T.C. MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI ORTAA TARH PROGRAMI

VII.-X. YY.LARDA PEK YOLU TCARETNN TRK TARHNE ETKLER(Yksek Lisans Tezi)

Hazrlayan:

20026081 Cengiz YILDIZDA

Danman:

Prof. Dr. Glin ANDARLIOLUSTANBUL - 2005

I

NDEKLERSayfa No. NSZ.....................................................................................................................III ZET.........................................................................................................................V SUMMARY............................................................................................................VII 1. GR.....................................................................................................................1 2. pein Antik Bat Dnyasna lk Kez Girmesi................................................7 2. 1. pek ve Antik Dnya...........................................................................7 2. 2. pek Bcekilii ve pek Dokumacl Sanatnn inde Ortaya k Hakkndaki Efsaneler.........................................................................8 2. 3. in peinin Ticar Adan Deerlendirilmesi................................10 2. 4. pek Yolu Gzerghlar.....................................................................13 2. 5. Eski alardan tibren pein nemi ve Ekonomik Deeri...... 20 3. Bat Corafyasndaki Gler Arasndaki Mcadelenin pek Yolundaki ve Trk Tarihindeki Gelimelere Etkisi.................................................................................24 3. 1. I. Iustinianos (527-565) Devri Gelimelerin pek Yolu Ticareti zerinde Sodlularn Gelecekteki Siyas-Ticar Faaliyetlerine Altyap Olmas......... 24 3. 2. I. Iustinianosun pek Yoluna ve Ticar Yollara Hakim Olma Amac............................................................................................................26 4. Gktrk Kaganlnn Ortaya k, Sodlular le lk likiler ve pek Yolu......................................................................................................................................34 4. 1. Mukan Kagan (552-576)n Sonuna Kadar Gktrk Kaganl......34 4. 2. stemi Yabgu (552-576) ve Gktrk Kaganlnn Bat Taraf.. 36 4. 3. Eftalitler (Akhunlar) le Mcadele...................................................37 5. Gktrklerin Sasanler ve Bizansllar ile likilerinin pek Yolu Ticaretindeki Yeri....................................................................................................44 5. 1. Gktrk-Sasan likileri.....................................................................44 5. 2. Gktrk-Sasan likilerinin Bozulmas............................................48 5. 3. Maniakhn Elilii.............................................................................50 5. 4. Bizans Elilerinin Gktrkleri Ziyaretleri.......................................53

II

5. 5. Gktrklerin Sasanler zerine Aknlar.........................................56 5. 6. Gktrk-Bizans likilerinin Bozulmas ve Gktrk Aknlar....... 59 6. pek Yolu Ticareti.............................................................................................63 6. 1. pek Yolundaki Ticaret Faaliyetleri ve Ticar Mallar..................63 6. 2. Gktrklerin pek Yolu Ticareti ve Ekonomik Faaliyetleri........ 71 7. Uygur Kaganl Devri Siyas-Ekonomik Gelimelerin pek Yolu Faaliyetlerine Etkisi.............................................................................................................82 7. 1. Uygur Kaganlnn Kuruluu, Gelimelerin Ekonomik-ktisad Olaylara Temel Oluturmas..............................................................................................82 7. 2. Bg Kagan (759-779) Dnemi Gelimeler, pek Yolu Gzerghlarndan Gelen Maniheistler ve Sodlular........................................................85 7. 3. Bg Kagan Sonras Uygur Kaganlndaki Maniheistler ve Sodlularn Ticar Faaliyeti..............................................................................................97 8. 840 Sonras Uygurlar ve Ticar Hayat .........................................................106 8. 1. Kan-chou (Kansu) Uygur Devleti (Sar Uygurlar).......................106 8. 2. Kao-chang (Turfan) Uygur Devleti...............................................110 9. Uygurlarda Ticar ve Ekonomik Faaliyetler.................................................113 9. 1. Uygurlarda Ticaret zerine............................................................113 9. 2. Uygurlarda Ticaretin ekli ve Mal ler.....................................119 9. 3. Uygurlarda Ticar-Kltrel Alanda Sodlu ve Maniheist Etkisi122 10. pek Yolundaki Faaliyetlerin Uygur Toplumunda Din, Sosyo-Ekonomik Yaama Etkileri.....................................................................................................127 10. 1. Uygurlarda Din Hayata Giri ve Mani Dini............................127 10. 2. Maniheist Yaam Tarz..................................................................131 10. 3. Uygur Toplumu zerinde Maniheist Etkisi ve Sosyo-Ekonomik Yaam.................................................................................................................................135 11. SONU............................................................................................................142 12. KAYNAKLAR................................................................................................146 13. ZGEM.....................................................................................................155

III

NSZ

slmiyet ncesi Orta Asya Trk tarihi asndan pek Yolu, byk neme sahiptir. Bu yol, siyas-asker, iktisad-kltrel ilikiler asndan Dou-Bat dnyalar arasnda bir kpr grevi grmtr. pek Yolu, zellikle, Gktrk Kaganl (552744 / 745) ile Uygur Kaganl (744 / 745-840) ve 840 sonras Uygurlar eitli ynlerden etki altna almt. Bu etkiler, en bata iktisad ve din-kltrel alanlarda idi. Orta Asya Trk tarihinin, in ile Tang Hanedanl (618-907) zamanndaki ilikileri, siyas ve asker alanlarda olduu kadar, iktisad-ticar alanlarda da nem sergilemektedir. Bakldnda; zellikle, VI. yzyldaki eitli gelimeler ve bu etkenler sonucunda Bat dnyas ile gerekletirilen ilikiler, VII.-X. yzyllarda, pek Yolu ticaretinin etkileri asndan, Trk tarihine altyap salamtr. Bu dnemde, pek Yolu gzerghlarndaki ticar faaliyetler Gktrk Kaganl ile bu kaganln hemen sonrasnda kurulan Uygur Kaganl ve 840 sonras Uygurlar asndan nemliydi. Bu iki kaganlk da, indeki hanedanlardan elde ettikleri byk miktarlardaki, bata ipek olmak zere, eitli mallar satarak ekonomik girdiye sahip olmay amalamtr. pek Yolu ticaretinde Sodlular karmza kmaktadr. Ad geen Sodlular, Gktrklere siyas ve iktisad-ticar sahalarda, Uygurlara da siyas ve iktisad-ticar sahalarn yansra, din ve kltrel sahalarda da etkilerde bulunmulard. Usta birer tccar olmalarnn beraberinde, Sodlular, ayn zamanda da usta birer siyasetiydiler. Sodlularn, Trk tarihinde bu denli nemli etkilerde bulunmalarnn en byk sebebi de pek Yolu ticareti idi. pek Yolu ticaretine hakim olabilme mcadeleleri srasnda Trkler, pekok alanda etkilere uramlardr. pek Yolu ticareti gzerghlarnda bozkrl Trkn de yaam sahalar bulunmaktayd ve bu sebeple, Trkler de bir ekilde, pek Yolu ticaretinin etkilerinde kalmlardr. almamzda, pek Yolu ticaretinin ne llerde Trkleri etkiledii ortaya konmaya allmtr. Buradan kla; slmiyet ncesi Orta Asya

IV

Trk tarihine, VII.-X. yzyllarda byk etkilerde bulunmu pek Yolu ticareti sonucunda Trklerin nasl etkilendii ve bu etkilerin Gktrk ve Uygur tarihine ne tr katklar bulunduu incelenmitir. VII.-X. yzyllardaki Orta Asya Trk tarihine pek Yolu ticaretinin yapt etkilerin ortaya konulabilmesi amalanan alma iin alkalarn esirgemeyen, fikirleri ile beni aydnlatt iin danmanm Prof. Dr. Glin ANDARLIOLUna teekkr bor bilirim. Cengiz Yldzda

V

ZET

(VII.-X. YY.LARDA PEK YOLU TCARETNN TRK TARHNE ETKLER)

pek Yolu, Dnya tarihinin en eski ticaret yoludur. Bu yol sayesinde ticar, ekonomik, kltrel, din birok etki Dou-Bat corafyas arasnda tanmtr. slmiyet ncesi Trk tarihi asndan da nemli olan bu yol, indeki Tang Hanedanl (618-907) dneminde Gktrk ve Uygur kaganlklarn da etkilemitir. Gktrk ve Uygur Kaganlklar, pek Yolu ticareti iin mcadele vermiti. Gktrkler, indeki hanedandan ald ipei ekonomik adan deerlendirmek ve geleneksel Trk devlet felsefesi dahilindeki Dnya hakimiyeti dncesini devam ettirebilmek iin Bat sahasnda egemenlik kurarak pek Yolunun Kuzey gzerghna hakim olmutur. Uygur Kaganl dneminde, yine, indeki hanedandan alnan ipein ticar adan deerlendirilmesi iin eitli faaliyetler gerekletirilir. Uygurlar, Gktrkler gibi geni bir alana hkmetmemilerse de, pek Yolu ticareti faaliyetlerini takip etmilerdi. Onlar da, pek Yolu ticaretinin nemini bilmekte ve ellerindeki ipein pazarlanmasn istemekteydiler. pek Yolundaki ticar faaliyetler slmiyet ncesi Trk tarihinin VII.-X. yzyllar arasndaki dnemini nemli ekilde etkilemitir. Ticar faaliyetlerde, Sodlular karmza kmaktadr. Sodlular, tccar olmalarnn yansra, ok iyi birer siyaseti idiler. Bu tccar-siyaseti kimliklerini Gktrk ve Uygur Kaganlklar dnemlerinde gstermilerdir. Sodlular, Gktrkler zamannda Bat corafyasnda ipein pazarlanmas ve ticareti; Uygurlar zamannda, hem ipein ekonomik olarak deerlendirilmesi hem de Maniheizmin Uygur sahasna girmesi ve din-kltrel etkilerde bulunmas ynlerinden Trk tarihinde nemli bir yere sahiptiler.

VI

Ad

geen

bu

yoldaki

eitli

ticar

faaliyetler,

Gktrk

ve

Uygur

Kaganlklarnn devam iin iktisad neme sahip olduu kadar, siyas-kltrel-din ynyle de byk nem tamaktadr. Yan, pek Yolu ticareti iin Gktrk Kaganlnn verdii mcadele Gktrkleri sper g hline getirmi; dier taraftan, Uygur Kaganl devrinde ise bu yoldaki ticar ilikiler, Uygurlarda iktisad olduu kadar, din ve kltrel sahalarda da etkisini gstermi ve gelimeler Uygur tarihinde etkili olmutur.

ANAHTAR KELMELER: pek Yolu Ticareti, Gktrk, Uygur, Sodlular, Tang Hanedanl

VII

SUMMARY

(SILK ROAD TRADES INFLUENCES TO TURKISH HISTORY DURING VII.-X. CENTURIES)

The Silk Road is the oldest trade road of the world. This road had brought diverse trading, economic, cultural and religional influences to the geography of West and East. This road, which is also important in the pre-Islamic Turkish historical perspective, was influenced by the Gktrk and Uygur kaganates during the Tang Dynasty (618-907) period of China. Gktrk and Uygur Kaganates fought their ways to the Silk Road trade. The Gktrks, with spirit of erecting and maintaining the Turkic state idea of leadership for the World and their desire to economically use the Silk Road from the Chinese dynasty, took control in Western world and thus became one strong point of the road in the Northern hemisphere. In the period of Uygur Kaganate, again there were various activities brought to make use of the Silk Road from the Chinese Dynasty. The Uygurs, eventhough not ruling a massive land as the Gktrks, were also intensely keeping up with the trade of the Silk Road. They also noticed the significance of the Silk Road and wished to market the silks in their possesion. The trading activities of the Silk Road had important influences during the pre-Islamic Turkish history of the VII.-X. centuries. The Sogdians came into play with their trading activities. The Sogdians, together with their economic traits, were also very bright politicians. This trader-politicians identity was clearly shown during the period of Gktrk and Uygur Kaganates. The Sogdians and the Uygur had played important part in Turkish history. The Sogdians did this by being the marketer and trader of the silks in Western hemisphere; while the Uygur did this both by making use of the silk in economical field, and making their presence to

VIII

the field of Manicheanizm of the Uygurs, as well as bringing the religional and cultural influences. These all activities in the Silk Road has significant roles in the continuance of the Gktrk and Uygur Kaganates, as well as in economics terms and social, religion, and political terms. In another word, the Silk Road trade has made the Gktrks as the super power, while in the other hand this road and the relations made on that basis had brought many bold influences on both economic, religion and cultural fields of the Uygur Kaganates.

KEYWORDS: Silk Road Trade, Gktrk, Uygur, Sogdians, Tang Dynasty

1

GR

Tarihin en eski ticaret yolu durumundaki pek Yolu, iktisad-kltrel-din vs. pekok etkinin karlkl alveriinin yapld bir vasta olarak karmza kmaktadr. pek Yolu gzerghlarnda gerekletirilen ticar faaliyetler sonucunda

pekok etki Dou-Bat Dnyas arasnda tanmtr. pek Yolu, en bata bir ticaret yolu eklinde karmza kmaktadr ki, bu dorudur. nsanolunun birtakm gereksinimleri bulunmaktadr. Bu ihtiyalar zarretten ya da ilgiden ortaya kar. Zamann ihtiyalarna gre, o corafyada bulunmayan bir maln ya da rnn, dier corafyadan temin edilerek nakli gerekletirilmekteydi. pek Yoluna adn veren rn olan ipek, bu yolun en nemli ticaret mal konumunu korumutur. Her ne kadar, pek Yoluna ismini veren bu mal en fazla ticareti yaplan mal olsa da birok kalem mal ve rn ticaretinde yer almtr. Bu yola adn veren ipek, en eski devirlerden beri insanlarn dikkatini ekmi ve ilgisini cezbetmitir. pee sahip olmak, ayrca, toplumda stat sahibi kld iin ipein nemini kat kat artmaktayd. pein dnda birok deerli mal da bu yol sayesinde akmaktayd. pek Yolunun bu zellii nedeniyle, tarihin eitli devirlerinde bu yola sahip olabilme mcadeleleri verilmitir. Bu mcadelelerin neticesi de ounlukla pekok kann dkld etin savalard. Ancak, bu yola hakim olmak o kadar da kolay deildi. Hkim olunsa bile bu hakimiyet ok da uzun mrl olamamt. nk, bu yol iin mcadele edecek rakip says hi de az deildi. Bir milletin ve devletin ayakta kalmasn salayan en temel unsurlar asker ve siyas alandaki g idi. Bu iki unsurun, iktisad g olmadan srdrlebilmesi hemen hemen imknszdr. te, Orta Asya corafyasnda bulunan milletler bu yolda hakimiyet kurabilmek iin ura vermilerdir. uras da bir gerektir; pek Yolunda hakim olabilmek iin gl bir devlet olabilmek ilk arttr. pek Yolunun

2

Ad geen yolun oluumuna dikkat ettiimizde karmza, arlkl olarak, in kar. in, eski bir medeniyettir ve bu medeniyeti olutururken uzun bir sreten gemitir. in, ayrca Trk tarihinin bilinen en eski devlet konumdadr ki, bu konumu da oluumu Asya Hunlarndan itibren slmiyet ncesi Orta Asya Trk tarihi ile i ie gemi bir pek Yolundaki ilikilerde nemli klar. Asya Hunlarndan sonra grdmz en gl Trk devlet oluumu olan Gktrkler de bu durumu srdrmler ve bu ilikiler Gktrklerin tkipisi olan Uygurlarla da devam etmitir. in topraklarndan kan mallar pek Yolu vastasyla Batya naklediliyordu. Bu yol gzerghlarnda birok deiim noktas vard ve eitli kervanlar araclyla mallar tanrd. Mallarn yolculuu eitli sahalar almasn tkiben son bulmaktayd. pek Yolu, uzun bir ticaret yolu niteliine sahip olduu sebeple, eitli lkelerin hakimiyet sahalarn amak zorundayd. Eer, herhangi bir sahada ulam sorunu karsa dier bir alan amak gerekiyordu ve bu da gzerghn deimesi demekti. Ticar faaliyetlerin sekteye uramamas iin siyas huzurun devamll ilk art idi. Ticar faaliyetler asndan, indeki Tang Hanedanl mparatorluu (618907) devrinde, zellikle de Tanglarn ikinci dneminde, ilikiler ok canldr. Bu canllk iersine Gktrklerin I. Kaganlk zamanlarnn sonu ve II. Kaganlk zamanlar ve Uygurlarn Kaganl ile 840 sonras Uygur devletlerinin de ksmen katldklarna tank oluruz. Yan, adlarn verdiimiz Trk devletleri sadece siyasasker alanda deil, iktisad alanda da indeki hanedanla yakn ilikideydi. Tanglar dneminde, Tang Hanedanl iki ayr evreden gemitir. lk evresinde daha ok asker gce dayal politikalar retilmi ve stn gc ile Gktrklere de bask oluturabilmiti. Ancak, ikinci evrede asker gc azalm, daha ok ekonomik gc artrmaya dayal politikalar uygulamtr. kinci evrelerinde, asker alanda o denli g kaybetmilerdi ki, yabanc askerleri in ordusunda grevlendirmilerdir. Hatta, st dzey emir-komuta kademesindekilerin ou inli deildi. pek Yolu ticareti slmiyet ncesi Trk tarihinde byk anlam tamaktadr. Gktrkler zamannda, hzl fetihler neticesinde o zamanlarda bilinen dnyann sper gc hline gelinmi ve pek Yolu gzerghlarnda kontrol oluturulmutu. Bu yol ekonomik ynden nem tamaktaysa da geleneksel Trk Dnya hakimiyeti

3

dncesi dahilinde siyas neme de sahipti. Ksacas, pek Yoluna hakim olmann manev temelleri de bulunmaktadr. Gktrk Kaganl ksa zamanda Dnya imparatorluu eklini almt ve bu yoldaki hakim olma mcadelesi srasnda Sasan ran ve sonrasnda da Bizans Sasanlere uygulanan basklar neticesinde yklacaktr. Gktrklerin siyas miras dier Trk devleti olan Uygur Kaganlnn oluumu ile devam etmitir. Fakat, Uygurlarn pek Yolu ticareti zerindeki uygulamalar ve politikalar Gktrklere gre daha farkldr. Gktrkler, hakim olduklar zamanlarda ine saldr ve aknlarda bulunmakla beraber indeki hanedanlara bask oluturmaktayd. Karlkl grmeler sonucunda hediye ya da hara eklinde alnan ipek ki, ipek balca talep edilen mal idi ve ipek dnda ihtiya maddeleri zra aralar vs. de alnmaktayd, Gktrk hazinesine katkda bulunmaktayd. Gktrk Kaganl sonras kurulan Uygur Kaganl her ne kadar Gktrklerin devam olsa da pek Yolu zerindeki politikalar Gktrklere nazran farkllk sergilemektedir. Uygur Kaganl, Gktrk Kaganl gibi devasal snrlara sahip olmamtr. Yine Uygurlar, Gktrkler gibi ine sk sk ve geni apl saldr ve aknlarda bulunmamtr. zellikle, Tanglara 780deki isyan bastrmadaki yardmlar sonrasnda, asker katklar ve psikolojik basklar sayesinde Tanglardan in ipeini almaya balamlard. Grld zere, Gktrkler dnemi ile Uygurlar dnemi ini bask altnda tutma metodlar farkl gibi grnse de bata ipek olmak zere nemli ihtiya mallar indeki hanedandan elde edilebilmitir. Hara ya da hediye olsun alnan ipein miktar on binlerce top ya da paray bulabilmekteydi ki, bu durum indeki hanedann hazinesini temelinden sarsmtr. Esasen, Trkler tccar olmaktan daha ok, bozkrn sava gebeleriydiler. Bu stn savalardan tccar kimliine sahip olmasn beklemek pek iyimser bir fikir olur. u kabl edilebilir; ne kadar da stn savalar olsalar da, Trklerden tccar olamaz diye bir iddia ortaya atlamaz. Tarihte, Trklerden ticaretle uraan pekok kimse kmsa da bozkrl Trkn asl yaam tarz yaylak-klak, srleriyle gebelik idi. Yalnz, Hazar Trklerinin ticarete dayal toplum yaps istisna bir durumdur. mparatorluu ile mcadele verilmitir. Dahas, tkiben, Sasan mparatorluu Arap aknlar

4

slmiyet ncesi Trk tarihine tccar kimlikleri ile damgasn vuran bir millet vard. Bu millet Sodlular idi. Sodlular, tarihin deiik zamanlarndan beri Trklerin iersinde grlebilir. Gktrk Kaganlk makamna 545de gnderilen ilk in elisi Sodlu idi. Sodlular, Gktrk dneminde siyas olduu kadar ekonomik ynden de etkilerde bulunurlar. Maniakh adl Sodlu, Gktrklerin elisi olarak pek Yolu ticareti konusunu grmesi amacyla Bizans mparatorluk bakenti Konstantinopolise gnderilmiti. Gktrk elisi sfatyla Bizansa giden Maniakhn siyas ve asker alanlarda grmelerde bulunmak greviyse de ziyaretin temel amac ticar karlara dayanmaktayd. Gktrkler, oluturduklar imparatorluklarna Sod lkesi (Sogdiana)ni de katmlard koloniler, ve hakimiyet Gktrk Ancak alanlarnda Sodlu altnda Dou ve koloniler de bulunmaktayd. ve ticar Bat Kaganlklar olarak Bu ikiye hakimiyeti yaamlar yaantlarn

srdrmlerdir.

Gktrkler,

ayrlmalar sonucunda bu ilikiler Bat Gktrkleri zerinden devam etmitir. Sonraki zamanlarda Gktrklerin siyaset alanndan ekilmesiyle Uygurlar, kaganlklar ile ortaya kyordu. Uygurlar, tpk Gktrkler gibi ini baskda tutmay ana politika edinmilerdi. Uygurlar, zaman iersinde g kazanarak Tang Hanedanlna bask uygulamsa da, bu bask Gktrklerin uygulamalarndan farkl idi. Gktrkler zamanla, geni snrlara ulam ve fetihler sayesinde ayrca pek Yolu gzerghlarna da hakim olmusa da, Uygurlar ok geni topraklara sahip deillerdi. Uygurlarn faaliyet alan daha snrl kalmtr. Ancak, 840 Krgz yenilgisi sonras Batya giden ve yaylm gsteren Uygur devletleri sahasnda Kaganlk dnemine nazran daha faaldiler. Uygur Kaganl zamannda Uygurlar, Tanglara ok kereler asker yardmda bulunmutur. Uygur yardmlar olmasa, belki de, inin bu parlak dneminin grld Tanglarn siyas yaam daha ksa srecekti. Uygurlar, Gktrkler gibi ine sk sk aknlar yapmamtr; zellikle de 780 sonras pek bir aknda bulunmamlardr. Ayrca, Uygurlar in topraklarna giderek ikmet de etmilerdir. Yan, Uygurlar inliler ile daha ok temasta bulunmulardr. Tang Hanedanl mparatorluuna bask politikas ile ini ekonomik ablukaya almak daha akllcayd ve tek sorun da, inden alnan ipei Bat corafyasna nakletmek iini ihle edebilecekleri Sodlular. birilerini bulmakt. Bu ii halledebilecek kimseler zaten vard: pek Yolu

5

Uygurlar da indeki hanedandan ipek bata olmak zere eitli mallar almtr. Bu alanda Sodlular tekrar karmza kar ve bu sefer de ticar faaliyetlerin dnda, din etki ile. Bg Kagan dneminde in topraklarndaki bir sefer srasnda ad geen Uygur Kagan, Mani dini rahipleri ile karlam ve sonrasnda gelien olaylar neticesinde Bg Kagan, Mani dinine ynelmitir. Aslnda, Bg Kagann Mani dinine ynelmesi ya da ynelmi gibi grnmesinin altnda politik karlar bulunmaktayd. Bu politik karlarn temelinde ine kar stn kalabilmek ve indeki hanedan baskda tutabilmek dncesi yatmaktayd. Mani rahipleri arlkl olarak Sodlu idi ve Sod lkesi (Sogdiana) kkenliydiler. Sodlular, bilindii gibi usta tccarlar idi ve bu kimlikleri ile gittikleri ve iliki kurduklar yerlerde siyaset yapmaktaydlar. Dier taraftan Mani dini, ortaya ktndan beri hangi corafyaya girerse girsin tkibata uramt. Bu nedenle Uygurlar, Mani dininin koruyucusu olabilirlerdi. teki ynden de Uygur Kagan, Maniheistleri koruyarak bu dine inananlardan ok, kendi karlarn gzetmitir aslnda. Bu usta tccarlar ve siyasetileri himye etmek krl olabilirdi. nk, inden hara ya da hediye yoluyla elde edilen ok miktarda ipek vard ve bu ipein deerlendirilmesi gerekliydi. Yan, ksaca u ortaya kmaktadr: Uygurlarn asker gc, Sodlularn ticar ve siyas zeks bir araya gelirse Uygur Kaganl daha gl klnabilirdi. Ancak, u konu da yadsnamaz bir gerektir. Uygur Kagan Bgy, Mani dinine siyaseten girmi gibi kabl etsek de; Bg Kagan, Sodlulara ok itbar ettii iddiasyla Tun Baga Tarkan tarafndan siyas cinayete kurban edilmi ve Yalakar soyu sonrasnda Uygur Kaganlnda II. Hanedanlk dnemi balamtr. Gerekten de Maniheistler ve Sodlular, Uygur Kaganlk merkezinde ayrcalkl bir yere sahiptiler ve hatta, bunlar indeki nemli merkezlerde Mani tapnaklar ama hakk kazanmlar, dahas, inlileri baskya almlardr. Bu yzden, Uygur kagannn siyas-ekonomik kar iin gzettii politikalar Uygurlar iin bazen olumsuzluk da yaratyordu. Mani dininin Uygurlar arasndaki etkileri yok deildir. Sod lkesinden kopup gelen Mani rahipleri Uygurlara Sod kltrn de getirir. Bu kltrn en dikkati eken yansmas kltrel alanda, edeb alanda grlr. Buna gre, Sod alfabesi Uygurlara girer ve Uygurlar bundan sonra bu alfabeden etki ile edeb eserleri kayda alrlar.

6

Grlmektedir kaganlklar

ki,

pek

Yolu

ticareti

sonucunda

Gktrk ve

ve

Uygur sahalara

asker-siyas

politikalarn

ekonomik-iktisad

kltrel

ynlendirmiler, bu politika iersinde Sodlular da nemli etkileri ile yer almlar ve Trkleri derinden etkilemilerdi. pek Yolu gzerghlarndaki ticaret Gktrk olsun, Uygur olsun bu Trk kaganlklarnn siyas ve asker yaamlarnda nemli bir yere sahipti. Her iki kaganln hakim olduu saha ve faaliyetleri ayr kategorilerde deerlendirilse de temelde, Gktrk ve Uygur kaganlklar, geleneksel Trk Dnya hakimiyeti dncesi erevesinde hareket etmilerdir. Her iki kaganln bandaki hkmdar da iktisad yaamn nemin farkndayd. nk, ne kadar usta sava olsanz da, iktisad gce sahip olmadan kuvvetli bir siyas oluuma girilebilmesi imkn dahilinde deildir. Bata in olmak zere, rakiplerine stnlk kurma, halknn karnn doyurup iktisad rahatln oluturma, devletini uzun mrl klma amacndaki Trk hkmdarlar, imkn dahilinde olduu srece, gstermi ve bu erevede politikalar retmitir. pek Yolu gzerghlarndaki ticar-

ekonomik faaliyetlerden olabildiince yararlanmaya ve karlarn korumaya gayret

7

2. PE N ANT K BATI DNYASINA LK KEZ G RMES

2. 1. pek ve Antik Dnya

Tarihler M. . 53 lkbaharn gsterdiinde, Romann hrsla dolu ve byk baarlar peinde olan, en yksek mevkili Konsolosu ve Suriye Valisi Marcus Licinus Crassus, 4.000i svri 42.000 kiilik kuvvetle Roma mparatorluunun Doudaki en byk dman durumundaki Parthlarla sava iin Frat amt ve bundaki en byk amac, Frat nehrini aarak kamaya alan dman yakalamakt. O, 6 Mays gn Parth kuvvetlerinin ekildii Carrh1 nlerine varmtr. Romal tarihi Florusa baklacak olursa, Parthlar bu hileyi yaptktan sonra yeni kuvvetlerle tekrar saldrya gemilerdir. Florusun verdii bilgilere dikkat edilirse, korkutucu lklar atarak gne altnda parltlar saan ve gzel renklerdeki altn ilemeli bayraklarn amalar bitkin ve zor durumdaki Romal askerlerin korkarak panikle kamalarna sebep olmutu, nk Romal askerlerden hibiri, bu tr eyi grmemilerdi ve bu sava2, Romallarn in ipeini ilk kez grmelerine vesile olmutur.3 pei daha nceleri grme ansna sahip olanlar, Douya herhangi bir ekilde gitmi kimseler idi.4 Bu ipei tam olarak tanmayan Romallar ipee Sericum (ipek kuma) adn vermilerdir.1 2

Yunanllar

ise,

ipein

ana

vatannda

yaam

srenlere

Sere

Gnmzdeki Harran. Bu sava Roma tarihi iin dramatik bir sonla bitmiti. ipein, ilk defa, Bat dnyasnda tannd bu savan geliimi de ilgintir. Buna gre; Parthlarn saldrlarna Romal askerler uzun sre dayanmlarsa da, gnn ortalarnda Parthlarn bir anda parltlar saan bayraklarn amalaryla savan seyri deiiyordu. lm tedirginliini yaayan Romal askerlerin susuzluklar ve yorgunluklar da etkin olunca Roma alaylar ksa srede yok edilir. Carrh Sava esnasnda, Parthlarn at ve Romal askerlerin gzlerini kamatrm, parlak renge sahip altn ilemeli bayraklar dikkati ekmektedir. Fizik zelliklerini belirttiimiz bu bayraklar, Romallarn ilk kez grm olduklar ipekten iml edilmilerdi. Ancak, ad geen ipek maml ncesi, gkkua renklerine sahip bir kuma eidi Romallar tarafndan kullanlmtr. Carrh Sava zerinden on yl bile gememiti ki, Romada Csarn galibiyet kutlamalarna katlan halk, balar zerinde gerilmi haldeki glgelii grdklerinde aknlklarn gizleyememilerdi. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, Ankara, 1981, s. 1-2. 3 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, (Trkesi: Alev KIRIM), stanbul, 2000, s. 110.

8

demekteydiler. Hliyle, hafif, scak tutan, yumuak ve gkkua renklerini tamakta olan bu mkemmel kuma retenler; vahi okular ve azgn savalardan kurulu Parthlar veya ipee bu ad takan Yunanllar olamazd.

2. 2.

pek Bcekilii ve

pek Dokumacl Sanatnn inde Ortaya

k Hakkndaki Efsaneler

pek dokumaclnn ortaya k ile ilgili pek ok efsane var ve ipek bcekilii ve ilemecilii sanatnn ortaya knn gerek hikyesini yazl belgelerden renmemiz olanak dhilinde deildir.5 Eski in belgelerinde bulunan efsaneler ve masallar, gerei engellemektedir. Ayrca, arkeoloji biliminin de ipek bcekilii ve ilemecilii sanatnn ne zaman ortaya kt konusunda yardm dokunamamaktadr. pek ipliinin elde ediliine ve ileniine dar kesin delillere, sonraki Shang hkmdarlarnn, Yin Hanedanl devrindeki bakentleri Yin-hsuda gerekletirilen arkeolojik kazlarda ulalabilmitir.6

4

Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 2. pein ortaya k hakknda eitli almalar yaplmtr. Buna gre; XX. yzyln ikinci yarsndan sonraki tarih almalar ncesi, modern anlamdaki tarih aratrmalarnda Dnya tarihi, yalnzca Avrupal ve Amerikal aratrmaclar tarafndan incelenmi ve kaleme alnmt. Bu da demektir ki, Avrupa tarihi dndaki tarih aratrmalarndaki yaklamlarn byk ksm Avrupal tarih aratrmaclarnn grleriyle ortaya konmutur ve bu durum, bilimsellie glge drmektedir. Tarih aratrmalarndaki yanl tutumlar, bilhassa, in tarihinde bolca grlmektedir. ngiliz Sinolog Legge, Yce Tanr anlam veren ti karakterini emperor, yan imparator eklinde okumutur ve bu hata, Alman Sinoloji almalarnda in tarihinin ilk be hkmdarna tanrsal anlamlar katlmasna sebebiyet vermitir. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 18. Uzun yllar, in tarihinin ilk be hkmdar, in tarihinde efsanelerle betimlenmelerine ramen gerek tarihe de ml edilmilerdi. pek dokumacl sanatnn ortaya k, bu hkmdarlardan biri durumundaki Huang tiye, M. . 3. bin ylda yz yldan fazla bir zaman lkeyi idare etmi olmas lzm gelen Sar Hkmdar ile ilikilendirilir. Onun hanm Si-ling-shi, dier efsanelerde kz olarak belirtilmektedir ki, ilk ipek dokumacs kabl edilmitir. Bu efsaneye bakarsak; Si-ling-shi, sarayn bahesinde gezerken, koza ren bir ipek bcei dikkatini ekmi ve trtln evresine rd bu ipi insanlarn krklara dolayarak farkl amalarla faydalanabileceini dnmtr ve denemeleri sonucunda ortaya kan dokuma ipekli kuma, o dnemlerde pek oturmam durumdaki ekonomi tarihi asndan yepyeni ve ok nemli bir dnemin kvlcm olmutur. Ad geen efsaneyi okuyan kimse, eski Sinologlarn yanlgya dt gibi, in mparatorluunun be bin yl ncesinde de var olduu kansna kendisini inandrr. 6 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 22-23.5

9

M. . 2000 yllarnn ortalarnda, ipek bir ihra mal olmasa da, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatnn ne zaman ortaya kt konusunda yine de kesin bir tarih verebilmek olas gzkmyor. indeki imparatorluk, eitli mcadeleler ve savalar sonucunda irili ufakl birok devlete blnmt. Bu blnme sonucunda bu devletler, dierlerinin hakimiyetindeki dominyonlar ele geirebilmek amacyla yeni mcadelelere girmilerdi. Bu devletlerin herbiri, tm ine hkmetme dncesinde ve imparator olabilme hayalindeki bir prens tarafndan idare edilmekteydi. pein, sadece, sarayn tketim oranna gre retimi yaplrd. Ancak, hkmdar ailelerinin gittike artmas sonucunda ipee duyulan talep oalm, buna paralel olarak da ipek retimindeki hacim gittike bymtr. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik7 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.8 Batllarn, tam olarak nereden geldiini bilemedii ve adna fantastik sylemlerde bulunduu ipein durumu ticaret sahnesinde ve ekonomik sahada da tam olarak belirgin deildi. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik9 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.107 8

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24. 9 Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. 10 pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24.

10

Balarda, ipek bcekilii ile beraber, ipein kullanm tasarrufu bile sadece inin ipek sahalarnn idareci ailelerine tannm bir ayrcalk idi. Bunu takip eden zamanda bu ayrcala in hkmdar sahip olmutur. in hkmdarlar, ok gemeden tekellerine aldklar ipein ticar getirisindeki inanlmaz bykle ahit olunca ipek bcei larvalarnn in topraklar dna kartlmas hlinde lm cezas uygulanacana dar hkm getirirler ve bu sayede, in, M. S. IV. yzyla dein saf ipein tek reticisi konumunu korumay baarr. pek bcei yumurtalarnn in topraklar dna kartlmas hlinde lm cezas uygulanacana dar hkm getirilmesinden alt yzyl kadar nce Koreye gitmi olan inli gmenler dut aac tohumu ile ipek bcei yumurtalarn yanlarnda getirmilerdi. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik11 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.12

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

2. 3. in peinin Ticar Adan Deerlendirilmesi

Tarih srete, feodal krallarn, yalnzca, kendi ihtiyalarn grmek amacyla saraylarnda oluturduklar tezghlar dnda, ehirlerde de ipek dokuma atlyeleri oluturulmutur. Bundan sonra ipek, ihracat yaplan, bunun yannda da hara13 olarak demede kullanlabilen bir madde eklinde, yksek miktarda retilir. D pazarlara yollanan in ipei, ok yksek miktarlar bulmaktayd ve bunu tkiben, neticede yalnzca evde bu ii yapanlarn dnda atlyelerde de alanlarn saysndaSer, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24. 13 Hara kelimesinin tam olarak ne anlama geldii konusunda bzk. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara, 1987, s. 12, dn. 5. Ayrca bkz., zkan ZG , XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Enstits Dergisi, 9, 1978, s. 87-106.12 11

11

art grlr. pek sektrnde alanlarn stn gayretler ve beceriler sergileyerek ortaya kard bu ihra mal ipekliler sayesinde insanlara i imknlar domasn salamlardr. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik14 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.15 pek, in tarihinde, Han Hanedanl devrinde byk nem kazanmtr. Bu dnemde ipek maml, sadece endstri alannda kullanlan bir materyal olmaktan karak ekonomik deer kazanmtr. pein ekonomik bir deer kazanmasnn yolunu aan en byk etken; dier ekonomik deer tayan unsurlara gre ki, bunlar madd deer olarak bata altn, gm ve bakr idi, daha kolay bir ekilde elde edilmesi idi. pek, imparatorluun emrindeki memur ve grevlilere, imparatorlua hizmet karl alanlara emekleri ve abalar karlnda demede kullanlan ekonomik bir enstruman hlini almt. pein ekonomik deer kazanmaya balamasyla beraber birtakm uygulamalar da yrrle sokulmu, nasl altn toplanarak korunuyorsa ipek de toplanmaya, muhafaza edilmeye balamt. Bununla birlikte, nasl altn da deerinin ortaya konmas iin arl belli kurallar dahilinde llyorsa, ipek de belli kurallar iinde uzunluu orannda llmtr. eklinde faydalanlmas fazla zaman almamtr. te, ipek tarih srecinde kazand ekonomik ve iktisad zelliiyle DouBat dnyas arasndaki ilikilerde en nemli unsurlardan biri durumuna geliyordu ve bu zellii, yzyllar boyunca devam edecekti. Ancak, ipein ekonomik neminin srekliliini salayan ey, yan, ipek retimindeki salanacak art olmazsa herey tersine dnebilirdi. Bu yzden, ipek reticilii gerekletiren her eyalette bu ile uraan ailelerin kz ocuklar, anne ve byk anneleri yln alt ay sresince14

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

pein,

inin dier lkelerle gerekletirdii ticar ilikilerde para, dier bir deyile dviz

Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24.15

12

alrlard ki, neredeyse zamanlarnn ounu ipek bceini bakm, ipein maml ve ekonomik deerini haketmesi iin geirdii ileme evreleri, yan ipein zlmesi, erilmesi, dokunmas, boyanmas gibi ilemlere ayrmak zorundaydlar. Grld zere, indeki ipek endstrisinde tamamen kadnlar almaktayd.16 u konuya deinmekte yarar vardr. in Seddi, savunma hatt amacyla snr boyunca ina edilmi ve bu sayede, snr komularna yollanan haralarda azalma olmutu. Para para ina edilen kaleler sur yardmyla birletirilmiti ve bylece, inlileri rahatsz eden gler de bitmitir. in Seddi, yksek miktarda paraya ve insan gcne mal olmutur. Ancak, ipein d dnyaya sat yoluyla ele geen paralar ile, Bat dnyasndan lks mallar satn alnmt ve bu durum sonraki zamanlarda da devam edecekti. Bat dnyasndan alnan lks mallar, imparatorluk saraynn ihtiyacna ynelikti ve ok kk bir grubun mutluluunu salamaktayd. Ekonomik yap ve politikada gelinen bu nokta, in halknn byk kesimine yarar getirmemekteydi. in topraklarnda ok az yetiebilen pamuun ithli yerine inci, mercan, kehribar, yakt ve trkuaz vb. deerli talar, mcevherat vb. lks tketim mallar ine ithl edilmekteydi. pek ihracatnn olumsuz etkileri, in halkn sefalete srklemi, bu sebepten dolay ekonomik yaam da kaosa sokmutu. Bu duruma gelinmesinin altnda yatan temel neden, o devirde ipek retiminin ok byk hacimlere ulamasna karn, fiyatlardaki d idi. Ayrca, darda da ekonomik ekime yaanyordu. inin dndaki teki retim merkezleri, Hindistann yansra, daha nemli durumdaki Kua ile Turfan blgeleri idi. Kua ile Turfanda, ranllar (Acemler) ve Bizansllardan ok zaman nce, kendilerine zg ipek retimi gerekletiriliyordu.17 Bu sebeplerden dolay, Bat sahasnda yar maml ipekte olmasa bile, ham ipekte byk bir ekime izlenmekteydi. u konuya deinmekte yarar vardr. in Seddi, savunma hatt amacyla snr boyunca ina edilmi ve bu sayede, snr komularna yollanan haralarda azalma olmutu. Para para ina edilen kaleler sur yardmyla birletirilmiti ve bylece, inlileri rahatsz eden gler de bitmitir. in Seddi, yksek miktarda paraya ve insan gcne mal olmutur. Ancak, ipein d dnyaya sat yoluyla ele geen paralar ile, Bat dnyasndan lks mallar satn alnmt ve bu durum sonraki16

Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 7.

13

zamanlarda da devam edecekti. Bat dnyasndan alnan lks mallar, imparatorluk saraynn ihtiyacna ynelikti ve ok kk bir grubun mutluluunu salamaktayd. Ekonomik yap ve politikada gelinen bu nokta, in halknn byk kesimine yarar getirmemekteydi. in topraklarnda ok az yetiebilen pamuun ithli yerine inci, mercan, kehribar, yakt ve trkuaz vb. deerli talar, mcevherat vb. lks tketim mallar ine ithl edilmekteydi.

2. 4. pek Yolu Gzerghlar

Kuzey pek Yolu, Orta Asyada18 birka kola ayrlmaktadr. Asl gzergh Aral gl sahilinden Harezme dnerek, sahil boyunca Kuzey Batya doru Ural nehrinin aa rna gelir, nehri aarak Volgaya, buradan da Kala kstasndan Don nehrine gelir. Don nehrini Pantikapaion (Ker) boaznda denize dklen azna dein takip ettikten sonra, buradan dier Yunan ticaret merkezlerinin bulunduu Krma gelir. Pantikapiaiona ulaan bu yol zerinde, gmrk istasyonlar vardr. Antik yazar Heredotosun aktard bilgilerde Var adyla geen Volga nehri kysndaki Budinlerin bakenti ile, Sarmatlarn yaam srdkleri Don nehrinin aznda gmrk yerleri vard ve bu gmrk istasyonlarnn bulunduu menzillerde, genel olarak, ayn zamanda kervan rehberi de olan tercmanlarn ve bir blm yk hayvanlarnn deiimi gerekletirilirdi. Ayn ekilde, Harezmden ayrlan bir dier gzergh, Hazar denizi sahillerinden gemektedir ve buradan gemilerle, o devirde Araxes19 olarak bilinen Kura nehrinin denize dkld az ksmna gelirdi. Aras rma alarak, eski zamanlarda Ermenilerin bakenti olan olan Artaxataya gelir ve Roma snrn aard. Bir dier yol Aras boydan boya atktan sonra, o devirde berya olarak nitelendirilen Grcistana saparak, o zamanki beryann bakenti Mchetay aarak Karadeniz kysndaki Kolaise gelen yol idi. Strabonun aktard bilgilere baklrsa, bu her iki ticaret yolu, M. . son iki yzyl iersinde olumutur.Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, (Trke eviri: Mjdat KAYAYERL ), Kayseri, 1997, s. 86. 18 Orta Asya corafyas hakknda genel bilgi iin bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, (eviren: Lale ARSLAN), stanbul, 2001, s. 22-31.17

14

Bir dier yol ise, Kuzey ve Gney gzerghlar arasndaki balant yolu idi. Her iki yol, birbirinden ayr gzerghlarda devam ettikten sonra, ilerki zamanlarda Semerkand ad verilen eski adyla Marakandada tekrar birlemekteydi. Fergana vadisinden gelen Kuzey gzergh ile Kagardan gelen Gney gzerghlar burada birleirlerdi. Ptolemaiosun, Usruana olarak kaleme ald, o devirdeki Kuruskath (Kiros ehri) eski Ahemen Devletinin snrn aan bu yol, snr idi. Nehir kys boyunca, snr karakollar oluturulmutu. Ayn ekilde, Harezmden ayrlan bir dier gzergh, Hazar denizi sahillerinden gemektedir ve buradan gemilerle, o devirde Araxes21 olarak bilinen Kura nehrinin denize dkld az ksmna gelirdi. Aras rma alarak, eski zamanlarda Ermenilerin bakenti olan olan Artaxataya gelir ve Roma snrn aard. Bir dier yol Aras boydan boya atktan sonra, o devirde berya olarak nitelendirilen Grcistana saparak, o zamanki beryann bakenti Mchetay aarak Karadeniz kysndaki Kolaise gelen yol idi. Strabonun aktard bilgilere baklrsa, bu her iki ticaret yolu, M. . son iki yzyl iersinde olumutur. inin kendi ihracat olan ipei, ne sebeple gmrklerde kontrolden geirdii sorusu sorulabilir. Belki de bunun nedeni, ihracat inli tccarlarn gerekletiremeyii idi. Serler (Ye-chihlar)den sonra Sodlu (Sogdianal), daha sonralar da Uygurlar ve en sonunda da Arap tccarlar bu ii stlenmilerdir.22 Gerek anlamda, denetleme mekanizmasnn ilk seviyesinde onlar vard. Kendi balarna tccarlardan alamadklar ihra mal ipekleri, yalnzca, devlete ait yerlerden alabilmekteydiler. Bu zorunluluun en nemli sebebi de gvenlik idi. Bu gmrk yerlerinde, mallarn grevlilerin Ayn dikkat ekilde, kontrol etmeleri dnda kalite kontrol gereken bir dier bir konu dier grevlileri da, in de vard. Bu topraklarndaki Hazar denizi skender Romannda Demir Kap ad verilen geide ulard. Oxus20, Kuanlar ile Parthlar arasndaki

gelimelerin d dnya tarafndan renilmesinin nne gemekti. Harezmden ayrlan gzergh, sahillerinden gemektedir ve buradan gemilerle, o devirde Araxes23 olarak bilinen Kura nehrinin denize dkld az ksmna gelirdi. Aras rma alarak, eski zamanlarda Ermenilerin bakenti olan olan Artaxataya gelir ve Roma snrn19 20

Gnmzdeki Gnmzdeki 21 Gnmzdeki 22 Hans Wilhelm

Aras. Am Derya. Aras. HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 88.

15

aard. Bir dier yol Aras boydan boya atktan sonra, o devirde berya olarak nitelendirilen Grcistana saparak, o zamanki beryann bakenti Mchetay aarak Karadeniz kysndaki Kolaise gelen yol idi. Strabonun aktard bilgilere baklrsa, bu her iki ticaret yolu, M. . son iki yzyl iersinde olumutur.. Sasan ( ran / Acem / Pers) ehinah I. apur, III. yzyln ilk yarsnda Kuanlar malubiyete uratmas sonras, Sasanler, yzyl geen bir zaman iersinde Pamir, Altay dalar ve Sr Deryada hakimiyet kurmaya alacaktr ve bu zaman diliminde, Altay dalarnn geitlerindeki gmrk ve kontrol noktalar yerine Hazar denizinin gneydousunda bulunan Crcan tekrar gmrk ve kontrol kaps hline sokulur. Crcanda, in ipei naklini kontrolde tutmak amacyla oluturulmu bir kap da bulunuyordu.24 Sasan ran sahasnda, d dnyaya para akn durdurma dncesiyle in ipeinin giriine snrlama getirilmiti. Bu snrlamann temelinde, in ile Sasan ran arasndaki ticarete araclk roln stlenen Orta Asya pazarlarnn ran mal satn almamas yatyordu. Dier ynden, Hindistan sahas kullanlarak denizyoluyla rana nakledilen in ipei, rekabette nemli rol oynamaktayd. Bu ipek, Hint limn Baryzagadan Basra krfezine, buradan da Mezopotamyaya getirilmekteydi. Bu iten u karlabilir: Hint tccarlar ipek ticaretinde zaman iinde ykselen bir grafikle, bir hakimiyet oluturmulard. Hintli tccarlar, ipek transit ticaretini byk oranda Sudakllarn gelimenin bir kantdr. Yalnzca Kuzey pek Yolu, Sasan ranndaki gelimelerin ve Hint tccarlarnn istil hareketlerinin dnda kalabilmitir. inde, ilk kervanlarn ne zaman ve nereden, Batya mal gtrmeye baladklarn hikimse bilememektedir. Eski zamanlardan itibren, hliyle, uzun bir dnem sresince deiim yoluyla edinilen ticar mallar iin, satn alabilecek potansiyele sahip ve bu mallarla ilgilenebilecek mterilere rastlanncaya dein eitli pazarlar gezmek iin uzun mesafeler almaktayd. Netice itbariyle, baz mallarn baz yerel pazarlarda yksek krlarla satlabildii anlaldktan sonra, bu frsat deerlendirmek isteyen ilk ticaret kervanlar yola kmaya balyorlard.23 24

elinden

alabilmilerdi

ve Tarm

havzasnn

tm

byk

ehirlerinde, M. S. I. yzyldan balayarak, Hint tccar kolonilerinin grlmesi bu

Gnmzdeki Aras. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 91.

16

Gebeler, eski devirlerden balayarak vaha ya da su kenarlarnda, ya da l ve bozkr corafyasnda nceden belirlenmi noktalarda mal deiimi ve yenilikleri renebilmek amacyla bulumaktaydlar. Bu noktalara ulaan yollarda en gvenli rotalar takip ederek ve coraf yapy da iyi kullanarak haydutlardan, vahi hayvanlardan; dier yandan, geitler, uurumlar, kum frtnas vb. gibi doa koullarndan syrlarak yolculuklarna devam etmekteydiler. Sasan ran sahasnda, d dnyaya para akn durdurma dncesiyle in ipeinin giriine snrlama getirilmiti. Bu snrlamann temelinde, in ile Sasan ran arasndaki ticarete araclk roln stlenen Orta Asya pazarlarnn ran mal satn almamas yatyordu. Dier ynden, Hindistan sahas kullanlarak denizyoluyla rana nakledilen in ipei, rekabette nemli rol oynamaktayd. Bu ipek, Hint limn Baryzagadan Basra krfezine, buradan da Mezopotamyaya getirilmekteydi. Bu iten u karlabilir: Hint tccarlar ipek ticaretinde zaman iinde ykselen bir grafikle, bir hakimiyet oluturmulard. Hintli tccarlar, ipek transit ticaretini byk oranda Sudakllarn gelimenin bir kantdr. pek Yolunun tam gzerghn bilebilme imknmz bulunmamaktadr. Son zamanlara gelinceye kadar, in ve Bat dnyas arasnda yalnzca tek bir yolun varlna inanlmt ve bu yolun da, yzyllarca deiime uramadan takip edildii sanlmaktayd. Akdenizin dousuna dein gelen yol, Kansu blgesi ve Tarm havzasnn kuzeyini aarak, Pamir dalarnn geitlerini amakta, Afganistan zerinden Kuzey rana, Suriyeye ve Anadoluya, Akdeniz kylarna ulamakta idi ve ad geen bu yol en eski yol pozisyonundayd. Ancak, ticaret yolu olarak ne zaman kullanlmaya baland bilinemeyen en eski yol Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyinden, Kan-chou (Kansu)dan balayp Rusyann gneyindeki orman kuana ve Don nehrinin Azak denizindeki azna dein gelebilmekteydi. Burada, ok eski, birok kola ayrlan, gnmzde ise, hakknda daha az bilgiye sahip olunan, Kuzey Asya ve Dou Avrupann o zamanlarda nemli blgelerine, dahas, Kuzey Avrupann ilerine kadar uzanan yollar sistemi bulunmaktayd. elinden alabilmilerdi ve Tarm havzasnn tm byk ehirlerinde, M. S. I. yzyldan balayarak, Hint tccar kolonilerinin grlmesi bu

17

pek Yolunun Kuzey balantsnn gzergh25 ile ilgili bilgileri arkeolojik kazlardan elde edilen verilerden Federasyonu renebiliyoruz. snrlar iinde Bu verilerin byk ksm skit gnmzdeki Rusya kalan blgelerdeki

mezarlarndan salanmakla beraber, eski Yunanistan ve Orta Avrupa blgesi de nemli bilgiler sunmaktadr. Kazlarda ele geirilen ipek rneklerinden yola karak u kanya varlabilir: pek Yolunun tam gzerghn bilebilme imknmz bulunmamaktadr. Son zamanlara gelinceye kadar, in ve Bat dnyas arasnda yalnzca tek bir yolun varlna inanlmt ve bu yolun da, yzyllarca deiime uramadan takip edildii sanlmaktayd. Akdenizin dousuna dein gelen yol, Kansu blgesi ve Tarm havzasnn kuzeyini aarak, Pamir dalarnn geitlerini amakta, Afganistan zerinden Kuzey rana, Suriyeye ve Anadoluya, Akdeniz kylarna ulamakta idi ve ad geen bu yol en eski yol pozisyonundayd. Ancak, ticaret yolu olarak ne zaman kullanlmaya baland bilinemeyen en eski yol Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyinden, Kan-chou (Kansu)dan balayp Rusyann gneyindeki orman kuana ve Don nehrinin Azak denizindeki azna dein gelebilmekteydi. Burada, ok eski, birok kola ayrlan, gnmzde ise, hakknda daha az bilgiye sahip olunan, Kuzey Asya ve Dou Avrupann o zamanlarda nemli blgelerine, dahas, Kuzey Avrupann ilerine kadar uzanan yollar sistemi bulunmaktayd. Tarih devir ncesi zamanlarda, inliler olsun Yunanllar olsun an, bar iinde olmasa bile, en olan skitler idi. pek Yolunun tam gzerghn bilebilme imknmz bulunmamaktadr. Son zamanlara gelinceye kadar, in ve Bat dnyas arasnda yalnzca tek bir yolun varlna inanlmt ve bu yolun da, yzyllarca deiime uramadan takip edildii sanlmaktayd. Akdenizin dousuna dein gelen yol, Kansu blgesi ve Tarm havzasnn kuzeyini aarak, Pamir dalarnn geitlerini amakta, Afganistan zerinden Kuzey rana, Suriyeye ve Anadoluya, Akdeniz kylarna ulamakta idi ve ad geen bu yol en eski yol pozisyonundayd. Ancak, ticaret yolu olarak ne25

skitler ile

ticar faaliyetlerde bulunmaktayd. Bahsi geen devirlerde in ve Yunanistan ile her youn ilikideki halk, Karadenizin kuzeyindeki geni bozkrlarda yaayan ve Dou sahasnn i kesimlerine dein yaylm salam

pek Yolunun Kuzey gzerghnn tarih ncesi durumu iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 13-14.

18

zaman kullanlmaya baland bilinemeyen en eski yol Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyinden, Kan-chou (Kansu)dan balayp Rusyann gneyindeki orman kuana ve Don nehrinin Azak denizindeki azna dein gelebilmekteydi. Burada, ok eski, birok kola ayrlan, gnmzde ise, hakknda daha az bilgiye sahip olunan, Kuzey Asya ve Dou Avrupann o zamanlarda nemli blgelerine, dahas, Kuzey Avrupann ilerine kadar uzanan yollar sistemi bulunmaktayd. Gney Yollarnn snrlarna baktmzda, bu snrlarn ok daha dar olduuna ahit oluruz ve bu sebepten dolay, Gney gzerghlar nispeten net hatlaryla ortaya konulabiliyor. Gney Yolu balang noktalar, Han Hanedanlnn mparatorluk kenti ve ayn anda in ticaretinin merkezi olan Chang-an idi ve bu ehirden Kuzey Batya doru gidilir, sonrasnda Lan-chou almasn tkiben Kanchou koridoru da alarak Wu-wei ve in Seddinin bat ucu durumundaki Tunhuanga gelinirdi. kullanarak, inin nsanlar ve mallar, Y men Kuan (Yeim Kaps Geidi) gvenli topraklarndan gebelerin seyahat ettii sahaya

girmekteydi ve bu saha, yalnzca, baz zamanlarda inlilerin hakimiyetine dahil olabilmitir. u da bir gerekti ki, in imparatorlar, srekli olarak, bu sahada haklar olduunu dnmtr. Sonrasnda, Tun-huangda yollarn dald grlrd. Gneydeki yol, Yang Kuan (geid) alarak Tarm havzasna girmekteydi ve Lop-nor (Lop) gl alarak Lou-lan, Miran, Dandan-oilik (bir Budist tapnak), Hoten alarak Kagara ve buradan da Pamire gelerek, gnmzde, Krgzlarn hayatlarn devam ettirdii bir platoda Kuzey Yolu ile birlemekteydi. Kuzey rotas ise, Y men Kuana (geid) gelindiinde in topraklarn amaktayd ve Turfan vadisi ile kentleri durumundaki Yarkhoto ve Hooyu amakla Tien-shan (Tanr dalar)n gney eteinde yer alan Karaara gelmekteydi ve buradan da Gney Batya saparak oruk, Korla, Kua, Aksu, Tumuk ve Kagar alarak Pamirin dalk sahasna geliyordu. Gnmzde de devasal boyuttaki ve uzak sahalardan da grlebilen tek bir kaya ktlesinin bulunduu Talam Kulede yollar kesimekteydi ve dar bir geit kullanlarak Pamiri gemekteydi.26 Gney Yollarnn snrlarna baktmzda, bu snrlarn ok daha dar olduuna ahit oluruz ve bu sebepten dolay, Gney gzerghlar nispeten netpek Yolunun al ve pek Yolu gzerghlar iin ayrca bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 31-35.26

19

hatlaryla ortaya konulabiliyor. Gney Yolu balang noktalar, Han Hanedanlnn mparatorluk kenti ve ayn anda in ticaretinin merkezi olan Chang-an idi ve bu ehirden Kuzey Batya doru gidilir, sonrasnda Lan-chou almasn tkiben Kanchou koridoru da alarak Wu-wei ve in Seddinin bat ucu durumundaki Tunhuanga gelinirdi. kullanarak, inin nsanlar ve mallar, Y men Kuan (Yeim Kaps Geidi) gvenli topraklarndan gebelerin seyahat ettii sahaya

girmekteydi ve bu saha, yalnzca, baz zamanlarda inlilerin hakimiyetine dahil olabilmitir. u da bir gerekti ki, in imparatorlar, srekli olarak, bu sahada haklar olduunu dnmtr Hemen herkes, pek Yolu adyla bir ulam sistemi ve ticaret ann varln bilmektedir. Fakat, pekok kii de pek Yolu tanmlamasyla neyin kastedildiini bilememektedir. in ve Akdenizin dou alann balayan yalnzca bir tek yol mu bulunmaktayd; ya da bunun aksine, eitli gzerghlara sahip yollar a m bulunmaktayd? pek Yolu tbiri, XIX. yzyln sonlarna doru kullanlmaya balanmtr ve pek Yolu tbirini ilk defa, Alman corafyac ve jeolog Baron Ferdinand von Richthofen kullanmtr. Baron Ferdinand von Richthofen, inin batsn aratrm ve ini anlatmt ve bu ii de yapan ilk bilim adam nvnna sahiptir ve gerekletirdii gezileri tm hatlaryla kaleme ald nemli almasnda pek Yolu tbirini kullanyordu.27 Richthofen sonras, Ayrca, pek Yolu tbiri, Asya ile Avrupa arasnda bin yldr devam eden ticar faaliyetlerden bahseden kim olursa olsun herkesce kullanlacakt. pek Yolu bir taraftan Dou-Bat, dier bir taraftan Kuzey-Gney ekseni arasnda kalan yerler ve insanlar arasndaki birok ba oluturan, bu ba dnda, hakim olmak amacyla asker glerini kullanmak isteyenlere de fayda salayabilen yollar a idi.2827

Ferdinand von Richthofenin almalar iin bkz., F. v. RICHTHOFEN, China, I, Berlin, 1877; Tagebcher aus China, I-II, Berlin, 1907. 28 pein, Bat sahasna giriine bakarsak; 420 veya 440da atlar, yeim ta, sanatkrlar, danszleri ile mzisyenleri nl olan Khotan (Hoten / Hotan)n Hkmdar, bir in prensesi ile evlilik ilikisi gerekletirmek istemi, bu istek de geri evrilmemiti. Evlilik iin yaplan hazrlklar srasnda komu durumundaki devletler vermeyi istemedikleri iin dut aac ile ipek larvas bulunamamt. Bu sebep dolaysyla, Khotan Hkmdar, nianls in Prensesine, ipek elbiseler giymeyi isteyip istemediini sorduunda gen in Prensesinden, ipek olmadan yaam srmenin zor olaca cevabn alm; sonrasnda ise, ipek bcei yumurtalarndan birka adet alarak bu yumurtalar bir kada

20

2. 5. Eski alardan tibren pein nemi ve Ekonomik Deeri

Bat iin ne denli deerliyse; ayn zamanda ipek, in iin de nemliydi ve bu deer olgusu in efsanelerine kadar ilenmitir.29 pein ve ipek dokuma sanatnn kefi, insanolunun tutkularnn bir sonucuydu ki, bu da sslenme ve bu ekilde dier insanlarn beeni ve takdirini kazanma drtsne dayanmaktadr. Bu insan drtler sonucunda, ipek, balangta in topraklarnda, zaman iersinde ise Dou Asya ve Roma arasndaki btn Antik Dnyada toplumsal stat ile dahil edildiiniz geliyordu.30 snfn imzasn tamakta olan en eski simgelerden biri hline

sardktan sonra bunlar salar arasnda gizlerek karmtr. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 5152. inliler, sonraki dnemlerde komu Khotana dut aac ile ipek yumurtas vermeye balamlardr. VII. yzylda kaleme alnan Pei Shihya baklrsa, 75 lkenin sadece 4 tanesi ipek ile ilgilenmekteydi. Bu 4 lkeden biri, topraklarnda ipek bcekilii sanat gerekletirilen Ta-Chin; dieri, ipek reticisi durumundaki ran; bir dieri, Turfan ki, buras ipek bcekilii gerekletirilmesine msait iklime sahip bir konumda idi ve yine buras Kuzey Tarm yolu zerinde yer almaktayd; bir dier lke ise, Kara ar idi ve burada ipek larvalar ipek amacyla deil, iplik ve kaplama amacyla yetitirilmekteydi. Yine Pei Shihya baklrsa, Kantonda ipek yoktu. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 52. Btn anlatlan eyler kark olduundan dolay, kafalarda soru iareti yaratmaktadr. Ancak, buna karn eski devirleden itibren dokumacln bilinmekte olduu ve yeni bir dokuma sanat durumuna ulaan ynl halnn ortaya kt yer olan in ve Orta Asyada ipek bcekilii tekniinin V. yzyl civarnda balad iddia edilebilir. Uzun zaman sresince, kalite ynnden, yabanc ipekler in ipei ile boy lebilmilerdir. Orta Asya sahasna ipek bcei yetitiricilii Tarm havzasndan (uluslararas Bat ticaretinde gei merkezi konumundaki Tarm havzas, halklarn, yaam ekillerinin, dil ve kltrlerin dnyann hi bir yerinde grlmedii kadar youn bir ekilde kart bir insanlk potas durumundayd. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 228) gelmiti. Bu alandaki son bamsz vaha devletlerinden Khotan (Hoten / Hotan), ok az grlebilen ipek bcei larvalarna sahip idi ve bu ipek bcei larvalarnn baka bir yere gtrlmesine, kat bir kuralla yasak getirilmiti. Efsanedeki olaya baklrsa, Khotan Kral ile evlilik ilikisi (W. Heydin eserinde geni biimde ele alnmtr. W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], (eviren: Enver Ziya KARAL), Ankara, 1975, s. 5) kuran Kual bir Prenses, hotaz (gelin bal)nn ierisine, yemleriyle beraber ipek bcei larvalarn gizlemi (inli Prensesin ipei karmas iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 81) sonrasnda, burada dut aac dikimi ile ipek bcekiliinin ve ipek dokumaclnn temelleri atlmtr. in tekeli sona erdirilince, ipek bcei yetitiricilii ve ipek imlat pek Yollar boyunca rana dein yaylmtr. Dutaac ve ipek bcekleri, iklim artlarnn uygun olduu her sahada yetitirilebilmekteydi. 29 inde ipein nemi ve efsanelerdeki ekilleri iin bkz., Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 17-23; Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 67-70. 30 in ipekli dokumalarnn Batda retilen ham ve yar maml ipeklerle rekabeti vard ve in ipeklileri Batda deiik amalarla kullanlrd. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 75-77; 77-79.

21

Nasl, Eski inde madd ynden ilk kullanm ayrcal nce ve yalnzca imparatorluk ailesine, sonralar da zenginlere ait olmas gibi; Avrasya uygarlklarnn tamamnda ipek, tarih srecinde sosyal hayatn stat simgelerinden olmutur. Medeniyet, ipek ile balyordu. Kapitalist sistemin ilk yntemlerindendir. Kapitalist sistemin ilk yntemlerindendir, dedik. Buna sebep ise, yalnzca onu giymekte olan asndan zenginliin da vurulmasnn yannda ipek, ayn anda sermayeyi temsil etmektedir. Dou-Bat dnyas ilikilerinde ilk dviz, yan ilk convertible deer pozisyonunu ve altn madeninin tek karl durumunu almtr. Bat iin ne denli deerliyse; ayn zamanda ipek, in iin de nemliydi ve bu deer olgusu in efsanelerine kadar ilenmitir.31 pein ve ipek dokuma sanatnn kefi, insanolunun tutkularnn bir sonucuydu ki, bu da sslenme ve bu ekilde dier insanlarn beeni ve takdirini kazanma drtsne dayanmaktadr. Bu insan drtler sonucunda, ipek, balangta in topraklarnda, zaman iersinde ise Dou Asya ve Roma arasndaki btn Antik Dnyada toplumsal stat ile dahil edildiiniz geliyordu.32 Teknik adan kapitalist sistem diye nitelendirebileceimiz durum, ilk defa bu zellii sayesinde doal olarak geliim sreci izleyerek bir sisteme oturmutur. O andan sonras eski pek Yollarnn tarihi idi ve bu tarih sre bin yl akn bir sre devam etmitir. pee kar, yukardaki satrlarda aklamaya altmz zere, tketici kesimden ar bir talep vard. Bu talep, Dou-Bat ticar ilikilerindeki kurallar silsilesi ve dzen nasl oluturulmusa in hanedanlnn Bat sahasna yaylma istei ile Avrupada hakim unsur durumundaki Roma imparatorlarnn aynen inin pozisyonu gibi, ama onlar Dou sahasnda yaylma isteindeydi; bu iki sper gcn savalardaki kazanmlar ve kayplar neticesinde dengeler kurularak halklar ve kltrleri birbirleriyle balama abas, uluslararas ticaretin ortaya kna etki etmitir. snfn imzasn tamakta olan en eski simgelerden biri hline

inde ipein nemi ve efsanelerdeki ekilleri iin bkz., Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 17-23; Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 67-70. 32 in ipekli dokumalarnn Batda retilen ham ve yar maml ipeklerle rekabeti vard ve in ipeklileri Batda deiik amalarla kullanlrd. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 75-77; 77-79.

31

22

Byk lde talep alan mallarn ekonomik kazanlarn gzard edemeyen cesur giriimciler, ilk zamanlar deiim yoluyla ticaret gerekletirmi; sonraki dnemlerde ise altn ve parayla deil de, ipek ya da dier istek gren lks tketim mallarn da kapsayan kalemlerden de oluturulabilen, gl ve convertible deerlerle gerekletirilen ticaret geliim salamtr.33 pee kar, yukardaki satrlarda aklamaya altmz zere, tketici kesimden ar bir talep vard. Bu talep, Dou-Bat ticar ilikilerindeki kurallar silsilesi ve dzen nasl oluturulmusa in hanedanlnn Bat sahasna yaylma istei ile Avrupada hakim unsur durumundaki Roma imparatorlarnn aynen inin pozisyonu gibi, ama onlar Dou sahasnda yaylma isteindeydi; bu iki sper gcn savalardaki kazanmlar ve kayplar neticesinde dengeler kurularak halklar ve kltrleri birbirleriyle balama abas, uluslararas ticaretin ortaya kna etki etmitir. Ekonomik adan deerli, trl ticar maln pek Yolu araclyla Dou-Bat arasnda getirilip gtrlmesi, o corafyadaki devletlerin itahn kabartan, ticaretten pay almak iin arzular arttran kar konulamaz bir istee yol ayordu.34 pek Yoluna hakim olma mcadelesinde birok kan dklmtr. Bu sebeplerdendir; pek Yolu, balangcndan itibren dnyann en gvensiz, en tehlikeli transit yolu olarak nitelendirilmesine neden olmutur. Kaybedilen insanlarn ve mallarn kaytlar hi tutulmad iin zararlarn boyutlarn bilemesek de kayplarn bykln az ok tahmin edebiliriz. Gnmz dnyasnda, Orta Asya kltr eklinde kabl edilen eylerin Dou-Bat ticareti, yan, in ipei olmakszn oluabilir ve bu denli byk sahaya yaylm salayabilir miydi? sorusu ortaya atlabilir. pek, yalnzca ticar mal deildi ve ayn anda da bir deme arac, bir deer idi ve de bu kullanm tarz, ipein IV. yzyla dein inin tekelinde bulunmas nemine anlam kazandrmaktadr. pein retim aamalar sr gibi gizlenmekteydi ve bu i, byk bir ekonomik gce dayanan bu deer, inin M. S. ilk yzyllardaki gc idi. Bahsedilen bu deer,

u konuyu iyi anlamamz gerekir: ilk zamanlardaki esas gr, ticaret yapmak deildi ve Eski indeki gibi, uzun yllar yalnzca deiim yoluyla ve hayatn idme ettirebilmek iin birok snfa blnm bir devlet sistematiinde nde gelen ve alkadar olunan tek ey, zenginlie ulamak ve zenginlie zenginlik katabilme abasyd ve bunun elde edilmesi iin de her yol mbaht. 34 pein, in tarafndan Batya pazarlanmas ve fiyat prensiplerinin ortaya k iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 73-75.

33

23

altn ve teki metaller gibi karldklar sahalara deil de, yalnzca, ipek bcei ve kozas ii yapan inli ifti kadnlarn alkanlna balyd.35 pee kar, yukardaki satrlarda aklamaya altmz zere, tketici kesimden ar bir talep vard. Bu talep, Dou-Bat ticar ilikilerindeki kurallar silsilesi ve dzen nasl oluturulmusa in hanedanlnn Bat sahasna yaylma istei ile Avrupada hakim unsur durumundaki Roma imparatorlarnn aynen inin pozisyonu gibi, ama onlar Dou sahasnda yaylma isteindeydi; bu iki sper gcn savalardaki kazanmlar ve kayplar neticesinde dengeler kurularak halklar ve kltrleri birbirleriyle balama abas, uluslararas ticaretin ortaya kna etki etmitir. Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.36 Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.37

pek retiminin garanti altna alnmas iin, ok eski zamanlardan itibren sosyal kurallar ve ceza yaptrmlar uygulanmtr. Bu kurallar, sonraki yzyllarda srekli yenilenmi, halk iin, ipek retimiyle sk skya balantl, ahlki gelenekler olumutur. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 99. 36 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 37 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60.

35

24

3. BATI CORAFYASINDA GLER ARASINDAK

MCADELEN N

PEK

YOLUNDAK VE TRK TAR H NDEK GEL MELERE ETK S

3. 1. I. Iustinianos (527-565) Devri Gelimelerin

pek Yolu Ticareti

zerinde Sodlularn Gelecekteki Siyas-Ticar Faaliyetlerine Altyap Olmas

pek

Yolunun

Gktrk

hakimiyetine

girene

dein,

Bat

corafyasnda

birtakm siyas ve ekonomik politikalarn yaand gzkmekteydi. Bu politik gelimelerin, pek Yolu asndan Trk tarihine etkileri bulunacakt. Yan, zellikle, aada grlecek olan I. Iustinianos (527-565) dnemi gelimelerin, pek Yolunun ticar adan olduu kadar asker ve siyas adan da Bat corafyasnn Trklere alan kaps olduu anlalacaktr. Bizans mparatorluk tahtna, I. Iustinianos (527-565) kmadan nce mparatorluun durumu ktyd. Roma mparatorluunun Bat blmnn geirdii ar ykma karn, Dou blm iktisad adan daha kuvvetli olduundan bu ykmn kt sonularn daha az kaypla atlatyordu. I. Iustinianos iin, Roma mirasnn yeniden canlandrlmas, tek bir Roma ve bundan yola karak Bizans Hristiyan imparatorluu ekline getirmekle birlikte; tm bu plnlar hayata geirebilmek asndan, Roma topraklarn igl etmi bulunan barbar kavimler ile sapkn Aryanlerin hakimiyetini bitirmek, bata gelen kutsal bir grev idi.38 nl komutan Belisarios39, yardmcs Narses ve byk destekisiydiler.4138

mparatorie Theodora,40 Onun en

M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (eviren: Maide SELEN), stanbul, 1999, s. 59-62. 39 Belisariosun savalar hakknda detayl bilgi iin bkz., Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., New York, [Tarihsiz], s. 627 vd.. 40 mparatorie Theodorann problemli gemii, tarihi Procopiosun Gizli Tarihinde tm aklyla gzler nne serilmektedir. PROCOPII, Historia Arcana, 9, 25den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), (Traduit du Russe par P. BRODIN et A. BOURGUINA), Paris, 1932, s. 172. 41 Ksa zamanda, eski Romann yeniden kurulabilmesi iin faaliyetler balatlr. Buna gre; Belisarios, Vandal Devletini ksa bir sre iinde, 18.000 kiilik kuvvetle, 533de kt Afrikada yenilgiye uratm, son Vandal Kral Gelimer teslime zorlanm ve 534de Belisarios, Triumphator nvn ile Kontantinopolise dnm (Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 634), 540da ise Goth Kral Vitiges malup edilmi, 555de, usta politikac Narsesin politik manevralaryla talyadaki Ostrogoth savunmas yok edilmi, en nihayetinde de, 554de, spanyadaki Vizigothlara kar yaplan savala berik yarmadasnn

25

Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.42 Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.43 Sz geen bu antlama iki kere uzatldktan sonra ancak, 562de, elli yl srekli bir bar antlamas ekline sokulabilmitir. Fakat, bu antlamann srekli hle getirilmesi Sasanlere denen verginin artrlmas ile mmkn klnm; Iustinianos, bunun karlndaysa Lazikann Sasanler tarafndan iglinin bitirilmesini ile Bizans, Sasanlere yllk, ykl miktarda vergi verecek, Sasanler de kendi topraklarndaki Hristiyanlara din ibadet zgrl salayacakt. Ayrca, Bizansl ve Sasan tccarlar, ne ekilde ticaret yaparlarsa yapsnlar, sadece, ncedengneydou blgesi ele geirilmitir. Bu, eski Roma mparatoluunun yeniden canlanmas demekti. talya, Kuzey Afrikann byk blm, spanyann bir ksm, tm Akdeniz adalar ile beraber, Germenlerin egemenliinden geri alnarak Roma mparatorunun yce hakimiyetine gemi; Akdeniz, tekrar, imparatorluun i denizi hline gelmitir. (Georges OSTROGORSKY, Histoire de Ltat Byzantin, (Traduction Franaise de J. GOUILLARD), Paris, 1969, s. 100-101). Iustinianos, bylelikle, kannnmelerinde Csar Flavius Iustinianus, Alamannicus, Gothicus, Francicus, Germanicus, Anticus, Alanicus, Vandalicus, Africanus eklinde nvnlara sahip oluyordu. (A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 173). 42 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 43 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60.

26

kararlatrlm gmrk blgesinden de ekilmesiyle Bizans, siyas ve iktisad kazanlar salamtr.44 Bizansn elde ettiklerine karn, grld gibi, Sasan Devleti byk bir g olarak ortaya km; Bizans da n Asyada ikinci plna gerilemitir.

3. 2. I. Iustinianosun Amac

pek Yoluna ve Ticar Yollara Hakim Olma

Bizans

mparatoru

Iustinianos,

eski

Romay

tekrar

oluturma

ideali

erevesinde, btn Avrupa lkeleri ile siyas ilikilere girmeye mecbr kalmtr.45 Bu mecbriyetin altnda, verilen hediyeler, ticar faaliyetler ve paral askerlerin cretleri karlnda yksek miktarlarda ipek ihtiyac bulunmaktayd ve bu saylanlarn creti ipek ile denmekteydi. Iustinianos, ad geen ticar politika dahilinde tm Akdeniz dnyasnda egemenlik kurmu, ve bunun sonucunda ipek, Bizans mparatorluk snrlarnda altn ve deerli talarla ayn deere ulamt. u da bir gerekti ki, bahsi geen mallarn gelmesine vasta olan yol Kuzey ran sahasn amaktayd ve Sasanler de kervan ticaretindeki kontrollerini yitirmek dncesinde deillerdi. Kendi ipeklileri iin ykl miktarlarda ipek hammaddesi bulunan Sasanler, kendi ipeklilerini Bat lkelerine, yine kendi belirledii fiyatlarla verme insiyatifine de sahip konumdayd.46 Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz44

olarak

etki

alanndaki

blgelerde

deerinin

korunmas

lzumu

Ahmet Rza Bekine gre, 562 antlamas ile, ham madde ihtiyac garantiye sokulmutur. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 54. 45 Iustinianosun politik dnceleri iin bkz., Emmanuel BERL, Attiladan Timura Avrupa ve Asya, (eviren: Glseren DEVR M), stanbul, 1999, s. 35.

27

bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.47 Sasanler, olmalarn frsat ipei belirledii fiyatlarla verme insiyatifine sahip konumda bilerek, Bizans asker-ekonomik alardan zayflatmay

plnlamaktayd. Fakat, Bizans, ipei ok yksek fiyatlar karlnda satn alyorsa da, ipei Avrupa sahasna byk krlar karlnda satyordu ki, bu durum Sasanlerin hi de iine gelmiyordu. Bahsedilen bu sebep dolaysyla Sasanler, mallarn fiyatlarnda oynama yapma dnda, ayn anda, Bat sahasna ihracat gerekletirilen ipein miktarnda snrlamalar getirir. Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.48 Douya, hem karadan hem de denizden, iki ayr yoldan yararlanlarak ticaret yaplabilmekteydi.49 Kara yolunu takip eden kervanlar, inin Arap snrndan balayarak Sod lkesi (Sogdiana) (Buhara) ve Sasan snrna varrd.50 in tccarlar, mallar Sasanlere teslim eder, daha sonra bu mallar uzakta, Bizans snrndaki izlemekteydi: in tccarlar, mallarn gemiler vastasyla Dekkan yarmadasnn gneyindeki Taprobane (Seylan) adasna kadar getiriyorlard. in mallar burada, zellikle, Sasan gemilerine ykleniyordu. Sonra da Hind denizi ve Basra krfezinden geiyor, oradan gmrklere dein ulatrlrd. Deniz yolu ise u gzerghlar

46 47

A. CHRISTENSEN, LIran sous les Sassanides, Copenhague, 1936, s. 128. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 48 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 49 Doudan Bizansa gelen mallar ve ticaret gzergh iin bkz., Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 623-624. 50 W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 5.

28

Dicle ve Fratn aalarna varyor, Frat yoluyla Kuzeye doru gtrlerek bu nehrin kysndaki Bizans gmrne ulayordu. Anlalaca zere, Bizansn Dou ile gerekletirdii ticaretin, mparatorluk ile Sasanler arasndaki ilikilerde ne denli nemli olduu ortaya kmaktayd ve Sasanlerle sk sk yaplan savalar, Dou ticaretini sekteye uratmaktayd. Ticareti yaplan en nemli rn, inlilerin, retimini sr gibi sakladklar in ipei idi. Uzun sava ve mcadeleler, ipein ithlindeki mliyeti arttrd gibi, Bizans mparatorluk snrlarndaki ipek ve ipek rnlerinin fiyatlarn ar derece ykseltmekteydi. in ve Hindistan, ipek dnda, Bizans topraklarnda byk talep gren baharat, kokular, pamuk, deerli talar ve eitli maml eyay da ihra etmekteydi. Bizans mparatorluunun, Sasanlere olan ekonomik bamlln yok etmek isteindeki Iustinianos, Hindistan ve ine uzanan, ancak, Sasan hakimiyetindeki topraklarn dnda, baka bir ticaret yolu bulmay amalamt. Iustinianos devrinde, Kzl deniz ve Hind denizi havzasnn corafyas ile Hindistan ve inle gerekletirilen ticar ilikilerle ilgili nemli bir eser vardr51 ve buna gre; Cosmas Indicopleustes, VI. yzyln ortalarnda, Topographia Christiana (Hristiyan Topografyas) adn tayan eseri kaleme almtr.52 Iustinianos devrinde, Kzl deniz ve Hind denizi havzasnn corafyas ile Hindistan ve inle gerekletirilen ticar ilikilerle ilgili nemli bir eser vardr53 ve buna gre; Cosmas Indicopleustes, VI. yzyln ortalarnda, Topographia Christiana (Hristiyan Topografyas) adn tayan eseri kaleme almtr.54koymaktadr.55 Yan, Taprobane, VI. yzylda bir taraftan in, dier taraftan Dou Afrika, Sasan ran ve Bizans arasnda uluslararas ticaret merkezi niteliindeydi ve Hindistan, SasanVasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul, 2000, s. 117. 52 Msrda, muhtemelen, skenderiyede doan Cosmas, ocukluundan itibren ticaretle uramt. lkesindeki ticar artlar beenmeyerek baz uzun yolculuklara kar. Bu gezilerinde Kzl deniz sahilleri, Sina yarmadas, Abyssinie (Etiyopya)ye ve bir ihtiml de Taprobanea dein gitmitir. Hristiyan ve Nesturlerden olan Cosmas, hayatnn son dnemlerini kei olarak yaamtr. 53 Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul, 2000, s. 117. 54 Msrda, muhtemelen, skenderiyede doan Cosmas, ocukluundan itibren ticaretle uramt. lkesindeki ticar artlar beenmeyerek baz uzun yolculuklara kar. Bu gezilerinde Kzl deniz sahilleri, Sina yarmadas, Abyssinie (Etiyopya)ye ve bir ihtiml de Taprobanea dein gitmitir. Hristiyan ve Nesturlerden olan Cosmas, hayatnn son dnemlerini kei olarak yaamtr. 55 COSMAS, Topographia christiana, 1, II, s. 132, 138, 139, 140; 1, XI, s. 338, 339dan naklen Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 624.51

29

ran ve Abyssinienin trl yerlerinden karak gelen birok geminin urak noktasyd.56 Yunan ve Suriyeli tccarlar, Akdeniz ticaretine hemen hemen hakimdiler. mparatorluun ekonomik girdisinin temelini, Batdaki fakir lkelerle yaplan ticaret deil; Doudaki lkeler, in ve Hindistan ile gerekletirilen ticaret meydana getiriyordu. Ancak, devletin Dou ile ticareti, bunlara karn tam aktif deildi. yle ki; Bizans, Iustinianos devrinde, Kzl deniz ve Hind denizi havzasnn corafyas ile Hindistan ve inle gerekletirilen ticar ilikilerle ilgili nemli bir eser vardr57 ve buna gre; Cosmas Indicopleustes, VI. yzyln ortalarnda, Topographia Christiana (Hristiyan Topografyas) adn tayan eseri kaleme almtr.58 Karadan, ine yaplan ticaretin yolu, Sasan topraklarndan geiyordu ve de Hind okyanusundaki deniz ticaret yoluna da ran krfezinden Taprobanea yelken aan ve inden buraya getirilen rnleri orada teslim alan Sasan tccarlar hakimdiler.59 Saydmz bu nedenlerden dolay, Iustinianos, Hristiyan Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans devre dein Sasanler tarafndan mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya gerekletirilen aracln bir benzerinde etkinliini Sasan almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie da tccarlar ipek Hindistanda, ii, eskiden Sasanlerin olduu bitirememilerdi. Sonuta ticareti gibi,

tccarlarnn tekelinde kalyordu. Neticede, Iustinianos, Bizans56

mparatorluunu

COSMAS, Topographia christiana, lib. XX; Migne, Patr. graeca, 88, col. 445den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 216; Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 624-626. 57 Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul, 2000, s. 117. 58 Msrda, muhtemelen, skenderiyede doan Cosmas, ocukluundan itibren ticaretle uramt. lkesindeki ticar artlar beenmeyerek baz uzun yolculuklara kar. Bu gezilerinde Kzl deniz sahilleri, Sina yarmadas, Abyssinie (Etiyopya)ye ve bir ihtiml de Taprobanea dein gitmitir. Hristiyan ve Nesturlerden olan Cosmas, hayatnn son dnemlerini kei olarak yaamtr. 59 Iustinianos, anlattmz gibi, Bizans ticaretinin Sasanlere baml kalmasn istemiyordu. Bu yzden, Hindistan ile, Kzl deniz yoluyla, dorudan doruya temasa gemek lzmd. (L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 63). Kzl denizin kuzeydou tarafnda, Akaba krfezinde, Ala isminde bir Bizans limn bulunmaktayd. Hind mallar, kara yoluyla, Filistin ve Suriye zerinden, Akdenize ulatrlabiliyordu. Clisma (W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 13) ismindeki baka bir limn Svey civarnda, Kzl denizin kuzeybat tarafndayd. Buradan direkt bir yol Akdenize ulamaktayd. Akaba krfezinin civarndaki adalardan birinde, Tur Sina yarmadasnn gney civarnda, Jotabe (gnmzdeki Tiran)da, Iustinianos devrinde gmrk oluturulur. Ancak, Kzl denize alan Bizans yelkenlileri sayca ve nemli kabl edilebilecek bir ticaret hacmine sahip deildi.

30

Dou

ile

dorudan

doruya

birletirecek

yepyeni

ticaret

yollar

amay

baaramamtr.60 Bar grmelerinde Sasanler, ticar olaylarn nemli blmnde, ba rol oynamaya devam etmiler ve bylece, azmsanamayacak boyutlardaki ekonomik girdiye sahip olmulardr. Saydmz bu nedenlerden dolay, Iustinianos, Hristiyan Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans devre dein Sasanler tarafndan mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya gerekletirilen aracln bir benzerinde etkinliini Hristiyan almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie bu tccarlar Hindistanda, dolay, Sasanlerin Iustinianos, bitirememilerdi. Saydmz nedenlerden

Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o devre dein Sasanler tarafndan gerekletirilen aracln bir benzerinde bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie tccarlar Hindistanda, Sasanlerin etkinliini bitirememilerdi. Iustinianosun halefi II. Iustinos, saraynda bulunan bir Gktrk elisine, tam faaliyet devresinde bulunan ipek imaltn gsterebilmiti.61 Fakat, ipek sanayinin byk ekonomik getirisi tek bana Bizans dzle karabilecek gte deildi. mparatorluk maliyesinin bozuk hlini lkeyi, birok kale kurarak Iustinianos,

dmanlarn aknlarndan korumak gibi geni aptaki ie balamt. Birka ylda, mparatorluun btn snrlarnda, Kuzey Afrika, Tuna, Frat, Ermenistan dalar ve uzak Krm yarmadasnda kaleler ve castella (savunma hatlar) yaptryordu.62 Iustinianos, son zamanlarnda, barbarlarn karsna barbar kartmay, eflerin arasnda ayrlk tohumlar ekmeyi ki, bunu da altn karl yapard, ok iyi

L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 63. Excerpta e Theophanis Historia, dit. Bonn, p. 484; Fr. Hist. Graec., t. IV, p. 270den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 219. 62 Iustinianosun ina ettirdii yaplar hakknda PROCOPII, De aedificiis, II, 1, 3 ve IV, 4, 1den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 219-220.61

60

31

becermitir.

rnek

verecek

olursak;

Uturgur

Hunlarn

Kuturgur

(Kotrigur)63

Hunlarnn, Avarlar Uturgurlarn ve Antes halknn stne salmay, bunlar birbirine krdrmay baarmtr.64 Saydmz bu nedenlerden dolay, Iustinianos, Hristiyan Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans devre dein Sasanler tarafndan mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya gerekletirilen aracln bir benzerinde etkinliini almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie tccarlar Hindistanda, Sasanlerin bitirememilerdi. te, ipek ticareti sorunu65 Bizansllar ilk kez, ayn zamanlarda hakimiyet sahalarn Kuzey Kafkasyaya kadar genileten, Bizansllar gibi ipek ticareti nedeniyle ile Sasanlerle ilikileri bozulan yaplan Gktrklerle ittifak balant kurma gerekliliine itmitir. Iustinianosdan sonra tahta geen II. Iustinos devrinde, Bizansllar Gktrkler anlamlar, antlamas neticesinde Sasanlere kar birlikte savamlardr.66 Iustinianosdan sonra Bizans tahtna geen II. Iustinos (565-578), I. Tiberios (Konstantinos) (578-582), Mavrikios (582-602) ve Phokas (602-610)n d politikalarnda en nemli yeri Sasanlere kar verilen savalar alyordu ve bunu Balkan yarmadasnda Slavlar ve Avarlara67 kar gerekletirilen mdehaleler ve talyann Lombardlar (Langobardlar) tarafndan ele geirilmesi takip etmitir. 562de, Sasanlerle elli yllna imzalanm olan bar antlamas, yllk vergiyi demeyi reddeden II. Iustinos tarafndan bozuluyordu. Gktrkler, o sralarda Bat Asyada, Hazar denizi civarnda grnyorlard. Gktrkler, in ile Sasanler arasndaki sahay hakimiyete almlard ve Sasanleri ba dman kabl etmekteydiler. Gktrkler, inden vergi olarak tahsil ettikleri

Kuturgur = Kutrigur, yan, Tokuzouz; Uturgur = Utrigur, yan, Otuzouz anlamndadr. Bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 52, dn. *; **. 64 M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, s. 88. Kuturgurlarn Trakyaya saldrmalarndan ekinen Bizansllar, Uturgurlara elilerle ok deerli hediyeler yollamlar ve akrabalar durumundaki Uturgurlara kar kkrtmlard. mparator Iustnianosun dahce pln sonucunda, bu iki akraba kabile neredeyse yokoluyordu. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 52-53. 65 M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, s. 71. 66 Georges OSTROGORSKY, Histoire de Ltat Byzantin, s. 103-104. 67 Bizans Avar mcadeleleri iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 53-57.

63

32

yksek miktarlarda ellerinde bulunan ipek fazlasn satabilecekleri herhangi bir yer bulamamann skntsn da yaamaktaydlar. Gktrk elilik heyeti Kafkas dalarn aarak uzunca bir seyahat sonrasnda Konstantinopolise gelmi ve de burada byk itbar grmlerdi. Bizans bakentinde, Sasanlere kar Gktrk Bizans ortak saldr pln yaplr. Bununla birlikte, Gktrkler, ipek ticaretinde in ile Bizans arasnda araclk yapmann yansra, ipek ticaretinin Sasanler zerinden gerekletirilmesinin nne geecekti ve bu fikri Bizansa teklif ediyorlard. Gktrkler, Bizans mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu pln teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.68 Gktrkler, Bizans mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu pln teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.69 Iustinianosun imparatorluu devrinde, olumsuz gelimelere ramen, devlet tartmasz, stn bir g potansiyeliydi.70 Iustinianos, devleti yalnzca, ksa sreliine, d politika ynnden gelitirmeyi baarmtr. Ancak, Ge Roma devleti durumundaki Bizans, i yap olarak olumlu gelimeler gsteremez ve bu nedenler68

A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 69 A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 70 Iustinianosun Bizans tarihindeki nemi ve faaliyetleri iin bkz., Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 474 vd.; Georges OSTROGORSKY, Histoire de Ltat Byzantin, s. 98-116; A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 169-251; M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna

33

sebebiyle, Gktrkler, Bizans

mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu pln

teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.71 mparatorluu, ldnde gerisinde brakmtr. Bu nedenle halefleri, byk imparatorlar gerekletirmek durumundaydlar.72

Iustinianosun

yapmay ihml ettiklerini

Kadar Bizans Tarihi, s. 57-89; C. HEAD, On the Date of Justinian IIs Restoration, Byzantion, XXXIX, 1970. 71 A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 72 Bizans d politikasnn merkezinde, yeniden, Dou siyaseti vard. Bu, yeni pozisyonun yaratt mecbriyetten kaynaklanyordu. Iustinianosun halefleri, kendilerinin bata gelen, ilk grevi kabl ettiren neden, Bizansn n Asyada gerilemi hakimiyet ve prestijini tekrar kurma amacyd.

34

4. GKTRK KAGANLIININ ORTAYA IKII, SODLULAR L K LER VE PEK YOLU

LE

LK

4. 1. Mukan Kagan (552-576)n Sonuna Kadar Gktrk Kaganl

Orta Asyann zorlu corafyasnda, ar step artlarn meydana getiren doa koullarna yzyllar boyunca kar koyarak dimdik ayakta kalabilme baars gsterebilmi, gizem