Let's Read ivatan

by

Virginia Larson

Xllustrations by Gregorio F. Lima

and Nathaniel T. Tianero

Published rS

in cooperation with

Bureau of Public Schools

and Institute of National Language

of the

Ministry of Education

and Culture

Manila, Philippines

A P r i m e r in Ivatan of Batanes

09.11-1279-4.02C (Reprint) 52.120P-7960988

P r i n t e d in'the Philippines

PAUMANG SALITA

- . Ang isang katangiang masasabi tungko l sa Pilipinas ay any pagkakarmn n i t o ng i b a ' t ibang pangka t etn iko na nag nag-aangk i n ng kani-kani 1-ang wikang katutubo, Gayon man, ito'y hindi naging balak id sa pag-unla~? ng bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng rnga mamamayan t u n g o sa pagkakarmn ng isang diwang panlahat.

Ang aklat na ito ay isa sa serye ng gani'tong u r i ng rnga babasahing inihahanda para sa h i g i t na ikalilinang ng rnga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa s a r i l i n g wika ng rnga mag-aaral.

Sinikap na malakipan ang a k l a t ng mga paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapakinabangan sa q a gagamit n i t o . S a paghahanda ng rnga i to ' y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. Tsinaalang-alang din ang rnga pangkasalukuyang pangangailangan ng rnga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang g a r n i t i n at wastong pagsu la t nita. May i n i l a k i p d i n g mga pagsasanay na i n a a k a l a n g makatutulong sa rnabisang pag-aaral ng w i k a . Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang w i k a kung ito'y buong katal inuhan na n i l a n g natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na buhay.

Buong pagmarnalak ing inihahandog ng Ministci ng Edukasyon at K u l t u x a ang a k l a t na ito t a g l a y . ang matapat na hangarin at mithiing la10 pang mapataas ang u r i ng edukasyon para sa d i marunong bumasa a t s u m u l a t sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. A t inaasahan d i n sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa. -

Onofre D. Corpuz Ministro ng Edukasyon at Kultura

PREFACE

The letters of the Ivatan alphabet are a, b, k, d, e, f , 8, h, i, j, It ht n, ny, ng, 0, P, r, s, t , ch, v, w, y, and' (stress 1 .

The teaching sequence of letters in the primer is: a, L o , e , t, s, an, d, y , g, P, r, h, v, k, as, I , w, b, ch, j, n , f. After the letters of the alphabet are taught, the blen B s br, pr, and tr are also introduced. Letters needed for foreign words and proper names, c, u, and q are also taught.

To teach this primer successfully, use the step by step lessons in the guide. In the blder methods the students had to memorize about 3,600 syllables before reading stories. In the method in this book, the letters of the alphabet are introduced in con trolled order so that the letters are taught first which are most useful in building words. In this way pupils are able to read stories almost from the first. Words introduced in Lessons 1 - 3 are sight words. Do not have the children sound these out. Lesson 4 is the first lesson with syllables. Beginning with this lesson, students should be asked to sound out the words except for key words and function words which are always sight words.

This primer was made during a workshop Jan. 10- 21, 1974, in Basco, Batanes, conducted by Miss Jean Shand and Miss Virginia Larson of the Summer Tnsti- tute of Linguistics. Grateful acknowledgement is given to Mrs. Priscilla A. Adarme , Miss Orencia Agudo, Mrs. Rosario L. Cardello, and Mrs. Rosalia E. FaeIdon who participated in the workshop, to Mr. Jose Fadri for his assistance, and to Mrs. Lulita B. Ga!ita, Division Superintendent of Schools, for her fine cooperation.

Lesson I

among

among Among - - - - - - . . - - -. - [a*

Lesson 2

oh0

oho no among

oho no ipon

Lesson 3

m e t

Qho among

Niaya am si Ana. Niaya am among ni Ana.

I&n &a utda ryn d& a n u w y & bbnkoep.

Niaya am si -.

Niaya am ni Ana.

Ana Niaya among

Lesson 5

Among nino?

Among nino?

Among ni Ana.

Ipon nino?

Ipon ni Ina.

Ipon 3

I p n ni

Ana nino -nia

Lesson 6

Tavahos ni Ina.

tavahos

Tavahos nino? Tavahos ni Ana,

Ito si Ina ni

Tiya o na. -

oon tavahos Ana

Lesson 7

Ito si Ina.

Ina ya ni Ana. Ito si Nato.

Tayto tavahos na . "Tavahos mo ya?"

"Qon."

Lesson 8

Sino ya?

Si Nato ya.

Ana. Niaya am sorod ni Ana.

M i e n do utdp 8.13 du o n u w y do bhkoaya.

Niaya am ni Ina.

Soot ya ni I .-

sorod nino Ina

Lesson 9

Sorod nino?

Sorod ni Ina.

Soot ya no Ina ni Ana.

9

Lesson 10

mata

I 1

mata no among I a i 0 1

mata no geget

mata no ipon

Ito si ha. Ina ya ni Simon.

Mian soot ni Ina.

Mian tavahos ril Simon.

I.: .: 4 I Man Min -

Niaya am ama ni Simon.

Mamaso so among si Ama. Mamaso so oho no among.

1 Mamaso so si A - : r g 1 1 Niaya am ama ni -.

-- Simon

I-. . - -. . - - - .

Lesson 12

Si Dido dad did dod ded dan din don den

Niaya am si Dido.

Matda do idi.

Madeded o tavahos na.

Matda sa do

Mian da.

dadima 1 d o b y I idi 1

Niaya am dokay.

Dokay nino?

Dokay da Dido ya.

Mian dokay namen.

Ito si Arna. Arna ni Dido ya.

Tatdo among na. \

13

Lesson 14

Niaya am si Ina.

Mamati si Ina.

Manoot ' si Ina.

Lesson 23

Niaya am si Dido.

Mamaso so among.

Mamaso so ipon.

Anem o among ni Ama.

Tayto -- sisi ni Dido.

Lesson 15

a o e Ya YO Ye yarn yorn yern

Si Yoni ya. Tayto yayam na. Madeded o yayam na. Yoyo yayam naya.

Mayayam si

Niaya o na .

Yoni sino YaYam

Mamo si Yoni.

Mamo no ayo.

Mayet o ayo.

Oyod a mayet ya.

Lesson 17

galagal

leal

gag gig gag geg gan gin gon gen gad gid god ged

Niaya am si Gado.

Tayto do 2-gan. Gogodan na si Nato.

fW&n do iardua-va dia u rmn~qr do b h k o aya.

Gogodan na

Tayto si Nato do - . -

tayto si Nato gag an

Lesson 18

Mian galagal ni Gado.

Maygalagal do gagan.

Mayayam si Gado do gagan. Tayto maygadagada si Ama na.

Lesson 19

Si Pepito Si Pepe am papo ni Pepito. Mian yayam ni Pepito. Pito o yayam na. Y

Mian pa o pana na.

MPIl d) ratdo a ya dk o rnanga y do b l d o aya.

No dokay ava gm

Mian o ni Pepito.

aPoY pana masdep

Lesson 20

"An-gen mo pana?" kwana ni

Apo na.

"Mamana ako."

No pinanan na am papito ka

ponayo. Mian pa o apot kan godo.

Lesson 21

P m a Paso soot mamana mamaso manoot

Tayto si Pepito do pasto da. Mian pagad da Pepito.

No pagad am tayto do pasto.

Papito o pagad do pasto.

\

Lesson 22

Si Rita ya. Ina ya ni Rosa. Mian relos da. Mian radio da.

ra ro

rar rir ror rer

' Mian da. Rosa radio I

3" "Pira o yayam mo, mo Rosa. "Ari sa aro ta papitu."

Marios si

Marayi o pariosan da.

Marodit si Rosa.

&sen na ni Rita.

hosong (ho

( h a hi ho he1 !

hap hip hop hep had hid hod hed

Aro mahap ni Ama among. Rarakoh sa. Pinaso na o oho da. .

Masdep o pinaso among. &dkn dr uzdo aya dk o IN* do bhn ku a ye.

Rarakoh sa o among ni -----

25

Lesson 25

Mahota o pagad.

Marios do ahsong.

Omhes ka na mayayam -do hota.

Hapen mo na sa o yayam mo.

Mapipia do sahad.

Lesson 26

vahay

vak vik vok vek vad yid vod ved

Navoya mo vahai da Viki?

Mavid vahay da. Mavaya o atep na.

Lesson 27

"Hapen nio yayam nio sa,"

kwana ni G a b .

"Mayayar. ta do grigan.

Tayto mavid o vohan."

Lesson 28

ta hohen LrJ gadagada gadagadahen

Metdeh si Henry.

Mayayam do hota.

Mavoya na sia ni h a naya.

Tahohen nL: si Henry.

Riosen na si Henry.

Lesson 28

Mayrara so dokay.

Mayrara pa so ovi kano s d .

Marios o pagad do ayo.

Lesson 29

Si Ina am rnayrara.

Mian yovok na.

Mian ovi do yovok na.

"Yayam namen ya, mo

Ina? " "Oon. Mayayam kamo do

vahay . " "Mavid ya, mo Ina,"

kwana ni Rosa.

kavadag

-.

kay kiy koy key kad kid kod ked

Niaya am si Kikoy. Dekey a mahakay. Asa karaw tinovoy sia ni Arna a mamati. Inahap ,,,,,

na o lokoy as kasibo na. / tinovoy I W n do utddayu d u 41 ma'~cpy I bLrrkoaya.

1 nyitovoy I si Kikoy mavakes

lokoy Tayto o - na. T' mahakay

1 Kam Kim Kom Kern]

Kararaw si Kikoy a

Lesson 31

mamati. Oyod a aro kayo da. Asa karaw do kapamati na am nakavoya so kapaya. Navaya o kapaya. Komnayat s i Kikoy as kahap na so kapaya.

.kiu?dil ra h#ta

--

Si Kikoy am

Si N a b am tayto dana -. i rakoh r6koh

Lesson 32

-- --

L a h o t ~ kotod -- -7 I nakavoya nakahoto nakakotod I

Kikoy, koman. Nakahoto

dana. Nakakotod o kavadag

mo? Pakasi mo. Koman ta na. FLklipn I& ~ardv v g dia u m.npa!- du blenko dye.

F s z ~ k o y so kavadag mavaya nakavoya

1 Koman ta na ta -__. I nakahoto i

;T--*, nga ngi ngo nge

ngang nging ngong ngeng lang ling long leng

Nangay do takey si Pitong. Nangay a manghap so pagad.

"Hoy ! Hoy! sidongen nio pa yaken! "

" Ango pangengey moaya? kwana ni Nato.

"Mangolong o pagad aya." H;dkn & tardoaya du o m e ~ y aL bbnkb aya

si Pitong a somibo mayayo

Lesson 34

Nga Ngi Ngo Nge e INgayiNgoy Ngey

Ngan Ngin Ngon Ngen

"Pitong, ango rara moaya? " kwana ni Gayong.

"Mangga, monggos kan among," kwana ni Pitong.

"Ango ka among na?" kwana ni Gayong.

Hangsa among," kwana ni "Pitong.

Wi@r,&, tatrdv *,-a din 9 m n g a y & bl*nkuayu.

Dino mo?

ako do takey. . -

36

Lesson 35

lamisa

pal pi1 pol pel P Si Lisa am mavid. Mavid

laylay na. - Mian laso no laylay na. Mavaya o kolor na. Tinoroh ni ina do ka Krismas.

I

Maylaylay si so mavid.

No panay am rnian do

laylay Lisa lamisa

Si Lina am dekey a mavakes.

Mapangto a maytolas. Naytolas

do ama na do Manila. Nangahes

so laylay na kano lapis.

Lesson 37

Si Wini

wakay @I

1 saw siw sow sew I

Sa Wini kani Wiwing am nangay sa dadwa Uo takey. Arava o asi no wakay ta niweswes no salawsaw.

---- - -- - I 0 E jlu: wi wo

we .- .---.-/.----

- ---

Was Wis W o s Wes Wang Wing Wong Weng r - .-

Nangay do takey si Wini. Oyod a masalawsaw. Mawara am mayrara so wakay. Wawaho

. ka rarakoh a wakay.

1 Wkn du mrdu aya dia cr muylsy do bbnb 8.m .--- ----

Mayet o takey

--- A- o wakay na salawsa w i - --+.--- - - 40

Lesson 39

ipil - ipil an - gen El

Si Lino am mapangto.

Mapawal so kaddin. Ipamalas na

kararaw. Ipamalas na so

ipil -ipil .

Lesson 40

"Nawara sawen o bapor," kwana ni Bador.

"Oon, tori dana do Besco. Mapasakay karni so baka kano bago. Mapasakay kami pa so bawang. Na inio?"

"Asa ka bayon a bawang kan dadima ka bayon a bolyas o pasakayen namen. "

%n do urdn r p di. o n u w y do b&nb .yr.

Tayto aro o da.

Mangay ta na do

Basco mawara bago

Bat Bit Bot Bet

Nangay si Biba kani Bador do takey. Nangay sira dl Babat. Naymoha si Biba so bako. kano bolyas. Pinawal sira ni Bador o bago kano baka.

- Nangay si Biba a

o mohahen na.

baka bolyas maymoha

Lesson 42

cha chi cho che 1 r"

Si Chita am dekey a mavakes. Aro chirin na. No chakey na kanen am no chitoh.

1 Malkern dana o daya.

1 Ango --- rno?

chito mamo chakey 1 ,

-.

Lesson 43

Cha Chi Cho Che I - Chad Chid Chod Ched

' Makey a somakay do

iroplano. Makey a machivan di Ama .

" ~ a i h i v a n ako do Manila,"

kwana ni Chita. "Chakey ko todohen o derndem do tohos."

Lesson 44

jin jin

jan jin jon jen J ~ P jip jop jep E l

No vahay da Jiji am jinjin. Aran jinjin vahay da am oyod a mavid. Mian sa rnanomanok a jeng do gagan da.

pava o manok da.

No ama na am - - - - -

JinJic mayjlwajiway sinjalo

Lesson 45

Mangay si Jiji do kayvan na

do Mahatao. Somnakay do jip.

No vahay da Jojo am jinjin.

Aro dijaw do ahbo no vahay da

Jojo.

I Jose Jesus

~ a i m e

Do kadwan a ngaran sa an j amakmaydanah~kabnekaii tasiay.

Lesson 46

nyo nye

Aro makavolaw a vinyay da Tito. Nakavolaw kapayanyin. Mayet o anyin dawa aro nakavolaw so vinyay. Aro pa o nararayaw a vinyiveh.

Oyod a mayet o

dana o vinyiveh.

vahay anyin navaya

I N y a Nyi Nyo Nye 1 I Nyang Nying Nyong Nyeng ) *

"Tayto maynyen oho koaya," kwana ni Rita as katanyis na.

"Sigoro maynyen nyipen mo," kon ko. "Ango parinyen ta? Mapipia an yangay mo do dintis."

Nipodpod no dintis as maynyen pava.

Lesson 48

falowa

Si Fely am kakteh ni Felipe. Oyod a mafino kodit na. Masolib a tomada so fondanggo.

I

Aro kami dc namen. Somnakay ka na do ?

Felipe familia falowa

Lesson 49

Fan Fin F o ~ Fen

Nawara yapo do Sabtang ka

fecha dos no Febrero. Naylaylay

so mavaya franila. Somnakay do

falowa. Nayrara so far01 kano

asa ka frasko silam.

Lesson 50

"Ara din0 si Presidente?" kwana ni Principal.

"Tori do vahay da no priso, ' kwana ni Primo. , W Z J ~ -

"Maypripara so primio da no priso."

~ d o r r t d o r ? a d k o m ~ d o b h n b r y . .

karno na. Mapia si

priso maypripara principal

I bra bri bro bre

Si Boy am mayet a mahakay . Rarakoh o braso na. Nanghap so brocha as nikalaboso da. Pinangayan so brilios na.

IWkn rk, urtdt*aya dia u mangay &I bkrzko aya.

Nanghap na sia. soas k a p i n T - 1 lamisa / Nakavolaw o da. 1 brocha 1

Lesson 52

gra gri gro gre 0 Si Milagros am iskwila do

chadwa na grado. Do kangay na do iskwila nakavoya so tigre. Nayayo as nachibangga do asa ka lata grasa. Narios no grasa aya.

"Mangay ka marios do gripo," kwana no maistra.

Maychangay kamo na do F- Marios si Milagros do -

~4 1 ganta

54

Lesson 53

trak p\

tra tri tro tre t No litrato no maistra do

kapaychakovot na am mavid. Mavid o trahi na. Trainta ka mitro ,o valongot na. Rakoh trabaho no sastri. Somnakay sa do trak do kapaychakovot da.

hikn th mtdo aya dia o mengay do hbsnko aya.

Rakoh da do takey.

Somnakay ka na do ?

trabaho trak litrato

- . _ . - -- - -2-

Lesson 54

Nangay sa Juan kani Rudolfo do Uyugan.

56

- - - - - . -.-

cinco

Nayvidividi si Carmen do

Vl cin cen

kanay& Nachivan sira o dadwa ka kakteh na. No ngaran da am si Carlos kani Camilia. Nangpeh si Carlos so aro godo.

Moyvoh a Presidente no Commonwealth si Quezon.

"Masolib a Presidente si Quezon," kon da da Quintin kan Quirino.

&lien du iurdu aya din o mangey & blrnko rya.

Nakavoya so do rarahan. "Sino ngaran mo?"kwana ni-.

Quezon sahad cinco

r

a h b & m g ako ama

atnQ"g anem an-gen angay an ango anyin

ar'o Apot

aPoY aran arava ari aro

as a

asi at ep

*YV

bag0 baka bako hpor baso bawang bol yas bayon

bayong braso

doag M P ako amn isda anim aanhin puntahsn an0

batw' ldo-lola uring pagkaing-daga

aPoY ma&i wala mayrcmn marami 188

bungang-kahoy bu bong baha

b a b y

ba4a tabako bark0 has8 bawang sibu y as

sako

basket btuo

ground floor creek 1 father fuh six wbat ts rhe use uf

place to go what typhoon grend parents kind of edible s c d r ~ d

fk even none

[here is

ma'=y one fruit roof rushing water

Pit3 COW

tobacco shlp drinking glass garlic WIW

sack basket upper arm

ka kaddin kalaboso kami kamo kapay a

kararaw kanayan kavadag kayo

kayvan ko

kolor bman komayat K rismas kwana

cinco

chadwa chit0

chitoh chirin

da

dadima dadwa &key dikey dernden~ diarnen di jaw

brotsa

ikaw

karnhing bilangguan h m i kayo

papaya araw-araw

tabing-dagat saringgola kahoy kaibigan ko kulay kum ain umakyat Pasko sabi aiya

lima

nila lima dalaura maliit pinakamaliil ulap amin hotc

brush

handcuffs

you (sing.) goat jail we texcl.) you (PI.)

Papaya daily seashore

kite wmd friend I*my color '

to eat to climb Christmas shc*he said

five I

second

dog kind of crab word' language

they' their f i v t two

small smallest clouds o u r (excl.) bnttlc

hang sa hosong hota

id ina iaio ipil-ipil

ipoa irqdano it0

itor&

bankang de motor mag-anak*p~milya

par01 araw pandsnggo praoela

pader labns lagare

~ O P

b u a i supitan uring kabi bi antas' grado

P a pngtiripon' t umpo k

uring is& lusmg putik

baym ina kayo ipil-ipil hipon eroplmo parating'dumarating ibigay

60

where dentist tugi

mcltur boat family lantern date native dance flannel

stone wall outside saw gmts

house lizard to cut bair kind of seashell

grade grease

group

kind of Tuh mortar mud

town

mother You (PI.) ipil-ipil

WP airplane

-;.e to give

macbikngga macbivsn rnadeded d m 0 mnhota

.- mahakay maistra makey rnamalar mamma mamaso mamati mamo manavahos manomanok manoot mangahes mmg*Y mangga mangolong maagpch rnapangto mapipia marios matodi t

uring Ibon kind of bird damong dingding grw wall

WP jeep

lunesa table pencil

hta Can

Utrato*lmrawaa picture it& h l o

mabangga ~umma'sasatna bil* pino maputik UaLi

&- gusto kumuha ng mga dabon

mwplna map-ihaw m*ngahoy talrot magwmbrero ibon mqsurnbrerong pang-ulan humingi pumunta mmgga sumungay' manungay mamu I o t rnasipag masmabu ti matigo marumi

61

to eolB& to accompany round fme muddy male teacher like

to cut leaves to spew fish to roast to #ather h w m d . aimid to wear hat bird to wear headgear to ask

to go m-ggo to use horn to gathet industrious better to bathe dirty

masdep masolib mata

mat da mavakes mavaya mavid mavoya mawara mayayo mayayam maychmgay mayet rnafidagada myis msyjiwajiway maypipate mrmyrara maytolas mayvidividi metdeh mipa

mitro mo

m w e o mopoh

111

nahhoto nakotd namtn naned nararay aw

navaya niay a

nino

rnasarap mat aliao mat a matira* tumira bnbae

pula rnagattda makita hatting tumakbo msgtero sumali' r u d o malakas gumawa ng pader mds gumaplaw human& da1hi11 s~mulat mnmasyd bat& may' msyroon metro mo

mmgso tangi

niya nakaluto aapatid namin langaw naira nahinog* hinog it0

kanino

SWCCt

inteIligent eyes

reside female red btautiful to ste to arrive

to run to P ~ Y to join

a-# to make stone wall Mrn to move to prepate to carry to write to go for walk

child there M

meter ph'your [sing.) mobggo hems d~

he* his have cooked broken(as of string) we' our (excl.)

fly destroyed

this whose

nginpin

ngaran

oh0 oiang am ovi O Y O ~

pagad P a F a y P~ngengeY papito

P*PO parinyen pariogaa pas to pira pi to

P"aYo pr imio principal piso

radio rakoh rhk oh

mPoYm relos

ulo sungay op,' m* obo ube tutuo

kalabaw l'ana pinggan ~urn igaw*~gaw pitu ldo'lola gawin* gawain paliguan

F t O

mag kano pito uring isda gantimpla punong.gumo bilmgg uan

sila lmb hang in mananahi pala siya

head horn Yes Yam true

carabao *war pIate to shout seven

grandparent to do place to bathe pasture how much whistle khd of fish priza principal jail

radio

big biggest #tow watch'clock

they inside

wind tailor lor sure

ht'shc'it

ta

tiya tovoyen

trabahcl trabi trak

vahay vdwgot

G ~ P Y viny iveh vohan

Y =g *Y Yay- Yaw yovok

tulungan suka sundalo sin0 makaka i t 1 kabibi gabi

taYo ito papuntahin magtrabaho* gawain trsht tr8k

w a r pan YO

hayop w!h buw an

l i t help vinegar soldier who kind of edible seashell

gabi

we (incl.) here to send to work train of gown truck

to bring

toy Imm basket worn on back by women

YOYO