zakona o obligacionim odnosima, koja bi opravdavala dosuivanje pravine novane naknade, odnosno da je do umanjenja ope ivotne aktivnosti i u vezi s tim trpljenje bolova i straha, došlo usljed narušenja zdravlja tuiteljice, koje je evidentiranoznatno prije donošenja spornog akta tuenog.
Analizom navedenog injeninog stanja i njegovom ocjenom u svjetlu odredaba materijalnog prava, korisnik ovog podmodula treba procijeniti – koja je odluna injenica, od koje zavisi osnovanost potraivanja tuiteljice, iz osnova predmetnog ivotnog dogaaja. Kod odgovora na ovo pitanje potrebno je poi od nesporne injenice da je tueni donio akt o prestanko radnog odnosa tuiteljici i da je ivotna aktivnost tuiteljice u vrijeme odluivanja o tubenom zahtjevu bila umanjeno za 25%. Pored ovih nesposnih injenica, treba dati odgovor i na pitanje – da li u radnjama tuenog, koje se sastoje u donošenju akta o prestanku radnog odnosa tuiteljici, ima elemenata protivpravnosti, a stim u vezi i pravno procijeniti pravni znaaj radnje tuenog manifestovane u donošenju navedenog akta i povezanosti te radnje i štetne posljedice, koja je manifestovana u vidu nematerijalne štete, ija se naknada trai u ovoj parnici.
Kada se ima u vidu, da je tueni akt o prestanku radnog odnosa tuiteljici donio u okviru ovlaštenja datih mu internim aktima i Zakonom, to u radnjama koje se sastoje u
NAKNADA ŠTETE 18
donošenju navedenog akta, nema protivpravnosti, koja bi predstavljala pretpostavku odštetne odgovornosti. Meutim, kada je rije o stresu, ije su posljedice psihike smetnje, kao osnovu potraivanja tuiteljice, radi pravilnog definisanja ovog pojma valja ukazati, samo primjera radi (mada je to irelevantno kod pravnog shvatanja u pogledu ne-protivpravnosti radnje donošenja akt tuenog), za postojanje odštetne odgovornosti (pod pretpostavkom da u radnjama donošenja akta o prestanku radnog odnosa tuiteljici ima elemenata protivpravnosti), neophodno je utvrditi da li su duševni bolovi i strah, kao posljedica stresa, neposredno uzrokovani donošenjem akta o prestanku radnog odnosa, odnosno da li su oni njihova direkta posljedica.
Zakon o obligacionim odnosima ne predvia izriito protivpravnost kao jednu od pretpostavki odštetne odgovornosti, mada postoje odredbe o ovom pojmu u odredbama istog zakona, kojim se za odgovornost za štetu trai i da ponašanje uinioca bude protivpravno, što ini dovoljan pravni osnov za ovu prepostavku odštetne odgovornosti. Pojam protivpravnosti u širem smislu rijei znai, da je za odgovornost za prouzrokovanu štetu radnjom ili propuštanjem štetnika potrebno, da je ta radnja odnosno propuštanje, kojim je prouzrokovana šteta protivpravno – nedopušteno. Protivpravna je, svaka radnja ili propuštanje, kojim je prouzrokovana šteta, ako je ta radnja ili propuštanje protivno normama objektivnog prava, kojim se štite odreena subjektivna prava nekog lica. Tek povredom subjektivnog prava ošteenog nastaje šteta, koju treba naknaditi.
2) Protivpravnost, kao pretpostavka odgovornosti za štetu, proizlazi iz nie navedenog injeninog stanja:
Predmet spora je zahtjev kojim tuioci trae naknadu materijalne i nematerijalne štete prouzrokovane smru, njima bliskog lica. Za osnov tube navode, da je tueni odgovoran po osnovu krivice za predmetni štetni dogaaj do koga je došlo izvršenjem krivinog djela-ubistva, za što je pravosnanom presudom oglašen krivim i za što mu je izreena krivina sankcija. Navode da je ovakvim-protivpravnim ponašanjem tuenog tuiocima prouzrokovana šteta u vidu duševnih bolova i u vidu troškova sahrane, iju naknadu trae u ovoj parnici.
Tueni se brani od odgovornosti za naknadu traenih vidova štete istiui: da je pravni prednik tuioca uzrokovao konkretni štetni dogaaj svojim ponašanjem tako, što tuenom nije isplatio radove na izgradnji objekta izvedene prije par godina i pored toga što je tueni to od pravnog prednika tuioca u više navrata traio, da mu je, umjesto isplate slao prijetee poruke, te da mu je u verbalnom konfliktu uputio uvjreujue rijei (psovke) da je upravo on zapoeo verbalni konflikt. Kod ovakvog stanja stvari, predlae da se zahtjev odvije kao neosnovan.
Protivpravnost ponašanja ima pravnog znaaja za odreenu obligaciju samo ako takvim ponašanjem drugome prouzrokovana šteta. Protivpravnost štetne radnje postoji onda, kada se kršenjem nekog pravila objektivnog prava ili pravno zaštienog interesa povrijedi neko subjektivno pravo, kao pravno zaštieno dobro nekog lica.
Kod graanske odgovornosti za prouzrokovanu štetu štetniku se (misli se na štetnika u širem smislu te rijei, kao odgovorno lice) izrie graanska «sankcija», koja se sastoji u obavezi štetnika na naknadu štete u jednom od vidova naknade štete.
Štetna radnja je protivpravna sa aspekta graanske odgovornosti samo, ako je njome prouzrokovana šteta. To znai da ako se štetna posljedica povodom postupanja
NAKNADA ŠTETE 19
štetnika (injenja ili neinjenja ) nije manifestovalo u vidu štete, to ponašanje, iako protivpravno, ne dovodi do odštetne odgovornosti štetnika. Takvo postupanje štetnika moe imati elemente neke druge odgovornosti (npr. prekršajne ili krivinopravne odgovornosti), a da pri tom, zbog nedostatka elementa zvanog «šteta» nema elemente odštetne odgovornosti, kakav je stav u pogledu navedenog izraen u odluci VSH, G- 1503/76 od 25.5.1976. godine objavljenoj u Zborniku radova «Odgovornost za štetu» Saveza društva pravnika Hrvatske : «okolnost da se u automobilu vozio vei broj osoba nego što je propisano, moe utjecati na odštetnu odgovornost samo ako je u uzronoj vezi s nastankom štetnog dogaaja». U istm Zborniku objavljena je odluka Višeg suda Novi Sad, G-2991/81 – SP4/82-37, prema kojoj, naprije navedeno pravilo vrijedi i za sluaj da je automobilom upravljao voza pod utjecajem alkohola. U oba navedena sluaja povrede propisa o bezbijednosti saobraaja na putevima (koje se sastoje u vonji veeg, od zakonom dozvoljenog broja lica u vozilu i u upravljanju vozilom u alkoholisanom stanju), što predstavlja povredu zakonom propisane norme o osnovama bezbijednosti saobraaja na putevima, mogu imati pravnog znaaja na odštetnu odgovornost štetnika, samo ako su navedene povrede propisa o bezbijednosti saobraaja na putevima u uzronoj vezi sa prouzrokovanom štetetom. Nasuprot tome, ta ista postupanja, u svakom sluaju i bezuslovno predstavljaju povrede koje imaju elemente neke druge odgovornosti (prekršajne ili krivine odgovornosti, zavisno od pravne kvalifikacije povrede propisa o bezbijednosti saobraaja na putevima, kojim je ureeno «ponašanje» uesnika u saobraaju i kojim je sankcionisano svako postupanje, koje je suprotno normama tog propisa.
Odgovor na pitanje, koje ponašanje štetnika ima elemente protivpravnosti, zavisi od pravilne interpretacije pravne norme, a za zakljuak o tome da li je odreena štetna radnja protivpravna, u ne-rijetkim sluajevima, sudu e elemente dati struno lice, u okviru svoje struke i nauke. Ovo sloeno i ni malo lako pitanje, nametnulo je potrebu zauzimanja pravnih zakljuaka, tako da je na savjetovanju Saveznog suda, vrhovnih sudova republika i pokrajina i Vrhovnog vojnog suda od 15- i 16. 5. 1985. godine usvojen i u naprijed navedenom Zborniku radova objavljen zakljuak (PSP 28-32) i u kojem su iznesene, objektivna i subjektivna teorija protivpravnosti:
«Sudionik sportske igre kome drugi igra pri igri nanese tjelesnu povredu nema pravo na naknadu štete nastale tjelesnom povredom, osim ako mu je povreda nanesena namjerno ili grubim kršenjem pravila sportske igre.
Za štetu nastalu tjelesnom povredom odgovara sudionik sportske igre koji je namjerno ili grubim kršenjem pravila sportske igre nanio tjelesnu povredu. Solidarno s njim za štetu odgovara i njegov sportski klub (organizacija) ako u pripremi i u toku igre nije poduzeo odgovarajue mjere da se igra odvija u spostskom duhu i u skladu s pravilima igre.»
Navedeno stanovište, odgovara objektivnoj teoriji protivpravnosti, prema kojoj je za postojanje protivpravnosti dovoljno da je štetnom radnjom prekršena pravna norma , a irelevantno je kakav je subjektivni odnos štetnika prema štetnoj radnji i njenim posljedicama. U skladu sa ovim stanovištem, protivpravno moe postupati i lice koje nije sposobno za rasuivanje, a protivpravnost ne znai da je neko lice krivo za štetne posljedice, te kad se radi o šteti za koju se odgovara samo ako je prouzrokovana skrivljeno, štetnik koji nije kriv nee za nju odgovarati, iako je postupao protivpravno.
NAKNADA ŠTETE 20
Prema subjektivnoj teoriji protivpravnosti, za postojanje protivpravnosti nije dovoljno da je štetnikovo ponašanje protivno pravnom poretku, ve se trai i to da to ponašanje bude skrivljeno. Prema istoj teoriji – kao što bez protivpravnosti, nema krivice, tako ni bez krivice nema protivpravnosti, a u pogledu odgovornosti lica koje nije svjesno svojih postupaka, stav je, ta ne mo biti protivpravno ponašanje tog lice , a da jedino kad štetnik odgovara bez obzira na svoju krivicu protivpravnost postoji i bez nje.
U pogledu ove pretpostavke odgovornosti prof. dr. Branko Morait u knjizi drugoj Obligaciono pravo Banja Luka 1999. god. na stranici 21. navodi: « Mora se priznati postojanje protivpravnost, jer se i kod neizvršavanja ugovorne obaveze vrijea povjerioevo subjektivno obligaciono – trabina, kao što je i nanošenje štete deliktom, ošteujuom radnjom koju preduzima jedno lice protiv drugog lica ili njegove imovine, sa kojim nema od ranije zasnovan obligacioni odnos.»
Kako je Zakonom o obligacionom odnosima predviena odštetna odgovornost prema kriterijima subjektivne odgovornosti i prema kriterijima objektivne odgovornosti, za navedene vrste odgovornosti od pravnog znaaja su, obje prednje navedene teorije o protivpravnosti štetne radnje.
Slijedi pravno obrazloenje naprijed navedenog, pod takom 1) ovog odjeljka injeninog stanja, u predmetu spora u kojem tuiteljica zahtijeva naknadu štete iz osnova donošenja odluke o prestanku radnog odnosa tuiteljici:
«Naime, iz nalaza vještaka, na kojem tuiteljica bitno temelji svoj tubeni zahtjev, proizlazi samo da je donošenje akta o prestanku radnog odnosa bio dogaaj koji je kod tuiteljice izazvao stres ije su posljedice psihike smetnje , koje su utjecale da je opaivotna aktivnost tuiteljice umanjena za 20%. Vještak pri tom ne nalazi koja su to ogranienja u ivotnim aktivnostima nastala, a koja je tuiteljica ranije ostvarivala ili bi ih po redovnom toku ubudue izvjesno ostvarivala niti koje su to aktivnosti koje bi eventualno tuiteljica ostvarivala pod poveanim naporima. Kada vještak uz to ne nalazi ni da je umanjenje ope ivotne aktivnosti i sa tim povezani bolovi i strah, izravna posljedica donošenja akta o prestanku radnog odnosa ve da predstavlja doprinos u njegovu nastanku (uz raniji nastanak narušenog zdravlja) sudovi nieg stupnja su imali apsolutnu i pravnu i injeninu osnovu odbijanja tubenog zahtjeva, jer ni okolnosti sluaja ne bi opravdavale dosuivanje naknade pretrpljene štete, sve kada bi se donošenje akta moglo podvesti pod štetnu radnju u smislu l. 200. ZOO.
Donošenje akta kojim se odluuje o pravima i dunostima iz radnog odnosa, nije radnja kakvu za posljedice iz l. 200. ZOO ima u vidu ta odredba pa i onda kada takve posljedice nastupe u vezi sa tom radnjom, jer nisu njezina izravna posljedica. Uz to se mora imati u vidu da je tueni ovlašten odluivati (u skladu sa zakonom) kako o zasnivanju, tako i o prestanku radnog odnosa svojih uposlenika. U tom odluivanju moe doi i do nezakonite povrede prava iz radnog odnosa, kao što je to sluaj i sa tuiteljicom. Tipina je posljedica nastanak materijalne a netipina nastanak takvog obima nematerijalne štete, koja bi zasluivala dosudu naknade po lanku 200.ZOO, budui da su na primjeren nain osigurana pravna sredstva za ukidanje nezakonitih akata i eliminiranje svih njegovih materijalno-pravnih posljedica, što ukljuuje i sudsku zaštituu koju je tuiteljica oito imala povjerenje i ostvarila je u obimu koji je zakonom predvien». (Iz obrazloenja presude Vrhovnog suda Federacije Bosne i Hercegovine, Rev-369/02 od 3.6.2003. godine)
NAKNADA ŠTETE 21
Primjer iz sudske prakse u pogledu ove pretpostavke odgovornosti za štetu, koji sadri pravno obrazloenje prednje navedenog u taki 2) ovog odjeljka, injeninog stanja:
«Štetna radnja je protivpravna ako je njom povrijeeno neko pravilo objektivnog prava. Ako štetna posljedica nije nastala, to ponašanje e ipak biti protivpravno sa aspekta neke druge odgovornosti, ali nee dovesti do odštetne odgovornosti štetnika. Opšta norma koja zabranjuje postupke kojima se moe drugom uzrokovati šteta je odredba lana 16. Zakona o obligacionim odnosima, a odredba lana 154. istog Zakona nalae štetniku da naknadi štetniku koju je drugome prouzrokovao. U konkretnom sluaju radi se o odgovornosti po osnovu krivice. Prema odredbi lana 12. stav3. ZPP-a, krivina presuda kojom je optueni oglašen krivim, vezuje parnini sud, koji je vezan u pogledu postojanja krivinog djela i krivine odgovornosti uinioca, tako da tueni ne moe osporavati da je uinio radnju sa obiljejima krivinog djela i da je za nju odgovoran, a uzrona veza izmeu štetne radnje i obima štete, kao subjektivne pretpostavke graanske odgovornosti, utvruju se u parninom postupku. Budui da je štetna radnja tuenog, koja se sastoji u upotrebi vatrenog oruja iz kojeg su pravnom predniku tuioca nanesene smrtonosne povrede protivpravna, jer je pravo na ivot jedno od osnovnih ustavnim naelima zagarantovanih prava i da je navedenom protivpravnom radnjom tuiocima priinjena šteta koja se manifestuje u trpljenjima bolova (fizikih i duševnih), u vidu straha, kao i u vidu troškova sahrane,tueni je odgovoran za predmetnu štetu na osnovu odredbe lana 154 stav 1.ZOO». (Iz neobjavljene presude Okrunog suda broj G-2210/01 od 25.06.2004. godine).
Prema tome, graanski delikt nije istovremeno i krivini delikt, a krivini delikt moe biti istovremeno i graanski delikt, ukoliko je njime prouzrokovana šteta.
Kada je rije o graanskoj i krivinoj odgovornosti iz osnova istog štetnog dogaaja, trebe imati u vidu da je graanska odgovornost šira od krivine odgovornosti i da, za utvrivanje graanske odgovornosti iz istog ivotnog dogaaja koji predstavlja istovremeno i «uslov» za krivinu odgovornost, postojanje krivine odgovornosti ne predstavlja prethodno pitanje zbog kojeg bi se postupak utvrivanja graanske odgovornosti eventualno trebao prekinuti, što se još uvijek u sudskoj praksi postavlja, kao sporno pitanje.
Graanski delikt je ono ponašanje koje je protivno naelu o zabrani prouzrokovanja štete sadranom u propisu lana 16. Zakona o obligacionim odnosima. Prema tom naelu, svako je duan da se uzdri od ponašanja i postupanja, kojim se drugom moe prouzrokovati šteta.
Meutim, postoje sluajevi u kojim se uzrokovanje štete, ne smatra protivpravnim.Ti sluajevi su: nanošenje štete po dunosti, nanošenje štete vršenjem prava, sluaj nune odbrane, stanje nude, dopuštena samopomo i pristanak ošteenog.
Slijedi kratak osvrt na iznijete sluajeve, koji predstavljaju izuzetke od naela zabrane uzrokovanja štete:
NAKNADA ŠTETE 22
1.3.1 Nanošenje štete po dunosti
1) Ovaj, zakonom propisani izuzetak od pravila o zabrani prouzrokovanja štete, prepoznatljiv je u nie navedenom injeninom stanju, za koje je u daljem tekstu ovog odjeljka, dato pravno obrazloenje:
U tubi tuilac trai da mu tuena naknadi štetu na ime oduzete robe iz njegovog trgovako uslunog i ugostiteljskog preduzea, za koju robu je Republika uprava javnih prihoda-Finansijska policija, nakon izvršene kontrole pravilnosti i zakonitosti obraunavanja i uplate javnih prihoda, zbog utvrenih nepravilnosti evidentiranja u poslovnim knjigama i drugim propisanim evidencijama te stavljanjem u promet robe koja za to nije bila registrovana, izdala rješenje kojim se oduzima odnosno zapljenjuje roba namijenjena prometu, koja je blie po vrsti i koliini navedena u tom rješenju (ukupno 23 artikla), da je primio navedeno rješenje i da protiv istog nije podnosio albu.
Tuena se brani od odgovornosti za naknadu štete time, da je kao nadleni organ tuene, postupila po dunosti, da je u okviru te dunosti ovlaštena da u smislu odredbi l. 18. 19. Zakona o kontroli, utvrivanju i naplati javnih prihoda , u preduzeima i drugim subjektima koji se bave propisanom djelatnošu vrši pregled poslovnih knjiga i druge propisane dokumentacije, te ako ustanovi da takav subjekat vrši promet robe koja nije propisno evidentirana u poslovnim knjigama i drugim evidencijama, da je ovlaštena da oduzme takvu robu, koja se nakon toga prodaje i ostvarena sredstva uplauju u republiki buet, pa kako je u vršenju pregleda poslovnih knjiga tuioca, organ tuene utvrdio da tuilac nije imao propisanu evidenciju u poslovnim i drugim evidencijama robe namijenjene za promet, roba mu je oduzeta, o emu je izdato rješenje o oduzimanju robe.
2) I slijedei primjer (za koji je, u tekstu koji slijedi, dato pravno obrazloenje), govori o vršenju štete po dunosti:
Predmet spora je zahtjev tuilje (Banke), da joj tuena (Organizacija koja se bavi poslovima platnog prometa), naknadi štetu u utuenom iznosu. Tubeni zahtjev temelji na tvrdnji da je tuena, postupajui po prijedlogu za izvršenje traioca izvršenja Š.B. koji je u parninom postupku protiv tuene (ovdje, u ovoj parnici tuilje), uspio u sporu, u kojem je pravosnanom presudom O.S.u S. tuena (ovdje tuilja), obavezana da mu isplati devizni štedni ulog u utuenom iznosu (prema ugovoru o oroavanju deviznih sredstava), u postupku izvršenja navedene pavosnane presude, sprovela izvršenje iste u korist traioca izvršenja, na teret sredstava tuene Banke (ovdje tuilje), posredstvom tuene strane u ovom sporu, kao Organizacije za poslove platnog prometa. Nalazei da je izvršenje sprovedeno protivno prinudnim propisima tuitlja je pokrenula ovaj spor protiv Organizacije za poslove platnog prometa, posredstvom koje je sprovedeno naprijed navedeno rješenje o izvršenju, radi naknade štete u navedenom iznosu.
Tuena-Organizacija za poslove platnog prometa, osporavanje tubenog zahtjeva temelji na tvrdnji da odredbe Zakona o izmenama i dopunama Zakona o deviznom poslovanju, kao ni drugih propisa, nisu bile smetnja za sprovoenje izvršenja i da predmetno izvršenje nije bilo u suprotnosti sa prinudnim propisima.
NAKNADA ŠTETE 23
U sluaju, kada su neka lica po zakonu ovlaštena, ak i duna da izvršavaju svoju dunost, a izvršenje te njihove dunosti predstavlja nanošenje štete drugim licima, ta lice ne odgovaraju za štetu uzrokovanu pravilnim vršenjem svoje dunosti. Definiciju «neka lica» treba tumaiti u širem smislu, kao lica koja su «produena ruka» nadlenog dravnog organa. Kada ta lica u vršenju slubene dunosti ili funkcije, prouzrokuju štetu, a svoju dunost ili funkciju su vršila u okviru svoje nadlenosti i na zakonom propisani nain , iskljuena je odgovornost za eventualno nastalu štetu.
Za navedeni izuzetak od zakonom propisanog pravila o zabrani uzrokovanja štete koji je naznaen u Zborniku radova «Odgovornost za štetu» Saveza društva pravnika Hrvatske iz 1987 godine, stranica 981 koji ilustruje situaciju - kada lice, koje izvršavajui svoju dunost u okviru zakonom propisanih ovlaštenja nanese štetu drugom licu, ne odgovara za tu štetu navodi se slijedei primjer : ako se u upravnom postupku neko lice deposedira u skladu sa zakonom sa dijela k.. na kojem je izgraena stambena porodina zgrada, koji dio nije «nuan» za redovnu upotrebu objekta, ne postoji odštetna odgovornist pravnogm lica iji je dravni organ, vršenjem deposediranja sa predmetne k.. iako je time umanjena vrijednost objekta, jer u radnjama upravnog organa nema protivpravnosti, sobzirom da je deposediranje izvršeno na temelju zakona, što znai «po dunosti».
Granica za nepostojanje odštetne odgovornosti u ovakvim sluajevima je – da lice u izvršavanju svoje dunosti ustanovljene zakonom (kao «produena ruka» upravnog organa koji odgovara za rad svog radnika), ne prelazi okvire svoje dunosti, jer postupanje tog lica izvan okvira njegove dunosti, takvo postupanje ini protivpravnim, što za sobom povlai i odštetnu odgovornost.
Primjer iz sudske prakse za ovaj pravni institut o postupanju upravnog organa u vršenju javnih ovlaštenja, za injenino stanje iz take 1) ovog odjeljka:
« Niestepeni sudovi nalaze da je nadleni organ tuene –Finansijska policija Republike Srpske ovlašena da u smislu odredbi l.18. i 19.Zakona o kontroli, utvrivanju i naplati javnih prihoda, u preduzeima i drugim subjektima koji se bave propisanom djelatnošu vrši pregled poslovnih knjiga i druge propisane dokumentacije, te ako ustanovi da takav subjekat vrši promet robe koja nije propisno evidentirana u poslovnim knjigama i drugim evidencijama, ovlašena je da oduzme takvu robu, koja se nakon toga prodaje i ostvarena sredstva uplauju u republiki budjet, pa kako su u vršenju pregleda u preduzeu tuioca
PP «B..»iz B.utvrdili da nije imao propisanu evidenciju u poslovnim i drugim evidencijama robe namijenjene za promet, robu mu oduzeli a potom izdali predmetno rješenje o oduzimanju robe od 28.3.1994. godine protiv kojeg tuilac nije podnosio albu, pa je rješenje postalo konano i pravosnano. Kada tuilac nije traio preispitivanje zakonitosti navedenog rješenja, parnini sud je u smislu lana 12 ZPP. vezan pravosnanošu odluke upravnog organa ija zakonitost se više ne moe preispitivati u upravnom postupku, zbog ega nema protivpravnosti u radnjama organa tuene, kao zakonske pretpostavke za naknadu štete u smislu odredbe l. 154. ZOO.(Iz presude Vrhovnog suda Republike Srpske broj Rev-310/02 od 13.07.2004.godine).
Ovaj, zakonom propisani izuzetak od pravila o zabrani prouzrokovanja štete, proizlazi i iz nie navedenog, za injenino stanje iz takr 2) ovog odjeljka, pravnog obrazloenja:
NAKNADA ŠTETE 24
«lanom 6.Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o deviznom poslovanju (Sl.gl.R.S.br.10/97), dodat je novi lan 137-a. Navedenim propisima, ureen je samo odnos izmeu ovlašene banke (kod koje je poloen novani depozit) i vlasnika tog depozita, a ne i treih lica koja ta svojstva nemaju. Tuena kao organizacija koja obavlja poslove platnog prometa, nije u konkretnom sluaju ni ovlaštena banka, a ni vlasnik novanog depozita, nego tree lice. Ona prema tome u vrijeme isplate iznosa od 6.647,85 dinara u korist povjerioca Š.B. na teret sredstava tuilje, po nalogu prvostepenog suds u izvršnom postupku, nije bila vezana zabranom iz navedenih kao ni iz drugih propisa. Njena radnja kojom je izvršen prenos novanih sredstava tuilje na povjerioca nije protivpravna nego je izvršena u skladu sa zakonom, pa je pravilan zakljuak drugostepenog suda da nisu bili ispunjeni uslovi iz lana 154. ZOO.da se tuilji dosudi naknada štete, iz razloga navedenih u pobijanoj, ali i u ovoj presudi». (Iz presude Vrhovnog suda Republike Srpske broj Rev-187/2000 od 20.6.2000.godine).
1.3.2 Nanošenje štete vršenjem prava
Jedno od osnovnih pravnih pravila je - da ko vrši svoje pravo, ne priinjava štetu drugome. To pravilo sadrano je i u pravnom pravilu 1305 AGZ , kao i u pravnom pravilu 806 SGZ. Prema tom pravilu, onaj ko u vršenju svoga prava uini drugome štetu, nije duan da je naknadi, jer je – vršei svoje pravo, ovlašten na odreeno postupanje, koje je dozvoljenoi kao takvo na povlai odštetnu odgovornost. Ovo pravilo proizlazi iz odredbe lana 13. Zakona o obligacionim odnosima, kojom je propisana zabrana zloupotrebe prava. Prema toj zakonskoj odredbi, zabranjeno je vršenje prava iz obligacionih odnosa, protivno cilju zbog kojeg je odreeno pravo ustanovljeno ili priznato zakonom. Brojni su sluajevi u kojim se, vršenjem vlastitog prava drugome nanosi šteta (npr. ako se u neposrednoj blizini jedne Samostalne trgovinske radnje izgradi Trni centar u kojem se, izmeu ostalog, prodaje i roba koja se do tada prodavala samo u pomenutoj trgovinskoj radnji, logino je da e izgradnjom Trnog centra u njenoj neposrednoj blizini, opasti promet u Samostalnoj trgovinskoj radnji, za što vlasnik Trnog centra nije odgovoran, jer u «radnjama» izgradnje Trnog centra, koji je izgraen «po zakonu» nema elemenata protivpavnosti, uzimajui da se prometovanje roba u oba prodajna mjesta odvija prema pravilima o lojalnoj konkurenciji. Pravno obrazloenje iz sudske prakse, za ovaj izuzetak od pravila o zabrani zloupotrebe prava, navedeno u odluci VPSH, P 173/82 od 11. 1. 1983 godine PSP 22-313), glasi: «Tko se svojim vjerovnikim pravom slui, ne odgovara drugome za štetu». (Zbornik radova Saveza društva pravnika ranije Republike Hrvatske «Odgovornost za štetu» stranica 981.)
Utvrivanje granica «vršenja prava», odnosno pitanje – kada vršenje prava dobija svojstvo njegove zloupotrebe, koje je od pravnog znaaja za utvrivanje odštetne odgovornosti, faktiko je pitanje i sud ga, utvruje u svakom konkretnom sluaju, zavisno od okolnosti sluaja, što takoe nije uvijek lako utvrditi, a u sudskoj praksi, stranke se u prilog svojih tvrdnji i zahtjeva, esto pozivaju na naelo o zabrani zloupotrebe prava.
NAKNADA ŠTETE 25
1.3.3 Nuna odbrana Nuna odbrana predstavlja takoe osnov za iskljuenje odgovornosti za naknadu
štete.
Iz nie navedenog injeninog stanja (za koje je u okviru ovog odjeljka dato pravno obrazloenje), prepoznatljiv je ovaj osnov za iskljuenje odštetne odgovornosti:
U ovoj parnici tuilac trai da mu tueni solidarno naknade nematerijalnu štetu po osnovu duševnih bolova zbog umanjenja ivotne aktivnosti, pretrpljenih bolova i straha, u traenom iznosu naznaenom za svaki od vidova štete, kao posljedica povreda koje su mu tueni nanijeli. Navodi: da su parnine stranke bile u radnom odnosu u istoj školi, da su odnosi izmeu nji bili loši zbog nesuglasica na poslu i da se to ispoljavalo i u privatnom ivotu, da su tueni izazvali fiziki sukob, kome je prethodio verbalni sukob, u kojem su tuiocu nanesene tjelesne povrede, na nain – da su ga tueni saekali na parkingu, iznad zgrade, u koju su pošli i da ga je u momentu dok je prolazio tim dijelom paking prostora, prvotueni udario štapom po dijelovima tijela, a da mu se u tome pridruila i drugotuena.
Tueni osporavaju osnovanost potraivanja istiui: da je tih dana došlo do verbalnog sukoba zbog odbijanja tuioca, kao v.d. direktora škole da prvotuenom potpiše raun o kupovini lopti za potrebe škole, te da je kritinog dana došlo do fizikog sukoba izmeu parninih stranaka, u veernjim asovima na parkingu iznad zgrade u koju su tueni pošli u posjetu prijateljima, a u blizini bazena za vodu prema kojem je išao tuilac, da je fiziki sukob izazvao tuilac, tako što je saekao prvotuenog iza šupe koja se nalazila ispod parkinga, kuda su tueni morali proi i da ga je u tom momentu pokušao udariti štapom koji je drao u ruci, nakon ega je došlo do fizikog kontakta izmeu njih, te da se u tom kontaktu prvotueni samo branio, a da mu je u tome pomogla i drugotuena.
Kod naprijed navednog stanja stvari, pitanje koje je odluno za pravilnu primjenu materijalnog prava je – pitanje: da li su tueni u opisanoj situaciji postupali u nunoj odbrani, da li su prekoraili granice nune odbrane i ima li mjesta primjeni odredbe lana 161. Zakona o obligacionim odnosima, o emu je odgovor sadran u pravnom, nie navedenom obraloenju prednje opisanog injeninog stanja.
Postojanje nune odbrane, odnosno da li je bila potrebna nuna odbrana ili ne, procjenjuje se u svakon konkretnom sluaju. Nuna odbrana uvijek predstavlja osnov za iskljuenje odgovornosti od naknade štete za lice koje štetu prouzrokovalo, jer je – kada je rije o ovom pravnom institutu u sukobu «pravo» sa «nepravom» pri emu se šteta nanosi «nepravu», kao pravno nezaštienom «dobru». Nuna odbrana predstavlja samopomo Pod nunom odbranom se u svjetlu krivino pravnih propisa (koja definicija se primjenjuje i u graanskom pravu), podrazumijeva ona odbrana, koja je neophodno potrebna, da neko od sebe ili drugog odbije istovremeni napad.
Šteta nanesena u nunoj odbrani , nije nanesena protivpravnom radnjom, pa otuda onaj ko u nunoj odbrani prouzrokuje štetu licu koje je uzrokovalo nunu odbranu, nije odgovoran za štetu, izuzev prekoraenja nune odbrane. Ovaj izuzetak od naela zabrane prouzrokovanja štete , sadran je u propisu lana 161. stav 1. Zakona o obligacionom odnosima, kojim istina, nije definisano – šta se smatra nunom odbranom i prekoraenjem nune odbrane. Stoga se kod definisanja ovih instituta u svjetlu
NAKNADA ŠTETE 26
graansko-pravnog pojma nune odbrane i njenog prekoraenja, ovi instituti utvruju na osnovu odgovarajuih krivino-pravnih zakonskih odredbi.
Pitanje granice za utvrivanje postojanja odštetne odgovornosti štetnika, koja njegovo postupanje svrstava u ili izvan okvira nune odbrane, faktiko je pitanje koje se utvruje u svakom konkretnom sluaju i zavisi od toga – da li je štetnik prešao dozvoljene okvire nune odbrane, zavisi postojanje njegove odštetne odgovornosti.
U sluaju prekoraenja nune odbrane, ošteenik je odgovoran za štetu prema pravilima odštetnog prava, a za sva postupanja ošteanog, koja se mogu definisati u svjetlu krivino pravnih propisa – nunom odbranom, nema odštetne odgovornosti štetnika.
Ovdje se moe postaviti pitanje – da li je u sporu utvrivanja odgovornosti za štetu graanski sud ovlašten ispitivati i utvrivati prekoraenje nune odbrane ( a time i odgovornosti za naknadu štete) lica za koje u krivinom postupku nije utvreno da je prekorailo nunu odbranu i koje je u krivinom postupku osloboeno optube, jer je postupalo u nunoj odbrani. Kako je graanski sud ovlašten da utvruje postojanje odštetne odgovotnosti štetnika i sluaju oslobaajue krivine presude, jednako je ovlašten da ispituje i utvruje okvire nune odbrane, nezavisno od odluke krivinog suda u pogl