VIABILITAS BENIH DAN

PENGUJIAN MUTU BENIH

MATA KULIAH TEKNOLOGI BENIH

JURUSAN AGROTEKNOLOGI

Fitri Yulianti, SP. MSi.

PENGERTIAN VIABILITAS BENIH

Viabilitas benih adalah daya hidup benih

Benih yang viabel adalah benih yang mampu

berkecambah pada kondisi yang

memungkinkan tanpa perlakuan pematahan

dormansi apapun.

Viabilitas benih menjadi fokus dalam Ilmu dan

Teknologi Benih. Dalam proses produksi

benih, viabilitas benih diupayakan mulai dari

lapang produksi hingga di pemasaran. Benih

diperlakukan berbeda dengan biji karena

benih harus mempertahankan viabilitasnya

jangan sampai turun.

1. Ketersediaan air, air merupakan kebutuhan primer bagi tanaman induk untuk

membentuk benih

2. Ketersediaan hara, NPK diperlukan dalam jumlah besar untuk membentuk karbohidrat,

protein, lipid dan asam nukleat penyusun sel sel benih yang baru dibentuk

3. Lahan produksi benih bersih dari tanaman pegangu serta organisme lain yang

termasuk organisme mikro atau makro, fungi, bakteri, virus, serangga dan nematoda

dapat menginfestasi atau menginfeksi ke dalam jaringan benih sebagai organisme

terbawa benih

4. Suhu yang optimum di lapang

5. Cahaya yang cukup

FAKTOR YANG MEMPENGARUHI VIABILITAS

BENIH PADA SAAT PRODUKSI DI LAPANG

Faktor lingkungan yang mendukung akan

memfasilitasi terjadinya penyerbukan,

fertilisasi serta perkembangan benih berjalan

normal

Benih dari beberapa tanaman dapat

dideteksi viabilitasnya (persentase

perkecambahannya) beberapa saat

setelah fertilisasi, semakin tua umur

benih (masih di dalam buah),

persentase perkecambahannya

meningkat mencapai maksimum.

DETEKSI VIABILITAS BENIH

DETEKSI VIABILITAS BENIH

Hari setelah bunga mekar Persentase perkecambahan

Perennial sow tistle Canada tistle

2 0 0

3 0 0

4 4 0

5 0

6 34 19

7 66 37

8 70 76

9 83 88

10 90

11 80

Berikut hasil penelitian persentase perkecambahan pada benih perennial sow

thistle dan Canada thistle pada berbagai tingkat kemasakan

Viabilitas benih bisa dideteksi melalui pengamatan dan pengujian secara fisik,

fisiologi, biokimiawi, anatomis, sitologi dan matematik

DETEKSI VIABILITAS BENIH

1. Menurunkan dan mempertahankan kadar air benih tetap rendah (benih

ortodoks)

2. Memisahkan kotoran benih karena dapat mempercepat penurunan viabilitas

benih di dalam penyimpanan

3. Kemasan benih harus kedap udara

4. Kondisi penyimpanan yang dingin kering dan bersih

FAKTOR YANG DIPERHATIKAN AGAR

VIABILITAS BENIH TIDAK CEPAT TURUN

1. Secara fisik benih bersih, seragam dalam ukuran dan bentuk

2. Secara fisilogi, persentase perkecambahan tinggi, berat kering kecambah normal

tinggi

3. Secara anatomi, embrio dan jaringan cadangan makanan normal

4. Secara biokimiawi, aktivitas respirasi dan aktivitas enzim hidrolase tinggi

5. Secara sitologi, organel sel norma, kromosom tidak mengalami aberasi

6. Secara matematik, nilai tolak ukur viabilitas benih pada MVP II dan III tidak

menurun

INDIKASI BENIH DENGAN

VIABILITAS TINGGI

PARAMETER DAN TOLAK UKUR

VIABILITAS BENIH

Berbagai metode pengujian benih hanya mampu menduga viabilitas benih pada

kondisi tertentu yaitu kondisi optimum dan suboptimum.

Kondisi optimum bagi benih ialah bila air, oksigen, cahaya tersedia dan suhu

disekitar optimum.

Kondisi suboptimum sangat bervariasi seperti kekeringan, konsentrasi oksigen

rendah, intensitas cahaya rendah, adanya penyakit di sekitar benih.

PARAMETER VIABILITAS BENIH

Kemampuan benih untuk tumbuh normal dan berproduksi normal pada kondisi

optimum disebut Viabilitas Potensial

Kemampuan benih untuk tumbuh normal dan berproduksi normal pada kondisi

suboptimum disebut Vigor

Viabilitas Potensial dan Vigor merupakan parameter viabilitas benih

TOLAK UKUR VIABILITAS

POTENSIAL

1. Daya berkecambah atau daya tumbuh benih

2. Berat kering kecambah normal.

JENIS VIGOR BENIH

1. Vigor kekuatan tumbuh benih

mencerminkan vigor benih bila ditanam di lapang

2. Vigor daya simpan

mencerminkan kemampuan benih untuk berapa lama disimpan, diukur

dengan daya hantar. Benih mensekresi hasil metabolit ke lingkungannya.

Semakin rendah vigor benih mensekresi metabolit semakin banyak.

Tingginya metabolit dapat menghantarkan arus listrik yang tinggi. Nilai

daya hantar listrik rendah , menunjukkan bahwa benih masih mampu

disimpan lama

1. Kecepatan tumbuh benih

benih vigor tinggi lebih cepat tumbuh

dibandingkan dengan benih dengan vigor

rendah. Kecepatan tumbuh benih

mencerminkan vigor individual benih

dikaitkan dengan waktu

2. Keserempakan tumbuh benih

menunjukkan vigor suatu lot benih, suatu lot

benih yang kurang vigor tumbuh bervariasi,

sehingga kecambah yang tumbuh normal

dapat dikelompokkan menjadi normal kuat

dan normal kurang kuat

TOLAK UKUR VIGOR BENIH

Benih dan biji berbeda karena benih ditujukan bahan untuk pertanaman,

sedangkan biji berfungsi sebagai bahan pangan atau pakan.

Melihat fungsinya yang penting sebagai bahan perbanyakan tanaman, suatu hal

yang paling diperhatikan dari benih ialah mutunya.

Mutu benih yang tinggi sudah diupayakan sejak benih akan diproduksi, diolah,

disimpan hingga dipasarkan.

MUTU BENIH

1. Mutu fisik

benih yang bermutu fisik tinggi terlihat dari kinerja fisiknya yang bersih dari

kotoran yang terbawa dari lapang (kotoran fisik) dan ukuran benih seragam

2. Mutu fisiologis

tinggi rendahnya daya hidup atau viabilitas benih yang tercermin dari nilai daya

berkecambah, kecepatan tumbuh, keserempakan tumbuh

3. Mutu genetik

benih mempunyai keseragaman genetik yang tinggi, tidak tercampur varietas

lain

JENIS MUTU BENIH

Mutu benih menjadi jaminan bagi pengguna benih.

Informasi mengenai mutu benih di dapat dari pengujian.

PENGUJIAN BENIH

1. Metode pengujian

2. Indikasi yang dihasilkan

PENGELOMPOKKAN PENGUJIAN

BENIH

METODE PENGUJIAN BENIH

1. Pengujian secara langsung : benih diamati satu persatu secara langsung

Contoh :

diuji daya berkecambah 100 butir benih jagung, satu persatu jagung ditanamn

pada media kertas merang dengan metode penanaman UKDdp, UDJ dan UAK,

kemudain benih dikecambahkan dalam alat pengecambahan benih atau

ditanam pada media pasir dalam greenhouse

2. Pengujian tidak langsung, biasanya digunakan untuk benih benih yang

berukuran kecil seperti benih bayam ,tembakau, anggrek. Ukurannya yang

kecil menyebabkan benih benih tersebut sulit dihitung dan ditanam satu

persatu.

untuk benih yang berukuran kecil, jumlah benih yang diuji berdasarkan

bobotnya.

Contoh :

untuk melihat daya berkecambah benih bayam digunakan 1 g benih bayam per

ulangan

1. Indikasi atau hasil pengujian langsung

perwujudan kecambah atau bibit dan persentase kecambah normal

2. Indikasi atau hasil pengujian tidak langsung

berupa laju respirasi, lot benih yang memberikan laju respirasi tinggi adalah lot

benih berviabilitas tinggi karena aktivitas metabolisme nya tinggi

berupa daya hantar listrik, lot benih dengan nilai daya hantar listrik rendah

menunjukkan viabilitas tinggi karena daya hantar rendah menunjukkan integritas

membran masih tinggi

INDIKASI YANG DIHASILKAN

PENGUJIAN BENIH

BERBAGAI PENGUJIAN

VIABILITAS BENIH

1. Pengujian langsung dengan indikasi langsung, contohnya pengujian daya

berkecambah, vigor kekuatan tumbuh dari benih benih berukuran besar (padi,

jagung, kacang tanah, kedelai dan sebagainya)

2. Pengujian langsung indikasi tidak langsung, contohnya pengujian laju respirasi

3. Pengujian tidak langsung indikasi langsung, contohnya pengujian daya

berkecambah atau vigor kekuatan tumbuh benih berukuran kecil

4. Pengujian tidak langsung indikasi tidak langsung, contohnya pengujian laju

respirasi benih berukuran kecil

1. Pengujian rutin : penetapan kadar air benih, pengujian kemurnian benih,

pengujian daya berkecambah (daya tumbuh benih), penetapan campuran

varietas lain (CVL).

2. Pengujian khusus : uji cepat viabilitas (uji biokimiawi yaitu uji tetrazolium), uji

bobot 1000 butir, uji kesehatan benih atau uji vigor. Uji khusus dilakukan

berdasarkan permintaan

PENGUJIAN BENIH UNTUK

SERTIFIKASI BENIH

Penetapan kadar air benih terutama dilakukan untuk benih benih ortodoks.

Semakin rendah kadar air benih, semakin lama benih dapat mempertahankan

viabilitasnya.

KADAR AIR BENIH

1. Metode oven ( secara langsung air dalam jaringan dikeluarkan dalam bentuk uap)

metode oven menggunakan 2 macam suhu yaitu suhu rendah konstant (105±2)oC.

Selama minimal 17 jam dan suhu tinggi (130-133)oC, lamanya tergantung

komoditas.

Menurtu ISTA (2004), penetapan kadar air benih dengan suhu rendah konstan

antara lain untuk benih kedele, kacang tanah, cabe, terong, wijen, dan lobak.

Sedangkan penetapan kadar air dengan suhu tinggi konstan antara lain untuk benih

benih semangka, tomat, padi, jagung, sorgum, kacang panjang dan gandum

2. Metode cepat (air tetap dalam jaringan benih) secara tidak langsung besarnya

hantaran listrik yang terbaca pada moisture tester menunjukkan kandungan air

dalam benih

METODE PENETAPAN KADAR

AIR BENIH

PENETAPAN KEMURNIAN BENIH

Bertujuan untuk memisahkan komponen benih murni, benih tanaman lain dan

kotoran benih berdasarkan persentase berat komponen.

Peralatan yang digunakan adalah meja kemurnian, alat pembagi tepat, pinset,

spatula, kaca pembesar, lopu, timbangan, koleksi benih sebagai bahan acuan untuk

menentukan CVL

Pengujian daya berkecambah atau daya tumbuh benih bertujuan untuk menduga

potensi tumbuh benih di lapang.

Alat yang digunakan germinator (alat pengecambah benih ), alat pengempres

media kertas, cawan petri atau boks plastik. Media yang digunakan media kertas

dan pasir.

PENGUJIAN DAYA BERKECAMBAH

PENGUJIAN PERKECAMBAHAN DI

LABORATORIUM

Tujuan : untuk mengamati kemampuan struktur esensial pada benih tumbuh

berkembang secara normal pada kondisi yang terkontrol.

Sehingga daya berkecambah dijabarkan dalam persentase benih tumbuh

menjadi kecambah normal.

Komponen lain yang teramati : kecambah abnormal, benih benih tidak

berkecambah (benih mati, benih keras, benih segar tidak tumbuh)

PENGUJIAN KHUSUS

Pengujian khusus yang biasa dilakukan ialah pengujian kesehatan benih dan uji vigor.

Uji vigor yang direkomendasikan ISTA yaitu uji daya hantar listrik. Benih dengan vigor

tinggi integritas membran sel nya masih tinggi sehingga kebocoran metabolit yang

keluar sel rendah, sedikit metabolit dalam air rendaman benih arus listrik yang kecil.

Benih dengan vigor rendah, integritas membran selnya rendah sehingga metabolit

dalam sel dalam sel dalam jumlah besar bocor keluar dari dalam benih kecambah

dengan air rendaman benih menghantarkan arus yang besar. Semakin besar nilai daya

hantar listrik semakin rendah vigor benih.